T.C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI

ÖZEL ÇEVRE VE KORUMA KURUMU BAŞKANLIĞI

KÖYCEĞİZ-DALYAN ÖZEL ÇEVRE KORUMA BÖLGESİ- DALYAN (İZTUZU) KUMSALI DENİZ KAPLUMBAĞALARI (CARETTA CARETTA, CHELONIA MYDAS) VE NİL KAPLUMBAĞASI

(TRIONYX TRIUNGUIS) POPÜLASYONLARININ KORUNMASI VE İZLENMESİ 2008

2

ÖNSÖZ

Uluslararası Koruma Sözleşmeleri ve çevre mevzuatı da dikkate alınarak Özel Çevre Koruma Bölgelerinin kara, kıyı, akarsu, göl ve deniz kaynaklarının

verimliliklerinin korunması, geliştirilmesi ve rehabilitasyonu amacıyla her türlü icraatta bulunmak, araştırma ve incelemeler yapmak ve yaptırmak Özel Çevre

Koruma Kurumu Başkanlığının görevleri arasında yer almaktadır.

Bu kapsamda Kurumumuz, 2008 yılında Özel Çevre Koruma Bölgelerinde bulunan nadir, nesli tehlikede bitki ve hayvan türlerinin nüfusunun tespit edilmesi; bunlara

yönelik tespitlerin belirlenmesi ve korunmalarına yönelik öneriler geliştirilmesi, doğal kaynakların korunması, sahip oldukları özelliklerin ve bunları tehdit eden

faktörlerin bilimsel araştırmalar doğrultusunda ortaya konulması amacıyla çeşitli projeler yürütmektedir. Köyceğiz-Dalyan Özel Çevre Koruma Bölgesinde Deniz

Kaplumbağası (Caretta caretta, Chelonıa mydas) ve Nil kaplumbağası (Trionyx triunguıs) Popülasyonlarının Koruma ve İzleme Projesi de bunlardan birisidir.

Bu proje ile Deniz Kaplumbağalarının Ülkemizdeki en önemli yaşama alanlarından biri de Köyceğiz-Dalyan Özel Çevre Koruma Bölgesidir. Bu çalışma ile elde

edilen veriler esas alınarak gelecek yıllarda türün, Köyceğiz-Dalyan Özel Çevre Koruma Bölgesindeki nüfusunun izlenmesi, varsa değişimlerin belirlenmesi ve

gerekli tedbirlerin zamanında alınması mümkün olabilecektir. Ayrıca, gerek bu yayın gerekse bu proje kapsamında hazırlanan diğer malzemeler, Deniz

Kaplumbağalarının tanıtımı ve korunması çabalarına önemli katkılar sağlayacaktır.

Kurumumuz, bu çalışma ile ilgili verileri esas alarak gelecek yıllarda Türün yayılım gösterdiği Özel Çevre Koruma Bölgelerinde koruma ve izleme projelerini devam

ettirme yönünde planlamasını yapmıştır.

Gerek çalışmanın yürütülmesinde, gerekse bu değerli yayının hazırlanmasında başta Kurum çalışanlarımız olmak üzere emeği geçen tüm arkadaşlarıma teşekkür

ederim.

Ş. Önder KIRAÇ

Kurum Başkanı

3

TEŞEKKÜR

Köyceğiz-Dalyan Özel Çevre Koruma Bölgesi’ndeki koruma ve izleme faaliyetleri arasında özel bir önemi ve yeri olan Deniz Kaplumbağası (Caretta caretta,

Chelonıa mydas) ve Nil kaplumbağası (Trionyx triunguıs)’nın kamuoyunda tanıtılması, türün korunması ve izlenmesi çalışmalarına önemli katkılar sağlayacağına

inandığımız bu projeyi, Pamukkale Bilim Merkezi Derneği adına yürüten Doç.Dr. Sayın Yakup KASKA’ ya, ve proje ekibinde yer alan Doç. Dr. Oğuz TÜRKOZAN

ve Dr. Ali Fuat CANBOLAT’a,

Arazi çalışmaları sırasında verdikleri destek ve katkıları için ve özellikle kaplumbağa tedavi merkezinin oluşturulması çalışmalarına verdikleri katkılardan dolayı

Pamukkale Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Fazıl Necdet ARDIÇ’a, Dalyan Belediye Başkanı Suat TUFAN ve Belediye personeline, arazi çalışmaları ve bilgilendirme

çalışmalarında verdikleri katkılardan dolayı Dalyan Çevre Turizm Koruma ve Geliştirme Derneği, Ekolojik Araştırmalar Derneği ve Türk Herpetoloji Derneği’ne,

Arazi çalışmalarında emeği geçen Doğan Sözbilen, Fikret Sarı, Ayfer Şirin, Ekin Gemalmaz, Serhat Yalçınkaya, Çağlar Göncü, Rıza Ege Karagür, İlker Kara, Özgür

Güçlü, Mehmet Yüksel, Hatice Solak, Ayça Kesim, Cem Demirtaş, Pelin Ergün. June Haimoff, Christopher Sciberras, Charles Samut, Jo Byrne, Sue Boxer, Meral

Bostan, Ahmet Yaman İnceler, Necla Çolak, John Iddenden, Mebrure Kuzey Blom, Neşe Demirel, Cemil Çalışır ve Evşen Keskin’e

Kitabın tasarımını özenle hazırlayan Mac-Art personeline, dijital haritaları hazırlayan Serkan Topaloğlu’na,

Kurumumuz adına çalışmalara destek veren ve çalışmaları yürüten Kurum Başkan Yardımcısı Sayın Ahmet ÖZYANIK, ÇKAİ Daire Başkanı Sayın Mehmet

MENENGİÇ, Koruma Şube Müdürü Ümit TURAN, İnceleme Şube Müdürü Güner ERGÜN, Biyolog Süreyya ÖZDEMİR, Çevre Müh. Dilek DELİÇAY, Gıda

Müh. Leyla AKDAĞ, Muğla Özel Çevre Koruma Müdürü Mesut AVCI, Müdür Yardımcısı Bekir ERDOĞAN, Uzman Ahmet ERYİĞİT, Çevre Müh. Bekir

ORHAN ve tüm Muğla Özel Çevre Koruma Müdürlüğü çalışanlarına,

Teşekkür ederiz.

Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı

4

1. Deniz Kaplumbağaları

Dünyadaki 8 tür deniz kaplumbağası: Dermochelys coriacea (Deri Sırtlı Deniz Kaplumbağası), Chelonia mydas (Yeşil Kaplumbağa), Chelonia

agassizii (Siyah Kaplumbağa), Caretta caretta (Adi Deniz Kaplumbağası veya İribaş Deniz Kaplumbağası), Ertmochelys imbricata (Atmaca Gagalı

Kaplumbağa), Lepidochelys olivace (Zeytin Yeşili Deniz Kaplumbağası), Lepidochelys kempii (Gündüz Yuvalayan Kaplumbağa) ve Natator depressus

(Düz Kabuklu Deniz Kaplumbağası)’dur (Lutz ve Musick, 1997) (Şekil 1). Bu türlerden ikisi (C. caretta ve C. mydas) Türkiye’nin Akdeniz sahil şeridi

boyunca 17 kumsala çıkarak yumurta bırakmaktadır (Hathaway, 1972; Başoğlu, 1973; Geldiay ve Koray, 1982; Geldiay, 1983,1984; Groombridge,

1988; Baran ve Kasperek,1989; Baran, 1990; Canbolat, 1991; Baran ve ark. 1992). D. coriacea’nin de sahillerimizde ölü olarak bulunduğu tespit

edilmiştir (Baran ve Ark., 1998; Taşkavak ve Ark., 1998; Sönmez ve Ark., 2008).

Çok uzun yıllardan beri dünya sularında yaşayan deniz kaplumbağalarının yuvalama yaptıkları kumsallar yavaş yavaş yok olmaktadır. Bu yok

olmanın en büyük nedeni insan aktivitelerinin yoğunlaşmasındandır. Bu nedenle Akdeniz populasyonu için Türkiye’de bulunan kumsallar büyük önem

taşımaktadır. Türkiye kumsallarının genel olarak belirtilmesine karşılık (Başoğlu ve Baran, 1982; Baran ve Kasparek, 1989; Baran, 1990; Baran ve ark.,

1992) söz konusu kumsallarda detaylı çalışmalar özellikle son yıllarda artmaktadır (Kaska, 2008). Deniz kaplumbağalarının hepsi nesli yok olma

tehlikesinde olan "Tehlike Altındaki Türler" ya da yakın gelecekte muhtemelen tehlike altında olacak "Tehdit Altındaki Türler" kategorisinde

bulunmaktadır. Uluslararası Doğal Hayatı Koruma Birliği (IUCN) tarafından yayınlanan kırmızı listede Türkiye'nin Akdeniz sahillerinde düzenli olarak

yuva yapan iki türden Chelonia mydas "tehlikede", Caretta caretta ise "tehdit altında" olan hayvanlar olarak tanımlanmaktadır, çünkü bu tür deniz

kaplumbağalarının populasyonları, insan aktivitelerinin bir sonucu olarak farklı derecelerde büyük oranda azalmıştır.

Deniz Kaplumbağalarının neslinin devamı, öncelikle üremek için kullandıkları kumsalların, çiftleşme, beslenme, kışlama ve göç alanlarının

doğal durumlarında korunabilmesine bağlıdır. Bu durumda deniz kaplumbağalarının korunması yalın bir tür koruması olmaktan çıkmakta, karasal ve

denizel habitatların kesiştiği kıyı ekosisteminin korunabilmesiyle mümkün olabilmektedir. Kıyı ekosistemini olumsuz etkileyebilecek her türlü faaliyet

diğer canlı türlerine olduğu gibi deniz kaplumbağalarına da zarar verecektir. Deniz kaplumbağalarının etleri insan tüketiminde evrensel kıymet görmüş,

yumurtaları besin olarak veya afrodizyak özelliğine sahip olduğuna inanılarak yenilmiş, yağları kozmetiklerde, kabukları süs eşyaları veya gözlük

çerçeveleri yapımında kullanılmıştır. Kaplumbağaların büyük oranlarda katledilmesi ve yuvalarının yağmalanması, populasyonlarının azalmasında baş

sebep olarak kalmıştır. Deniz kaplumbağası populasyonlarındaki bir diğer azalma, kişisel veya ticari amaçlarla kontrolsüz avcılık ve balıkçılık

faaliyetlerindeki tesadüfî ölümler nedeniyle meydana gelmiştir (Lutz ve Musick, 1997).

5

Şekil 1. Dünya üzerinde bulunan deniz kaplumbağaları

Akdeniz’de Yuva Yapan Türler

Akdeniz’de Bulunan Ancak Yuva Yapmayan Türler

Akdeniz’de Bulunmayan Türler

6

1.1. Deniz Kaplumbağalarının Yaşam Döngüleri ve Karşılaştıkları Problemler

Deniz kaplumbağaları hayatlarının çok kısa bir dönemini karaya bağımlı olarak sürdürürler. Anaç kaplumbağa yumurtalarını yuvalama sahiline

bıraktıktan sonra denize geri döner. Eğer kaplumbağa tekrar yumurtlayacaksa yuvalama sahilinin yakınlarında dolaşır. Sahile bırakılan yumurtalardan

türe göre değişen kuluçka süresini tamamlayan yavrular, yuvadan çıkarak denize ulaşırlar. Denize ulaşmaları esnasında bir dizi tehlikeye maruz kalırlar.

Denize ulaşan yavruların erginleşip tekrar yuvalama sahiline dönmesine kadar geçen süre “kayıp yıllar” olarak bilinir. Bu süre zarfında sürekli olarak

göç davranışı içindedirler. Denize ulaşan yavrular 1-2 hafta denizlerin yüzeysel kısımlarında yüzerek, hem kendilerine güvenli bir ortam arar, hem de

beslenebilecekleri alanları bulmaya çalışırlar. Gelişen vücutlarına göre artan besin ihtiyaçlarını karşılamak için okyanuslara doğru göç eğilimindedirler.

Bireylerin ergin hale gelmeleri 15-25 yıl arasında tahmin edilmektedir (Zug ve Ark., 1983; Frazer, 1983; Frazer ve Ehrhart, 1985). Kışın su sıcaklığı

150C’nin altına düştüğünde, deniz kaplumbağalarının çoğunun hareketi yavaşlar ve sıcak sulara göç eder veya bir sığınakta çamurun içinde kış

uykusuna yatar. 50C’nin altında bir sıcaklıkta olan suda 12 saatten fazla kalmaları genellikle ölümlere sebep olur. Düşük sıcaklıklarda olduğu gibi aşırı

yüksek sıcaklıklar da deniz kaplumbağaları için öldürücü nitelik taşır. Güneş ışığı ergin bir deniz kaplumbağasının vücut ısısında 100C’lik bir artışa

sebep olabilir. Yuvalama sahilinin yakınlarında çiftleştikten sonra erkek birey tekrar beslenme alanına göç ederken dişi birey, 10-15 günlük aradan

sonra yuvalama sahiline çıkarak yumurtlar. Dişi birey yumurtlarını bıraktıktan sonra beslenme ortamına geri döner. Dişi ve erkek bireylerin bir

sezondaki üreme sayıları türe göre değişmektedir. Ayrıca erkek ve dişi bireylerin her sezon üreme yetenekleri birbirinden farklıdır. Erkek bireyler

genellikle her üreme sezonunda üreme yeteneğine sahipken, dişi bireyler 2-5 senede bir üreme yeteneğine sahiptir.

Dünyada deniz kaplumbağalarının sayıları giderek azalmaktadır. Ancak, populasyon yapısı ve cinsiyet oranı hakkındaki eksik bilgiler ile deniz

kaplumbağalarının yaşadığı biyolojik populasyonun sınırlarının tam olarak bilinmemesinden dolayı populasyonun büyüklüğü hakkında tahmin yapmak

oldukça zorlaşmaktadır. Bununla birlikte yuvalama kumsallarına gelen dişilerin direk sayımı veya yuva sayımlarıyla bazı kesin olmayan tahminler

yapılabilmektedir. Geçen son 500 yıl içinde, deniz kaplumbağalarının eti, yumurtaları, kabukları, yağı ve derisinin insanlar tarafından tüketilmesi, bu

türleri nesillerinin yok olma tehlikesiyle karşı karşıya bırakmıştır. Binlerce deniz kaplumbağası her yıl karides ağları, trol ağları ve çengelli oltalar

nedeniyle boğulmaktadır (Ripple, 1996). Özellikle yarı saydam plastik artıkların denizanasına benzemesi nedeniyle deniz kaplumbağaları tarafından

yenilmesi ölümlere veya yaralanmalara sebep olmaktadır. Eğer bu plastik parçalar yeterince büyüklerse iç organlara takılarak ölümlere sebep vermekte

veya bağırsaklarda besinlerinin emilimlerini güçleştirerek sağlıklarını bozmaktadır. Ham petrolün neden olduğu kirliliğin deniz kaplumbağalarında çok

7

önemli bir tehlike teşkil etmediği tespit edilmiştir. Ayrıca bot çarpmaları da ergin ve genç deniz kaplumbağalarının ölümlerine sebep olmaktadır. Deniz

kaplumbağalarının yaşam döngüleri aşağıda gösterilmiştir (Şekil 2).

Şekil 2. Deniz kaplumbağalarının hayat devreleri

8

Ergin deniz kaplumbağalarının karada yaşadığı problemler olarak son yıllarda kaplumbağaların yuvalama alanı olarak seçtikleri kumsallar

insanlar tarafından işgal edilmekte ve bunun sonucunda, milyonlarca yıldır yaşamlarını sürdüren deniz kaplumbağalarının nesilleri her geçen gün biraz

daha tehlikeye girmektedir. Bu tehlikelerin başında zararlı insan aktiviteleri, düzensiz bir şekilde gelişen turizm ve bu turizmle birlikte ortaya çıkan

binalaşma ve ışıklı alanların artması sonucu kumsalların yanlış kullanımı gelmektedir. Bu şekilde, deniz kaplumbağalarının üreme alanları olan

sahillerin kullanım planları değişmiş ve sonuçta, nesillerini tehlikeye sokacak dereceye gelmiştir (Ozaner, 1991). Ergin deniz kaplumbağalarının

denizde yaşadığı problemler karaya nazaran daha azdır. Denizdeki balıkçılık faaliyetleri esnasında denize bırakılan ağlar ergin deniz kaplumbağaları

için sorun teşkil etmektedir. Bu ağlardaki veya olta balıkçılığı sonucu olta yutulması ve boğaza saplanması da karşılaşılan sorunlar arasındadır.

Bırakılan bu ağlara kaplumbağalar takılarak boğulma tehlikesi geçirmektedirler. Denizlerde yaşanan ikinci sorun ise, sürat motorları kullanımıdır. Sürat

motorları veya buna benzer araçlar denizde ilerlerken kaza sonucu deniz kaplumbağalarına çarpmakta ve kaplumbağaların ölümüne veya yaralanmasına

sebep olmaktadır. Deniz kirliliği de denizde bulunan diğer canlılar gibi deniz kaplumbağalarını olumsuz etkilemektedir (Carr, 1987; Mrosovsky, 1983).

Yavru deniz kaplumbağalarının karada yaşadığı problemler olarak son yıllarda tilki, porsuk ve köpek gibi parçalayıcı hayvanların yuva tahribatı

oldukça artmış, alınan önlemler cevap veremeyecek duruma gelmiştir. Bununla birlikte yavru çıkış sezonunda hayalet yengeçlerinin faaliyetleriyle

yavruların denize ulaşma şansları giderek azalmıştır. Bu yengeçlerin faaliyetleri hem yavru kaplumbağalara etkili olduğu gibi, hem de yuvalarını

kaplumbağa yuvalarının üzerine yapabildiklerinden, yavru kaplumbağalara embriyonik gelişim esnasında da zarar verebilmektedirler. Ayrıca çevreden

gelen aydınlatma ışıklarının etkisi ile yavru kaplumbağalar yollarını şaşırmakta ve denizi bulamadan ölmektedirler (Witherington ve Bjorndal, 1991).

Denize yakın olan yuvalar su baskını tehlikesiyle karşı karşıya gelebilmekte ve bunun sonucunda da yavru kaplumbağalar, embriyonik gelişimini

tamamlayamadan ölmektedirler. Kaplumbağa yuvalarını etkileyen diğer bir faktörde yuvaları istila eden böceklerin faaliyetleridir. Ancak yuvaları istila

eden bu böceklerin yuvalardaki etkisi tam olarak bilinmemektedir. Yavru deniz kaplumbağalarının denizde yaşadığı problemler hakkında ayrıntılı bir

bilgi yoktur. Ancak yavrular denize ulaştıkları andan itibaren onları birçok tehlike beklemektedir. Bunların başında balıklar ve kuşlar gelmektedir. Av-

avcı ilişkisi içinde geçen bu davranış güçlü olan yavruların hayatta kalmasını sağlar. Denizdeki ikinci faktör ise ağla balık avlayan balıkçılardır.

Özellikle yavruların denize ulaştıkları anda atılan ağlarda yavru kaplumbağalara rastlanabilir. Deniz kirliliği ise ergin kaplumbağaları etkilediği gibi

yavru deniz kaplumbağaları için de zararlı bir unsurdur. Predasyon olayı genellikle deniz kaplumbağaları yumurtaları ve yavruları üzerinde meydana

gelmektedir. Predatör canlıları genellikle tilki, porsuk, köpek, kuş ve yengeç gibi canlılar oluşturmaktadır (Dodd, 1988). Türkiye Kumsalları’nda bu

canlılardan tilki, porsuk ve yengeçler etkili olmaktadır. Tilki ve porsuk predasyonu direk olarak yuvaya etki etmekte ve yumurtalara zarar vermektedir

9

(Şekil 3). Deniz kaplumbağaları yumurtladıktan sonra yuva, tilki ve porsuklar tarafından takip edilmekte, dişi deniz kaplumbağası ya denize döndükten

sonra ya da yuvalama işlemi tamamlandıktan sonra yuva saldırıya uğramaktadır. Yuvada bulunan yumurtalar tamamen yok edildiği gibi yumurtaların

bir kısmı sağlam kalabilmektedir. Yengeçler ise kum içersine kurdukları yuvalar ile hem yumurtalara, hem de yavruların denize ulaşmaları esnasında

yavruların saldırıya uğramasına sebep olmaktadırlar. Kuş predasyonu nadiren gerçekleşmekte ve doğrudan yavruların denize ulaşmaları esnasında etkili

olmaktadır. Diğer bir predatör canlı olan köpekler yumurtalara ve yavrulara zarar verdiği gibi, yuvalama esnasındaki kaplumbağaları ürkütmek suretiyle

yumurtlamalarına engel olmaktadır.

Üreme kumsallarında yumurtalara, yavrulara ve kaplumbağalara zarar veren canlıların bir diğeri de insanlardır. Bu, insanların kumsalları

kullanımları esnasında sahilde açmış oldukları çukurlara yavrular düşmekte, eğer bu çukurlardan çıkış imkânı bulamazlarsa çeşitli canlıların besini

haline gelmektedirler. Yine insanların kendilerini gömmek için açtıkları çukurlar altında yuva bulunabilmekte ve yumurtalar zarar görmektedir.

İnsanların neden olduğu bir diğer faktörde güneşten korunmak için kumsala çaktıkları şemsiyelerdir. Şemsiyelerin kullanıldığı alanlarda yuvaların

bulunması durumunda yumurtalar direk olarak zarar görebilmektedir. Ayrıca geceleri kumsalda ateş yakma ve sahilde ağır taşıtlar kullanılması da

insanların neden olduğu olumsuz faktörlerdendir.

Şekil 3. Kızıl tilki (Vulpes vulpes), predasyona uğramış yuva ve kazıklanarak predasyona karşı korunmuş yuva

10

Şekil 4. Deniz kaplumbağalarının bazı ilginç özellikleri

11

1.2. Deniz Kaplumbağalarının Akdeniz ve Türkiye’deki Durumları

Daha önceki yıllarda yapılan çalışmalarda Akdeniz’de 5 deniz kaplumbağa türünün (C. caretta, C. mydas, E. imbricata, D. coriacea ve L.

kempii), bulunduğu tespit edilmiştir (Başoğlu, 1973; Groombridge, 1990). Bunlardan sadece C. caretta ve C. mydas ülkemizde yuvalama yapmaktadır

(Baran, 1990; Baran ve Ark., 1992; Baran ve Kasperek, 1989; Başoğlu, 1973; Canbolat, 1991; Geldiay, 1983, 1984; Geldiay ve Koray, 1982;

Groombridge, 1988; Hathaway, 1972). Diğer türlerden de D. coriacea’nin sahillerimizde ölü olarak bulunduğu tespit edilmiştir (Baran ve Ark., 1998;

Taşkavak ve Ark., 1998; Sönmez ve Ark., 2008).

Türkiye’nin yanı sıra Yunanistan sahillerinde de yuvalama yoğun olarak gerçekleşmektedir (Atatür, 1992; Baran ve Kasparek, 1989;

Groombridge, 1988, 1990; Margaritoulis, 1982; Margaritoulis ve Dimopoulos, 1994; Sutherland, 1985; Warren ve Antonopoulou, 1990). Bu iki ülkenin

dışında Kıbrıs, Suriye, Mısır, İsrail, Libya, Lübnan, Tunus ve İtalya sahilleri yuvalama yoğunluğu bakımından ikinci derecede öneme sahiptir (Atatür,

1992; Baran ve Kasparek, 1989; Broderick ve Godley, 1994, 1996; Broderick ve Ark., 2002; Groombridge, 1988, 1990; Kaska, 1998; Kasparek, 1993,

1995; Newbury ve Ark., 2002). Dünyadaki, Akdeniz’deki ve Türkiye’de yuva yapan deniz kaplumbağaları ile ilgili sayılar aşağıdaki şekilde

özetlenebilir. Dünyadaki sayılara göre Akdeniz populasyonun ne kadar küçük olduğu açıktır, ancak bunların büyük bir bölümünün Türkiye’de yuva

yapması bakımından ise önemlidir.

Caretta caretta türünün dünyadaki ergin dişi sayısı 60.000, Akdeniz’deki dişi sayısı 2.000 iken bunlardan 450-900 adeti Türkiye kumsallarına

yuva yapmaktadır. Chelonia mydas için ise, dünyada 200.000 civarında ergin dişiye sahipken, Akdeniz’de 500 adeti ve bunların da 230-380 adeti

Türkiye kumsallarına yuva yapmaktadır.

1.3. Korumaya İlişkin Yasal Mevzuatlar

Akdeniz'in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi (Barselona Sözleşmesi)

Türkiye'de 1988 yılında yürürlüğe girmiş olan bu protokol sonrasında aralarında Ekincik, Dalyan, Fethiye, Patara, Belek ve Göksu Deltası'nın da

bulunduğu önemli bazı deniz kaplumbağası üreme alanları " Özel Çevre Koruma Bölgesi" ilan edilmiştir.

12

AEP'e taraf olan ülkelerce 1989 yılında "Akdeniz'deki Deniz Kaplumbağalarının Korunması İçin Eylem Planı" adı altında bir eylem planı kabul

edilerek yürürlüğe girmiştir.

Avrupa Doğal Hayatı ve Doğal Ortamların Korunmasına ilişkin "Bern Sözleşmesi"

T.C. Anayasası'nın antlaşmalarla ilgili 90. maddesi uyarınca "usulüne göre yürürlüğe konulmuş milletler arası antlaşmalar kanun hükmündedir".

Dolayısıyla taraf olduğumuz diğer antlaşma ve protokoller gibi bu sözleşmeler de ulusal mevzuatımızın bir parçasıdır.

Caretta caretta ve Chelonia mydas, Akdeniz kıyılarında düzenli olarak yuvalayan iki tür deniz kaplumbağasıdır. Dermochelys coriacea,

Eretmochelys imbricata ve Lepidochelys kempii ise Akdeniz havzasında gözlenen ancak düzenli yuvalamaları saptanamamış diğer deniz

kaplumbağalarıdır. Akdeniz’deki Caretta caretta'nın önemli yuvalama alanları Yunanistan ve Türkiye'de, düşük oranda da Kıbrıs'ta bulunmakta,

Chelonia mydas yuvalamaları ise esas olarak Türkiye'nin doğu Akdeniz sahillerinde gerçekleşmektedir. Bu nedenle Türkiye, Akdeniz'deki deniz

kaplumbağası populasyonlarının geleceği için önemli bir sorumluluk taşımaktadır.

Türkiye'nin Akdeniz kıyı kuşağı tarihi ve doğal zenginlikleriyle haklı bir üne kavuşmuş, bununla birlikte kıyı bölgelerindeki hızlı nüfus artışı ile

bölgenin canlı ve cansız kaynakları üzerindeki baskı da artmıştır. Son yıllarda giderek gelişen turizm ile ortaya çıkan yoğun yapılaşma, insanların kıyı

bölgelerindeki aşırı yığılması, kötü arazi kullanımı, endüstriyel veya tarımsal kaynaklı kirleticilerin denize ulaşması kıyı habitatlarının ve

ekosistemlerinin farklı ölçeklerde bozulması sonucunu doğurmuştur.

Şekil 5. Dalyan kumsalı ve kumsal kullanımı ile ilgili tabelalar

13

1.5. Türkiye Sahillerinde Yapılan Bazı Çalışmalar ve Dalyan Kumsalı

Türkiye sahillerinde yapılan ilk çalışma Hathaway (1972) tarafından yapılmış ve C. caretta (İribaş Deniz Kaplumbağası) ve C. mydas (Yeşil

Deniz Kaplumbağası)’ın Türkiye sahillerinde yumurtladığını ve kara sularında bulunduğunu belirtilmiştir. Başoğlu (1973) tarafından yapılan çalışmada,

İzmir bölgesinden iki ve Köyceğiz’den bir sırt kabuğu tespit etmiş ve bunların C. caretta’ya ait oldukları saptanmıştır. Başoğlu ve Baran (1982), Ege

Üniversitesi Sistematik Zooloji Kürsüsü koleksiyonlarında bulunan C. caretta hakkında bilgi vermektedir. Geldiay ve Koray (1982), Geldiay ve Ark.

(1982), Geldiay (1983, 1984) Türkiye’nin Ege ve Akdeniz kumsallarına yumurtlayan C. caretta ve C. mydas deniz kaplumbağalarının populasyonları ve

bu kaplumbağaların korunmaları ile ilgili çalışmalar yapmıştır. Baran ve Kasparek (1989), Baran (1990), deniz kaplumbağalarının Türkiye kıyılarındaki

önemli yuva yapma yerlerini ve bu bölgelerin sorunlarını saptamışlardır. Bu çalışmalarda Ülkemiz sahillerinde yuvalama yoğunluğu açısından önemli

17 bölge tespit edilmiştir. Ayrıca bu kumsallardan 13 tanesinin birinci derece öneme sahip olduğu belirtilmektedir. Bu kumsallara Alata, Çıralı ve

Yumurtalık kumsallarının da eklenmesi ile deniz kaplumbağa üreme kumsallarının sayısı 20 olarak ifade edilmekte ve kumsallar hakkında da ayrıntılı

bilgiler verilmektedir (Kaska, 2008) (Şekil 6).

Canbolat (1990, 1991, 1997, 1999), Erk'akan ve Canbolat (1990) ve Erk'akan (1993) Dalyan Kumsalındaki, Yerli (1990) Patara Kumsalındaki,

Kaska (1993) Kızılot ve Patara Kumsallarındaki, Baran ve Ark., (1991) Mersin-Kazanlı bölgesindeki, Baran ve Ark., (1992) Dalyan, Patara, Kumluca,

Kızılot, Anamur ve Kazanlı Kumsallarındaki, Piggelen ve Strijbosch (1993) Göksu Deltası'ndaki, Türkozan ve Baran (1996) Fethiye Kumsalı'ndaki,

Baran ve Ark., (1996, 1997), Canbolat (2000 a, b, c) Belek bölgesinde, Yerli ve Canbolat (1998 a, b) ile Yerli ve Ark., (1998) ise tüm Akdeniz kıyısı

boyunca deniz kaplumbağası yuvalama alanlarında düzenli araştırmalar gerçekleştirmişlerdir. Yerli ve Demirayak (1996) kumsalların genel bir

değerlendirmesini yapmışlardır. Canbolat (1999) Dalyan ve Patara'daki deniz kaplumbağası yuvalama alanlarında düzenli araştırmalar

gerçekleştirmişlerdir. Canbolat (2000a,b); Canbolat (2001a,b; 2002), Belek bölgesinde ve Canbolat (2001c) Dalyan Bölgesinde araştırmalar yapmıştır.

Selin İnşaat Turizm Müşavirlik Sanayi ve Ticaret Ltd. Şti. ise 2004 ve 2005 yıllarında Dalyan, Fethiye, Patara, Belek ve Göksü Deltası Özel

Çevre Koruma Bölgelerinde çalışmalar yapmıştır (Selin İnşaat, 2004 ve 2005).

Ekolojik Araştırmalar Derneği İktisadi İşletmesi tarafından 2006 ve 2007 yıllarında Dalyan ve Fethiye kumsallarında çalışmalar yapılmıştır

(Canbolat, 2006, 2007)

14

Bu çalışmalar ve yapılan 2 ulusal sempozyum sonucunda ortaya çıkan raporlara ve basılmış yayınlara bakıldığı zaman, Akdeniz’deki bütün

kumsallarda yıllık ortalama yuva sayısı 5031 yuva/sezon olarak verilirken bunların 1366 adeti (%27.2) Türkiye kumsallarında yer aldığı belirtilmiştir

(Margaritoulis ve Ark., 2003). Türkozan ve Ark. (2003) bu sayıyı bütün kumsalları değerlendirerek 1267 (663-1991) iribaş kaplumbağa yuvası

olduğunu belirtmişlerdir. Canbolat (2004) ise 2000 (1547-2485) yuva ve yuva yapan dişi sayısını da 500 ile 800 arasında rapor etmiştir. Kaska ve Ark.

(2005) ise basılmış ve basılmamış raporları dikkate alarak 178,4 km olan toplam kumsal uzunluğu içerisinde 1360-2710 yuva yapıldığını ve bu

yuvaların 700-1150 dişi kaplumbağa tarafından yapıldığını belirtmişlerdir (Şekil 7). Her ne kadar yıldan yıla gösterilen bu farklılıklar deniz kaplumbağa

yuva sayılarındaki yıldan yıla farklılıklar olabileceği gibi farklı yıllarda farklı araştırmacıların rapor ettiği yuva bilgilerinde de kaynaklanabilmektedir.

Ancak bu rakamlar bile dikkate alındığında ve çok küçük kumsallar dahil edilmediği için kesin yuva sayıları bu rakamların üzerinde olduğu da kesindir.

Deniz kaplumbağaları nesli tükenmekte olan türler arasında, bilinirlilik bakımından başta yer almaktadır. Bu yönüyle gerek türlerin

korunmasında ve gerekse çevre koruma alanında bayrak tür olarak nitelendirilmektedir. Türkiye sahillerine yuva yapan 2 tür deniz kaplumbağası

(Caretta caretta ve Chelonia mydas) olmasına rağmen bunlardan Caretta caretta (İribaş deniz kaplumbağası) türü çok bilinirken diğer tür olan Chelonia

mydas (Yeşil deniz kaplumbağası) pek fazla bilinmemektedir. Akdeniz’de yaklaşık olarak 2000 adet iribaş deniz kaplumbağası kaldığı ve bunların

yaklaşık %30-%50 ‘si, yeşil deniz kaplumbağasının da yaklaşık %70-%80’i Türkiye’nin Akdeniz sahillerinde 20 kumsalda yuva yapmaktadırlar. Bu

alanlar; Ekincik, Dalyan, Dalaman, Fethiye-Çalış, Patara, Kale, Kumluca, Tekirova, Belek, Kızılot, Demirtaş, Gazipaşa, Anamur, Göksu Deltası,

Kazanlı, Akyatan, Samandağ, Olympos-Çıralı, Alata ve Yumurtalık kumsallarıdır.

Bu alanlar içerisinde Ekincik, Dalyan, Dalaman bir bölümü, Fethiye, Patara, Belek’in bir bölümü, Göksu Deltası kumsalları Özel Çevre Koruma

alanı, Yumurtalık kumsalı Tabiatı Koruma Alanı, Akyatan Yaban Hayatı Koruma Sahası, Demirtaş, Gazipaşa, Anamur, Alata, Kazanlı, Tekirova ve

Kale I.Derece Doğal Sit statüsünde, Kumluca, Samandağ ve Kızılot kumsalları ise Deniz Kaplumbağaları Koruma Alanı olarak Çevre Düzeni Planlarına

işlenmiş durumdadır. Bu kumsallar aşağıdaki Şekil 6’da gösterilmiştir.

15

Şekil 6. Türkiye’deki önemli deniz kaplumbağaları üreme kumsalları.

Büyük harfle yazılanlar önemli kumsalları, küçük harfle yazılanlar ikinci derece öneme sahip kumsalları, italik yazılan kumsallar da sonradan ilave edilen potansiyel öneme sahip kumsalları göstermektedir. 1; Ekincik, 2; Dalyan, 3; Dalaman, 4; Fethiye, 5; Patara, 6; Kale, 7; Kumluca, 8; Çıralı, 9; Tekirova, 10; Belek, 11; Kızılot, 12; Demirtaş, 13; Gazipaşa, 14; Anamur, 15; Göksu, 16; Alata, 17; Kazanlı, 18; Akyatan, 19; Yumurtalık, 20; Samandağ

Şekil 7. Caretta caretta ve Chelonia mydas için kumsallara göre yuvalama büyüklükleri

16

Dalyan Kumsalı hem deniz kaplumbağa yuva sayısı ve yoğunluğu bakımından hem de düzenli ve sürekli araştırma ve koruma çalışmalarının

devam ettiği bir kumsal olması bakımından hem Türkiye için hem de Akdeniz için önemli bir üreme kumsalıdır.

Bu kumsalda, her yıl Özel Çevre Koruma Kurumu’nun desteğinde değişik Üniversitelerden gelen araştırtmacılar tarafından veriler elde

edilmektedir. Bu verilerden yuva sayıları aşağıda özet olarak verilmiştir (Tablo 1). Bu verilerden de anlaşılacağı üzere 4.5 km lik bir kumsal olmasına

rağmen bu verilere göre bu kumsalda ortalama bir sezonda 213 (57-330) yuva kaydedilmektedir (Şekil 8). Bu çalışmalarda ortak olarak bahsedilen

hususlardan bir tanesi bu yuvaların önemli bir miktarının tilki gibi predatörlerce tahrip edilmesidir.

Tablo 1. Dalyan Kumsalında yıllara göre tespit edilen yuva sayıları. (a: Geldiay ve Ark., 1982; b: Canbolat, 1991; c: Erk’akan, 1993; d: Baran et al, 1992; e: Canbolat, 2004; f: Yerli and Demirayak, 1996; g: Baran et al, 1996; h: Ilgaz and Baran, 2001; i: Yerli and Canbolat, 1998; j: Canbolat,

2001; k: Canbolat, 2002; l: Canbolat, 2004; m: Türkozan and Yilmaz baskıda; n: Canbolat, 2006a; o; Canbolat, 2007)

1979 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Yuva sayısı 330 146 235 57 271 217 235 86 - 107 135 193 277 264 197 286 232 223 221 269 274

Uzunluk (km) 4.7 4.2 4.2 4.2 4.7 4.7 4.7 4.7 4.7 4.7 4.7 4.7 4.7 4.7 4.7 4.7 4.7 4.7 4.7 4.7 4.7

Kaynak a b c d e e e f - g h i e j J k l m m n o

Dalyan Kumsalındaki Yuva Sayısının yıllara göre karşılaştırılması

y = 3.6636x + 175.46R2 = 0.0992

y = -0.1164x3 + 4.5639x2 - 46.851x + 307.19R2 = 0.2931

0

50

100

150

200

250

300

350

1979

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Yıllar

Bir

sezo

ndak

i Yuv

a Sa

yısı

Şekil 8. Dalyan kumsalında yapılan yuvaların yıllara göre değişimi Şekil 9. Dalyan Kumsalı

17

2. Yumuşak Kabuklu Nil Kaplumbağası ile İlgili Çalışmalar

Trionyx triunguis Türkiye’de bulunan dört tür tatlı su kaplumbağasından birisidir. Trionyx triunguis büyüklüğü ve siniye benzer bir yapı

göstermesinden dolayı bazı bölgelerde halk arasında siniba olarak bilinir. İngilizce olarak “Soft-shelled Nile turtle” olarak adlandırılan bu kaplumbağa

dilimize “Yumuşak Kabuklu Nil Kaplumbağası” veya “Nil Yumuşak Kabuklusu” olarak çevrilmiştir. Tipik yaşam yeri Nil olduğu için Nil

kaplumbağası olarak da adlandırılır. Ayrıca deniz kaplumbağası gibi uysal olmayıp balık ağlarına zarar verdikleri için bazı bölgelerde halk arasında

gavur kaplumbağa olarak da bilinir.

Coğrafi dağılışı ve taksonomi konular dışında Trionyx triunguis ile ilgili çalışmalar oldukça sınırlıdır. Başın ucunda bir hortum bulunur ve burun

delikleri bu hortumun ucundadır. Ergin T. triunguis’lerin karapas, baş, boyun, ön ve arka üyeler ile kuyruk üst kısımları koyu kahverengi renklenme

gösterir (Şekil 11). Genç bireylerde bu renk daha açıktır. Vücudun sırt kısmında bu zemin rengi üzerinde çoğunlukla koyu sarı, bazen açık sarı olan

benekler vardır. Üyeler ve boyun üzerindeki beneklerin sayısı baş ve karapaks üzerindekilere göre daha az ve seyrektir. Genç fertlerle ergin bireyleri

ayırt etmede beneklerin sayısı ve büyüklüğü rol oynar. Genç fertlerde daha iri, daha seyrek ve çok belirgin olan bu benekler yaşlı fertlere doğru

gidildikçe sayıca artar, boyları küçülür ve belirsizleşir.

Ergin erkeklerde bireylerin kuyrukları daha kalın yapılı ve daha uzundur. Yavru erkeklerde böyle belirgin bir durum söz konusu değildir. Yaşları

ilerledikçe kuyruk büyür. Dişilerde ise kuyruk daha kısa olur (Atatür, 1979). Bu türün beslenmesi karakteristik olarak karnivordur. T. triunguis’lerin

mide ve bağırsakları içerikleri incelenmiş su yılanı olan Natrix natrix’e ve Gammarus sp ve Gambusia affinis gibi çeşitli omurgasız canlılara

rastlanmıştır (Atatür, 1979).

Başoğlu (1973) ilk olarak, Afrika ve Filistin kompleksi haricinde kalan bir bölgeden, Güneybatı Anadolu’dan Trionyx triunguis kaydetmiştir.

Güney Anadolu’da Trionyx triunguis türünün mevcut olduğu biyotoplar oldukça farklı özellikler gösterirler. Türkiye’de en kuzeybatıda Köyceğiz Gölü-

Dalyan’dan başlayıp doğuya doğru Muğla’da: Dalaman Çayı Kükürtlü ve Kargın Gölleri, Eşen Çayı, Antalya- Belek- Manavgat bölgeleri, Göksu Nehri,

Çukurova Deltası, Asi Nehri olarak türün dağılış alanları belirlenmiştir (Atatür, 1979; Gramentz, 1990; Kasparek ve Kinzelbach, 1991) (Şekil 10).

Kasparek (1999)’in yaptığı sınıflandırmaya göre Türkiye’de 15 bölgede bu tür bulunmaktadır. Bu sınıflandırmada Dalaman bölgesi ve Seyhan Nehri en

yoğun populasyona sahip olup en fazla korunması gereken bölgeler olarak tespit edilmiştir (Kasparek, 1999). Kasparek (1999)’e göre; Dalyan,

Aksu/Acısu, Anamur, Göksu, Berdan Nehri, Tuzla Drenaj Kanalı, Karataş Drenaj Kanalı ve Ceyhan Nehri diğer iki bölgeye nazaran daha az

18

populasyonu barındıran ve korunması gereken bölgeler olarak sınıflandırmıştır. Patara, Fethiye, Köprü Çayı, Bozyazı ve Asi Nehri az sayıda

populasyona sahip olup, bu az sayıdaki türün korunmasını gerektirdiğine dikkat çekmiştir. Türkiye’de Trionyx triunguis’in bulunduğu bölgeler Şekil

10’da verilmiştir (Gidiş ve Kaska, 2004).

Şekil 10. Trionyx triunguis’in Türkiye’deki dağılımı

En yoğun olduğu bölgeler: 1 Dalaman ; 2 Seyhan Nehri ve Tuzla Drenaj Kanalı

Daha az yoğun olduğu bölgeler: 3 Dalyan; 4 Aksu Nehri; 5 Anamur; 6 Göksu Nehri; 7 Berdan Nehri; 8 Ceyhan Nehri ve Karatas Drenaj Kanalı

En az bulunduğu bölgeler: 9 Patara; 10 Fethiye; 11 Köprü Çayı; 12 Bozyazi; 13 Asi Nehri

Şekil 11. Trionyx triunguis ergin bireyler (Tavuk eti ile besleme) ve yavrular

19

Şekil 12. Yapılan çalışmalardan örnekler

20

Dalyan Kumsalı 2008 Anaç Çıkışları

265250

0 6

175

84

13 50

50

100

150

200

250

300

Mayıs Haziran Temmuz Ağustos

Aylar

Yuva

ve

Yuv

asız

Çıkış

Sayıla

rı

Yuvasız izYuva

Yuva ve Yuvasız Çıkışların Kumsaldaki Dağılımı

0102030405060708090

100

0-49

50-99

100-1

5015

1-200

201-2

5025

1-300

301-3

5035

1-400

401-4

50GÖL

K.Kum

sal

Kumsal BölgesiY

uva

ve Y

uvasız

Çıkış

Sayısı

Yuva SayısıYuvasız Çıkış Sayısı

3. BULGULAR

3.1. Deniz Kaplumbağaları

Dalyan Kumsalı’nda sadece C.caretta çıkışlarına rastlanmış olup, bu türe ait toplam 521 adet yuvasız çıkış (iz) ve toplam 277 adet yuva tespit edilmiştir

(Şekil 13). Yuva yapan bireylerden 34 adeti markalanmış ve daha önceki yıllarda markalanmış 6 adet birey de gözlenmiştir. Dalyan Kumsalında

saptanan 798 adet C.caretta çıkışının %35’i (277) yuva ile sonuçlanırken %65’i (521) ise yuva ile sonuçlanmamıştır. Tespit edilen toplam 521 yuvasız

çıkışın 250 (% 48) adeti Haziran ayında, 265 (%51) adeti Temmuz ayında ve 6 (%1) adeti ise Ağustos ayında gerçekleşmiştir. Yuva ile sonuçlanan

çıkışların ise 13 (%4,7) adeti Mayıs ayında, 175 (%63,2) adeti Haziran ayında, 84 (%30,3) adeti Temmuz ve 5 (%1,8) adeti de Ağustos ayında

gerçekleşmiştir.

Şekil 13. Tespit edilen yuva ve yuvasız çıkışların zamansal dağılımı. Şekil 14. Tespit edilen yuvaların Kumsal bölgelerine göre dağılımı.

21

Denizden Uzaklıklarına Göre Yuva Sayısı

88

157

32

020406080

100120140160180

<20m 20m-30m 30m≤

Denize Uzaklık

Yuva

Sayısı

Yuvaların denize olan uzaklıklarına göre değerlendirildiğinde ise, 157 adeti 20 metre mesafe içerinde olup bunlardan denize yakın olan ilk 10

metre içerisindeki 16 yuvanın yerleri değiştirilerek daha uzak mesafeye taşınmıştır. 88 adet yuva ise 20-30 m aralığında olup sadece 32 adet yuva 30

metreden daha uzak bölgeye yapılmıştır (Şekil 15). Dalyan Kumsalında 2008 yaz sezonunda tespit edilen yuvaların GPS kayıtları dijital harita olarak

işlenmiş ve küçük ölçekli olarak aşağıda verilmiştir (Şekil 16).

Şekil 15.Yuvaların denizden uzaklıklarına göre dağılımı. Şekil 16. Deniz kaplumbağaları ve Nil kaplumbağaları yuvalarının dijital haritası.

22

3.1.1. Ergin Bireyler ve Yuva Parametreleri

Dalyan Kumsalında 2008 yılı yuvalama sezonunda yapılan markalama çalışmalarında 34 Caretta caretta bireyi markalanmıştır. Buna ilaveten

daha önceki yıllarda markalanmış 6 bireye de rastlanmıştır.

Dalyan Kumsalında 2008 yılında markalanan ergin C.caretta bireylerinin ortalama Düz Karapaks Boyu (DKB) 72,8cm, Düz Karapaks Eni

(DKE) 54,5cm, Eğri Karapaks Boyu (EKB) 76,9cm, Eğri Karapaks Eni (EKE) 68cm olarak ölçülmüştür.

Dalyan Kumsalına yuva yapan C.caretta için ortalama yuva derinliği 48,2 (33-69) cm, yuva çapı ise 22,1 (16-31) cm olarak saptanmıştır.

Dalyan Kumsalına yapılan C.caretta yuvalarında kuluçka büyüklüğü (yuvalara bırakılan ortalama yumurta sayısı) 65,2 (0-130) yumurta, bu

yuvalardaki kuluçka süresi ise ortalama 51 (43-57) gün olarak saptanmıştır.

Tilki predasyonuna karşı yuvalar kum altına gömülen iki çeşit tel kafesle kafeslenmiştir. Dalyan Kumsalının tamamında yapılan 277 yuvanın

146’sı (%52,7) tel kafeslerle kafeslenmiştir. Kullanılan kafeslerin 129 tanesi (%88,4) düz, 17 tanesi ise (%11,6) kapaklı kafestir. 3 kafes iki köşesinden

metal kazık ile, 30 kafes dört köşesinden, 2 kafes altı kenarından 2 kafes de 8 adet kazıkla köşelerinden tutturulmuştur. Toplam 109 adet yuva ise

kazıklanmadan kafeslenmiştir.

Şekil 17. Markalama ve kafesleme çalışmaları

23

Predasyon Durumuna Göre Yuva Dağılımı

Sağlam Yuva; 106; 38%

Tam Predasyon; 86; 31%

Yarı Predasyon; 85; 31%

Predasyonlu Yuvaların Predatörüne Göre Dağılımı

80

1

5

84

0

1

0 20 40 60 80 100

Tilki Predasyonu

Tilki+Domuz Predasyonu

Domuz Predasyonu

Pred

asyo

n Ti

pi

Yuva SayısıYarı Predasyonlu YuvaTam Predasyonlu Yuva

Erken Dönem

Embriyo; 328; 58%

Orta Dönem Embriyo; 78;

14%

Döllenmemiş Yumurta ; 61;

11%Geç Dönem Embriyo; 94;

17%

Kontrol Açışlarında Elde Edilen Yumurtaların Dağılımı

Toplam Embriyo; 1884;

10%Döllenmemiş Yumurta; 768;

4%Predasyonlu

Yumurta ; 6922; 38%

Boş Kabuk ; 8477; 48%

3.1.2. Yuvalardaki Predasyon, Yavru Çıkışı, Bozulma ve Uygun Alanlara Taşınma Durumu

Dalyan Kumsalında saptanan 277 yuvanın 182 (%65,3) adetinden yavru çıkışı gerçekleşmiştir. 2008 yılında Dalyan Kumsalında yapılan 277

yuvanın 171 tanesi (%61,7) predasyona uğramıştır. Yuvaların 106 tanesi (%38) sağlam olarak korunmuş, 85 adeti (%31) yarı predasyona uğramıştır.

Yuvaların 86 adeti (%31) ise tam predasyona uğramıştır (Şekil 18). Dalyan Kumsalında predasyon tipine göre yuva dağılımı da Şekil 19‘da verilmiştir.

Şekil 18. Yuvaların predasyon durumuna göre dağılımı Şekil 19. Tespit edilen predasyonlu yuvaların predasyon tipine göre dağılımı

Şekil 20. Tamamı bozulan yuvalardaki yumurtaların dağılımı Şekil 21. Kontrol açışlarında elde edilen yumurtaların dağılımı

24

3.1.3. Yuvalardaki Yavru Çıkış Durumu

Dalyan Kumsalında C.caretta yuvalarının tamamında predasyonlar sonrası toplam 11129 adet yumurta kalmış ve bu yumurtalardan 8477

(%76,2)’sinden yavru çıkışı olmuştur.

Dalyan Kumsalında C.caretta yuvaları içinde bozulmuş toplam 2652 adet yumurtanın 768 (%29) adeti döllenmemiştir.

Dalyan Kumsalında C.caretta yuvalarında döllenmiş olarak bozulmuş toplam 1884 adet yumurtanın 960 (%51)’ı erken, 289 (%15,3)’u orta ve

635 (%33,7)’i ileri dönemde bozulmuş embriyolardan oluşmaktadır.

Dalyan Kumsalında C.caretta yuvalarının yavru çıkış başarısı %53,7 (%0-%100) olarak hesaplanmıştır. Yuvaların tamamında yumurtadan çıkan

toplam 8477 adet yavrunun 7871 (%92,9)’i yuva yüzeyine ulaşmayı başarmıştır. 606 adet yavru (% 7,1) yuva içinde kalmıştır. Yuvadan çıkamayan

toplam 606 yavrunun 424 (%70)’ü yuva içinden canlı olarak çıkartılmıştır. Bu yavruların 182 (%30) tanesi yuva içinde ölü olarak bulunmuştur (Şekil

24).

Şekil 22. Denize ulaşmaya çalışan yavru ve kumsaldaki izi

25

Yuva Yüzeyine

Ulaşabilen Canlı

Yavrular; 7871; 93%

Yuva İçinde Ölü Yavru;

182; 2%

Yuva İçinden Çıkarılan

Canlı Yavrular;

424; 5%

Denize Ulaşan Yavru Sayısı;

7782

Yolda Ölü Yavru;

513Yuva İçinde Ölü Yavru;

182

Şekil 23. Yavru çıkışı olan bir yuva

Şekil 24. Yavruların yuva yüzeyine ulaşma durumuna göre dağılımı

Şekil 25. Yavruların denize ulaşma durumuna göre dağılımı

3.1.4. Sıcaklık Çalışması

Cinsiyet kromozomları olmayan deniz kaplumbağalarının cinsiyetleri kuluçka sıcaklığına göre değişmektedir. Kuluçka sıcaklığının etkili olduğu

dönem ise kuluçka süresinin ortadaki 1/3 ‘lük dönemidir (60 günlük kuluçkanın 20-40 günleri arasında). 2008 yuvalama sezonunda yumurtadan çıkan

yavruların cinsiyetinin tahmin edilmesine yönelik olarak 27 yuvadan sağlıklı sıcaklık verileri alınmıştır. Ayrıca kumsalın genel sıcaklık profilinin

belirlenmesi açısından kumsalda belli aralıklarla kum sıcaklığı ölçülmüştür. (Şekil 26).

Sıcaklık cihazı yerleştirilen yuvalar kumsalın genelini yansıtacak şekilde bir dağılımla seçilmiştir. Elde edilen veriler değerlendirildiğinde tüm

yuvalardan ortalama 30,6°C (29,1°C-32,9°C) sıcaklık tespit edilmiştir. Deniz kaplumbağalarının cinsiyetlerinin belirlenmesinde, emriyonik gelişimin

ortadaki 1/3’lük kısmında yuva sıcaklığının etkili olduğu bilinmektedir. Dişi ve erkek oluşumundaki kritik sıcaklığın 29 °C olduğu göz önünde

bulundurulduğunda Dalyan Kumsalında yumurtadan çıkan yavruların % 76,1 (% 55,7-%100) oranında dişi olduğu söylenebilir.

DY-155 Yuva Sıcaklığı

28,5 °C29,0 °C29,5 °C30,0 °C30,5 °C31,0 °C31,5 °C32,0 °C32,5 °C

02.07

.2008

04.07

.2008

06.07

.2008

08.07

.2008

10.07

.2008

12.07

.2008

14.07

.2008

16.07

.2008

18.07

.2008

20.07

.2008

22.07

.2008

24.07

.2008

26.07

.2008

28.07

.2008

30.07

.2008

01.08

.2008

03.08

.2008

05.08

.2008

07.08

.2008

09.08

.2008

11.08

.2008

13.08

.2008

15.08

.2008

17.08

.2008

19.08

.2008

Tarih

Sıca

klık

Şekil 26. Dijital olarak sıcaklığı kaydedilen bir yuvanın sıcaklık değişim grafiği

Şekil 27. Deniz kaplumbağalarının embriyonik gelişim safhaları

27

3.2. Yumuşak Kabuklu Nil Kaplumbağası (Trionyx triunguis)

Araştırma periyodu süresince Dalyan Kumsalı’nda Trionyx triunguis türüne ait toplam 67 çıkış tespit edilmiş, bunlardan 29 tanesi (%43,28) yuva

ile sonuçlanmıştır. T. triunguis, kumsalın göl tarafındaki meyilli kum tepelerinde yer alan bitki köklerine yakın yerleri yuvalama alanı olarak tercih

etmektedir. Yuvaların bulunduğu yer nedeniyle, tilki predasyonuna uğramamış yuvaların tel kafesler ile korunması mümkün olmamaktadır. Bu nedenle,

tilki predasyonuna uğramamış (2 yuva, % 6,9) veya kısmen predasyona uğramış (2 yuva) toplam 4 yuva (% 13,79), 30X40X30 cm ebatlarındaki strafor

kutulara gömülmek suretiyle yapay inkübasyona bırakılmıştır (Şekil 28). Yumurtalar, strafor kutunun taban ve kenarlarına ıslak yuva kumu ile 5 cm.lik

bir tampon bölge oluşturulup bu bölgenin içerisine gömülmüştür. Yuva oluşturulduktan sonra 2–3 günde bir kutunun bütün köşe bölümlerine 4 ml su

şırınga ile verilerek yuva neminin muhafaza edilmesi sağlanmıştır. Bütün yuvalardan tespit edilen toplam 523 yumurtanın 445 (% 85,09)’i predasyona

uğramıştır. Strafora gömülmek suretiyle inkübasyona bırakılan 4 yuvadaki 58 yumurtadan toplam 44 (% 75,86) yavru çıkmıştır.

Yuvaların göle olan ortalama uzaklığı 10,5 (min:3- max:17,5) m’dir. Çıkış olan yuvalarda tespit edilen kuluçka süresi ortalama 62

(Min:56, Maks:66) gündür.

Şekil 28. Stryfoam kutulara yumurtaların yerleştirilmesi, nemlendirilmesi ve çıkan yavrular.

28

4. Tedavi ve Rehabilitasyon Çalışmaları

Deniz kaplumbağaları diğer sucul organizmalar arasında güçlü bünyeye sahip olup, elverişsiz ortamlarda yaşayabilen ve uygun olmayan ortamın

etkilerini uzun zaman içerisinde tolere edebilen canlılardır. Bu, fizyolojilerini etkileyip metabolizmalarının yavaşlamasına neden olur. Deniz

kaplumbağalarının birçok fonksiyonları dış ortamın ısısı tarafından etkilenmektedir. Düşük sıcaklıklar immün sistemini etkileyerek patogenik

bulaşmaya daha yatkın hale getirir. Yüksek sıcaklıklar ise metabolik fonksiyonları negatif yönde etkileyip hipotermik strese neden olur. Deniz

kaplumbağaları ağrıya karşı duyarlıdır ve ağrılarını sesle ifade edemezler. Bu yüzden bütün operasyonlarda anestezi uygulamak gerekir. Yaralı ve

ızdırap çeken hayvanlara yatıştırıcı uygulanması gerekir.

Araştırma ve Rehabilitasyon Merkezinin Görevleri:

Bir araştırma ve tedavi merkezi başlangıç aşamasında aşağıda belirtilen konuları üslenebilecek daha sonraki dönemlerde de yeni sorumluluklar

verilebilecektir.

1. Ergin, genç ve yavru deniz kaplumbağalarının tedavisine yönelik çalışmalar yapmak,

2. Kumsallarda ölü olarak bulunan kaplumbağalar hakkında bilgi toplamak ve ölüm sebeplerini araştırmak,

3. Bütün kumsallara gelen kaplumbağalara verilen marka numaralarının kaydını ve kontrolünü yapmak,

4. Gerek Ulusal ve gerekse Uluslararası Üniversite ve diğer bilim kuruluşlarıyla işbirliği yapmak,

5. Her kumsalda yapılacak bilimsel çalışmaların koordinasyonunu sağlamak. Bunlar gerek yuvaların korunması, yerlerinin değiştirilmesi, yavruların cinsiyet

oranlarının tespiti, erginlerin markalanması gibi birçok yönden deniz kaplumbağaları üzerine koruma ve araştırma çalışmalarına merkezlik yapmak ve diğer

kumsallarda uygulanmasını sağlamak

6. Merkeze gelen ziyaretçilere yönelik bilgilendirme ve eğitim çalışmaları düzenlemek, bu tip bilgilendirme çalışmalarını organize etmek,

7. Türkiye kumsallarında yapılan deniz kaplumbağalarına yönelik çalışmalara eleman ve lojistik destek sağlamak. Bu merkezde kısa sürede eğitilecek öğrenciler

veya gönüllüler diğer kumsallarda benzer çalışmaları yapabilecektir.

8. Her yıl Türkiye kumsallarındaki deniz kaplumbağalarının durumu hakkında bir raporun da çıkarılmasını sağlamak.

9. Deniz Kaplumbağaları Araştırma ve İzleme Komisyonlarından Yerel Komisyon, Bilim ve Ulusal Komisyon'larının da toplanma merkezi olarak hizmet

verebilecektir.

29

Deniz kaplumbağaları uzun yaşamları sonucu çeşitli sağlık problemleri ile karşılaşabilmekte veya çeşitli faktörlerden dolayı yaralanabilmekte ve

hatta hayatlarını yitirmektedirler. Kaplumbağalar doğal sağlık problemleri dışında çoğunlukla insan etkilerinden zarar görmektedirler. Balıkçılık

faktörleri, kirlenme yüzünden veya birçok zararlı faktörlerden dolayı son yılarda bir hayli yaralanma ve ölüm vakası ile karşılaşılmaktadır.

Deniz kaplumbağalarını parazitizm gibi doğal olan birtakım sağlık problemleri vardır. Bunun dışında doğal olmayan, teknelerin etkileri, balık

ağları ve/veya oltalara takılmalar ve insanların neden olduğu zararlı etkiler gibi problemlerdir. Kurtarıldıkları zaman karşılaşılan başlıca problemlerin

başında travmatik yaralanmalar gelir. Bu tür yaralanmalar tekneye yada teknenin pervanesine çarpma sonucunda meydana gelir. Ayrıca balık ağlarına

takılan kaplumbağanın balıkçılar tarafından bir takım darbelere maruz kalması da söz konusu da olabilir. Olta yutması sonucunda meydana gelen

yaralanmalar yemek borusunda, midede ve bağırsaklarda lezyonlara neden olur.

Yaralanma Nedenlerinin Değerlendirilmesi ve İlkyardım:

Hasta ya da yaralı deniz kaplumbağası kurtarıldıktan hemen sonra kurtarma merkezine getirilmelidir. Merkeze getirildikten sonra ilk yapılacak

işlem kaplumbağanın ölçülerinin alınmasıdır. Eğer kaplumbağa herhangi bir operasyona tabi tutulacaksa daha önce kan testi yapılması gerekir. Ayrıca

göz muayenesi de yapılacak ilk işlemlerden biridir.

Bu dönemde kullanılan antibiyotikler, vitaminler ve kremler aşağıda açıklanmıştır. Ayrıca bu ilaçlar diğer sürüngenlerde de kullanılabilir.

Antibiyotikler: Antibiyotiklerin dozları kaplumbağanın ağırlığına göre ayarlanır. Bazı antibiyotikler yüksek sıcaklıklarda daha etkilidir. En

uygun olanı fazla doz ve az sıklıkta verilmesidir.

Göz damlaları: Gentamycin, Chloromycetin ve Fucithalmic göz enfeksiyonları için kullanılabilir. Kortizon, prednisolone ve dezamethasone

içeren ilaçlardan kaçınmak gerekir çünkü bunlar korneada korneal ülsere ve bakteriyel enfeksiyonun daha kötü duruma gelmesine neden olur.

Kremler: Iodine (Peridine, Baticon) iyi bir antiseptiktir. Sulanmış yaranın kurumasına yardımcı olur. Fucidin kedi ve köpeklerde kullanılan

geniş spektrumlu bir antibiyotik kremdir ayrıca kaplumbağada da günde bir ya da iki kez kullanılabilir. Ayrıca yaraların kurutulması için de yara tozları

kullanılabilir.

Vitaminler: Herhangi ağızdan alınan bir vitamin kullanılabilir ama en etkilisi vitamin B’dir. Çocuklara uygulanan doz miktarı kullanılabilir.

Balık oltaları ve yabancı maddelerin çıkarılması: Balık oltaların ve yabancı maddelerin durumuna göre çıkarılma işlemi elle, endoskopla ya

da cerrahi operasyonla yapılabilir. Bazen mideye veya bağırsaklara takılan oltalar eğer dokuya girmediyse kendiliğinden çıkabilir. Yabancı madde ya da

30

olta sindirimin son bölümünde ise ve hayvan aktifse, beslenebiliyorsa cerrahi müdahale yapılmaması tavsiye edilir. Cerrahi operasyonun herhangi bir

komplikasyon yada negatif sonuç doğuracağı düşünülürse çok gerekli değilse uygulanmaması gerekir. Operasyona giren elemanların anestezi

konusunda da bilgili ve deneyimli olmaları gerekir.

Operasyondan önce kaplumbağa iki gün aç bırakılır ve gerekli antibiyotikler verilir. Antibiyotik dozu vücut ağırlığına göre ayarlanır.

Operasyondan sonra 20°C lik havuzda bekletilir.

İşte tüm bu bilgiler ışığında boğazında olta olduğu tespit edilen erkek bir birey Kaş, Antalya’dan tarafımıza 28 Haziran 2008 tarihinde intikal

ettirilmiştir. Dalyan Kumsalında Deniz Kaplumbağa Kurtarma ve Rehabilitasyon Merkezi’nin oluşturulması çalışmalarına başlanmış ve oluşturulan bu

merkezde bakım ve tedavisi yapılan bir erkek C.caretta Özel Çevre Koruma Kurumu’nun düzenlemiş olduğu törenle denize gönderilmiştir. Bu

kaplumbağanın yemek borusundaki olta ameliyat yapılmadan lokal anestetik yöntemlerle çıkarılmış ve günlük antibiyotik ve vitamin takviyesiyle

tedavisi tamamlanan kaplumbağanın beslenmesi sonucu dışkısının da gözlenmesi ile iyileştiği kabul edilerek, 13 gün boyunca merkezimizde tutulan bu

erkek C.caretta 10 Temmuz 2008 tarihinde düzenlenen törenle doğal ortamına gönderilmiştir.

Şekil 29. Deniz kaplumbağasının tedavi süreci

31

5. Bilgilendirme Çalışmaları

Bölgede de ilgili hedef gruplarına (yerel halk, öğrenciler, turistler, turizm yatırımcıları vb.) gerekli eğitim hizmetlerini vermek amacıyla, proje

ekibinde yer alan araştırmacı ve gönüllü öğrencilerle birlikte, yerel katılımı da sağlamak amacıyla Dalyan Turizm ve Çevre Derneği gönüllülerinin

(yerli ve yabancı) de katılımıyla eğitim ve rehberlik çalışmaları sağlanmaktadır. Bu çerçevede, hazırlanan 3 değişik afiş hem Boğaz bölgesindeki

bilgilendirme ofisi ve büfelere (4 adet), hem de İztuzundaki bilgilendirme ofisine (1 adet) hem de kamp ortamındaki konteynerlere asılmıştır. Yerel

dernekten de katılan gönüllüler ve projede görev alan görevlilerce bilgilendirme çalışmaları, kumsal çalışmalarının bitişine kadar devam etmiştir.

İlgililere ÖÇK tarafından bastırılan el ilanları da verilmiştir.

Şekil 30. Bilgilendirme çalışmalarından örnekler

32

Şekil 31. Bilgilendirme çalışmalarından örnekler

33

34

6. Değerlendirme Sonuç ve Öneriler Yavru çıkış döneminde zaman zaman PTT radarından, Çandır Köyü’nden ve Kaunos Antik kent harabelerinden kaynaklanan ışık problemi

nedeniyle yavrular yanlış yönelebilmektedirler.

Kaplumbağa besin kaynaklarından olan mavi yengeçlerin ışık ile geceleri Dalyan kanalında ve kumsalın arka planındaki göllerde yakalanması

hem ışık problemi oluşturmakta hem de mavi yengeç populasyonunun hızla azalmasına neden olmaktadır. Işık problemi yanı sıra yakalanan bu mavi

yengeçlerle deniz kaplumbağaları turistik amaçlı olarak elle beslenmektedir. Bu olay türün göç mekanizmasını, beslenme düzenine zarar vermekte ve

bazen yengeç yerine tavuk eti ve derisi ile beslemeleri sonucu diyet özelliği de bozulabilmektedir.

Özel Çevre Koruma Kurumu hem kumsalda hem de denizde rutin kontrollerini devam ettirmelidir.

Gerek tilki ve gerekse domuzların da yuvalarda predasyona neden olmaları sadece düz kafesle korunamayacağı anlaşılmıştır. Kafeslerin

kazıklarla sağlamlaştırılmaları ve predatörleri hem tespit edecek (fotokapan) hem de canlıyı görünce aktif hale geçen elektronik uyarıcıların devreye

konulacağı cihazlar kumsal üzerinde 2–3 noktaya yerleştirilerek ayrıntılı çalışmalar daha sonraki yıllar için planlanmalıdır.

Yıllardır süregelen turizm aktiviteleri sonucu kumsalın doğal yapısı bozulmuş ve zemin sertleşmiştir. İnsan etkisiyle bu hale gelen kumsalın yine

insan etkisiyle eski doğal haline getirilmesi gerekmektedir. Turizmin olmadığı kış döneminde kumsal sürülerek yumuşatılmalıdır. Zeminin eğimi de

doğal haline getirilmelidir. Kumsalda mevcut doğal bitkilerin bu ortamda da geliştirilerek kum tutulması ve doğal yapısının kazanılmasına yönelik

çalışmalar yapılmalıdır.

Yaralı deniz kaplumbağalarının tedavilerinin yapıldığı merkeze daha da işlerlik kazandırılarak bilgilendirme çalışmalarına devam edilmelidir.

Şekil 32. Deniz kaplumbağaları ile ilgili yanlış faaliyetler, kontrol ve bilgilendirme çalışmaları

35

6.1. Yaralı ve Ölü Kaplumbağa ile Karşılaşıldığında Yapılması Gereken İşlemler: Arazi kontrollerinde, deniz yüzeyinde sürüklenen veya sahil kenarına vurmuş kaplumbağanın durumunu anlamak çok önemlidir. Eğer

kaplumbağanın sağlık durumu iyi anlaşılırsa, yapılması gereken işlemlerden daha fazla verim alınabilir.

• Denizde yüzeyinde sürüklenen bir kaplumbağa olduğu zaman dikkatli bir şekilde tekneye alınmalı ve güvenli bir yere taşınmalıdır.

• Burada vücut ısısını değiştirmemek için güneşe maruz bırakılmamalı bu yüzden gölge bir ortama götürülmeli, su kaybını önlemek içinde sürekli

ıslak tutulmalıdır.

• Bu sırada kaplumbağanın türü belirlenerek, ilgili ölçümler hızlı bir şekilde yapılmalıdır. Bu ölçümler normal bir çıkış esnasında yapılması gereken

ölçümlerle aynı olmalıdır, bu ölçümlerin yanında markası varsa marka bilgileri kaydedilmelidir, marka bulunmuyorsa tedavisi tamamlandıktan sonra

denize bırakılacağı zaman markalanır.

• Kaplumbağa yaralanmışsa, yara aldığı nokta hızlı bir şekilde tespit edilmeli ve gerekli pansuman işlemleri yapılarak yaralı bölge temizlenmelidir.

Bu işlem uzun sürdüyse herhangi bir ihtimale karşı kaplumbağa beslenmeye alınmalıdır.

• Eğer ağzında olta ipi varsa bu ipten çekilmemelidir. Kaplumbağa tekneye veya bota yaklaştırıldığında olta veya ip varsa tür ile ilgili ve ölçümle ilgili

bilgiler alınıp ip veya olta pense yardımıyla kesilmelidir.

• Kaplumbağa çeneleri çok kuvvetli olduğundan bu durumlarda dikkatli olunmalı ve kesinlikle ağız içine el sokulmamalıdır.

• Olta bazen yemek borusunda olabilir bu durumda ağzına sert cisimle açarak bu olta kesilerek yerinden çıkarılmalıdır. Oltanın sivri olan uç kısmı

kesilerek çıkarılmalıdır. Bu işlemler yapıldıktan sonra kaplumbağa kendisini dinç hisseder etmez hemen serbest bırakılmalıdır.

• Kaplumbağa aktif değilse kaplumbağa gölge ve ıslak bir ortamda tutulmalıdır. Bu esnada Arka tarafı yaklaşık 20 cm kadar havaya kalkacak şekilde

kaldırılmalı ve altına bir şeyler konmalıdır. Havlu vb şeyle bu esnada ıslak tutulmalıdır. Bu sırada kesinlikle su dolu bir ortama konmamalıdır. Bu

zaten boğulma durumunda deniz suyunun akciğerlerden çıkmasını kolaylaştırıcı bir çalışmadır.

• Bu sürede zaman zaman kaplumbağada göz kapakları açılıp kapanarak refleksleri kontrol edilmelidir. Bu sürede tepki veriyorsa kaplumbağa

yaralıdır. Bu süre zarfında tepki veriyorsa yaralanma durumundaki ilk yardım uygulanır. Baygın mı olduğu veya ölü mü olduğu bu 24 saatlik süre

sonundaki reaksiyona göre belirlenir. Hiçbir reaksiyon vermezse ölmüştür ve yapılacak bir şey yoktur. Bu durumda gerekli bilgiler kaydedilerek ve

otopsi yapılarak gerekli dokular ve bilgiler alınabilir.

36

• Bazı durumlarda kaplumbağalar trol ağlarına takılırlar ve bota boşaltma esnasında çıkabilirler. Eğer ağda kaplumbağa olduğu fark edilirse boşaltma

işlemi dikkatli yapılmalıdır.

• Bu durumda da yine kaplumbağanın baygın, yaralı veya ölü olduğunu yukarıdaki şekilde kontrol edilir. Eğer sağlıklı ise hemen serbest

bırakılmalıdır.

• Bunun dışında küçük ağlara takılan kaplumbağalarda sıyrıklar, botlara çarpma sonucu yaralanmalar veya kasti olarak vurulma izleri olabilir.

• Bu durumda yine kaplumbağanın durumu yukarıdaki kriterlere göre belirlenir. Eğer kaplumbağanın direnci iyi ve sıyrıklar veya yaralar baş

dışındaysa kaplumbağayı serbest bırakmak en iyisidir. Eğer kafasında ise bu yaranın durumuna göre günde en az 3 pansumanla yara tozu ve mikrop

kapmayı önleyici merhemler kullanılabilir.

• Bu bakım süresinin uzunluğuna göre kaplumbağanın su ve besin ihtiyacı da sağlanmalıdır.

• Kaplumbağanın durumunun iyi ya da kötü olduğunu anlamak çok önemlidir. Örneğin kaplumbağa nefes alırken kafasını kaldırıyorsa bu sağlıklı

olduğuna işaretlerden birisidir. Yine ön yüzgeçlerini tuttuğumuzda veya çektiğimizde vereceği tepki onun sağlıklılığına işaretlerdendir. Yere

konduğunda yürümeye yeltenmesi veya yanlardan kaldırıldığında ön yüzgeçlerini sürekli olarak çırpması sağlıklı olduğuna işaretlerden bazılarıdır.

Bu durumda kaplumbağa en kısa zamanda uygun ortamda bırakılmalıdır.

• Eğer kaplumbağa yanlardan tutularak kaldırıldığında kafa ve bacaklar aşağı sarkıyorsa bu kaplumbağa yaralı veya ölü demektir. Bu durumda

kaplumbağanın reflekslerini kontrol etmek önemlidir. Bu birkaç yolla yapılabilir. Sırt kabuğu yanlardan tutularak 10 cm kadar sırayla sağa doğru

veya sola doğru kaldırılıp hareketi gözlenebilir, Göze veya göz kapağına dokunularak gözün kapatılma hızı gözlenebilir veya kloak bölgesi

tırnaklanarak kuyruk veya Arka bacak hareketleri gözlenerek kaplumbağanın refleksleri gözlenir ve durumu hakkında yaralı veya ölü olduğuna

karar verilir.

• Kaplumbağa kokuşmuş şişmiş veya üzerinde değişik canlılar gelişmeye başlamışsa bu hayvan zaten ölmüştür. Post mortem süre kaplumbağanın ölü

olarak bulunma sezonuna göre değişir.

• Ölü kaplumbağayla ilgili olarak, kaplumbağanın türü, kabuk boyu ve eni, yaralanma durumu gibi bilgiler toplanmalıdır.

37

5. KAYNAKLAR Atatür, M.K. (1979). Investigation on the Morphology and Osteology, Biotope and Distribution in Anatolia of T. triunguis (Reptilia, Testudines), with Some Observations on its

Biology (in Turkish). Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Monograf. İzmir Ser. No., 18, 1-75. Atatür, M.K., (1992). Türkiye deniz kaplumbağaları biyolojileri ve korunmaları, TKB Yayınları, A-8, Bodrum, 55 s. Baran, İ. (1990). Sea Turtles in Turkey, Marine Turtle Newsletter, 48, 21-22. Baran, İ. and Kasparek, M., (1989). Marine turtles Turkey, status survey 1988 and recommendations for conservation and management, Max Kasparek Verlag, Heidelberg, 123 p. Baran, İ., Durmuş, H. and Atatür, M. K., (1991). On Chelonia mydas (L.) (Reptilia : Chelonia) population of Mersin-Kazanlı region, Doğa Tr. J. of Zoology, 15, 185-194. Baran, İ., Durmuş, H., Çevik, E., Üçüncü, S. ve Canbolat, A.F., (1992). Türkiye deniz kaplumbağaları stok tesbiti, Doğa-Tr. J. of Zoology, 16, 119-139. Baran, İ., Durmuş, S.H. ve Türkozan, O. (1998). Erster Nachweis der Lederschildkröte, Dermochelys coriacea (Linnaeus, 1766) (Testudines: Dermochelyidae) aus Türkschen

Gewassern, Herpetofauna, 20 (112), 34-37. Baran, İ., O. Türkozan, Ç. Ilgaz, Kaska, Y., S. Sak, (1996). Research on the marine turtle populations of Dalyan, Fethiye, Patara and Belek Beaches, Final Report, İzmir, 44 p. Baran, İ., O. Türkozan, Ç. Ilgaz, S. Sak, N. Taşkın, (1997). Research on the marine turtle populations of Dalyan, Fethiye, Patara and Belek Beaches, Final Report, İzmir, 39 p. Başoğlu, M. (1973). A Preliminary Report on a Specimen of Soft-Shelled Turtle from Southwestern Anatolia, Ege Üniversitesi Fen Fakültesi İlmi Rapor Ser. No., 172, 1-11. Başoğlu, M. ve Baran, İ., (1982). Anadolu sahillerinde toplanan deniz kaplumbağası materyali üzerine kısa bir rapor, Doğa, Temel Bilimler, Seri A, 6, 2, 69-71. Broderick, A. C. ve Godley, B. J. (1996). Population and Nesting Ecology of the Green Turtle, Chelonia mydas and the Loggerhead Turtle, Caretta caretta, in Northern Cyprus,

Zoology in the Middle East, 13, 27-46. Broderick, A. C., Glen, F., Godley, B. J. ve Hays, G. C. (2002). Estimating the Number of Green and Loggerhead Turtles Nesting Annually in the Mediterranean, Oryx, 36:1-9. Broderick, A.C. ve Godley, B.J. (1994). Marine Turtles in Northern Cyprus. Results from Glasgow University Expeditions 1992-1993. Marine Turtle Newsletter, 67, 8-11. Canbolat, A.F. (2004). A review of sea turtle nesting activity along the Mediterranean coast of Turkey. Biological Conservation, 116:81-91. Canbolat, A.F., (1990). Dalyan Kumsalı'nda yuva yapan deniz kaplumbağası, Caretta caretta (LINNAEUS 1758) üzerine incelemeler, Master Tezi, H.Ü.F.B.E., Ankara, 52 s. Canbolat, A.F., (1991). Dalyan Kumsalı (Muğla, Türkiye)'nda Caretta caretta (LINNAEUS 1758) popülasyonu üzerine incelemeler, Doğa-Tr. J. of Zoology, 15, 255-274. Canbolat, A.F., (1997). Dalyan ve Patara Caretta caretta (Lınnaeus 1758) Deniz Kaplumbağası Popülasyonlarının Biyolojisi, DOKTORA TEZİ, HÜ FBE, Ankara, 454 sayfa. Canbolat, A.F., (1999). Köyceğiz-Dalyan ve Patara Özel Çevre Koruma Bölgeleri'ndeki kumsallarda deniz kaplumbağalarının popülasyonlarının araştırılması, ÖÇKKB Sonuç

Raporu, Ankara, 73 s. Canbolat, A.F., (2000a). Belek Deniz Kaplumbağalarının Korunması, Sonuç Raporu, Belek Turizm Yatırımcıları Birliği, Ankara, 142 s. Canbolat, A.F., (2000b). Belek Özel Çevre Koruma Bölgesi'nde Deniz Kaplumbağalarını İzleme Projesi, Sonuç Raporu, Çevre Bakanlığı-Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı,

Ankara, 132 s. Canbolat, A.F., (2000c). Antalya-Belek Kumsalı Deniz Kaplumbağalarının Korunmasına Yönelik Ekolojik Araştırma II. Alt Projesi, Gelişme Raporu, Çevre Bakanlığı Çevre Koruma

Genel Müdürlüğü- BETUYAB A.Ş., Ankara, 130 s. Canbolat, A.F., (2001a). Antalya-Belek Kumsalı Deniz Kaplumbağalarının Korunmasına Yönelik Ekolojik Araştırma II. Alt Projesi, Sonuç Raporu, Çevre Bakanlığı Çevre Koruma

Genel Müdürlüğü- BETUYAB A.Ş., Ankara, 180 s. Canbolat, A.F., (2001b). Belek Özel Çevre Koruma Bölgesi'nde Deniz Kaplumbağalarını İzleme Projesi, 2001 Yılı Proje Sonuç Raporu, Çevre Bakanlığı-Özel Çevre Koruma

Kurumu Başkanlığı, Ankara, 116 s. Canbolat, A.F., (2001c). Köyceğiz-Dalyan Özel Çevre Koruma Bölgesi'nde 2000 ve 2001 Üreme Sezonundaki Deniz Kaplumbağası Popülasyonunun Araştırılması, Sonuç Raporu,

Hacettepe Üniversitesi-Biyoloji Bölümü, Ankara, 68 s. Canbolat, A.F., (2002). Belek ve Köyceğiz-Dalyan Özel Çevre Koruma Bölgelerinde Deniz Kaplumbağaları İzleme Projesi, 2002 Yılı Sonuç Raporu, Özel Çevre Koruma Kurumu

Başkanlığı Ankara, 152 s.. Canbolat, A.F., (2006a). Köyceğiz-Dalyan ve Fethiye Özel Çevre Koruma Bölgelerinde Deniz Kaplumbağası (Caretta caretta, Chelonia mydas) ve Nil Kaplumbağası (Trionyx triunguis)

Popülasyonlarının Araştırılması ve Korunması Projesi Hizmet Alımı İşi Projesi. Destekleyen, Çevre ve Orman Bakanlığı-Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı, Muğla Özel Çevre Koruma Müdürlüğü, Muğla, 148 s.

38

Canbolat, A.F., (2007). Köyceğiz-Dalyan ve Fethiye Özel Çevre Koruma Bölgelerinde Deniz Kaplumbağası (Caretta caretta, Chelonia mydas) ve Nil Kaplumbağası (Trionyx triunguis) Popülasyonlarının Araştırılması ve Korunması Projesi Hizmet Alımı İşi Projesi. Destekleyen, Çevre ve Orman Bakanlığı-Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı, Muğla Özel Çevre Koruma Müdürlüğü, Muğla, 148 s.

Carr, A., (1987). Impact of nondegradable marine debris on the ecology and survival outlook of sea turtles, Marine Pollution Bulletin, 18, 6B, 352-356. Dodd, C. K., (1988). Synopsis of the biological data on the loggerhead sea turtle Caretta caretta (Linnaeus 1758), U.S. Fish Wildl. Serv., Biol. Rep. 88(14), 110 p. Erk'akan, F., (1993). Nesting biology of loggerhead turtles Caretta caretta L. on Dalyan Beach, Muğla-Turkey, Biological Conservation, 66, 1-4. Erk'akan, F. and Canbolat, A.F., (1990). The investigation on the biology of loggerhead sea turtle which use Dalyan Beach for nesting places and their protection from environmental

effects, Littoral 1990 (9-13 Julliet 1990, Marseilla), Eurocoast, France, 405-410. Frazer, N.B., (1983). Survivorship of adult female loggerhead sea turtles, Caretta caretta, nesting on Little Cumberland, Georgia, USA, Herpetologica, 39, 436-447. Frazer, N.B., ve Ehrhart, L.M. (1985). Preliminary Growth Models for Green, Chelonia mydas, and Loggerhead, Caretta caretta, Turtles in the Wild, Copeia, 73-79. Geldiay, R., (1983). Deniz kaplumbağalarının (Caretta c. caretta L. ve Chelonia m. mydas L.) korunmasında temel bilimler yönünden takip edilecek stratejinin önemi, E. Ü. Fen Fak.

Dergisi, Seri B, 1, 328-349. Geldiay, R., (1984). Türkiye'nin Ege ve Akdeniz kıyılarında yaşayan deniz kaplumbağalarının (Caretta c. caretta L. ve Chelonia m. mydas L.) populasyonları ve korunması ile ilgili

araştırmalar, Doğa Bilim Dergisi, A2, 8, 1, 66-75. Geldiay, R. ve Koray, T., (1982). Türkiye'nin Ege ve Akdeniz kıyılarında yaşayan deniz kaplumbağalarının (Caretta c. caretta L. ve Chelonia m. mydas L.) populasyonları ve

korunmaları ile ilgili tedbirler üzerine araştırmalar, TÜBİTAK, Proje no; WHAG-431, 121 s. Geldiay, R., Koray, T. and Balık, S., (1982). Status of the sea turtle population (Caretta c. caretta ve Chelonia m. mydas ) in the Northern Mediterranean Sea, Turkey. p. 424-435, in:

K.A. Bjorndal (Ed.), Biology and Conservation of Sea Turtles, Washington, DC, 583 p. Gidis, M. ve Kaska, Y. (2004). Population Size, Reproductive Ecology and Heavy Metals in Eggshells of the Nile Soft-Shelled Turtle (Trionyx Triunguis) Around Thermal Lake

Kükürtlü (Sulphurous), Muğla-Turkey, Fresenius Environmental Bulletin, 13 (5), 405-412. Gramentz, D. (1990). Beobachtungen an der Afrikanischen Weichschildkröte T. triunguis (Forskal, 1775) in der Türkei, Herpetofauna 12, 22-25. Groombridge, B. (1988). Marine Turtle Conservation in the Eastern Mediterranean Field. Survay in Northern Cyprus. Final Report, WWF. Project 3852, Cambridge, UK. Groombridge, B., (1990). Marine turtles in the Mediterranean; distribution, population status, conservation, A report to the Council of Europe, World Concervation Monitoring

Centre, Cambridge, UK, 72 p. Hathaway, R.R., (1972). Sea turtles, unanswered questions about sea turtles in Turkey, Balık ve Balıkçılık, 20, 1, 1-8. Kaska, Y. (1998). Studies on the Embryology, Ecology and Evolution of Sea Turtles in the Eastern Mediterranean. PhD Thesis, Glasgow University, UK. Kaska, Y. (2008). Second Turkish National Sea Turtle Symposium (25-27 October 2007). Marine Turtle Newsletter No. 119; 20-22. Kaska, Y., (1993). Kızılot ve Patara Caretta caretta populasyonunun araştırılması, Master Tezi, D.E.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir, 28 s. Kaska, Y., I. Baran, Ç. Ilgaz, O. Turkozan, M. Oz ve A. Erdogan (2005). An estimation of the total nesting activity of sea turtles in Turkey, Pp. 204-205 In: Coyne M.S., and Clark,

R.D. (Compilers). Proceedings of the Twenty-First Annual Sea Turtle Biology and Conservation. NOAA Technical Memorandum NMFS-SEFCS-528, 368 pp. Miami, 2005. Kasparek, M. (1993). Marine Turtle Conservation in the Mediterranean. Marine Turtles in Egypt. Phase I. Survey of the Mediterranean Coast between Alexandria and El Salum,

Unpublished Report to MEDASSET and RAC/SPA. Kasparek, M. (1995). The Nesting of Marine Turtles on the Coast of Syria. Zoology in the Middle East, 11, 51-62. Kasparek, M. (1999). An Assessment on the Status of the Nile Soft-Shelled Turtle (T. triunguis) in Turkey with Recommendations for Conservation, Testudo, 5 (1), 40-50. Kasparek, M. ve Kinzelbach, R. (1991). Distribution and Bionomics of the Nile Soft-Shelled Turtle, T. triunguis, in the Eastern Mediterranean, Zeitschrift für angewandte Zoologie,

78 (2), 137-159. Lutz, P.L. ve Musick, J.A. (1997). The Biology of Sea Turtles, CRC Press, New York, 432 pp. Margaritoulis D, Argano R, Baran İ, Bentivegna F, Bradai MN, Camiňas JA, Casale P, De Metrio G, Demetropoulos A, Gerosa G, Godley BJ, Haddound DA, Houghton J, Laurent L,

Lazar B (2003). Loggerhead turtles in the Mediterranean Sea: Present knowledge and conservation perspectives. In: Bolten AB, Witherington BE (eds), Loggerhead sea turtles, Washington, USA, pp.175-198

Margaritoulis, D. (1982). Observation on Loggerhead Sea Turtle Caretta caretta Activity During Three Nesting Season (1977-1979) in Zakynthos, Greece, Biological Conservation, 24(3), 193-194.

39

Margaritoulis, D. ve Dimopoulos, D. (1994). The Loggerhead Sea Turtle Caretta caretta on Zakynthos. Population Status on Conservation Efforts during 1994, Unpublished Report for Sea Turtle Protection Society of Greece, Athens.

Mrosovsky, N., (1983). Conserving Sea Turtles, The British Herpetological Society, London, 176 p. Newbury, N., Khalil, M. ve Venizelos, L. (2002). Population Status and Conservation of Marine Turtles at El-Mansouri, Lebanon, Zoology in the Middle East, 27, 47-60. Ozaner, S., (1991). Çarpık yapılaşma ve aşırı kum alımının Türkiye'nin Akdeniz kıyı kuşağındaki kıyı dengesi ve deniz kaplumbağaları üzerindeki olumsuz etkileri, Jeomorfoloji

Dergisi, 19, 151-158. Piggelen, D.C.G and Strijbosch, H., (1993). The nesting of sea turtles, (Caretta caretta and Chelonia mydas) in the Göksu Delta, Turkey, June-August, 1991, Doğa-Tr. J. of Zoology,

17, 137-149. Ripple, J. (1996). Sea Turtles. ISBN I- 9004555-00-5, Colin Baxter Photography Ltd. Grantown-on-spey, Scotland, 84pp. Selin İnşaat, (2004). Deniz Kaplumbağası ve Nil Kaplumbağası Populasyonlarının Araştırılması ve Korunması Projesi, ÖÇKKB Kesin Raporu, 84 s. Selin İnşaat, (2005). Deniz Kaplumbağası ve Nil Kaplumbağası Populasyonlarının Araştırılması ve Korunması Projesi, ÖÇKKB Kesin Raporu, 74 s. Sönmez, B., Sammy, D., Yalçın-Özdilek, Ş., Gönenler, Ö.A., Açıkbaş, U., Ergün, Y., ve Kaska, Y. (2008). A Stranded Leatherback Sea Turtle in the Northeastern Mediterranean,

Hatay, Turkey.. Marine Turtle Newsletter No. 119; 12-13. Sutherland, J.M. (1985). Marine Turtle in Greece and Their Conservation, Marine Turtle Newsletter, 32, 6-8. Taşkavak, E., Boulon, R. H. ve Atatür, M. K. (1998). An Unusual Stranding of a Leatherback Turtle in Turkey, Mar. Turt. Newsletter, 80, 13. Türkozan, O. and Baran, İ., (1996). Research on the loggerhead turtle, Caretta caretta, of Fethiye Beach, Tr. J. of Zoology, 20, 183-188. Türkozan, O., Taşkavak, E. And Ilgaz, Ç. (2003). A Review on the Nesting Beaches of Loggerhead Turtle, Caretta Caretta, on the southwestern Mediterranean Coasts of Turkey.

British Herpetological Journal. 13: 27-33. Türkozan, O. And Yılmaz, C. (baskıda) Loggerhead Turtles, Caretta caretta, At Dalyan Beach, Turkey: Nesting Activity (2004-2005) and 19-year Abundance Trend (1987-2005).

Chelonian Cons. and Biol. Baskıda. Warren, L. ve Antonopoulou, E. (1990). The Conservation of Loggerhead Turtle in Zakynthos, Greece, Oryx, 24, 15-22. Witherington, B.E. and Bjorndal, K.A., (1991). Influences of artificial lighting on the seaward orientation of hatchling loggerhead turtles Caretta caretta, Biol.Conserv., 55, 139-149. Yerli, S.V, A.F. Canbolat, (1998a). Doğu Akdeniz Bölgesi'ndeki Deniz Kaplumbağalarının Korunmasına Yönelik Yönetim Planı İlkeleri, Çevre Bakanlığı, ÇKGM Yayınları, ISBN

975-7347-44-2, Ankara, 88 p. Yerli, S.V, A.F. Canbolat, (1998b). Özel Çevre Koruma Bölgeleri'nde (Köyceğiz-Dalyan, Patara, Fethiye-Çalış, Belek ve Göksu Deltası) Deniz Kaplumbağalarının Korunmasına

Yönelik Yönetim Planı İlkeleri, Çevre Bakanlığı, ÖÇKKB Yayınları, ISBN 975-7347-43-4, Ankara, 82 p. Yerli, S.V, A.F. Canbolat, Uluğ, H., Doğan, O., (1998)., Batı Akdeniz Bölgesi'ndeki Deniz Kaplumbağalarının Korunmasına Yönelik Yönetim Planı İlkeleri, Çevre Bakanlığı, ÇKGM

Yayınları, ISBN 975-7347-45-0, Ankara, 90 p. Yerli, S.V., (1990). Patara Kumsalı (Antalya)'na yuva yapan deniz kaplumbağaları (Caretta caretta Linnaeus) üzerine incelemeler, Hacettepe Fen ve Müh. Bil. Dergisi, 11, 133-143. Yerli, S.V., F. Demirayak, (1996). Türkiye'de Deniz Kaplumbağaları ve Üreme Kumsalları Üzerine Bir Değerlendirme '95, DHKD-Kıyı Yönetimi Bölümü 96/4, İstanbul, 129 s. Zug, G.R., Wynn, A. ve Ruckdeschel, C. (1983). Age Estimates of Cumberland Island Loggerhead Sea Turtles, Mar. Turtle Newsletter, 25, 9-11.

40

PROJE EKİBİ

T.C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI ÖZEL ÇEVRE KORUMA KURUMU BAŞKANLIĞI Proje Ekibi ÇKAİ Daire Başkanı: Mehmet MENENGİÇ Koruma Şube Müdür V. Ümit TURAN MUĞLA ÖZEL ÇEVRE KORUMA MÜDÜRLÜĞÜ Proje Ekibi Muğla Özel Çevre Koruma Müdürü: Mesut AVCI Muğla Özel Çevre Koruma Müdürü Yrd.: Bekir ERDOĞAN Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı Kontrol Teşkilatı: Bekir ERDOĞAN, Ahmet ERYİĞİT, Bekir ORHAN Muayene Kabul Komisyonu: Leyla AKDAĞ, Dilek DELİÇAY, Süreyya ÖZDEMİR,

PAMUKKALE BİLİM MERKEZİ DERNEĞİ Proje Yürütücüsü: Doç.Dr. Yakup KASKA Proje Koordinasyon Ekibi: Doç.Dr. Yakup Kaska,

Doç.Dr. Oğuz Türkozan, Dr. Ali Fuat Canbolat

Dalyan Proje Alan Sorumlusu ve Yardımcısı: Doğan Sözbilen, Fikret Sarı Dalyan Proje Alan Ekibi: Doğan Sözbilen, Fikret Sarı,

Ayfer Şirin, Ekin Gemalmaz, Serhat Yalçınkaya, Çağlar Göncü, Rıza Ege Karagür, İlker Kara, Özgür Güçlü, Mehmet Yüksel, Hatice Solak, Ayça Kesim, Cem Demirtaş, Pelin Ergün.

Kumsal Bilgilendirme Ekibi: Yakup Kaska, Doğan Sözbilen, Fikret Sarı, Ayfer Şirin, Ayça Kesim, June Haimoff, Christopher Sciberras, Charles Sammut Jo Byrne, Sue Boxer, Meral Bostan, Ahmet Yaman İnceler, Necla Çolak, John Iddenden, Mebrure Kuzey Blom, Neşe Demirel, Cemil Çalışır Evşen Keskin,

Harita Serkan Topaloğlu Fotoğraflar Proje Ekibi

Köyceğiz-Dalyan Özel Çevre Koruma Bölgesi, Dalyan (İztuzu) Kumsal Alanında 2008 Yılı İçin Deniz Kaplumbağası (Caretta caretta, Chelonia mydas) Ve Nil Kaplumbağası (Trionyx triunguis) Popülasyonlarının Korunması Ve İzlenmesi Projesi Bu çalışma, Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı tarafından Pamukkale Bilim Merkezi Derneği İktisadi İşletmesi’ne yaptırılmıştır. Yayına Hazırlayanlar Doç.Dr. Yakup Kaska Doğan Sözbilen Fikret Sarı Kaska, Y., Sözbilen, D., Sarı, F. (2008). Köyceğiz-Dalyan Özel Çevre Koruma Bölgesi, Dalyan (İztuzu) Kumsal Alanında 2008 Yılı İçin Deniz Kaplumbağaları (Caretta caretta, Chelonia mydas) Ve Nil Kaplumbağası (Trionyx triunguis) Popülasyonlarının Korunması Ve İzlenmesi Projesi. T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı, Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı, Ankara. ISBN: 978-9944-0847-1-0

© Denizli, Ekim 2008

T.C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI ÖZEL ÇEVRE VE KORUMA KURUMU BAŞKANLIĞI Alparslan Türkeş Caddesi 31. Sokak 10 Nolu Hizmet Binası 06510 Beştepe YENİMAHALLE/ANKARA Tel: (0312) 222 12 34 Faks: (0312) 222 26 61 MUĞLA ÖZEL ÇEVRE KORUMA MÜDÜRLÜĞÜ Tel: (0252) 262 29 30 Faks: (0252) 262 25 62 www.ockkb.gov.tr ockkb@ockkb.gov.tr

ISBN: 978-9944-0847-1-0

BU ÇALIŞMA ÖZEL ÇEVRE KORUMA KURUMU BAŞKANLIĞI TARAFINDAN PAMUKKALE BİLİM MERKEZİ DERNEĞİ DANIŞMANLIK VE ORGANİZASYON İKTİSADİ İŞLETMESİ’NE YAPTIRILMIŞTIR

“Her ülkenin üç çeşit zenginliğe sahip olduğu söylenebilir: ekonomik, 

kültürel  ve  biyolojik.  İlk  ikisini  çok  iyi  anlıyoruz;  zira  bunlar  günlük 

yaşantımızın  esas  meseleleridir.  Biyolojik  zenginlik  çok  daha  az  ciddiye 

alınmaktadır. Bu öyle  vahim  ve  stratejik bir hatadır ki  zaman geçtikçe bu 

hatadan artan bir şekilde pişmanlık duyulacaktır.”  

                                                                                     Edward 0. Wilson.