MIRČA MARAN

KULTURNI RAZVOJ RUMUNA U

BANATU 1918-1941.

1

SKRAĆENICE:

AJ...............Arhiv Jugoslavije, Beograd

APBNS.......Arhiv Protopresviterata Banatsko Novo Selo

APV.............Arhiv Protopresviterata Vršac

ARPCV......Arhiv Rumunske pravoslavne crkve Vladimirovac

AV..............Arhiv Vojvodine, Novi Sad

IABC..........Istorijski Arhiv Bela Crkva

IAP.............Istorijski Arhiv Pančevo

2

U V O D

Pitanje kulturnog razvoja rumunske nacionalne manjine u

jugoslovenskom Banatu između dva rata nije do danas naučno dublje

istraživano, mada je kultura odigrala jednu od presudnih uloga u borbi

za očuvanje nacionalnog identiteta ovog stanovništva, ne samo u ovom

periodu, nego i ranije, pod austrougarskom vlašću, pa i kasnije, posle

Drugog svetskog rata. Zbog toga, tema za koju smo se odlučili od

izuzetnog je značaja i za proučavanje ukupnog života Rumuna na ovim

prostorima, kako društveno-ekonomskog, tako i političkog, verskog i

prosvetnog.

Pored relevantne litarature, za pisanje ovog rada bila su

neophodna i arhivska istraživanja. Dragocene informacije, pre svega o

ulozi države u kulturnom razvoju Rumuna u Banatu, pružila nam je

građa iz Arhiva Jugoslavije u Beogradu – Fond Milana Stojadinovića i

Fond Ministarstva unutrašnjih poslova, kao i iz Arhiva Vojvodine u

Novom Sadu – Fond Kraljevske Banske Uprave. Pored ovih državnih

arhiva, značajne podatke za našu temu pruža nam i arhivska građa iz

Istorijskih arhiva u Pančevu i Beloj Crkvi.

Kada je reč o istraživanju kulturnog razvoja pojedinih mesta sa

rumunskim stanovništvom, od izuzetnog značaja bio je naš rad u

crkvenim arhivima. Značajnu građu iz ove oblasti poseduju arhivi

rumunskih protopresviterata u Banatskom Novom Selu i Vršcu, kao i

pojedini lokalni parohijski arhivi. Pošto se delatnost amaterskih, a pre

3

svega pevačkih društava, odvijala pod okriljem rumunskog

pravoslavnog sveštenstva, u nekim crkvenim arhivima se čuvaju

zapisnici sa sednica ovih društava, koji predstavljaju izvore od

prvorazrednog značaja za našu temu. U drugim crkvenim arhivima

takvih zapisnika nema, što nam donekle otežava praćenje rada

amaterskih društava i uopšte kulturnog života u tim mestima.

Dragocene podatke za našu temu pružili su nam i naši izvori koji

se čuvaju u privatnim zbirkama. Na žalost, prilikom naših istraživanja

došli smo do saznanja da se mnogim dragocenim izvorima, za koje se

zna da su postojali, izgubio svaki trag.

Što se tiče objavljene građe, treba pomenuti da je Društvo za

rumunski jezik objavilo »Priloge za kulturnu istoriju Rumuna u

Vojvodini« (»Contribuţii la istoria culturală a românilor din

Voivodina«), sa dosta građe koja se odnosi i na period između dva

svetska rata. Građa je najvećim delom prikupljena po crkvenim

arhivima. U Rumuniji je 1995. godine objavljena knjiga Nikolaja

Kipurića pod naslovom »Românii din afara României« (»Rumuni

izvan Rumunije«), koja sadrži interesantnu građu o kulturnom životu

Rumuna u jugoslovenskom Banatu između dva rata, pre svega o radu

biblioteka i o ulozi rumunske države u distribuciji knjiga Rumunima u

jugoslovenskom Banatu. Ova građa se čuva u Državnom arhivu u

Turnu Severinu.

Najzad, za razumevanje kulturnog razvoja Rumuna u Banatu

između dva rata, od izuzetnog značaja je svakako i savremena štampa

na rumunskom jeziku. Najdragocenije podatke daju nam oni listovi

koji su i najduže vremena izlazili, a to su »Graiul românesc«

4

(»Rumunski glas«) iz Pančeva, kao i »Nădejdea« (»Nada«), »Foaia

poporului român« (»List rumunskog naroda«) i »Biruinţa« (»Pobeda«)

iz Vršca, a u manjoj meri i drugi listovi na rumunskom jeziku, kao i

neki listovi na srpskom jeziku koji su izlazili u banatskim gradovima.

Kao što je već rečeno, pitanje kulturnog razvoja Rumuna u

Banatu u periodu 1918-1941. nije do danas dublje istraživano. U našoj

istoriografiji do danas nisu objavljeni obimniji radovi koji bi celovitije

obradili ovu temu. Gligor Popi je, istina, napisao više monografskih

dela o Rumunima u jugoslovenskom Banatu, ali se on više bavio

problematikom društveno-ekonomskog i političkog života ove

nacionalne manjine između dva rata. Opšti položaj Rumuna u Banatu

između dva rata izložen je u radu »Rumuni u jugoslovenskom Banatu

između dva rata«, koji je objavljen u Novom Sadu 1976. godine. U

ovom radu je kulturni život prikazan u sklopu opšteg društvenog

života Rumuna na ovim prostorima, te se autor nije dublje upustio u

ovu problematiku. Isti autor se bavi i problemima jugoslovensko-

rumunskih odnosa u periodu između dva rata, u radu »Jugoslovensko-

rumunski odnosi 1918-1941.«. U sklopu ove teme, dotiče se i

jugoslovensko-rumunskih kulturnih veza, koje su imale svoju ulogu u

kulturnom razvoju rumunske manjine u Banatu, mada mu se glavni

deo rada odnosi na jugoslovensko-rumunske političke i ekonomske

odnose u ovom periodu. Gligor Popi se i u drugim radovima koje je

objavio, dotiče, između ostalog, i pitanja kulturnog razvoja Rumuna u

Banatu između dva rata, kao, na primer, u radu »Românii din Banatul

sârbesc« (»Rumuni u srpskom Banatu«), objavljenom u Bukureštu

1993. godine, zatim u delu »Formiranje, razvoj i delovanje Rumunske

stranke u Kraljevini SHS 1923-1929.«, koje je objavljeno u

»Istraživanjima« (3) Instituta za izučavanje istorije Vojvodine 1974.

5

godine, kao i u mnogim drugim radovima, koje je objavio u raznim

publikacijama. Smatramo da je doprinos ovog autora u istraživanju

razvoja društveno-ekonomskog, političkog i kulturnog života Rumuna

u jugoslovesnkom Banatu, pre svega za period između dva svetska

rata, od izuzetnog značaja.

Opštim problemima kulturne politike Kraljevine Jugoslavije

bavio se Ljubodrag Dimić, autor izuzetno značajnog dela »Kullturna

politika Kraljevine Jugoslavije«, u tri knjige (1996-1997). Ovaj rad,

zasnovan na bogatoj arhivskoj građi, dotiče se i pitanja kulturnog

razvoja Rumuna u Banatu, pre svega u oblasti prosvete, kao i pitanja

jugoslovensko-rumunskih kulturnih veza. Svakako da je ovo delo bilo

nezaobilazno prilikom pisanja našeg rada.

Drugi autori, koji istina po struci nisu istoričari, su takođe u

svojim radovima parcijalno doticali i probleme kulturnog razvoja

Rumuna u Banatu. Tu svakako treba pomenuti sledeća imena: Mirjana

Maluckov, koja se u svom radu »Rumuni u Banatu – Etnološka

monografija« (a i u drugim radovima) delimično dotiče i ove

problematike; zatim Radu Flora, značajan pre svega zbog svojih

dijalektoloških istraživanja banatskih rumunskih govora, ali koji se

bavio i proučavanjem jugoslovensko-rumunskih odnosa i raznim

drugim problemima vezanih za razvoj rumunske manjine u Banatu.

Značajan doprinos proučavanju kulturnog razvoja Rumuna u Banatu

dao je radom »Folclor litarar bănăţean« (»Banatski književni folklor«),

koji je objavljen u Pančevu 1975. godine. Radu Flora je bio

dugogodišnji predsednik »Društva za rumunski jezik u Vojvodini«,

koje je dalo svoj dragocen doprinos osvetljavanju raznovrsnih oblika

kulturne aktivnosti Rumuna u Banatu. Ovo društvo je organizovalo

veći broj naučnih skupova, na kojima su se mnoga saopštenja bavila i

ovom problematikom. Poslednjih godina (od 1996.), organizovanjem

6

sličnih simpozijuma , pod naslovom »Jugoslovenski Banat – istorijska

i kulturna prošlost«, bavi se i Rumunsko društvo (fondacija) za

etnografiju i folklor, sa sedištem u Novom Sadu. Svi radovi sa ovih

naučnih skupova su objavljeni u posebnim zbornicima.

Značajno delo za upoznavanje kulturnog razvoja Rumuna u

Banatu, pre svega razvoja amaterskih društava, objavio je, pod

naslovom »Muzički amateri Vojvodine«, Anton Eberst.

Različiti prilozi o kulturnom razvoju Rumuna u Banatu

objavljeni su i u našim publikacijama na rumunskom jeziku, kao što su

»Libertatea«, »Lumina«, »Tradiţia« i druge.

U raznim delima koje se bave lokalnom istorijom, odnosno

prošlošću pojedinih banatskih naselja u kojima živi rumunsko

stanovništvo, mogu se pronalaziti interesantni podaci o temi koja nas

zanima u ovom radu. Autori ovih radova su u većini slučajeva

publicisti, koji se ne osvrću uvek na naučni aspekt ove problematike,

pa ima slučajeva da se ponekad oslanjaju i na izvore sumnjive

provenijencije. Zbog toga, prilikom korišćenja ovih radova pokušali

smo da budemo što obazriviji, mada je njihova vrednost za izučavanje

kulturne prošlosti banatskih Rumuna nesumnjiva. Raznim pitanjima

lokalne kulturne istorije bavi se i lokalna štampa, koja od devedesetih

godina prošlog veka izlazi periodično u pojedinim mestima, u kojoj

takođe ima vrednih informacija, ali uz njihovo oprezno korišćenje.

Koristeći se navedenim izvorima i literaturom, pokušali smo da u

radu prikažemo različite, ponekad i protivrečne procese, koji su bitni

za razumevanje kulturnog razvoja rumunskog stanovništva na ovim

prostorima. Iako je kultura, uključujući i svoju prosvetnu i versku

komponentu, igrala odlučujuću ulogu u borbi za očuvanje nacionalnog

7

identiteta ove manjine, želeli smo da prikažemo i konzervativnu stranu

njenog razvoja, odnosno činjenicu da je proces prožimanja sa

kulturama drugih naroda sa ovih prostora slab. Rumunska manjina se

razvijala u duhu nacionalnog romantizma, što je, s jedne strane,

pomoglo očuvanju nacionalnih posebnosti, ali sa druge strane

usporavalo njen kulturni razvoj, kao i njenu integraciju u šire kulturne

tokove. Njena konzervativnost i zatvorenost u sebe su jedno od

specifičnih obeležja, koje su karakteristične kako za period između dva

rata, tako i za druge periode.

U radu smo posebnu pažnju obratili na sledeća pitanja, imajući u

vidu njihov značaj za razumevanje kulturnog razvoja Rumuna u

Banatu:

- rad kulturnih društava, koji su još u periodu pre Prvog

svetskog rata bili nosioci kulturnih aktivnosti ovog

stanovništva;

- delatnost rumunske inteligencije, pre svega iz redova

sveštenika i učitelja i njihov uticaj na kulturna kretanja,

pre svega na publicističko-izdavački i književni život;

- jak uticaj folklora na kulturni život rumunske manjine,

imajući u vidu da se radi o pretežno ruralnom

stanovništvu;

- odnos države prema kulturnom razvoju Rumuna, koji je

trebao da bude zasnovan na poštovanju međunarodnih

ugovora, uključujući i bilateralne odnose sa

Rumunijom.

8

U istorijskoj periodizaciji polazili smo od relevantnih

jugoslovenskih procesa, koji predstavljaju prekretnice u političkom,

ekonomskom, a i kulturnom životu Kraljevine Jugoslavije, ali i od

događaja koji su bitno uticali na razvoj rumunske nacionalne manjine

u Banatu. U tom smislu posebno smo uočili važnost 1918., 1929. i

1935. godine, koje predstavljaju prekretnice za razvoj jugoslovenske

države i rumunske manjine u njoj.

Period od 1918. do 1929. godine karakteriše u početku rad na

stvaranju organa državne vlasti, razgraničenju sa susedima i na

donošenju Ustava, a zatim i nestabilnost na političkom planu, koja se

ogleda u sukobima političkih predstavnika srpske, hrvatske i

slovenačke buržoazije. Za rumunsku nacionalnu manjinu, u ovom

periodu je izuzetno značajna i 1923. godina, kada ova stupa na

političku scenu Kraljevine SHS osnivanjem Rumunske stranke i

njenim prvim izlaskom na parlamentarne izbore. Političko

organizovanje Rumuna je bitno uticalo i na njihov kulturni razvoj u

ovom periodu.

Period koji počinje 1929. godine karakterističan je po ukidanju

parlamentarizma i po autoritarnoj vlasti kralja Aleksandra, jačanju

državnog centralizma i nacionalnog unitarizma, pokušaju integracije

jugoslovenskog prostora i u tom cilju administrativnoj podeli zemlje

na banovine. Politika integralnog jugoslovenstva koju su vodili organi

državne vlasti uticala je i na kulturni razvoj Rumuna u Banatu. To je

istovremeno i period velike ekonomske krize koja je zahvatila ceo

svet, pa i Kraljevinu Jugoslaviju, što je takođe imalo svoj uticaj i na

položaj rumunske manjine i u sferi kulture.

Period od 1935. do 1941. godine karakteriše postepeni povratak

državnih vlasti na priznavanje nacionalnih osobenosti njenih građana,

9

ali i obnavljanje sukoba nacionalnih buržoazija, koji su se zaoštravali

kako se bližio Drugi svetski rat. Za rumunsku manjinu, 1935. godina

predstavlja značajnu prekretnicu i zbog dolaska prvih kontraktualnih

učitelja iz Rumunije, na osnovu jugoslovensko-rumunske školske

konvencije iz 1933. godine, što je uticalo na brži i kvalitetniji kulturni

razvoj Rumuna u Banatu. U istom periodu, izdvojili bi i značaj 1936.

godine, kada je osnovano kulturno udruženje »Astra«, kojom će biti

objedinjen rad većine rumunskih kulturnih udruženja na ovim

prostorima.

Građu koju smo koristili u ovom radu, različitog kvaliteta,

pokušali smo selekcionisati i dovesti u sklad sa karakterom rada, što

nas je navodilo i na sažimanja u koja smo nerado ulazili. U analizama

izvora koji su korišćeni u ovom radu, trudili smo se da objektivno

prikažemo kauzalne odnose između kulturnog razvoja rumunske

manjine u Banatu i opštih društvenih tokova, karakterističnih za

međuratnu Jugoslaviju.

10

I. RUMUNSKA MANJINA I NJEN RAZVOJ U

KRALJEVINI SHS

1.RUMUNI U BANATU DO STVARANJA KRALJEVINE SHS

Rumunsko stanovništvo živi na teritoriji Banata od davnina. Pod

nazivom Vlasi, Rumuni se pominju u Banatu još u X-XI veku, u vezi

sa ugarskim osvajanjem ove teritorije, događaj koji je opisao ugarski

hroničar Anonimus u delu “Gesta hungarorum”. Rumunsko

stanovništvo u Banatu se pominje i u mnogim drugim

srednjovekovnim izvorima, a o njegovom postojanju govore i razni

arheološki ostaci. Temišvarski Banat je poslednji deo srednjovekovne

ugarske države koji je pao pod tursku vlast (1552.), sa kojim se i

završavaju osmanlijska osvajanja u ovom delu Evrope. Pod turskom

vlašću, stanovništvo Banata je doživelo ekonomsku, kulturnu i uopšte

civilizacijsku stagnaciju u svakom pogledu, te zbog toga možemo

smatrati da je period turske okupacije Banata (1552-1718.) jedan od

najtežih u istoriji ove oblasti.

Kada su Austrijanci dobili Banat odlukama Požarevačkog mira,

posle uspešnog rata protiv Turaka (1718.), zatekli su na ovim

prostorima jednu opustošenu zemlju, sa malim brojem stanovnika i

nerazvijenom privredom. Da bi se obnovio život i unapredila privreda,

11

pored radova na isušivanju močvara i drugih radova na

pripitomljavanju ove ne baš gostoljubive zemlje, habzburške vlasti su

počele i plansku kolonizaciju Banata, tako da će ceo XVIII vek, a i

prve decenije XIX veka, biti period stalnih kretanja stanovništva

Banata, uglavnom pod nadzorom austrijskih vojnih vlasti. U ovim

migracijama učestvuju razni narodi, koji će učiniti etničku strukturu

Banata vrlo šarolikom. Pored Srba i Rumuna, dolazi do masovnog

naseljavanja Nemaca, ali i drugih naroda kao što su Mađari, Slovaci,

Česi, Bugari, Rusini, Ukrajinci, pa čak i Francuzi, Španci, Italijani,

Holanđani.

U zapadnim delovima Banata (koji će kasnije ući u sastav

jugoslovenske države), dolazi do masovnog naseljavanja Rumuna iz

istočnih delova Banata, a delimično i iz Oltenije (Mala Vlaška) i

Erdelja. Tako se značajnije grupe Oltenaca naseljavaju u Banatskom

Novom Selu, Sv. Mihajlu (danas Lokve) i Straži, a Erdeljci naseljavaju

Jankov Most, Klek, Ovču, a delimično i druga banatska naselja

(Banatsko Novo Selo, Sv. Mihajlo, Alibunar, Glogonj, Jabuku, Ečku i

dr.). Rumuni iz Krišane naseljavaju Mali Torak, a u većini ostalih

mesta preovladava banatsko stanovništvo. U selima u okolini Vršca je

rumunsko stanovništvo starosedelačko, koje se tu zateklo prilikom

habzburškog osvajanja Banata. Rumuna je bilo i u drugim naseljima

zapadnog Banata i pre habzburške kolonizacije (Evlija Čelebija

pominje Rumune u Jabuci kod Pančeva, koji su živeli u ovom mestu

zajedno sa Srbima i Bugarima).

U prvim decenijama XIX veka se privodi kraju kretanje

stanovništva Banata, što važi i za Rumune, mada sporadičnih migracija

ima i kasnije. Tako je ovaj deo Banata u XIX veku dobio onu etničku

strukturu koju će približno zadržati i u periodu između dva svetska

rata, period koji je obuhvaćen u ovom radu.

12

Kao pravoslavno stanovništvo, banatski Rumuni su se nalazili

pod crkvenom jurisdikcijom srpske Karlovačke mitropolije, na osnovu

privilegija cara Leopolda I iz 1690. U takvoj situaciji, bez nacionalne

crkve, rumunsko stanovništvo, pre svega iz mešovitih sela, bilo je

sklono posrbljivanju, tako da u mnogim naseljima dolazi do

asimilacije Rumuna još u XVIII i XIX veku i do njihovog potpunog

nestanka u tim naseljima. Mada se rumunska pravoslavna crkva

odvojila od Karlovačke mitropolije 1864. godine, proces crkvene

deobe je u nekim mestima išao sporo, tako da se asimilacija Rumuna

nastavlja u nekim mestima i posle 1864. godine.

U kompaktnim rumunskim naseljima, kao i u mešovitim

naseljima sa nacionalno svesnim rumunskim stanovništvom, postojali

su povoljniji uslovi za razvoj nacionalne kulture, mada se i ona

razvijala pod okriljem crkve. U tome je značajnu ulogu igrao i uvoz

crkvenih knjiga na rumunskom jeziku iz Vlaške sa kojima je dolazio i

uticaj kulture brankovenizma, koji je zaista predstavljao neku vrstu

renesanse rumunske kulture u XVIII veku. Tako se stvaraju uslovi za

samostalniji razvoj rumunske kulture, uprkos zavisnosti rumunske

crkve od srpske crkvene hijerarhije. Da je uticaj brankovenizma

dopirao i do najzapadnijih tačaka Banata, dokazuju i crkvene knjige

štampane u XVII i XVIII veku u Vlaškoj i Moldaviji, a koje se čuvaju

po mnogim parohijskim bibliotekama u ovom delu Banata.

Specifičnu, ali vrlo važnu ulogu u kulturnom razvoju banatskih

Rumuna imala je rumunska unijatska crkva, koja je u XVIII i prvoj

polovini XIX veka dala niz znamenitih ličnosti koje su bitno uticale na

razvoj rumunske kulture i jačanje nacionalne svesti stanovništva. Ova

crkva je imala određenog uticaja i na prostorima zapadnog Banata, gde

su postojale dve unijatske parohije i to u Jankov Mostu i Markovcu,

13

dok su pojedini unijatski misionari imali određenog uticaja i među

stanovništvom drugih naselja.

Duhovne vođe i jedini školovani ljudi po rumunskim selima bili

su učitelji i sveštenici, pretežno bivši đaci Srspko-rumunske klirikalne

škole u Vršcu ili Aradske preparandije. Književno-naučno stvaralaštvo

je bilo na svojim počecima. Dosta se prevodilo sa drugih jezika na

rumunski, a originalnih dela je bilo manje.

Pod uticajem prosvetiteljstva i racionalizma, prva značajnija dela

na rumunskom jeziku napisali su Paul Jorgović, Mihail Rošu i

Konstantin Diakonović Loga, koji su deo života proveli u Vršcu, tako

da ih možemo smatrati pionirima pisane reći kod rumunske manjine u

jugoslovenskom Banatu. Polovinom XIX veka isticao se Nikolae

Tinku Velea, koji je prvi pokušao da napiše crkvenu istoriju Rumuna u

Banatu, u jeku borbe oko manastira između srpske i rumunske crkvene

hijerahije, do koje je došlo posle odvajanja rumunske crkve.

Ukidanjem Bahovog apsolutizma (1860.) stvaraju se povoljniji uslovi

za brži razvoj svih društvenih snaga u Habzburškoj Monarhiji, za bržu

liberalizaciju političkog života, za brži prodor kapitalističkih odnosa i

u ugarski deo monarhije, u kojem su ostaci feudalizma bili još prisutni.

Austro-ugarskom nagodbom iz 1867. godine, monarhija je preuređena

tako što je od centralizovane države pretvorena u dualističku. Banat je

pripao Ugarskoj, u kojoj je 1868. godine donet Zakon o

nacionalnostima, kojim se predviđaju široka nacionalna prava za

manjine u Ugarskoj, mada će se brzo pokazati da se ugarske vlasti

neće pridržavati ovog zakona, da će svim silama nastojati da ometaju

njegovo sprovođenje, pa čak i da nameravaju da sprovedu još bržu

mađarizaciju nemađarskog stanovništva Ugarske. U takvoj situaciji su

nacionalne manjine Ugarske počele borbu za ostvarivanje i

14

proširivanje svojih nacionalnih prava, gde je razvoju i negovanju

nacionalne kulture ukazana posebna pažnja.

Tako će i banatski Rumuni pokušati, između ostalog, da i kroz

razvoj nacionalne kulture ostvare punu ravnopravnost sa ostalim

građanima Ugarske, i da se izbore za očuvanje svog nacionalnog

identiteta, baš u periodu kada politika mađarizacije dostiže svoj

vrhunac. Kulturni život se ispoljava u sledećim vidovima: osnivanje i

rad kulturnih društava, publicističko-književna aktivnost, a pre svega

negovanje folklornih tradicija (negovanje i sakupljanje narodnih

umotvorina, narodnih pesama i igara i sl.).

Prva rumunska publikacija u ovom delu Banata počela je da izlazi

1886. Reč je o časopisu “Pedagoški razgovori” (Convorbiri

pedagogice), čiji je urednik bio Petru Stoika, učitelj iz Banatskog

Novog Sela, a kasnije folklorista Jon Pop Reteganul. Uredništvo ovog

časopisa se nalazilo u Banatskom Novom Selu (1886.), zatim u

Pančevu (1886-1887.) i Brašovu (1888.). Prvi književni časopis na

rumunskom jeziku izlazi u Pančevu 1901-1902., pod nazivom

“Zvezda” (Steaua), a pod uredništvom Nikolaja Cincarijua. Pedagoški

časopis “Vaspitač” (Educatorul) izlazi u periodu 1909-1914.

Uredništvo ovog časopisa ima sedište u Kuštilju kod Vršca u periodu

1910-1913., pod vođstvom Petru Bizeree i Patrikija Ramnjancua.

Godine 1910. izlaze četiri broja časopisa “Porodica” (Familia) u

Petrovom Selu (Vladimirovac). Vlasnik lista je Joan Cincariju, a

urednik (najverovatnije) Nikolae Cincariju.

Publicisti iz ovog dela Banata sarađuju i u velikom broju listova

koji izlaze na rumunskom jeziku širom tadašnje Ugarske.

Pomenućemo samo nekoliko imena: Avram Korča, sveštenik iz

Kuštilja sarađuje u poznatom listu “Tribuna” iz Sibiua, Aleksandru

Cincariju iz Petrovog Sela (zaposlen u Pančevu) piše za listove kao što

15

su “Borba” (Lupta) iz Budimpešte, “Rumunski narod” (Poporul

român) iz Arada, »Naša zemlja« (Ţara noastră) iz Sibiua itd. Učitelj

Teodor Petrišor iz Alibunara je takođe saradnik nekih publikacija, ali

njegovo najznačajnije delo je ipak »Monografija opštine Alibunar«

(Monografia comunei Alibunariu) iz 1896. Sličnu, ali mnogo

sadržajniju i kvalitetniju monografiju napisao je učitelj iz Petrovog

Sela Nikolae Penca – »Monografija opštine Roman-Petre

(Petrovoselo) 1808-1908.«, obijavljenu na rumunskom i na

mađarskom jeziku u Oravici 1911.

Od značajnih ličnosti iz sveta književnosti, nauke i publicistike,

koji su poreklom iz ovog dela Banata, pomenućemo još i sledeće:

Štefan Popović Neagoe, rođen 1800. u Sv. Jovanu (Barice), radio je

kao rumunski učitelj u Pešti, a istovremeno se bavio i publicističkom

delatnošću. Obijavio je kalendare na rumunskom jeziku za 1828, 1829,

1830. i 1831. godinu, štampane latiničnom pismom, u periodu kada se

kod Rumuna još uvek mahom koristilo ćirilično pismo. Petru Broštean,

rodom iz Seleuša, postao je dopisni član Rumunske akademije nauka.

Bavio se sakupljanjem narodnih umotvorina, prevodilačkim radom,

naukom i književnošću. Josif Tempea, poreklom iz Velikog Torka,

pokrenuo je list »Buđenje« (Deşteptarea) u Lugožu, čiji je urednik bio

1880-1881. Izdavačkom delatnošću su se bavili još i sveštenik Janku

Milu iz Uzdina, učitelj Đorđe Bužigan iz Deliblata i drugi.

Na taj način će se u ovom periodu, uprkos preprekama koje su

postavljale ugarske vlasti, postaviti temelji publicističke i književne

delatnosti koja će biti nastavljena i u periodu između dva svetska rata

(1918-1941).

Najznačajniji oblik ispoljavanja duhovnosti banatskih Rumuna

bio je i ostao do današnjih dana – folklor. Zbog toga su narodna

kultura i tradicije, a pre svega narodne pesme i igre, kao i narodna

16

književnost, najviše doprinele da ovo stanovništvo opstane na ovim

prostorima, uprkos nastojanjima da se izvrši njegovo odnarođivanje.

Etnografsko blago koje poseduje ovo stanovništvo primetio je i poznati

nemački naučnik Gustav Vaigand, koji je 1895. posećivao banatska

sela, vršeći dijalektološka istraživanja. Tom prilikom je posetio i

rumunska mesta Petrovo Selo, Alibunar i Kuštilj, u kojima je, pored

sprovođenja dijalektoloških anketa, prikupio i neka dela iz narodne

književnosti. Drugo veliko ime – mađarski kompozitor i

etnomuzikolog Bela Bartok, radio je na prikupljanju muzičkog folklora

po rumunskim mestima ovog dela Banata – u Petrovom Selu, Uzdinu i

Seleušu (1912). Ovaj materijal je snimljen i na fonografu. Raskoš i

bogatstvo folklora banatskih Rumuna najbolje oslikavaju i ove reči

poznatog rumunskog pesnika Lučijana Blage: »Banat je barok

rumunske etnografije«. Ovo narodno stvaralaštvo će biti prisutno i

kasnije, u međuratnom periodu, a prenosiće se u raznim oblicima do

današnjeg dana.

Rumunsko stanovništvo jugoslovenskog Banata pripadalo je u

međuratnom periodu pretežno seljačkom sloju. U toj nerazvijenoj

ruralnoj sredini, uslovi za jedan organizovan kulturni život bili su

nepovoljni. Postojanje običaja, sa svojim obeležjima obaveznosti,

odgovornosti i sankcijama, ne samo da je određivao način života nego

i način mišljenja u ruralnom društvu. Takav način ponašanja i

mišljenja prenosio se u vidu tradicija sa koleno na koleno,

uspostavljajući među njima svojevrsnu vezu. Način proizvodnje i

života na selu pogodovao je uspostavljanju posebnog načina mišljenja

po kome su održavanje tradicije i običaja jedan od osnovnih zadataka

potomstva. Takav konzervativizam i tradicionalizam bio je značajna

17

prepreka širenju prosvećenosti, kao i uvođenju novina u način

proizvodnje i promena u svakodnevnom životu.1

Period između dva svetska rata bio je vreme u kome se selo

otimalo vekovnom snu, postajalo ekonomski jače, kulturnije, dok je

život u njemu postajao komforniji i lakši nego u prošlim vremenima.

Te promene ipak su bile spore, a zavisile su prvenstveno od načina

proizvodnje. Seljak ih je doživljavao kao korenitu promenu načina

života. U periodu nastajanja nove države, nivo kulture seoskog

stanovništva bio je niži od nivoa njegove proizvodnje. Prodor tržišne

privrede, dominacija novčane nad naturalnom razmenom, pojava

industrijskih proizvoda, potiskivanje nošnje, običaja, praznoverica,

približavalo je selo gradu. Ukorenjenost običaja, tradicija i navika

činila ga je konzervativnim i teško promenljivim. Selo se, iako sporo,

ekonomski i kulturno uobličavalo i prilagođavalo promenama. Seljak

je ipak postao kulturniji, prekoračivši granice svog nekadašnjeg sveta

koji se završavao na seoskim atarima.2 U takvim uslovima je i sam

rumunski seljak doživljavao sporo, ali sigurno, promene koje su

značile jedan pomak napred u odnosu na prošla vremena.

1 Ljubodrag Dimić, Kulturna politika Kraljevine Jugoslavije 1918-1941, I, Beograd 1996, 77-78. 2 Isto, 79.

18

2.DRUŠTVENO-EKONOMSKI, POLITIČKI I VERSKI

POLOŽAJ RUMUNA U KRALJEVINI SHS

Podelom Banata između Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i

Kraljevine Rumunije nakon Prvog svetskog rata i raspada Austro-

ugarske, njegovo stanovništvo, različite etničke pripadnosti, ušlo je u

sastav država pobednica u Prvom svetskom ratu - Kraljevine SHS,

nastale ujedinjenjem Kraljevine Srbije sa Crnom Gorom i

južnoslovenskim zemljama koje su se do tog trenutka nalazile u

sastavu Austrougarske, i Kraljevine Rumunije. Pošto su obe države

želele pripajanje čitave teritorije Banata njihovoj državi, ostalo je da se

na međunarodnim mirovnim konferencijama, koje su sledile posle rata,

razmatra pitanje podele Banata.3 Međutim, razgraničenje sa

Rumunijom je išlo sporo, tako da je definitivno okončano tek

početkom 1924. godine, kada je završena razmena pojedinih

pograničnih mesta.4 Zbog izmešanosti stanovništva, sa obe strane

granice je ostalo dosta građana koji su postali nacionalna manjina na

teritoriji one države u čiji su sastav ušli. Tako je na teritoriji

rumunskog dela Banata ostala značajna srpska nacionalna manjina,

dok je na teritoriji jugoslovenskog Banata ostalo oko 40 naselja

nastanjenih rumunskim stanovništvom.

3 O razgraničenju između Kraljevine SHS i Rumunije 1919-1920. kod A. Mitrovića, Razgraničenje Jugoslavije sa Mađarskom i Rumunijom 1919-1920, Novi Sad 1975. 4 G. Popi, Jugoslovensko-rumunski odnosi 1918-1941, Novi Sad 1984, 52-56.

19

Ta naselja, u kojima je rumunsko stanovništvo živelo homogeno

ili izmešano sa Srbima i drugim narodima, u zavisnosti od geografskog

položaja, mogu se podeliti u tri velike grupe: prvu grupu čine naselja u

okolini Vršca (jugoistočni Banat) i radi se pretežno o selima sa manjim

brojem stanovnika – Markovac, Malo Središte, Mali Žam, Sočica,

Jablanka, Mesić, Kuštilj, Vojvodinci, Straža, Grebenac, Orešac,

Ritiševo, Vlajkovac, Margita i Sveti Jovan (danas Barice). Drugu

grupu čine veća ravničarska naselja u južnom i jugozapadnom Banatu,

grupisanih oko Pančeva i Alibunara - Nikolinci, Sveti Mihajlo (danas

Lokve), Seleuš, Alibunar, Vladimirovac, Banatsko Novo Selo, Dolovo,

Mramorak, Deliblato, Omoljica, Ovča, Jabuka, Glogonj i Uzdin, a

treću grupu čine ravničarska naselja u centralnom Banatu – Veliki i

Mali Torak (Begejci), Sarča (danas Sutjeska), Jankov Most, Ečka i

Klek. Rumuna je u manjem broju bilo i u drugim banatskim selima, ali

je kod njih bio u toku ubrzani proces asimilacije sa većinskim srpskim

stanovništvom (Dobrica, Rusko Selo i dr.).

U gradovim Južnog Banata, rumunsko stanovništvo je bilo

malobrojno, ali je uprkos tome bilo organizovano na kulturnom,

verskom i prosvetnom planu (Vršac, Pančevo, Bela Crkva, Kovin,

Veliki Bečkerek). Neposredno posle Prvog svetskog rata u

jugoslovenskom Banatu je bilo preko 70.000 pripadnika rumunske

nacionalne manjine, dok je prema popisu stanovništva iz 1921. broj

Rumuna iznosio 69.078.

Početkom tridesetih godina, od ukupno 2,107.658 stanovnika

koliko je imala Dunavska banovina, 79.621 je bilo rumunske

nacionalnosti, odnosno 3,78% od ukupnog broja stanovnika. U

jugoslovenskom Banatu, najviše Rumuna je bilo u alibunarskom srezu

– 15.413 (36,63%), u vršačkom srezu je bilo 12.470 stanovnika

pripadnika ove nacionalnosti (19,96%), zatim u velikobečkerečkom

20

srezu 10.269, u pančevačkom srezu 9.683 (17,11%), u

belocrkvanskom srezu 7.268 (17,98%), u kovačičkom 5.183 (11,30%),

u kovinskom 4.717 (14,52%), dok su se kao Rumuni izjašnjavali i

stanovnici moravskog (5.085), ramskog (3.251) i drugih srezova koji

su pripadali Dunavskoj banovini.5 Prema tome, u srezovima južnog i

srednjeg Banata živelo je u ovom periodu 64.983 građana rumunske

nacionalnosti. U pojedinim naseljima, Rumuni su imali apsolutnu

većinu i to u Sv. Mihajlu i Sarči (99%), u Seleušu, Kuštilju, Malom

Središtu, Mesiću, Sočici i Vladimirovcu (98%), Grebencu,

Vojvodincima, Markovcu i Sv. Jovanu (97%), Nikolincima i Straži

(96%), itd.6

Osnovna privredna grana kod Rumuna u jugoslovenskom Banatu

bila je poljoprivreda, kojom se bavilo oko 90% stanovništva. U selima

u okolini Vršca bilo je razvijeno i vinogradarstvo, a značajnu ulogu je

igralo i stočarstvo. Industrijskih postrojenja nije bilo, osim nekoliko

mlinova – u Vladimirovcu, Banatskom Novom Selu, Straži,

Vojvodincima i nekim drugim mestima sa rumunskim življem. Samim

tim, nije postojala ni rumunska industrijska buržoazija. U

ekonomskom životu Rumuna u jugoslovenskom Banatu, određenu

ulogu su imali i novčani zavodi, od kojih su najznačajniji »Lučafarul«

iz Vršca, »Sentinela« iz Banatskog Novog Sela, »Steaua« iz

Vladimirovca, »Dunareana« iz Kovina, »Konkordija« iz Uzdina i

druge. To su uglavnom bila akcionarska društva, u kojima su vlasnici

akcija bili malobrojni pripadnici rumunske buržoazije, kao i bogati

seljaci. Rumunski seljaci bili su izuzeti iz agrarne reforme, tako da je

zbog velikog broja seljaka bezemljaša ili sa malo zemlje, agrarno

pitanje ostalo nerešeno, što će prouzrokovati i prve seobe u Rumuniju

(Dobrudža), Kanadu i SAD.

5 AJ, Zbirka Milana Stojadinovića, 37-22-180-552.6 Isto

21

Sve do 1923. godine, jugoslovenski Rumuni nisu imali

organizovan politički život. Uzrok tome je odlazak velikog broja

rumunskih intelektualaca u Rumuniju, nakon Prvog svetskog rata.

Ipak, 10. februara 1923. u Alibunaru je održana konstitutivna

skupština Rumunske stranke u Kraljevini SHS,7 koja je na

parlamentarnim izborima 18. marta 1923. dobila i prvog narodnog

poslanika, u ličnosti dr Joana Žijana, advokata iz Alibunara. U

sledećem periodu, međutim, u stranci dolazi do nesuglasica i rascepa,

što će prouzrokovati njene neuspehe na sledećim parlamentarnim

izborima, sve do zavođenja Šestojanuarske diktature, kada joj je

zabranjen rad, kao i drugim političkim strankama u zemlji.

Što se tiče obrazovanja na rumunskom jeziku u jugoslovenskom

Banatu, ono je dvadesetih godina prolazilo kroz tešku krizu. Osnovni

uzrok tome je odlazak velikog broja rumunskih učitelja, koji su

napustili svoja radna mesta i početkom dvadesetih godina prešli u

Rumuniju. Od ukupno 105 učitelja koliko ih je bilo u rumunskim

školama pre raspada Austrougarske, na radnim mestima je ostalo

svega 32.8 Ukinute su konfesionalne i opštinske škole, a umesto njih su

otvorene državne škole. Upražnjena mesta su zauzeli učitelji koji nisu

poznavali rumunski jezik, pa je zbog toga situacija u školama bila još

teža. Mada će od strane jugoslovenske i rumunske vlade biti učinjeni

napori da se školsko pitanje reši, ono će biti rešeno tek dolaskom

kontraktualnih učitelja iz Rumunije 1935. godine. Istovremeno su i

kontraktualni učitelji iz Jugoslavije zauzeli upražnjena mesta u

srpskim školama u rumunskom Banatu.

U verskom pogledu, Rumuni u jugoslovenskom Banatu su

pripadali Karansebeškoj (Južni Banat), odnosno Aradskoj eparhiji 7 G. Popi, Formiranje, razvoj i delovanje Rumunske stranke (1923-1929), Istraživanja III, Institut za izučavanje istorije Vojvodine, Novi Sad 1974, 309-366. 8 G. Popi, Rumuni u jugoslovenskom Banatu između dva rata (1918-1941), Novi Sad 1976, 93.

22

(srednji Banat). U ovom periodu, rumunska pravoslavna crkva u

jugoslovenskom Banatu bila je organizovana u tri protopopijata:

Vršac, Pančevo (sa sedištem u Banatskom Novom Selu) i Sarča.9

Imajući u vidu da je broj rumunskih intelektualaca dvadesetih godina

bio mali, pravoslavno sveštenstvo je igralo značajnu ulogu u

društveno-političkom, ekonomskom i kulturnom životu rumunskog

sela.

9 Kalendar »Nădejdea«, Vršac 1935, 47-52.

23

3.KULTURNA POLITIKA PREMA RUMUNSKOJ MANJINI.

JUGOSLOVENSKO-RUMUNSKI UGOVORI O POLOŽAJU

NACIONALNIH MANJINA

Pitanje zaštite nacionalnih manjina nakon Prvog svetskog rata

bilo je jedno od tema koje je trebalo da bude rešena potpisivanjem

mirovnih ugovora. Ugovori o zaštiti nacionalnih manjina obavezivali

su države potpisnice da odredbe o zaštiti manjina budu regulisane

zakonima tih država. U članu 51 Sen Žermenskog ugovora priložen je

ugovor između glavnih sila Antante i Kraljevine SHS o regulisanju

položaja nacionalnih manjina u ovoj državi. U članu 51 Sen

Žermenskog ugovora stoji: “Država SHS prima sve propise usvajajući

da se oni unesu u jedan ugovor sa Glavnim Silama savezničkim i

udruženim, koji te Sile budu smatrale kao potrebne radi zaštite u

Državi SHS interesa onih stanovnika koji se od većine stanovnika

razlikuju po jeziku ili po veri”10. Deklaracijom od 5. decembra 1919.

godine delegacija Kraljevine SHS je pristupila Ugovoru o zaštiti

manjina u članu 51 Sen Žermenskog ugovora.

Neki od članova Ugovora i deklaracije odnosili su se i

na prosvetna i kulturna pitanja. Članom 7 Ugovora, između ostalog se

zabranjuje uvođenje bilo kakvih ograničenja što se tiče slobodnog

korišćenja bilo kog jezika nacionalnih manjina u privatnom životu,

privredi, verskim poslovima, štampi i izdavaštvu, kao i na javnim

zborovima. Nacionalnim manjinama je omogućeno da se služe svojim

jezikom i u sudskim poslovima. Manjine imaju pravo da održavaju,

upravljaju i kontrolišu verske poslove, dobrotvorne i socijalne

ustanove, škole i druge vaspitne ustanove, te da u njima koriste svoj 10 Lj. Dimić, nav. delo, III, 5.

24

jezik i da slobodno ispovedaju svoju veru. Odredbe Sen Žermenskog

ugovora o zaštiti manjina unete su i u Vidovdanski ustav. Član 4 ovog

Ustava proglašavao je ravnopravnost svih građana pred zakonom. Član

12 garantovao je slobodu vere i savesti, a Član 16 se osvrnuo i na

pitanje školskih sloboda nacionalnih manjina. Cilj zaštite manjina bio

je da ih osposobi, garantovanjem njihovih prava, da postanu lojalni

prema državi u kojoj žive. Primena ovih odredbi u Kraljevini SHS

zavisila je od konkretne istorijske situacije i od odnosa snaga.

Kulturna i prosvetna politika jugoslovenske države

prema rumunskoj manjini u Banatu zavisila je, pre svega, od odnosa

koji su vladali između dve susedne i prijateljske države – Jugoslavije i

Rumunije. U prvim godinama posle Prvog svetskog rata, kada pitanje

razgraničenja u Banatu nije bilo definitivno rešeno, stav vlasti

Kraljevine SHS prema rumunskoj manjini u Banatu nije omogućavao

slobodan razvoj kulturnog i prosvetnog života ove manjine, što je i

dovelo do odlaska velikog broja rumunskih intelektualaca u matičnu

zemlju.

Tek je pozitivno rešavanje pitanja razgraničenja, kao i

osnivanje Male Antante, omogućilo stvaranje uslova za postepeno

rešavanje kulturnog i prosvetnog pitanja rumunske manjine u Banatu.

Potpisivanjem takozvanog Dopunskog protokola br.3/B, u okviru

Ugovora o odbranbenom savezu između Kraljevine SHS i Rumunije

(koji su 7. juna 1921. godine u Beogradu potpisali Nikola Pašić i Take

Jonesku), vlada Kraljevine SHS se obavezala da prouči crkveno-

školsko pitanje u Banatu i pregovara o tome sa rumunskom stranom u

cilju potpisivanja sporazuma o tom pitanju. Na toj osnovi otpočeo je

čitav niz pregovora tokom dvadesetih i početkom tridesetih godina,

koji su se vodili oko tri glavna pitanja: crkvenog pitanja, pitanja

25

naknade po predmetu agrarne reforme za crkvena dobra i zaklade, kao

i uređenja manjinskih škola u Banatu, sa svim mogućnostima za

slobodno kulturno razvijanje. Posle potpisivanja pomenutog ugovora,

doneta je odluka da se što pre u cilju rešavanja ovih pitanja stvori

jedna mešovita rumunsko-jugoslovenska komisija. Rad ove komisije

dao je prve rezultate potpisivanjem Temišvarskog protokola o

uređenju manjinskih škola u Banatu11 novembra 1923. godine , kojim

je postignuta saglasnost u sledećim pitanjima: manjinske škole biće

državne škole; nastava u njima se izvodi na maternjem jeziku, a od

trećeg razreda je obavezno učenje državnog jezika; škola će se otvoriti

u mestima u kojima ima najmanje 30 učenika; učitelji treba da budu

iste veroispovesti i narodnosti kao i većina učenika; obe države staraće

se da pripreme odgovarajući nastavni kadar. Temišvarski protokol,

međutim, nije bio promenjen u praksi.

Jedan od konkretnijih koraka u smislu rešavanja

prosvetnog pitanja bilo je potpisivanje Bledskog sporazuma 17.

avgusta 1927. godine. Ovaj sporazum predviđa neke izmene i dopune

u odnosu na Temišvarski protokol, kao što su smanjenje minimalnog

broja učenika neophodnih za otvaranje jedne škole na 20,

konstituisanje glavnog školskog odbora koji će birati rumunski učitelji

i sveštenici u jugoslovenskom Banatu na 5 godina, koji bi imao pravo

da nadzire rad rumunskih škola i dr. Međutim ovaj sporazum nije

ratifikovan u Skupštini Kraljevine SHS. Tek je potpisivanjem

Konvencije o uređenju manjinskih osnovnih škola u Banatu 10. marta

1933. godine, počelo konkretno rešavanje kulturno-prosvetnog pitanja

Rumuna u Banatu. Konvencija je zasnovana na principu reciprociteta i

na poštovanju školskih zakona i pravilnika koji su na snazi u

Kraljevini Rumuniji i Jugoslaviji. Pored dolaska kontraktualnih

učitelja iz Rumunije, koji su bitno doprineli kulturalizaciji rumunske 11 G.Popi, Jugoslovensko-rumunski odnosi 1918-1941, 295-296.

26

školske dece i poboljšali aktivnost kulturnih društava, Konvencija je

omogućila otvaranje odeljenja na rumunskom nastavnom jeziku pri

Učiteljskoj školi i Gimnaziji u Vršcu, što je ubrzalo stvaranje sloja

rumunskih intelektualaca koji će u sledećim decenijama igrati

odlučujuću ulogu, između ostalog, i u kulturnom životu banatskih

Rumuna.

4.KARAKTER KULTURNE POLITIKE KRALJEVINE SHS

27

U situaciji u kojoj su opšti politički tokovi u međuratnoj

Jugoslaviji imali karakteristike borbe za vlast i iskorišćavanje te vlasti

za lične ili grupne interese, za interese političkih partija ili društvenih

slojeva, i sama kulturna politika mnogih jugoslovenskih vlada, ukoliko

je uopšte postojala, nije predstavljala osmišljenu i skladnu celinu.

Svaki ministar prosvete, u čijoj kompetenciji je bila i kulturna politika

Kraljevine, imao je svoje viđenje i nudio je svoju kulturnu politiku, ali

u čitavom međuratnom periodu kulturna i prosvetna pitanja nisu

realizovana u dovoljnoj meri, pa su se čak neki problemi uvećali12.

Organizacija vlasti u Kraljevini SHS počivala je na etničkom

unitarizmu. Političke grupe koje su donele Vidovdanski Ustav (1921)

– radikali i demokrati, nastojale su da unitarizam, garantovan

Ustavom, postane rukovodeće načelo na osnovu koga je u celokupnom

državnom i društvenom životu trebalo sprovesti opštu unifikaciju. Ovu

unifikaciju “troimenog naroda” trebalo je da omoguće i ubrzaju,

između ostalog, i kulturni činioci. Njihov je zadatak bio da uravnoteže

različite kulturne i civilizacijske neravnomernosti i doprinose

kulturnom zbližavanju, kao i da ujednače prosvetno zakonodavstvo.

Ipak, već nekoliko godina posle osnivanja Kraljevine SHS, bilo

je jasno da u njoj ne postoji jedna strogo utvrđena kulturna i prosvetna

politika koja bi bila u stanju da ostvari postavljene ciljeve. Politički

sukobi presudno su uticali na udaljavanje pisaca, slikara i drugih

umetnika, kao i samih naučnika.

U nedostatku prosvetnog i kulturnog zakonodavstva, kulturnih

radnika i ustanova, postavljeni ciljevi su se pokušavali ostvariti

političkim stredstvima. Jačanje centralne vlasti po svaku cenu, brisanje

postojećih istorijskih i kulturnih razlika, prisilno nametanje zajedničke

12 Ljubodrag Dimić, Kulturna politika Kraljevine Jugoslavije 1918-1941 I, Beograd 1996, 373-374.

28

kulture, neki su od metoda koje je politika nametnula i u sferi kulture i

prosvete, ali koji su samo stvarali nove otpore i kompromitovali ideju

koja se želela realizovati na taj način. Spori razvoj društvenog života,

isključivost i netrpeljivost u političkom životu, prenosili su se i u sferu

kulture i prosvete.

Kulturna politika Kraljevine SHS bila je u nadležnosti

Ministarstva prosvete. Prva Uredba o uređenju Ministarstva prosvete

doneta je 1919. godine. Na osnovu ove Uredbe, Ministarstvo prosvete

je imalo vrhovnu upravnu i nadzornu vlast nad svim školama, kao i

nad svim kulturnim ustanovama. U ovom ministarstvu su postojala tri

odeljenja: opšte, prosvetno i odeljenje za umetnost13 . Posle donošenja

Vidovdanskog Ustava i podele zemlje na 33 oblasti, u svakoj od njih

formirano je i prosvetno odeljenje kao područni organ Ministarstva

prosvete. Što se tiče uloge Narodne skupštine u sprovođenju kulturne

politike, pitanja kulturne politike u njenom radu samo su se uzgredno

doticala u okviru političkih duela i rasprava o budžetu.

5.KONCEPCIJA KULTURNE POLITIKE RUMUNA U JUGOSLOVENSKOM BANATU

13 Isto, 172-173.

29

Kulturni život i raznovrsne forme kulturne aktivnosti kod

banatskih Rumuna u XIX i početkom XX veka su odraz težnje

banatskih Rumuna da prate opšti kulturni razvoj karakterističan za

Banat i uopšte za Austrougarsku tog vremena. U drugoj polovini

devetnaestog veka, u banatskim mestima sa rumunskim stanovništvom

osnivaju se biblioteke i kulturna društva, gde dolazi do izražaja

pripadnost banatskih Rumuna široj kulturnoj oblasti kojoj pripada i

ostala Vojvodina, ali sa izraženom karakteristikom socijalne

pripadnosti selu.14 Po gradovima Banata osnivaju se tokom XIX veka

horovi, orkestri i čitaonice Srba, Nemaca i drugih naroda koji su živeli

na ovim prostorima, a koji su uticali na pojavu sličnih kulturnih

društava kod Rumuna. Tako je 1837. osnovan Srpski zanatlijski

čitalački klub u Vršcu, zatim Gradski orkestar u Vršcu 1852. godine,

Srpsko crkveno pevačko društvo, osnovano 1867. godine,15 dok je

osamdesetih godina XIX u ovom gradu već postojalo pet horova. U

Pančevu je 1838. godine osnovano Pančevačko srpsko crkveno

pevačko društvo, koje je u drugoj polovini XIX i početkom XX veka

igralo značajnu ulogu u nacionalnom pokretu pančevačkih i banatskih

Srba, imajući u svojim redovima najuglednije pančevačke Srbe.16 U

Velikom Bečkereku (Zrenjanin) osnovan je hor 1868. godine. Slična

kulturna društva osnivaju se i u srpskim, ali i u nemačkim, slovačkim i

mađarskim selima na čitavoj teritoriji Banata.

U gradovima i selima sa rumunskim stanovništvom postojale su

jake folklorne tradicije, gde pre svega treba pomenuti veliku ljubav

prema narodnim pesmama i igrama, što će, zajedno sa već pomenutim

uticajem kulturnih dostignuća drugih naroda sa ovih prostora, ubrzati

osnivanje rumunskih kulturnih društava, pre svega horova. Prvi 14 Mirjana Maluckov, Rumuni u Banatu – etnološka monografija, Novi Sad 1985, 16. 15 Feliks Mileker, Vršac u starini, Vršac 1996, 213. 16 Mihovil Tomandl, Spomenica pančevačkog pevačkog društva 1838-1938, Pančevo 1938.

30

rumunski hor u Banatu osnovan je u gradu Lugožu 1840. godine,17 dok

je prvi seoski hor osnovan 1857. godine u selu Kizeteu kod Lugoža.

Ubrzo dolazi do osnivanja mnogobrojnih rumunskih horova i u drugim

mestima, tako da se razvija odgovarajući vid kulturno-umetničkog

života, čija aktivnost i nivo zavisi od preduzimljivosti samih meštana.

Već 1900. godine u Banatu je bilo ukupno 140 rumunskih horova, od

kojih su u osamdesetak radile horovođe poreklom iz Kizeteua.18 Neki

rumunski horovi delovali su samo kao crkveni horovi, dok su drugi bili

sastavni deo takozvanih »Čitalačkih i pevačkih društava« (Reuniuni de

citire şi cântări), sa širom kulturnom delatnošću. Takva društva su

organizovala priredbe, na kojima su se, pored horskih pesama,

prikazivali i kratki pozorišni komadi, kao i rumunske narodne igre

»Kalušerul« i »Batuta«. Ponekad su se održavala i predavanja iz raznih

oblasti, u cilju emancipacije rumunskih seljaka. U okviru tih društava

radile su i biblioteke i čitaonice, sa skromnijim brojem knjiga i drugih

publikacija.

Na čelu ovih kulturnih društava nalazili su se lokalni

intelektualci: učitelji, sveštenici, lekari, dok su članovi pretežno bili

seljaci. Za svakog seljaka je bila čast biti član kulturnog društva, ali

istovremeno i velika obaveza. Intelektualci – rukovodioci društva su

uživali veliki ugled među članovima, ali i uopšte među seljacima, tako

da su zahtevali od članstva poslušnost i disciplinu. U slučajevima

nepridržavanja Pravila društva i gaženja discipline, autoritativni

rukovodioci su mogli i da isključe neposlušne članove iz društva.19

Bilo je, međutim i slučajeva kada je zbog nesporazuma među

rukovodiocima i članovima društva dolazilo do prestanka njegovog

rada, što je dovodilo do dužih ili kraćih prekida u kulturnom životu

17 Vasile V. Muntean, Contribuţii la istoria Banatului, Timişoara, 1990, 197.18 George Jurma, Descoperirea Banatului, Reşiţa 1994, 38.19 ARPCV, Zapisnik pevačkog društva.

31

pojedinih mesta. Veliki problem je predstavljao i nedostatak stručnih

kadrova, pre svega horovođa. Pored već pomenutih horista iz Kizeteua,

kao horovođe po rumunskim selima su radili i učitelji i sveštenici.

Pošto nisu svi učitelji i sveštenici bili osposobljeni da budu horovođe,

odlaskom horovođe iz sela (najčešće zbog promene radnog mesta) i

nepostojanjem drugog horovođe u mestu, horisti su bili prepušteni

sami sebi, što je takođe predstavljalo potencijalnu opasnost za gašenje

jednog kulturnog društva. Veliku prepreku za nesmetan kulturni razvoj

rumunskog sela predstavljale su i ugarske vlasti, koje su često pravile

probleme oko registrovanja Pravila »Čitalačkih i pevačkih društava«.

Tako, na primer, ugarske vlasti su 1885. odbile da registruju pravila

hora u Petrovom Selu (danas Vladimirovac).20 Iako je rumunski

crkveni hor u Banatskom Novom Selu osnovan još 1870. godine,

ugarske vlasti su odbile priznavanje njegovih pravila u više navrata21,

registrujući ga tek 1911.

U mestima sa rumunskim stanovništvom koja danas pripadaju

jugoslovenskom Banatu, prvi hor je osnovan 1869. godine u Kuštilju

kod Vršca.22 Prvi horovođa bio je učitelj Petru Maiogan, a muzički

repertoar je bio skroman. Pesme su se učile prema sluhu bez korišćenja

muzičkih nota. Iako skroman, ovo je ipak bio početak organizovanog

kulturnog pokreta Rumuna u ovom delu Banata. Već 1870. osnovan je

i muški hor u Iankahidu (Jankov Most kod Zrenjanina) čije je prvi

horovođa bio Nikolae Magda.23 Ovaj hor je prestao sa radom 1880

godine, najverovatnije zbog odlaska horovođe, tako da je obnovljen

tek 1925.24 Već je pomenuto da je rumunski crkveni hor u Banatskom

20 APBNS, BR. 191 B.21 Satu Nou – Banatsko Novo Selo 1765-1977, Monografie, Banatsko Novo Selo 1979, 145-146. 22 Marius Bizerea, Viorel Selejan, Monografia corului din Coştei, Kuštilj 1969, 64. 23 Florin Ursulescu, Iankov Most – Iancaid, Trecut şi prezent, Novi Sad 1997, 94. 24 Isto.

32

Novom Selu osnovan iste 1870. godine, čiji je osnivač bio Petru

Miošku. Ovaj hor je imao više prekida u svom radu, tako da je njegov

kontinuirani rad počeo tek 1892. U Markovcu kod Vršca, hor je

osnovan 1871. godine, ali je i on imao nekoliko prekida u svom radu.25

Jedan od najjačih horova osnovan je 1879. godine u Beloj Crkvi,26 pod

nazivom »Vokalni hor u Beloj Crkvi«, čiji su osnivači i članovi bili

pretežno rumunski intelektualci i trgovci iz Bele Crkve. Ovo pevačko

društvo je imalo i registrovana Pravila od 1879. godine27. Ovo je bilo

jedno od retkih rumunskih kulturnih udruženja sa ovih prostora koje je

uspešno delovalo u urbanoj sredini, u gradu u kome su uspešno radila

istovremeno i kulturna društva Srba i Nemaca. Uspešno je delovao i

rumunski hor u Vlajkovcu kod Vršca, osnovan 1875. kao muški, ali

koji 1879. godine prerasta u mešoviti hor.28 U Kovinu je crkveni hor

osnovan 1873, koji je registrovan 1899. kod ugarskih vlasti pod

nazivom »Rumunski pravoslavni crkveni i svetovni hor iz Kovina«.29

Krajem XIX i početkom XX veka osnovana su i sledeća pevačka

društva: u Ritiševu 1878, koje je imalo nekoliko prekida u svojoj

aktivnosti; u Malom Torku 1889, u Velikom Torku 1891. godine u

sastavu kultunog društva »Armonia«; u Svetom Mihajlu postojala je

grupa pevača još 1883, ali je pravi hor osnovan tek 1895. U

Vojvodincima je hor osnovan 1885, a iste godine su osnovani horovi u

Margiti i Ečki; u Alibunaru 1886; u Nikolincima je postojalo

»Rumunsko pevačko i čitalačko društvo« od 1890, koje je gostovalo i

u drugim mestima, priređujući koncerte30; u Dolovu je rumunski hor

osnovan 1892; u Jablanci kod Vršca 1896; u Uzdinu i Deliblatu 1898;

25 Costa Roşu, Corurile noastre bănăţene, Pančevo 1992, 16.26 Isto, 20-21. 27 IABC, Pravila Rumunskog Vokalnog Hora u Beloj Crkvi28 Costa Roşu, nav. delo, 26.29 Isto, 48. 30 Foaia Diecezană, Caransebeş, br. 4 od 17/29. februara 1891.

33

u Petrovom Selu (Vladimirovac) 1902; u Straži 1905; u Mramorku

1906; u Seleušu 1907. (mada je sporadična horska aktivnost u ovom

mestu postojala još od 1884.)31; u Glogonju 1909; u Omoljici 1910; u

Malom Žamu 1912; u Orešcu 1913. Kratkog veka bio je rumunski hor

u Dobrici, osnovan 1899. godine32, zatim »Rumunsko pevačko društvo

iz Pančeva«, osnovano 1901. godine33, kao i rumunski hor iz Vršca,

koji će biti obnovljen početkom dvadesetih godina.

Od značajnih uspeha ovih pevačkih društava, pomenućemo

učešće kuštiljskog hora na velikoj izložbi u Bukureštu 1906, kao i na

svečanostima u Temišvaru 1904. i na takmičenju u Oravici 190934.

Horovi iz Vladimirovca i Deliblata su učestvovali na kulturnim

manifestacijama u Oravici 1907. godine35.

U kulturnom životu banatskih Rumuna pod austrougraskom

vlašću značajnu ulogu je igralo i kulturno udruženje »Astra«,

osnovano u Sibiu 1861. Od 1896. godine »Astra« je proširila svoju

delatnost i na Banat.

Od ukupno 77 odeljenja, tri odeljenja »Astre« su se nalazila na

teritoriji jugoslovenskog Banata. To su sledeća odelenja: Pančevo,

Vršac i Torak36, u kojima su članovi pretežno bili rumunski

intelektualci iz okolnih mesta. »Astra« je predviđala osnivanje sekcija

i biblioteka u svim mestima nastanjenim rumunskim stanovništvom.

Osnovni zadatak »Astre« je bio organizovanje predavanja i kurseva za

opismenjavanje seljaka, radi širenja kulture i obrazovanja po

rumunskim selima.

31 Aurel Bojin, Seleuş – Un secol de activitate culturală, Seleuš 1990, 77. 32 Ioan Muntean, Mişcarea naţională din Banat (1881-1918), Temišvar 1994, 154. 33 APBNS, Protocolul înfiinţării Reuniunei.34 Marius Bizerea, Viorel Selejan, nav. delo, 69, 77. 35 Lupta, Budimpešta, br. 173 od 10/23. avgusta 1907, 4-5.36 Analele Asociaţiunii pentru literatura română şi cultura poporului român, br. IV, jul 1903.

34

Za vreme Prvog svetskog rata (1914-1918.), rumunska kulturna

društva u Banatu, kao i većina drugih kulturnih udruženja na teritoriji

Austrougarske, prestaju sa radom. Osnovni uzrok tome je proglašenje

opšte mobilizacije u Austrougarskoj, tako da je većina članova

kulturnih društava rat provela na raznim bojištima, na kojima su mnogi

od njih ostavili živote, ratujući za interese dualističke monarhije.

Posle završetka Prvog svetskog rata i konstituisanja Kraljevine

SHS, stvaraju se povoljniji uslovi za nastavak aktivnosti rumunskih

kulturnih društava u onim mestima sa rumunskim stanovništvom koja

su pripala jugoslovenskoj državi. Izgleda da je prvo obnovilo svoj rad

»Čitalačko i pevačko društvo iz Kuštilja«, koje je prilikom posete

francuskog generala Bertloa ovom mestu prikazalo i jedan kulturno-

umetnički program uz učešće lokalnog hora i duvačkog orkestra. Tom

prilikom je kuštiljski hor otpevao i francusku himnu Marseljezu37.

Koncertu je prisustvovao lično general Bertlo, kao i mnogobrojni

francuski oficiri i vojnici. Kuštiljci su spremali Marseljezu i druge

francuske pesme svega dve nedelje, pod rukovodstvom horovođe

Josifa Mikua, pošto su unapred bili obavešteni o dolasku Francuza.

Godine 1919. Josif Miku sa još nekoliko članova starog saveta,

saziva generalnu skupštinu »Čitalačkog i pevačkog društva u Kuštilju«

u cilju reorganizacije hora i duvačkog orkestra. 38 Društvo ponovo

počinje sa intenzivnom aktivnošću. Često se organizuju priredbe u

Kuštilju i susednim mestima. Pored muškog, osniva se i mešoviti hor,

koji nastupa sa uspehom i na nekoliko priredbi u Vršcu39. Iako su

najznačajnije ličnosti koje su se nalazile na čelu ovog društva –

37 C. M., »Marseilaise« (Marseieza) la Coştei, Almanah “Libertatea”, Novi Sad 1990, 33-34. 38 M. Bizerea, V. Selejan, nav. delo, 81. 39 Isto.

35

sveštenik Avram Korča i horovođa Josif Miku – napustile Kuštilj i

preselile se u Rumuniju, ovo društvo nastavlja sa radom. Na mestu

horovođe se jedno vreme nalazi Romulus Miku40, sin Josifa Mikua

(1920-1921), zatim, od 1921, mesto horovođe preuzima Pantelije

Dragić, koji u sledećim godinama uspešno vodi i hor i duvački

orkestar. Kuštiljski hor i duvački orkestar priređuju koncert u Vršcu

1920. godine, na kojem učestvuje i folklorna sekcija, zatim 1921. u

Beloj Crkvi, a učestvuje i 1922. na smotri horova u Beloj Crkvi kojom

prilikom duvački orkestar svira i na ulicama ovog južnobanatskog

grada.41 U okviru »Čitalačkog i pevačkog društva iz Kuštilja« u

pomenutom periodu deluje i dramska sekcija. Prvi posleratni pozorišni

komad ovo društvo prikazuje 1920. Radi se o »Kraljici u Marašeštiju«,

pozorišnom komadu čija se radnja dešava za vreme rata. Sledeće 1921.

godine, prikazan je i pozorišni komad »Tramvajska karta«42.

U godinama neposredno posle Prvog svetskog rata, izuzetno

bogatu kulturnu aktivnost ostvaruje i »Rumunski vokalni hor u Beloj

Crkvi«. Pravila ovog hora usvojena su prvi put još 1879. godine, dok

je zahtev za njihovo priznavanje od strane vlasti Kraljevine SHS bio

predat 24. septembra 1920. Na osnovu Pravila, osnovni zadatak hora je

»da pesmu uopšte, a osobito crkve i pojanje dalje Vokal kvartet iz

istog proizlazeći Vokal hor da izobrazi i usavrši« (Član I)43, odnosno

muzičko usavršavanje svojih članova. Društvo se sastoji od redovnih,

pomoćnih i počasnih članova (Član III). Redovni članovi imaju

sledeću obavezu: »Marljivo sudelovanje kod svake pevačke vežbe i

predstave društva i svaki član koji tri puta uzastopce nedođe i izostane,

40 C. Roşu, nav. delo, 12. 41 Cornel Mata, Fanfarele româneşti din Banatul iugoslav – Coştei, Libertatea, Pančevo, 9. decembar 1995, 16. 42 Ion Maiogan, Teatrul de amatori »Neica« din Coştei, Activitatea interbelică (I), Libertatea, 15..februar 1997, 14. 43 IABC, Pravila Rumunskog vokalnog hora u Beloj Crkvi.

36

i to njegovo izostajanje ne bude opravdao, ima se smatrati kao da je iz

društva istupio, a kod ponovnog stupanja u društvu ima i na novo i

upisninu platiti« (Član IV). Na čelu društva nalazi se Uprava koja se

sastoji »iz jednog predsednika, jednog horovođa (iz odbora od 4

člana), jednog blagajnika, jednog arhivara (koji poslednji je ujedno i

perovođa)« (Član VI). Značajna je i Generalna skupština društva,

koju čine svi članovi društva (Član VII). Pravila imaju ukupno 21 član.

Prvi koncert posle rata, belocrkvanski hor je održao 30. maja

1920. godine44. Kao horovođu nalazimo Aleksandra Ristića,

belocrkvanskog Srbina, koji je vodio ovaj hor od 1909. do 1925.

godine.45 U to vreme, prisutna je čvrsta saradnja sa »Čitalačkim i

pevačkim društvom iz Kuštilja«, sa kojim priređuje zajednički koncert

(20. jun 1921) u bašti hotela »Holer«46. Pomenućemo još nekoliko

priredbi koje je organizovao belocrkvanski rumunski hor u ovom

periodu: 13. januara 1921, kada je hor otpevao dve kompozicije uz

solo pevanje Ane Jeremić, a prikazan je i jedan pozorišni komad –

jednočinka. 47 Zatim, 14. januara 1922. godine, pored nekoliko horskih

kompozicija prikazan je i pozorišni komad »Činel –Činel« (V.

Aleksandri), a u programu su učestvovali i »konzervatoristi« Marijeta

Branković i Kornel Janković.48 Primetna je jedna tesna saradnja

između srpskih i rumunskih kulturnih radnika u Beloj Crkvi, što

dokazuje da su u ovom gradu međunacionalni odnosi bili izuzetno

dobri. Neki od plakata za ove priredbe su bili štampani na tri jezika:

srpskom, rumunskom i nemačkom. Sastavljen pretežno od

intelektualaca i trgovaca, belocrkvanski hor je pored kompozicija

44 G. Popi, Spicuiri din trecutul Corului Vocal Român din Biserica Albă – unul dintre cele mai vechi coruri din Banat, Calendarul popular, Libertatea 1973, 79. 45 C. Roşu, nav. delo, 25. 46 Contribuţii la istoria culturală a românilor din Voivodina V, Documente, Zrenjanin 1979, br. 375, 461. 47 Isto, br.372, 459. 48 Isto br. 376, 461.

37

rumunskih autora izvodio i klasične kompozicije. Tako je na koncertu

održanog 1. januara 1921. godine, orkestar (nije jasno da li je društvo

imalo svoj orkestar), odsvirao ariju iz Verdijeve Travijate.49 I na

kasnijim koncertima ovog društva su izvođene arije iz pojedinih

opera.50 Neposredno posle reorganizacije ovog društva, koja je usledila

1920. godine, na mestu predsednika društva nalazio se Martin Modoš,

da bi u periodu 1920-1925. na ovoj funkciji nalazili dr Aurela Novaka,

advokata iz Bele Crkve i jednog od političkih prvaka Rumuna u

Kraljevini SHS u ovom periodu.

Treće rumunsko kulturno društvo koje se isticalo u ovom periodu

je »Rumunski hor iz Dolova«. Njegov predsednik i horovođa bio je,

sve do 1922. godine, učitelj Romulus Roman. On je i osnivač ovog

hora (1904), čovek koji je sa puno energije i znanja radio na njegovom

organizovanju, mada je često nailazio i na otpor, kako austrougarskih

vlasti, tako i lokalnih intelektualaca.51 Romulus Roman se bavio i

književnošću i publicistikom. Izdavao je Narodni kalendar (1922-

1925), pisao je pesme, pozorišne komade itd. Godine 1922. je prešao u

Belu Crkvu, gde se jedno vreme nalazio na čelu rumunskog hora, a

1923. prelazi u Rumuniju, gde nastavlja da se bavi publicistikom.

Umro je 1952. godine.52 Pod predsedništvom Romulusa Romana,

Rumunski hor iz Dolova je održao prvu posleratnu sednicu 9. marta

1919. Na toj sednici53 konstatovano je da od 37 članova hora, koliko ih

je bilo pre rata, njih 33 je učestvovalo u ratu. Dvojica su izgubila život

u ratu, a šestorica su nestali. Pošto su neki članovi napustili Dolovo, a

49 Cartea comemorativă a Corului Vocal Român din Biserica Albă, Contribuţii…V, 445. 50 G. Popi, nav. delo, 80. 51 APBNS, Pismo Romulusa Romana pančevačkom proti Trifonu Miklji, br. 363/1914, 14. mart 1914.52 Aurel Trifu, Romulus Roman – un vizionar şi deschizător de orizonturi, Analele S. L. R. 3-4, Zrenjanin 1972-1973, 611-630. 53 Fond Livius Roman, Protocol luat la adunarea generală a Corului Român, ţinută la 9 martie 1919, Contribuţii…V, br. 363, 448-449.

38

drugi su bili bolesni, pristupilo se primanju novih članova hora, tako

da je na skupštini »Rumunskog hora iz Dolova«, održanoj 22. juna

1919, konstatovano da društvo ima 26 horista.54 Prvi posleratni koncert

ovaj hor je održao 2/15. juna 1919.

U Petrovom Selu (Vladimirovac), kulturni život je obnovljen

odmah posle završetka Prvog svetskog rata. Studenti iz mesta su

održali priredbu već 13/26. januara 1919.55Tom prilikom je, pored

jedne horske kompozicije, koju je izveo mešoviti hor, prikazan i

pozorišni komad »Činel-Činel«, koji je u to vreme bio popularan po

rumunskim selima. »Crkveno-svetovno vokalno horsko društvo« u

Vladimirovcu, osnovano 1902, obnovilo je svoj rad odmah posle

Prvog svetskog rata. Na generalnoj skupštini ovog društva izabrano je

novo rukovodstvo na čelu sa sveštenikom Konstantinom Dimijanom56.

Sekretar društva je bio učitelj Nikolae Penca, dok je potpredsednik

Svetislav Smederevac dao ostavku. Za horovođu je predložen Jon

Miošku, ali ovaj odbija, sa obrazloženjem da je zauzet poljoprivrednim

radovima, te predlaže za horovođu učitelja Petra Kiua. Na prvom

koncertu (6. januar 1921.), održanom u sali hotela »Central«, na čelu

hora se nalaze obe pomenute ličnosti. Tom prilikom je prikazan i

pozorišni komad »Graničar«. Program je pratilo oko 300 gledalaca.

Nakon pomenutog koncerta, ovo društvo preživljava teške trenutke.

Naime, prvo dolazi do nesporazuma među rukovodiocima društva, a

zatim i do masovnog napuštanja Vladimirovca od strane rumunskih

intelektualaca, koji su emigrirali u Rumuniju. Pored sveštenika

Joanikija Njagoja, koji je napustio Vladimirovac 1920, godine, tokom

1921. godine odlaze učitelji Nikolae Penca, Romulus Teorean, Petru

Kiu, lekar Aleksandru Andresi, a 1922. i pisac Nikolae Cincariju,

54 Isto, br. 368, 454-456. 55 Opinca, Kuštilj, br. 3 od 20. januara/2. februara 1919, 9. 56 ARPCV, Protocolul Reuniunii Corului, Godišnja skupština od 28. maja 1920.

39

jedan od glavnih pokretača kulturnih aktivnosti u ovom mestu.

Njihovim odlaskom zadat je težak udarac petrovoselskom kulturnom

društvu, ali ono uspeva da prebrodi krizu, tako da nastavlja sa

kontinuiranim radom. Na mestu horovođe nalazi se zemljoradnik Jon

Miošku, koji je završio muzički kurs za horovođe u Lugožu, kod

poznatog banatskog kompozitora Jona Vidua. U to vreme pomenuti

kurs su pohađali i završili i drugi stanovnici Vladimirovca: Trajan

Barbu, Trifu Tabak i Petru Almažan, tako da je ovo kulturno društvo u

sledećem periodu imalo kvalifikovane kadrove.

I druga rumunska društva obnavljaju svoj rad posle Prvog

svetskog rata. U mestu Jablanka kod Vršca, rumunsko »Čitalačko,

pevačko i muzičko društvo« je održalo svoj prvi posleratni koncert već

17. februara 1919, kojom prilikom su, pored horskih kompozicija,

prikazani i monolozi, dijalozi i jedna jednočinka57. Godine 1921,

učitelj Savu Petrović je reorganizovao hor iz Jablanke koji je brojao 60

članova. U Glogonju je rumunsko pevačko društvo obnovilo svoj rad

1920.58 Kao horovođa radila je nemačka učiteljica Heti Kraus,

poreklom iz Banatskog Novog Sela, koja je dobro poznavala rumunski

jezik. U Seleušu je aktivnost »Čitalačkog i pevačkog društva«

obnovljena 30. juna 1921. godine.59 Ovo društvo je imalo i

registrovana Pravila, pod brojem 19604 od 30. aprila 1923.60 Posle

završetka rata i u Uzdinu dolazi do reorganizacije hora, od strane

sveštenika Romula Pope i horista koji su preživeli rat.61 Međutim, već

dve godine kasnije ovaj sveštenik napušta Uzdin, tako da hor ostaje

bez horovođe. Godine 1922., novi sveštenik Trajan Božin obnavlja rad

57 Viorel Selejan, Corul “Reuniunii de citire, cântări şi muzică” din Iablanca, Cuvânt românesc, Novi Sad, januar 1997, br. 17, 25-26. 58 Roman Cristea, Activitatea corului şi fanfarei din Glogoni, Contribuţii…IV, Vršac 1977, 212. 59 Zapisnik »Čitalačkog i pevačkog društva« u Seleušu, 1930. godina, 27. 60 Graiul românesc, Pančevo, br. 19 od 8. jula 1923, 3. 61 Societatea culturală “Doina” din Uzdin, Tibiscus, Uzdin, br. 2 (39), februar 1995, 6.

40

ovog hora i kulturnog društva, pod imenom »Doina«, koji će se

odvijati u kontinuitetu sve do današnjeg dana. Pored sveštenika

Božina, u osnivanju kulturnog društva »Doina« iz Uzdina, značajnu

ulogu je odigrao i učitelj Trifu Šokarda62.

U Vlajkovcu kod Vršca hor obnavlja svoj rad 1919. godine, na

čelu sa učiteljem Nikolajom Boldeom63. U Ritiševu se stari hor

reorganizuje 1921. godine pod vođstvom Josifa Vranjancua64. U Sv.

Mihajlu (Lokve), u periodu od 1918-1923. postoji crkveni hor na čijem

se čelu nalazi George Datku65. U Vojvodincima se aktivnost

»Čitalačkog i pevačkog društva« obnavlja već krajem 1918,

osnivanjem mešovitog hora, pod vođstvom sveštenika Jona

Andreeskua66, koji međutim već 1919. napušta Vojvodince, tako da

ulogu horovođe preuzima jedan od horista – Julijan Kapec. U

Alibunaru, kulturnu aktivnost Rumuna obnavlja posle Prvog svetskog

rata učitelj Nikolae Popović, uz pomoć zemljoradnika Đorđa Simića.

Alibunarski rumunski hor u ovom periodu prima i nove članove.67

Aktivnost obnavljaju u istom periodu i kulturna društva u Banatskom

Novom Selu, Margiti, Ečki, Kovinu i u drugim mestima.

Dok je većina kulturnih udruženja postepeno obnavljala svoju

aktivnost posle Prvog svetskog rata, kulturni život Rumuna u Pančevu

doživljavao je kolaps. Malobrojno rumunsko stanovništvo u ovom

južnobanatskom gradu uspelo je pre rata da se organizuje na kulturnom

i konfesionalnom planu, osnivanjem rumunske pravoslavne parohije i

»Čitalačkog i pevačkog društva«, kao i kreditnog zavoda

»Pančovana«. Posle rata, većina rumunskih intelektualaca i kulturnih

62 Teodor A. Frenţiu, Ceva despre Uzdin, Calendarul “Nădejdea”,Vršac 1944. 63 Costa Roşu, nav. delo, 26. 64 Isto, 27. 65 Isto, 38.66 Isto, 41.67 Isto, 47.

41

radnika iz Pančeva je prešlo u Rumuniju,68 a među njima sveštenik

Joan Stroka, dr Aleksandru Bireesku, dr Petru Penca, Aleksandru

Cincariju i drugi. Od ukupnog broja od 769 Rumuna, koliko ih je bilo

u Pančevu prema zvaničnom popisu od 1910. godine, broj je opao na

samo 265 stanovnika prema popisu iz 1921. godine. Osnovne razloge

tako naglog opadanja broja Rumuna u Pančevu treba tražiti u činjenici

da se 1910. godine određeni broj Roma zvanično iznjašnjavao kao

Rumuni,69 dok je popis Rumunske pravoslavne crkve pokazivao 1910.

godine da u Pančevu živi 361 Rumun (33 domaćinstva).70 U svakom

slučaju, glavni pokretači rumunskih kulturnih aktivnosti u Pančevu su

napustili zemlju, tako da u međuratnom periodu nema organizovanog

kulturnog života Rumuna u ovom gradu. Jedini oblici njihovog

kulturnog delovanja u Pančevu su vezani za izlaženje listova »Graiul

românesc« (1923-1926.), »Lumina« (1927.), »Democratul« (1927.) i

»Ziarul nostru« (1934.), kao i Narodnog kalendara Romulusa Romana

(1922-1925.), te nekoliko školskih udžbenika koji su štampani u

štampariji »Napredak« u ovom gradu.

Ova prva etapa u kulturnom životu jugoslovenskih Rumuna posle

Prvog svetskog rata odlikuje se, prema tome, postepenim

obnavljanjem rada većine kulturnih društava, ali i problemima oko

njihove organizacije i pronalaženja stručnih kadrova, koji su nastali

posle rata odlaskom velikog broja intelektualaca u susednu Rumuniju,

ostavljajući tako upražnjena mesta, ne samo učitelja i sveštenika, nego

i horovođa i rukovodilaca kulturnih društava. Ipak, preostali

intelektualci, uz pomoć emancipovanijih seljaka, uspeli su da spreče

gašenje kulturne aktivnosti među rumunskim stanovništvom

68 Graiul românesc, br. 7 od 15 aprila 1923, 2. 69 Vladimir D. Vukajlović, Prostorni raspored etničkih grupa u Pančevu, Pančevo 1997, 103.70 APBNS, Conscripţiunea Românilor din comuna Panciova (1910).

42

jugoslovenskog Banata, mada se nedostatak kadrova (najverovatnije)

negativno odrazio na sam kvalitet i umetnički nivo kulturnih sadržaja.

Od 1923. godine, značajan uticaj na kulturni život rumunskog

stanovništva u Banatu imala je i Rumunska stranka u Kraljevini SHS.

Osnivačka skupština ove stranke održana je 10. februara 1923. godine

u Alibunaru, na kojoj je usvojen Program stranke, koji sadrži pet

poglavlja: o spoljnoj, unutrašnjoj, agrarnoj i ekonomskoj politici, kao i

poglavlje o kulturnoj politici. U ovom poglavlju, velika pažnja se

posvećuje rešavanju verskog pitanja. Istaknut je zahtev za

autonomijom rumunske pravoslavne crkve, traži se mogućnost da se u

jugoslovenski Banat dovedu sveštenici iz Rumunije, do osnivanja

rumunske teologije, kao i da se dozvoli studiranje teologije u

Rumuniji. Značaj verske komponente u ovom poglavlju programa

Rumunske stranke tumači se ulogom koju je rumunsko pravoslavno

sveštenstvo imalo u rukovodstvu ove stranke.

Pored verske komponente, poglavlje o kulturnoj politici dotiče se

i pitanja školstva na rumunskom jeziku u jugoslovenskom Banatu.

Zahteva se da nastava u rumunskim školama bude na maternjem

jeziku, da se otvori učiteljska škola na rumunskom jeziku, a do njenog

osnivanja da se omogući dovođenje učitelja iz Rumunije. Što se tiče

nastave na srpskom, kao državnom jeziku, zahteva se njeno uvođenje

samo u višim razredima osnovne škole. U slučaju nedostatka učitelja u

pojedinim mestima, da se omogući i sveštenicima da izvode nastavu u

školama. Zbog nedostatka udžbenika na rumunskom jeziku, traži se i

slobodan uvoz udžbenika iz Rumunije, a za đake i studente koji se

školuju u Rumuniji, da im jugoslovenska država prizna diplome.

Stranka se zalaže i za poboljšanje materijalnog položaja rumunskih

učitelja i sveštenika.

43

U vezi sa kulturnim aktivnostima, stranka se zalaže i za

omogućavanje rada kulturnih udruženja, horova i čitaonica.

Uticaj Rumunske stranke na kulturni razvoj Rumuna u

jugoslovenskom Banatu ogleda se i u činjenici da su mnogi članovi

rukovodstva ove stranke istovremeno poznati i kao organizatori i

rukovodioci raznih kulturnih udruženja i kao znameniti publicisti. Dve

najznačajnije publikacije na rumunskom jeziku između dva rata –

»Graiul românesc« iz Pančeva i »Nădejdea« iz Vršca, izlazile su u

određenim periodima kao organi Rumunske stranke, tako da je i preko

njih ova stranka mogla da sprovodi svoju kulturnu politiku i da utiče

na raspoloženje pripadnika rumunske manjine.

Oživljavanje političkog života Rumuna u jugoslovenskom

Banatu, osnivanjem Rumunske stranke u Kraljevini SHS 10 februara

1923. godine, uticalo je i na intensifikaciju kulturnih aktivnosti među

rumunskim življem. Marta 1923. počinje da izlazi i nedeljnik »Graiul

românesc« (Rumunski glas), kao glasilo Rumunske stranke, koji

redovno obaveštava čitaoce, između ostalog, i o kulturnim

aktivnostima u mestima sa rumunskim stanovništvom. Tako su

stanovnici jednog mesta bili informisani o kulturnim aktivnostima u

drugim mestima, što je prouzrokovalo i pojavu neke vrste

takmičarskog duha među stanovnicima pojedinih sela, oko toga ko će

biti zastupljeniji i ko će dobiti više pohvala u štampi. Uredništvo ovog

lista je pozivalo rumunsko stanovništvo na što veću kulturnu aktivnost,

na obnavljanje rada pasivnih kulturnih društava, na što češće

organizovanje priredbi itd. Sve je to pozitivno uticalo na jačanje

kulturnih aktivnosti na selu.

44

Početkom ove godine obnavlja svoju aktivnost »Omladinsko

društvo u Sv. Mihajlu«. Na sednici održanoj 14 januara 1923. godine u

prostorijama osnovne škole u mestu izabrano je rukovodstvo društva71

Za direktora je izabran sveštenik Korneliju Kure, a za

predsednika Jon Sfera. Društvo ima redovne, pomoćne i počasne

članove. Pošto društvo nema svoje prostorije, zamoljeno je

rukovodstvo kreditno-novčanog zavoda »Sentinela« da ustupi jednu

prostoriju u kojoj bi bilo smešteno sedište »Omladinskog društva«.

Ova molba je prihvaćena od strane direktora »Sentinele« Petra Stojke

iz Banatskog Novog Sela, gde se nalazilo sedište ove banke. Pošto su

stara Pravila prevaziđena, izrađena su nova u 33 tačke, po kojima je

osnovni zadatak društva »da usmerava narod na putu rada i napretka,

da mu nudi građansko vaspitanje i da ga edukuje u duhu

hrišćanstva«.72 U četvrtoj tački Pravila se kaže da društvo »ne

učestvuje ni u jednoj političkoj manifestaciji«. Uprkos tome, ova

Pravila neće biti registrovana od strane nadležnih organa vlasti.73

U proleće 1923, broj održanih priredbi je bio izuzetno veliki.

Tako je u Vladimirovcu, na drugi dan Uskrsa, tamošnje »Crkveno-

svetovno vokalno horsko društvo« održalo koncert u prisustvu dvojice

rumunskih diplomata iz Beograda, kao i posmatrača iz susednih

mesta.74 Na Đurđevdan 1923. (6 maj), uzdinska omladina je prikazala

kulturno-umetnički program, na kojem su izvedene horske

kompozicije, a prikazana je i jedna dvočinka.75 Istog dana, sličan

koncert je održalo i Pevačko društvo iz Nikolinaca.76 Na čelu ovog

društva koje je, izgleda, te godine obnovilo svoju aktivnost, nalazio se 71 Zapisnici »Omladinskog društva iz Sv. Mihajla« (Procesele verbale ale Reuniunii tinerimii din Sân Mihai)72 Pravila »Omladinskog društva u Sv. Mihajlu«73 Jon Sfera, Reuniunea tinerimii din Sân Mihai, Foaia Sâmiaiului, br. 2, avgust 1996, 2. 74 Graiul românesc, br. 7 od 15. aprila 1923, 3. 75 Isto, br. 9 od 29. aprila 1923, 2. 76 Isto, 3.

45

učitelj N. Petku. Pošto u ovom mestu nije postojao Dom kulture,

odnosno jedna zgrada koja bi bila u vlasništvu društva (koji, uostalom,

nije postojao u većini rumunskih mesta), data je inicijativa za

prikupljanje dobrovoljnih priloga u cilju izgradnje Doma kulture.

Među donatorima je bio i narodni poslanik dr Joan Žijanu, zatim

prisutni gosti iz Kovina, Alibunara, Vladimirovca i Banatskog

Karlovca, kao i građani Nikolinaca, a među njima i opštinski beležnik

Mladen Novičić.77 Obično su se prilikom svih održanih priredbi, kako

u Nikolincima, tako i u drugim mestima, davali slični dobrovoljni

prilozi, u korist lokalnih kulturnih društava. Pomenućemo i koncert

održan u Seleušu, na Duhove (15/28 maj) 1923, u gostionici Trajana

Mačua. Većina koncerata su se održavala po lokalnim gostionicama

(»Hotelima«) zbog već pomenutog nepostojanja domova kulture.

Značajan je bio i koncert u Alibunaru, koga je 27. maja priredilo

Pevačko društvo iz Kuštilja, na dan održavanja sednice mesnih

komiteta Rumunske stranke. Tom prilikom je koncert kuštiljskog hora

i duvačkog orkestra pratilo oko 2000 posmatrača78. I u Vladimirovcu je

na Duhove (drugi dan) održan koncert,79 a 22. maja i u Dolovu80,

prikazan od strane rumunskog hora pod vođstvom Save Ankuceskua.

U to vreme je ovaj hor brojao 52 člana.81

»Omladinsko društvo iz Sv. Mihajla« je aktivno pomagalo i

osnivanje »Udruženja rumunskih studenata u Kraljevini SHS«, koje je

održalo osnivačku sednicu 5. avgusta 1923. u Sv. Mihajlu. Dana 28.

avgusta u istom mestu je održan još jedan koncert, pod rukovodstvom

profesora Vikentija Ardeljana (bivšeg učenika konzervatorijuma u

Klužu), sa koga je celokupni prihod namenjen siromašnim rumunskim

77 Isto, br. 12 od 20. maja 1923, 2. 78 Isto, br. 14 od 3. juna 1923, 3. 79 Isto80 Isto, br. 16 od 17. juna 1923, 2. 81 Isto, br. 20 od 15. jula 1923, 2.

46

studentima.82 »Udruženje rumunskih studenata u Kraljevini SHS«

održalo je generalnu skupštinu 9. septembra 1923. u Nikolincima. Tom

prilikom je osnovan i odbor udruženja na čijem se čelu kao

predsednik, nalazio student prava Aleksandru Butoarka. Tom prilikom

je skupština u znak lojalnosti poslala telegram predsedniku vlade

Nikoli Pašiću, kao i univerzitetskom udruženju »Pobratimstvo«.83

Istovremeno je pevačko društvo iz Nikolinaca priredilo jedan kulturno-

umetnički program, u saradnji sa studentima iz Sv. Mihajla i sa

profesorom V. Ardeljanom. Prihod sa ovog koncerta je takođe bio

namenjen siromašnim studentima.

Ovo društvo je podstaklo učvršćivanje saradnje između

intelektualaca i kulturnih udruženja iz raznih mesta, da bi već krajem

novembra iste godine potekla inicijativa za osnivanjem »Kulturnog

udruženja Rumuna u Kraljevini SHS« na jednom sastanku u Vršcu.84

Pravila ovog udruženja su objavljena u nedeljniku »Graiul românesc«

u više brojeva, od broja 44 (30. decembar 1923.) do broja 7 (24.februar

1924.). Iz Pravila se može videti da udruženje radi na podizanju i

unapređivanju duhovne, estetske, moralne i materijalne kulture

stanovnika rumunske nacionalnosti, državljana Kraljevine SHS.

Ciljevi ovog Udruženja se ostvaruju:

osnivanjem privrednih i finansijskijh institucija,

poljoprivrednih, finansijskih i industrijskih asocijacija,

preduzimanjem odgovarajućih mera na podizanju materijalnog

blagostanja naroda;

davanjem stipendija đacima gimnazije i stručnih škola i

studentima na univerzitetima;

osnivanjem i izdržavanjem škola i stručnih kurseva svih vrsta;

82 Isto, br. 26 od 26. avgusta 1923, 3. 83 Isto, br. 31 od 30. septembra 1923, 1. 84 Isto, br. 40 od 2. decembra 1923, 2.

47

osnivanjem i unapređenjem biblioteka, izgradnjom i

održavanjem domova kulture, čitaonica i drugih institucija za

prosvećivanje naroda;

organizovanjem predavanja, zatim putem horskih, muzičkih i

dramskih predstava;

izdavanjem i širenjem knjiga, časopisa, listova, slika,

muzičkih partitura i drugih nastavnih i vaspitnih sredstava;

osnivanjem i unapređivanjem muzičkih, pevačkih, sportskih,

ženskih i omladinskih, dramskih i amaterskih društava;

unapređivanjem socijalne zaštite.

Jasno je, dakle, da su planovi ovog udruženja bili izuzetno

ambiciozni, međutim zbog nedostatka materijalnih sredstava i stručnih

kadrova, ovo udruženje ubrzo je prestalo sa radom. Pored toga,

Ministarstvo unutrašnjih poslova Kraljevine SHS odbilo je da odobri

Pravila udruženja, pod izgovorom da se Pravila ne mogu odobriti sve

dok se ne donese zakon o udruženjima. Na čelu udruženja se nalazio

Centralni odbor sa sedištem u Vršcu. Osnivanje ovog udruženja je

predstavljalo prvi pokušaj (neuspešan) da se stvori jedna organizacija

koja bi objedinila i uskladila rad svih kulturnih društava Rumuna u

jugoslovenskom Banatu.

Seoska kulturna društva, nastavljaju međutim svoj rad.

»Čitalačko i pevačko društvo iz Straže« priređuje koncert 8/21.

septembra (na Malu Gospojinu), u gostionici Save Nikolajevića. Pored

muzičkih tačaka prikazane su i dve komedije: »Burna noć« i »Dolazi

vladika«.85 Počinje rad na osnivanju biblioteka (Ovča) i duvačkih

orkestara (Dolovo, Alibunar).

Kulturna aktivnost, koja je tokom 1923. godine dala ohrabrujuće

rezultate, nastavljena je i u 1924. godini. I dalje se u organizovanju

85 Isto, br. 31 od 30. septembra 1923, 1.

48

kulturno-umetničih programa ističu kulturna društva iz Kuštilja,

Uzdina, Seleuša, Nikolinaca, Vladimirovca, Straže, ali dolazi i do

reaktiviranja nekih, u prethodnim godinama pasivnih društava. Reč je

pre svega, o pevačkom društvu »Dojna« iz Alibunara, u kome ne samo

da se reorganizuje hor, nego dolazi i do osnivanja duvačkog orkestra.

U reanimaciji kulturnog života Rumuna u Alibunaru veliku ulogu su

imali i kulturni aktivisti iz Kuštilja, koji su prethodne godine održali

jedan izuzetno uspešan koncert u Alibunaru. Kuštiljci su zaslužni i za

reanimaciju kulturnih aktivnosti u Margiti, u kojoj su na Duhove 1924.

održali koncert, kao primer stanovnicima ovog mesta. Na tom koncertu

su učestvovali i kulturni amateri iz Margite.86 Kulturni život Rumuna

se obnavlja i u selu Mramorak, gde je tokom 1924. godine održano

više priredbi. Ove priredbe je organizovao tamošnji muški hor u

saradnji sa učenicima osnovne škole. Kao glavni pokretač kulturnih

aktivnosti Rumuna u Mramorku isticao se učitelj Savu Nikolajević.87

Veoma interesantan je i pokušaj osnivanja rumunskog hora u selu

Jabuka kod Pančeva, gde je inače broj Rumuna bio mali.88 Instruktor

ovog hora bio je Jon Miošku iz Vladimirovca.89 Hor je osnovan na

inicijativu sveštenika Valerija Perina iz Glogonja i kulturnog aktiviste

Ilije Brađana iz Jabuke. Ovaj hor se prvi put pojavljuje u javnosti

prilikom osvećenja crkvenih zvona u Jabuci,90 dok je prvi koncert

održan 26. oktobra 1924., kojom prilikom je prikazan i jedan pozorišni

komad, kao i narodne igre »Kalušarul« i »Batuta«.

Intensifikaciju kulturnih aktivnosti konstatujemo i u Ritiševu, gde

je ondašnje amatere pripremao učitelj u penziji Savu Petrović,91 u

86 Isto, br. 26 od 6. jula 1924, 2. 87 Isto, br. 23 od 15. juna 1924, 3. 88 Prema popisu stanovništva iz 1921, od ukupnog broja od 3.265 stanovnika, u Jabuci je bilo 348 Rumuna. 89 Graiul românesc, br. 12 od 30. marta 1924, 3. 90 Isto, br. 28 od 20. jula 1924, 1-2.91 Isto, br. 7 od 24. februara 1924, 3.

49

Markovcu, gde je »Rumunsko čitalačko i pevačko društvo« u toku

1924. godine održalo više koncerata, pod rukovodstvom horovođe

Jona Adama, zatim u Kovinu (koncert od 2. avgusta, na Sv. Iliju)92.

»Rumunski crkveno-svetovni hor iz Kovina« je učestvovao i u

programu obeležavanja pedesetogodišnjice osnivanja »Nemačkog

muškog hora iz Kovina«. U istom programu je učestvovalo i »Srpsko

pevačko društvo iz Kovina« (5. oktobar 1924).93 Prema tome, kao i u

Beloj Crkvi, i u Kovinu je postojao određeni vid saradnje između

kulturnih društava raznih naroda. Inače, na čelu rumunskog hora iz

Kovina se nalazio učitelj Petru Bela (od 1922), pod čijim je

rukovodstvom ovaj hor imao najintenzivniju aktivnost.94

Kada je reč o urbanim naseljima Južnog Banata, treba istaći da je

već u to vreme Vršac težio da postane centar okupljanja svih Rumuna

u jugoslovenskom Banatu. Pre prvog svetskog rata, u ovom gradu su

postojala četiri rumunska hora (hor dečaka, studenata, ženski i muški

hor). Za vreme rata zamrla je svaka kulturna aktivnost Rumuna u

Vršcu, dok je u periodu neposredno posle rata (1918-1922.), zbog

odlaska velikog broja vršačkih Rumuna u susednu Rumuniju, tamošnja

rumunska parohija preživljavala agoniju. Naime, Vršac je napustilo

oko 40 rumunskih porodica, a umesto njih je došlo 18 porodica iz

susednih sela. Godine 1923., zauzimanjem preostalih vršačkih

intelektualaca, obnavlja se rumunski crkveni hor u Vršcu u vidu

mešovitog hora. Ovaj hor je imao prvi zvanični nastup na Đurđevdan

1924. godine u Vlajkovcu, gde je održao jedan kulturno-umetnički

program95. Na Duhove iste godine ovaj hor je bio gost belocrkvanskog

rumunskog pevačkog društva, čija je aktivnost, izuzetno bogata u

periodu 1919-1921., stagnirala tokom 1922-1923. godine. Ipak, 92 Isto, br. 30 od 3. avgusta 1924, 2. 93 Isto, br. 41 od 19. oktobra 1924, 3. 94 C. Roşu, nav. delo, 48. 95 Graiul românesc, br.21 od 1. juna 1924, 1.

50

zajedničkim snagama, vršački hor (32 člana) i belocrkvanski hor (22

člana), održali su uspešan koncert u bašti restorana Haler96. Vršački

rumunski hor je bio i jedan od organizatora velike svačanosti održane

u Vršcu povodom osvećenja crkvenih zvona rumunske pravoslavne

crkve 2. novembra 1924. godine. Toj svečanosti su prisustvovali

diplomatski predstavnik Rumunije u Beogradu – T. Emandi sa

suprugom, direktor beogradskog lista Pravda - M. Sokić, narodni

poslanik I. Žijan, pukovnik Vuković, gradonačelnik Vršca dr

Kosirović, vršački srpski prota Božidar Popović, vršački rumunski

prota - domaćin ove manifestacije - Trajan Oprea i mnogi drugi.

Manifestacija je završena održavanjem jednog koncerta, uz učešće

vršačkog rumunskog hora, kuštiljskog hora i duvačkog orkestra, kao i

folklornog ansambla iz Vlajkovca97.

Inače, u više rumunskih mesta su tokom leta i jeseni 1924.

osvećena crkvena zvona, koja su zauzela svoja mesta na crkvenim

tornjevima umesto starih zvona, koja su tokom Prvog svetskog rata

skinule austrougarsle vlasti u cilju korišćenja njihovog metala u vojne

svrhe. Prilikom osvećenja novih zvona, u svim mestima su

organizovane i kulturne manifestacije, uz učešće lokalnih kulturnih

društava, dok je jedino u slučaju osvećenja vršačkih zvona

manifestacija imala veći obim.

U toku ove godine pokušano je organizovanje prve smotre horova

i duvačkih orkestara Rumuna u jugoslovenskom Banatu. Ova

manifestacija je trebala da bude održana 7. i 8. septembra 1924. u Sv.

Mihajlu, na inicijativu «Omladinskog drušva» iz Sv. Mihajla i

«Udruženja rumunskih studenata u Kraljevini SHS». Iz pozivnice se

vidi da je na ovoj manifestaciji trebalo da učestvuje 14 horova i 3

duvačka orkestra (Kuštilj, Dolovo i Alibunar). Pozivnice su napisane

96 Isto, br. 25 od 29. juna 1924, 3.97 Isto, br. 44 od 9. novembra 1924, 1-2.

51

rukom na rumunskom i srpskom jeziku. Organizatori su tom prilikom

nameravali da se izvrši «fotografisanje sela iz aeroplana». Međutim, 5.

septembra je predsednik Udruženja studenata, Aleksandru Butoarka,

objavio da su vlasti zabranile održavanje ove manifestacije, posle

telegrama upućenog od strane alibunarskog načelnika Korasckog vladi

u Beogradu, u kome je ovaj skup ocenjen kao nacionalistički, uperen

protiv integriteta države98. Narodni poslanik Žijanu se u početku

ogradio od ovog skupa, izjavljujući da je «pozivnica sastavljena bez

njegovog znanja i pristanka», tako da «nije prihvatio i ne prihvata ni

formu, a ni sadržaj te pozivnice»99. Kasnije je intervenisao u vladi,

pokušavajući da objasni da se radi samo o kulturnoj manifestaciji, ali

bez uspeha. Na taj način ova smotra horova i duvačkih orkestara nije

ni održana. Slična smotra je, međutim, održana u Temišvaru, u

rumunskom Banatu (27-28. septembar 1924.). «Graiul românesc»

preporučuje horovođama i drugim zainteresovanim licima da budu

prisutni na ovoj smotri, «kako bi je uzeli kao model za nas»100. Ipak,

interesovanje za ovaj kulturni događaj nije bilo toliko veliko kod

jugoslovenskih Rumuna, tako da su u Temišvaru bila prisutna samo

dva lica iz jugoslovenskog Banata, mada ih se očekivalo 20-30101.

U drugoj polovini dvadesetih godina, većina rumunskih kulturnih

društava nastavlja tradiciju organizovanja lokalnih kulturno-

umetničkih programa, uzajamnih poseta između dva ili više društava,

međutim još uvek ne postoji ni jedno kulturno udruženje koje bi

rukovodilo svim ovim kulturnim društvima i koje bi uskladilo njihov

rad.

98 Zapisnik «Omladinskog društva iz Sv. Mihajla», 5. septembar 1924.99 Graiul românesc, br. 35 od 7. septembra 1924, 4.100 Isto, br. 37 od 21. septembra 1924, 3.101 Isto, br. 39 od 5. oktobra 1924, 1.

52

Najintenzivnija kulturna aktivnost se i dalje odvija u Kuštilju, gde

sa podjednakim uspehom radi hor, duvački orkestar i dramska sekcija.

Kuštiljski hor i duvački orkestar učestvuju u programu održanom

prilikom osnivanja fondacije «Balanesku» (1926.), a 1928. godine

priređuju koncert u Vršcu102. Horisti su istovremeno bili i članovi

dramske sekcije, koja je tih godina imala bogatu aktivnost, prikazujući

pretežno pozorišne komade iz seoskog života. U roku od pedeset

godina, od osnivanja pa do početka tridesetih godina, ova sekcija je

prikazala oko pedeset pozorišnih komada103. Počevši sa 1928.

godinom, dolazi do opadanja aktivnosti ovog društva, koje je trajalo

nekoliko godina.

U Seleušu su takođe održavane lokalne predstave, od kojih je

najuspešnija održana na Uskrs 1926. godine104. Glavni animator

kulturnog života u ovom selu bio je učitelj Viktor Božin, koji je,

međutim, 1927. godine premešten u Markovac, gde kao učitelj i

kapelan-sveštenik ostvaruje nove uspehe. Tu je on ubrzo postao

predsednik “Čitalačkog i pevačkog društva”105. Markovački hor je u to

vreme imao 45 članova i bio je, izgleda, jedan od boljih rumunskih

horova kod nas106. Došavši u Markovac, ambiciozni Viktor Božin je

planirao restauraciju crkve, podizanje doma kulture, osnivanje

duvačkog orkestra, unapređenje rada hora. U isto vreme, odlaskom

Viktora Božina u Seleušu dolazi do kratkotrajne stagnacije kulturnih

aktivnosti, ali se već iste godine tamošnje kulturno društvo oporavlja,

predvođeno Georgeom Šdikuom i učiteljem Nikolajom Bađuom. Te

godine je seleuško kulturno društvo održalo koncert u Alibunaru107.

102 M. Bizerea, V. Selejan, nav. delo, 82.103 Ion Maiogan, nav. delo (3), Libertatea, 1. mart 1997, 14.104 A. Bojin, nav. delo, 51.105 Nicolae Chipurici, Românii din afara României, Documente, br. 63, 103.106 Isto107 Teodor Şandru, Reuniunea de cântări din Seleuş, Kalendar «Nãdejdea», Vršac 1941, 99-102.

53

Pored koncerata, ovo društvo je održavalo i predavanja, imajući kao

temu savete iz poljoprivrede, značaj kulturnih aktivnosti itd108.

Pevačko društvo iz Vladimirovca je i u ovom periodu bilo

aktivno. Jedan od značajnijih kulturnih događaja u Vladimirovcu je

poseta hora «Dojna» iz Temišvara ovom mestu, do koje je došlo 1926.

godine. Pod vođstvom predsednika V. Merkana i dirigenta Sabina

Dragoja, temišvarski hor je prikazao jedan bogat i odabran program.

Pored Vladimirovca, ovaj hor je održao koncert i u Vršcu109. U

vladimirovačkom horu se u ovo vreme ističe mladi horovođa Trajan

Barbu, koji međutim 1928. godine emigrira u Kanadu, gde nastavlja da

se bavi muzikom i osniva rumunske horove u Regini (Sask) i kasnije u

Hamiltonu. U samom Vladimirovcu posle njegovog odlaska dolazi do

nesporazuma između horovođa Jona Mioškua i Trifu Tabaka. Ti

nesporazumi se prenose i na horiste, tako da se ovo kultuno društvo

nalazi pred raspadom. Nikolae Meda, član saveta društva i poznati

vladimirovački veleposednik i političar, poziva horiste «da pevaju

svake nedelje i praznicima na svetim liturgijama u crkvi, da izbegavaju

intrige među članovima hora, mržnju i neprijateljstvo, pošto ove

intrige mogu prouzrokovati samo zlo.»110 Ipak, uprkos nesporazumima,

hor nastavlja svoju kulturnu aktivnost: priređuje koncerte, dočekuje

episkopa Josifa Trajan Badeskua (8. oktobar 1928.)111, ali će početkom

tridesetih godina ovaj hor doživeti novu krizu.Veoma je značajno i

osnivanje prvog orkestra rumunske narodne muzike u mestu Mali

Torak u srednjem Banatu. U prvoj polovini dvadesetih godina,

odlaskom velikog broja intelektualaca, u Malom i Velikom Torku se

skoro ugasio kulturni život. Ideja o osnivanju jednog narodnog

108 A. Bojin, nav. delo, 54.109 G. Popi, Jugoslovensko-rumunski odnosi, 285.110 ARPCV, Protocolul reuniunii corului, 1928.111 Foaia diecezanã, br. 50 od 9. decembra 1928; Nãdejdea, br. 48 od 25. decembra 1928, 3.

54

orkestra je potekla 1926. godine, a realizovana je 1927. godine kada je

osnovan pomenuti orkestar112. Za njegovo osnivanje zaslužan je učitelj

Oktavijan Sekešan, poreklom iz Vladimirovca, prvi intelektualac koji

je podržavao osnivanje jednog takvog orkestra. Ubrzo se u ovaj

orkesar uključuje, između ostalih, i mladi Vikentije Petrović Bokaluc,

budući virtuoz na violini i jedan od najboljih instrumentalnih izvođača

u jugoslovenskom Banatu. Već 1928. godine orkestar svira na

svadbama u Malom Torku, priređuje koncerte u selu, učestvuje na

takmičenjima u Modošu (Jaša Tomić) i Srpskom Itebeju. Tako se u

Torku obnavlja kulturna aktivnost, koja bez prekida traje do danas.

Istovremeno, obnavlja svoj rad i hor «Armonia» iz Velikog Torka.

Godine 1926. mladi horovođa Andrej Dia Jakob odlazi na

usavršavanje kod poznatog kompozitora Jona Vidua113. I u Malom

Torku dolazi do reorganizacije hora, pod vođstvom učitelja Save

Maksima 1927. godine114

Od orkestara narodne muzike u ovom periodu se naročito isticao

čuveni muzički ansambl Jona Duraina iz Vladimirovca, koji je bio

prisutan na skoro svim značajnijim manifestacijama Rumuna u

jugoslovenskom Banatu između dva rata. Bio je prisutan na mnogim

svadbama, koncertima, političkim manifestacijama. Savremenici su ga

smatrali nacionalnim majstorom, virtuozom na violoni, koji je svirao

ne samo rumunsku narodnu muziku, nego i kompozicije koje su

pripadale drugim žanrovima muzike115. Zbog toga su ga cenili kako

seljaci, tako i intelektualci – Rumuni, Srbi, kao i pripadnici drugih

naroda.

112 C. Roşu, Şapte decenii de activitate a orchestrei «Lira», Libertatea, br. 30 od 26. jula 1997, 8.113 C. Roşu, Corurile noastre bănăţene, 32.114 Isto, 28.115 M. Măran, nav. delo, 37-40.

55

Pored horova, u većini rumunskih kulturnih društava u

jugoslovenskom Banatu tokom dvadesetih godina dolazi i do osnivanja

duvačkih orkestara – fanfara. Neki duvački orkestri se osnivaju

samostalno, kao posebna kulturna društva. Najstariji duvački orkestar

kod Rumuna u jugoslovenskom Banatu osnovan je 1910. godine u

Kuštilju, u okviru tamošnjeg »Čitalačkog i pevačkog društva«116.

Instruktor i dirigent ovog orkestra bio je već pomenuti Josif Miku iz

Kuštilja, koji će se i kasnije isticati kao instruktor mnogih horova i

duvačkih orkestara po celom Banatu. Kuštiljski duvački orkestar je

imao prvi značajniji javni nastup 1912. godine u Vršcu, prilikom aero-

mitinga na kojem je učestvovao prvi rumunski avijatičar Aurel

Vlajku117. Tokom sledećih godina ovaj orkestar učestvuje nekada

samostalno, a nekada zajedno sa horom, na mnogim koncertima i

drugim manifestacijama, kako u Kuštilju, tako i u drugim mestima.

Posle prekida za vreme Prvog svetskog rata, duvački orkestar iz

Kuštilja, zajedno sa horom, nastavlja 1919. svoj rad. Umesto Josifa

Mikua, koji napušta Kuštilj, duvački orkestar dobija novog dirigenta –

Panteliju Dragića, koji se takođe isticao i kao horovođa. Od značajnijih

nastupa ovog duvačkog orkestra, pomenućemo svečanost prilikom

osnivanja nedeljnika »Nădejdea« 1927. u Vršcu118.

Prvi rumunski duvački orkestar posle Prvog svetskog rata

osnovan je u Deliblatu 1921. godine119. I ovaj orkestar, koji je u

početku brojao 16 članova, imao je kao prvog instruktora već

pomenutog Josifa Mikua iz Kuštilja. Instruktori iz Kuštilja (Romulus

Miku i Pantelija Dragić), pripremili su još dve generacije deliblatskog

116 M. Bizerea, V. Selejan, nav. delo, 77.117 Isto, 78.118 Cornel Mata, Fanfarele româneşti din Banatul iugoslav – Coştei (2), Libertatea, 16. decembar 1995, 8.119 George Geacov, Famfarele româneşti din Banatul iugoslav – Deliblata, Libertatea, 1. januar 1996., 24.

56

duvačkog orkestra, u periodu od 1928. do 1933. godine. Do današnjih

dana, deliblatski duvački orkestar je ostao jedan od jačih u južnom

Banatu. Početkom 1923. godine osnovan je i duvački orkestar u mestu

Sočica, kod Vršca, na čijem se čelu nalazio kulturni entuzijasta Petru

Vlku120.

Krajem 1923. godine osnovan je i duvački orkestar u Dolovu.

Inicijativu za osnivanje ovog orkestra dali su sveštenik Marku

Boldovina i horovođa Sava Ankucesku121. Novac za kupovinu

instrumenata i za druge troškove prikupljen je od dobrovoljnih

priloga122. I ovom prilikom se kao instruktor istakao Josif Miku, da bi

posle njegovog odlaska na čelu orkestra došao Sava Ankucesku.

Dolovački duvački orkestar je održao prvi koncert, uz asistenciju hora,

6. januara 1924., u prostorijama »Srpske čitaonice« u Dolovu123.

U Alibunaru je duvački orkestar osnovan početkom 1924. godine

u okviru tamošnjeg kulturnog društva. Instruktor ovog društva bio je

Pantelije Dragić iz Kuštilja124. Alibunarski duvački orkestar je imao

prvi javni nastup na koncertu održanog 8. marta 1924. godine125.U to

vreme se na čelu ovog kulturnog društva nalazio trgovac Emil Đan.

Duvački orkestar iz Vlajkovca je osnovan 1925. godine. Prve

instrukcije dao je Pantelije Dragić, da bi posle njegovog odlaska mesto

dirigenta zauzeo Nikolae Jorga, koji će i sam kasnije biti instruktor

nekih duvačkih orkestara u Banatu. Pored njega, kao dirigent

vlajkovačkog društva se isticao u periodu od 1926. do 1931. godine

Petru Žurka, zemljoradnik iz Vlajkovca, koji je završio muzički kurs

120 V. Selejan, La Sălciţa– talente ieşite din comun, Cuvânt românesc, Novi Sad, br. 16, novembar – decembar 1996, 29.121 Graiul românesc, br. 34 od 21. oktobra 1923, 3.122 Isto, br. 1 od 6. januara 1924, 3.123 Isto, br. 3 od 20. januara 1924, 3.124 Isto, br. 15 od 20. aprila 1924, 3.125 Isto, br. 11 od 23. marta 1924, 2.

57

za horovođe u Bukureštu 1924. godine. Još jedan duvački orkestar

osnovan je 1925. u Malom Žamu kod Vršca, pripremljen od strane

kuštiljskih kulturnih radnika, a od 1926. od lokalnih kulturnih aktivista

Mite Lackua i Vasile Boroanka. Društvo je u ovom periodu brojalo 18

članova. Duvački orkestar u Markovcu je osnovan 1926. godine, na

inicijativu inženjera Julijusa Mojsa i sveštenika Viktora Božina.

Instrumenti su kupljeni u Čehoslovačkoj, a koštali su 30.000 dinara.

Polovinu ove sume je dala crkva, a drugu polovinu lokalni donatori -

seljaci. Instruktor ovog orkestra je bio Petru Žurka iz Vlajkovca, koji

je ostao na njegovom čelu sve do 1932. godine.

Inicijativu za osnivanje duvačkog orkestra u Margiti dali su

sveštenik Jon Naja i učitelj George Jorga. U tom mestu je 23.

novembra 1924. godine osnovano "Rumunsko čitalačko i pevačko

društvo". U periodu od 1925. do 1927.godine instruktori ovog

duvačkog orkestra su bili Josif Miku i njegov sin Romulus Miku, da bi

posle njihovog odlaska na čelo ovog orkestra došli njegovi

najtalentovaniji članovi Dimitrije Vasile i Veso Pasula (1927.). U

Ritiševu je duvački orkestar osnovan 1925. godine, čiji je instruktor i

dirigent bio učitelj u penziji Savu Petrović, koji je ovaj posao radio

besplatno. Za svega pola godine rada, ovaj duvački orkestar je u svom

repertoaru imao skoro dvadeset kompozicija. Iste 1925. godine je

osnovan i duvački orkestar u Grebencu. U mestu Orešac kod Bele

Crkve, u kojem je proces asimilacije rumunskog stanovništva bio u

toku već u ovom periodu, osnovan je rumunski duvački orkestar 1926.

godine, na inicijativu sveštenika Jona Mitera. Na čelu ovog orkestra se

nalazio Jon Almažan iz Orešca.

Već januara 1927. godine osnovan je još jedan duvački orkestar,

ovoga puta u Vojvodincima kod Vršca. Još pre Prvog svetskog rata je

sveštenik Jon Andreesku planirao da nabavi instrumente za osnivanje

58

jednog duvačkog orkestra, ali ga u tome sprečava izbijanje rata. Nova

inicijativa se javlja 1926. godine, da bi januara 1927. godine 32

mladića iz sela bila uključena u novi orkestar. Instruktor ovog orkestra

bio je Jakob Berlođa iz Jama (Rumunija). Instrumenti su kupljeni u

Čehoslovačkoj februara meseca, da bi već krajem marta duvački

orkestar iz Vojvodinaca imao u svom repertoaru nekoliko kompozicija.

Posle odlaska Berlođe, na čelo ovog orkestra dolazi iskusni Pantelije

Dragić iz Kuštilja, za period od 7-8 meseci. Ovaj duvački orkestar je

16. februara 1927. dobio i svoja Pravila, koja su registrovana u

administraciji Podunavske županije. Iste 1927. godine osnovan je i

duvački orkestar u Jablanci kod Vršca, čiji je instruktor bio Mihaj Fera

iz Kuštilja, da bi na njegovo mesto došao poznati instruktor Josif Miku

iz Kuštilja. Iste godine je u ovom mestu osnovan i tamburaški orkestar,

pod vođstvom učitelja Đorđa Ćurčina. Dok je većina duvačkih

orkestara osnovana u sastavu već postojećih kulturnih društava, u

Vladimirovcu se 1928. godine, pored već postojećeg "Crkveno-

svetovnog vokalnog horskog društva", osniva i čitalačko i pevačko

društvo «Dojna», u čijem sastavu je radio i duvački orkestar. Ovo

društvo je osnovano na inicijativu nekoliko lokalnih kulturnih

entuzijasta, koji iz različitih razloga nisu bili uključeni u horsko

društvo. Među njima se ističu Nikolae Goaba, Trifu Penca i Trifu

Susa, kao i sveštenik Konstantin Dimijan. Za instruktora ovog orkestra

postavljen je učitelj u penziji Savu Petrović iz Ritiševa. Posle 32 dana

intenzivnih vežbi, orkestar se prvi put pojavio u javnosti na Božić

1928. godine, da bi svoj prvi koncert ovo kulturno društvo održalo 3.

februara 1929. godine, uz prisustvo velikog broja meštana, kao i

načelnika alibunarskog sreza.

U kasnijem periodu, tokom tridesetih godina, biće osnovani

duvački orkestri u većini ostalih mesta sa rumunskim stanovništvom u

59

jugoslovenskom Banatu, tako da je do Drugog svetskog rata skoro

svako od tih mesta imalo svoj duvački orkestar, što predstavlja

svojevrsni fenomen. Ne ulazeći u analizu kvaliteta ovih orkestara,

smatramo da je njihovo osnivanje i njihova aktivnost predstavljala još

jedan korak ka daljoj kulturnoj emancipaciji rumunskog seljaka u

jugoslovenskom Banatu.

II. U OKVIRIMA JUGOSLOVENSKOG

NACIONALNOG I DRŽAVNOG INTEGRALIZMA

1.ŠESTOJANUARSKA KONCEPCIJA KULTURNE POLITIKE

60

Zavođenjem Šestojanuarske diktature, pored promena u državnoj

administraciji i političkom životu, radilo se i na određenim izmenama

u kulturnoj politici države. Zakonom o uređenju Vrhovne državne

uprave, donetom 31. marta 1929. godine, bliže su određeni i poslovi

Ministarstva prosvete, u čijoj kompetenciji je bilo školstvo, staranje i

nadzor nad književnim, umetničkim i naučnim društvima, kao i drugim

kulturnim ustanovama. Na osnovu Zakona o uređenju vrhovne državne

uprave i Uredbe o podeli na odeljenja Predsedništva Ministarskog

saveta i Ministarstva, propisana je Uredba o uređenju Ministarstva

prosvete 26. jula 1929. godine. Njen osnovni smisao bio je da

prilagodi državni aparat velikim poslovima koje je pred Ministarstvo

prosvete postavljao režim diktature. Prema ovoj Uredbi, Ministarstvo

prosvete je podeljeno na tri odeljenja: opšte odeljenje, odeljenje za

osnovnu i odeljenje za srednju nastavu. U sastavu Opšteg odeljenja

nalazio se kabinet ministra i osam odseka, među kojima i odsek za

umetnost i književnost126. Ova Uredba posebno je afirmisala ustanovu

nadzora i kontrole, što je omogućavalo veću intervenciju države u

oblast školstva, prosvete i kulture. Uredba je značajno unapredila rad u

oblasti kulturne i prosvetne politike, ali je istovremeno omogućila i

stavljanje kulture i prosvete pod jak uticaj ideologije, što je bilo u

interesu režima. U nadležnosti Odseka za umetnost i književnost bila

su pozorišta, muzičke, glumačke i ostale umetničke škole, muzeji i

druge kulturne ustanove. Najviše pažnje je posvećeno nadzoru rada

pomenutih ustanova, organizaciji i nadzoru svih izložbi, književnih

večeri, koncerata, evidenciji svih kulturnih stvaralaca i društava itd.

126 Lj. Dimić, nav. delo, I, 175-176.

61

Pomenuta Uredba je znatno unapredila rad u oblasti kulture i

prosvete, ali je istovremeno i omogućavala instrumentalizovanje

prosvete i kulture u ideološke svrhe, čemu je režim najviše i težio.

Pored Ministarstva prosvete, izvesne kompetencije u ovim

oblastima imao je i ban, u čijoj je nadležnosti, između ostalog, bio i

nadzor nad svim društvima u banovini.

U nizu mera i akcija koje su činile kulturnu politiku režima posle

zavođenja Šestojanuarske diktature, najvažnije je bilo stvaranje stalnog

državnog prosvetnog programa, unifikacija prosvetnog zakonodavstva,

stavljanje narodnog prosvećivanja u funkciju državne ideologije i

drugo. Jugoslovenska ideologija je trebala da dobije značajnu potporu

u brojnim zakonima koje je trebalo doneti. Ministarstvo prosvete je

putem nekih od ovih zakona trebalo da iskaže kulturno stremljenje

režima i da omogući kulturno formiranje u duhu nove ideologije –

ideologije integralnog jugoslovenstva. Vlasti su nastojale da

jugoslovenstvo prodre u svest svakog stanovnika Kraljevine.

Kulturni život u državi se nalazio pod jakom kontrolom cenzure,

na osnovu odredbi Zakona o zaštiti javne bezbednosti i poretka u

državi i Zakona o izmenama i dopunama Zakona o štampi iz 1929.

godine. Pod kontrolom vlasti bilo je i školovanje učenika i studenata u

inostranstvu, što je znatno pogađalo i pripadnike rumunske nacionalne

manjine. Bez dozvole Ministarstva prosvete, nije se mogao školovati u

inostranstvu nijedan državljanin Kraljevine Jugoslavije127.

Kada je vlastima tokom 1930. godine bilo jasno da se

jugoslovenska ideologija ipak ne može nametnuti dekretima i da je

režimu neophodna saradnja svih narodnih slojeva, u celokupnom

ideološkom radu je veća pažnja počela da se posvećuje baš sferi

kulture i prosvete. Između ostalog, to je uticalo da se, pre svega u

Vojvodini, osnivaju brojni jugoslovenski klubovi i društva. 127 Isto, 255.

62

Proglašenjem Ustava iz 1931. godine nije napuštena politika

integralnog jugoslovenstva, već je to predstavljao pokušaj da se

jugoslovenstvo kao nacionalni i državni program prilagodi ustavnom

poretku. Septembarski ustav je jugoslovenstvo prikazao kao

opštedržavno načelo i opšti državni pokret, koji je dobio presudnu

ulogu u izgradnji jugoslovenske države i nacije. Režim je verovao da

je evolutivnim putem, kroz konstruktivan rad u prosveti, kulturi i

nacionalnim organizacijama moguće vaspitati jugoslovensku

omladinu, rasterećenu plemenskih predrasuda i sa jakim

jugoslovenskim osećanjem, sposobnu da ostvari ideal integralnog

jugoslovenstva. Svim školama i kulturnim ustanovama, književnosti i

umetnosti, nauci i novinarstvu, bila je nametnuta »jugoslovenska

orijentacija«128.

Međutim, kako je diktatura slabila, integralno jugoslovenstvo je

postajalo sve više prazna ideološka fraza. Još jači udarac integralnom

jugoslovenstvu zadat je ubistvom kralja Aleksandra. Ubrzo se na

društvenoj, političkoj i kulturnoj sceni Kraljevine Jugoslavije ponovo

pojavila nacionalna podvojenost. Kulturni stvaraoci su se i oni sve više

međusobno delili i udaljavali. Časopisi i štampa sve su više postajali

usko nacionalni. Mehaničko stvaranje jugoslovenskog kulturnog

jedinstva doživelo je totalni krah istog momenta kada su otvoreni svi

politički, ekonomski i socijalni sporovi.

128 Isto, 288.

63

2. KULTURNA DRUŠTVA RUMUNA U PERIODU

DIKTATURE

Posle zavođenja Šestojanuarske diktature, uprkos zabrani rada

političkim strankama, a među njima i Rumunskoj stranki u Kraljevini

SHS, kulturni život nastavlja da se odvija svojim tokom. Pevačko

društvo u Vladimirovcu je održalo generalnu skupštinu 10. marta

1929, na kojoj je izabran novi odbor sastavljen od sledećih članova:

64

Petru Sekešan - predsednik, Marku Šorđan - podpredsednik, Trifu

Musta - sekretar, Trajan Musta - blagajnik, Oktavijan Sekešan -

bibliotekar, te Konstantin Dimijan, Štefan Šperkez, Nikolae Šofariju,

Joca Pod, Nikolae Meda, George Miošku, Stefan Davidović i Petru

Ćinku - članovi. Trifu Tabak je ponovo izabran za horovođu. Krajem

iste godine vladimirovačko pevačko društvo se ponovo nalazi pred

raspadom. Naime, uoči Božićnih praznika dolazi do nesporazuma

među horistima. Jedna grupa se okuplja oko Tabaka, a druga oko Jona

Mioškua. Odbor društva pokušava da ih pomiri, ali bez uspeha.

Pristalice Tabaka ne žele više da pevaju pod vođstvom Mioškua.

Sukobi su postali toliko jaki, da su u jednom trenutku bile primorane

da intervenišu političke vlasti i žandarmerija129. Posle ovih nemilih

događaja ni jedna od pomenutih grupa neće učestvovati na svetim

liturgijama. Na Božić se pojavljuje samo nekoliko horista iz grupe oko

Mioškua, a za Novu Godinu ni jedan.

Na Generalnoj skupštini, koja je održana 12. januara 1930,

izabran je novi odbor. Za predsednika je izabran vlasnik mlina i

direktor banke Nikolae Meda, za sekretara učitelj u penziji Nikolae

Šofariju, koji su uživali veliki ugled među seljacima, tako da je trebalo

da ovo novo , ugledno rukovodstvo smiri strasti da bi se normalizovao

rad hora. Novi odbor je pozvao svoje horiste da se vrate u svoj hor, ali

pod uslovom da potpišu da će poštovati odluke odbora i Pravila hora.

Drugog februara je za privremenog horovođu izabrana kompromisna

ličnost – Petru Almažan, koji se u pomenutoj svađi držao neutralno.

Na ovoj sednici nisu prisustvovale Tabakove pristalice. Ovi će biti

pozvani ponovo (6. februara), kada će pregovarati sa odborom hora

oko načina isplate pogrebne takse, što je i bio glavni uzrok spora. Oni

zahtevaju u vezi sa tim da hor primi polovinu od godišnjih prihoda, a

129 M.Măran, Vladimirovaţ..., 22.

65

njihov horovođa Tabak da primi mesečnu platu. Odbor prihvata ove

odluke i proglašava Tabaka ponovo za horovođu, sa mesečnom platom

od 500 dinara i sa obavezom da, pored vođenja hora, uči pevanje na

dva glasa i učenike petog i šestog razreda, kao i drugu decu koja to

žele. Da bi se očuvao mir, pristalice Jona Mioškua su udaljene iz hora.

Mir je međutim kratko trajao, jer je ubrzo horovođa Trifu Tabak

uvredio sekretara komiteta, učitelja u penziji Nikolaja Šofarijua. Zbog

toga je Tabak udaljen iz hora, a već 9. juna 1931. ponovo je za

horovođu izabran Petru Almažan130.

Nosilac kulturnih aktivnosti u Alibunaru bio je horovođa Petru

Lacku, koji je preuzeo ovu dužnost 1924. - godinu dana posle

osnivanja Pevačkog i čitalačkog društva "Dojna" (1923.). Njega su

smatrali velikim kulturnim entuzijastom131, koji je pored hora vodio i

fanfaru i osnovao folklornu sekciju - kalušare. Lacku je vodio hor

"Dojna" do 1930. godine, i to tzv. "mladi hor", a pored njega, Rumuni

u Alibunaru su imali i "stari hor" , pod vođstvom Georgea Simića.Ovi

horovi su se ujedinili 1930. na čelu sa zemljoradnikom Stevanom

Almažanom, koji je ubrzo i preminuo, pa ga je nasledio njegov sin

Vikentije Almažan, a od 1935. ponovo Petru Lacku132. Istovremeno

treba napomenuti da je u Alibunaru postojao i hor Srpske pravoslavne

crkve. U susednom Seleušu, odlaskom Viktora Božina (koji je do tada

vodio hor u ovom mestu) u Markovac, hor nastavlja aktivnost pod

vođstvom sveštenika Georgea Šdikua. To je, međutim, period slabije

aktivnosti ovog hora, uprkos preuzimanja mesta horovođe od strane

učitelja Nikolaja Bađua (1930-1934.), i kraće vreme, zemljoradnika

Petru Bađua133. Odlaskom učitelja Bađua iz mesta, hor prestaje sa

130 isto131 Monografia Alibunarului, 102-103.132 isto, 103.133 A.Bojin, Biserica din Seleuş, 101; isti, Seleuş - un secol de activitate culturală, 81-82.

66

radom . Jedina aktivnost ovog hora u sledećem periodu sastojala se od

učešća na pogrebima i interpretacije pogrebnih pesama.

Hor u Ečki kod Bečkereka je imao status crkvenog hora, na

osnovu Organskog statuta Šagune iz 1864. po kome su sve rumunske

pravoslavne crkve autorizovane da osnivaju pevačka društva, iako su

praktično imala i svetovni karakter, učestvujući na priredbama sa

svetovnim kompozicijama134. Na čelu hora su se nalazili sveštenici i

učitelji. Učitelj Gurije Ursulesku je bio horovođa u periodu 1931-1932,

Eftimiju Ardeljan 1933, a Petru Miok 1934. Dolaskom kontraktualnog

učitelja Mihaja Avrameskua 1935. u Ečku, poznatog horovođe, hor iz

Ečke će doživeti svoje najblistavije trenutke.Te godine se radilo na

pripremama za proslavu pedesetogodišnjice od osnivanja ovog hora,

ali zbog smrti sveštenika Valerija Magde, glavnog nosioca kulturnog

života Rumuna u Ečki, od toga se odustalo, a jubilej je pomeren za

sledeću godinu.

Pomenućemo i aktivnost hora u Glogonju kod Pančeva u ovom

periodu. Ovaj hor je 1928. reorganizovao horovođa Trifu Tabak iz

Vladimirovca, a posle njegovog odlaska mesto horovođe je preuzeo

meštanin Jon Boaru135. Tokom 1931-1932. deo horista se izdvaja i

formira poseban hor koga priprema Titu Vranjancu iz Ritiševa. Ovaj

priprema i tri horovođe: Vasile Marijancu, Nikolae Popović i Vasile

Marok. Sveštenik Valeriju Perin pokušava 1932. da ponovo ujedini

oba hora, pod vođstvom studenta Vasile Serafina, u početku

bezuspešno, ali vremenom se horovi ipak ujedinjuju. Obogaćen je

repertoar novim pesmama Josifa Velčanua. Pored priredbi u mestu,

ovaj hor gostuje i u Uzdinu. Posle odlaska Vasile Serafina u Malo

Središte, gde se zapošljava, glogonjski hor preuzima Vasile Marok,

jedan od horista. Drugi glogonjski horista, Jon Boaru, osniva 1933-

134 I. Magda, Corul Ştefan Ştefu, Contribuţii… IV , 1977, 203.135 R.Cristea, Activitatea corului şi a fanfarei din Glogoni, Contribuţii...IV, 212.

67

1934. prvi mešoviti hor u Ovči, koja se do tada nije isticala u

kulturnom životu Rumuna u ovom delu Banata. Ipak će u sledećem

periodu doći do naglog uspona kulturnih, a pre svega muzičkih

aktivnosti u Ovči.

3.POKUŠAJ OSNIVANJA »UDRUŽENJA RUMUNSKIH

HOROVA I FANFARA U JUGOSLOVENSKOM BANATU«

Iako je skoro u svakom mestu sa rumunskim stanovništvom

postojao određeni vid organizovanog kulturnog života, naročito kroz

rad pevačkih društava, činjenica je da se ova aktivnost odvijala dosta

haotično, bez koordinacije iz jednog centra, odnosno bez postojanja

jednog udruženja kulturnih društava Rumuna, koji bi usmeravao i

68

vodio njihov rad. Pokušaj osnivanja jednog takvog udruženja 1923.

godine nije uspeo, kako zbog nedostatka materijalnih sredstava i

stručnih kadrova, tako i zbog odbijanja vlasti da registruju ovo

udruženje. Tako je jedini kohezioni faktor u kulturnim aktivnostima

Rumuna u Banatu dvadesetih godina bila Rumunska stranka u

Kraljevini SHS, osnovana 1923. godine, ali i zabranjena, kao i ostale

stranke u državi, uvođenjem Šestojanuarske diktature 1929. godine,

kao i Rumunska pravoslavna crkva, koja je u jugoslovenskom Banatu

bila podeljena u tri protopopijata (Pančevo, Vršac i Sarča). U periodu

kada se već naziralo slabljenje diktature kralja Aleksandra, potekla je

baš iz redova rumunskog klera inicijativa za osnivanjem jednog opšteg

kulturnog udruženja, koji bi u svoje redove učlanio sva rumunska

kulturna društva. Reč je o Udruženju Rumunskih Horova i Fanfara136,

čije je osnivanje predložio "Kružok rumunskih pravoslavnih studenata

teologa". Ovaj kružok je osnovan u Karansebešu, gde su se inače

školovali budući rumunski sveštenici, u leto 1931. godine. Za

predsednika "Kružoka rumunskih pravoslavnih studenata teologa"

izabran je Nikolaj Roman, a za sekretare Silvijus Miklja i Adam

Maran137. Rumunski studenti teolozi predlažu osnivanje Udruženja

horova i fanfara u jugoslovenskom Banatu, u čemu ih podržava i

profesor Josif Velčan, rumunski kompozitor. Nedeljnik "Nădejdea"

objavljuje jedan apel svim rumunskim čitalačkim, pevačkim i

muzičkim društvima u jugoslovenskom Banatu, u kome grupa

studenata teologa, "u želji da promoviše crkveno-kulturne interese

Rumuna u jugoslovenskom Banatu"138, predlažu osnivanje Udruženja

horova i fanfara. Svakom kulturnom društvu poslat je upitnik u kojem

se traži:

136 Udruženje koje je pod tim imenom već postojalo u rumunskom delu Banata137 Nădejdea, br.27 od 12. jula 1931, 1.138 isto

69

1.Potpun naziv hora i fanfare

2.Karakter: svetovni ili crkveni

3.Broj članova

4.Da li ima registrovana pravila

5.Ime dirigenata i njihova sprema.

Od kulturnih društava se traži da ove podatke dostave uredništvu

lista "Nădejdea". Ovaj apel potpisuju Nikolaj Roman, Gruja Rošu,

Aurel Uroš, Jonice Spariosu, Oktavijan Trailović, Serafim Vasilije,

Joan Žumanka i Silvijus Miklja.

Kružok rumunskih studenata teologa pokazuje izuzetnu aktivnost

u ovom periodu. Oni objavljuju pismo - apel za spas lista

"Nădejdea"139, koji se nalazio u vrlo teškoj finansijskoj situaciji. Jedna

od njegovih konkretnih akcija je bila i obilazak rumunskih sela i

prikupljanje novca, kao i vršenje propagande među seljacima u vezi sa

pružanjem pomoći nedeljniku "Nădejdea". U Vladimirovcu je izvršena

prva takva akcija, prilikom parastosa kompozitoru Jonu Viduu, a

sproveo ju je Silvijus Miklja140.

Osnivačka skupština "Udruženja rumunskih horova i fanfara u

jugoslovenskom Banatu" održana je u Alibunaru 30. avgusta 1931, o

čemu iscrpno izveštava "Nădejdea”141. Za predsednika ovog udruženja

izabran je sveštenik Jon Miter iz Straže, za sekretara Nikolaj Roman, a

za potpredsednika sveštenik Konstantin Dimijan iz Vladimirovca. U

jednom od prethodnih brojeva142, "Nădejdea" je objavila i kompletna

Pravila ovog udruženja, koja su data vlastima na odobravanje. Iste

večeri održana je u Alibunaru i smotra rumunskih horova i fanfara,

139 isto, br.33 od 23.avgusta 1931, 1-2.140 isto141 isto, br.36 od 13. septembra 1931, 3.142 isto, br.34 od 30. avgusta 1931, 1-4.

70

koja u stvari predstavlja prvu manifestaciju takve vrste kod Rumuna u

jugoslovenskom Banatu.

U sledećih nekoliko meseci, primetna je određena aktivnost ovog

udruženja.Tako je ono trebalo da predlaže jedan broj mladića koji bi

pohađali "Narodni konzervatorijum" u Lugožu, odnosno kurs za

dirigente horova i fanfara.Traženo je da svako kulturno društvo

predloži po jednog mladića za odlazak u Lugož. Udruženje bi od svih

tih predloženih mladića izabralo nekolicinu koji bi te godine išli u

Lugož143. Postepeno će, međutim, aktivnost Udruženja da se ugasi.

Već krajem 1931. godine njen rad je kritikovan od pojedinaca144, a

Pravila neće biti odobrena od strane jugoslovenskih vlasti145, te se i

aktivnost Udruženja spontano ugasila.

Iako kratkog veka, "Udruženje rumunskih horova i fanfara" je

uspelo da donekle koordinira rad seoskih kulturnih društava i da održi

prvu muzičku smotru Rumuna u jugoslovenskom Banatu, pripremajući

tako jednu kasniju, mnogo uspešniju akciju, koja će dovesti do

osnivanja "Astre" 1936. godine.

Treba napomenuti da paralelno sa radom na osnivanju Udruženja

rumunskih horova i fanfara, odvijao se i rad na osnivanju drugih

rumunskih udruženja, pod rukovodstvom istih ličnosti, pre svega iz

redova klera. Tako je Sinod vršačkog rumunskog protopopijata

apelovao na osnivanju Rumunskog pravoslavnog udruženja žena146.

Ovo udruženje je trebalo da ima versko, moralno i kulturno obeležje,

"zato što žene ovom akcijom odstranjuju politiku". Inicijativu za

osnivanje ovog ženskog udruženja dale su Aleksandra Rusu-Nikoriću,

Silvija Oprea i Silvija Miter, u Beloj Crkvi, 25. avgusta 1931147. 143 isto, br.42 od 25. oktobra 1931, 2.144 isto, br.49 od 13. decembra 1931, 2.145isto, br.12 od 17. aprila 1932, 3.146 isto, br.35 od 6. septembra 1931, 1.147 isto

71

Najzad, na inicijativu sveštenika Lazara Krdua iz Sv.Mihajla, u

Alibunaru je održana krajem 1931. godine konstitutivna skupština

"Udruženja rumunskog pravoslavnog klera u jugoslovenskom

Banatu"148. Od 48 rumunskih pravoslavnih sveštenika, koliko ih je bilo

u jugoslovenskom Banatu u to vreme, na ovoj osnivačkoj skupštini je

prisustvovalo svega 17, a njih 8 je opravdalo izostanak. Za

predsednika je izabran Teodor Petrika iz Nikolinaca, za

potpredsednika Jon Miter, za sekretara Lazar Krdu, za blagajnika

Konstantin Dimijan itd.

Lako je primetiti da se iza osnivanja ovih udruženja kriju iste

ličnosti, pre svega uz redova klera, što samo dokazuje kakvu je

značajnu ulogu igralo sveštenstvo u društvenom i kulturnom (a i

političkom) životu banatskih Rumuna. Oni su bitno uticali na

uređivačku politiku lista "Nădejdea", na čijem se čelu početkom

tridesetih godina nalazio sveštenik Jon Miter iz Straže, uz druga

sveštena lica, kao što su Adam Fištea, Lazar Krdu, prota Oprea itd.

Ipak će se osnivanje ovih udruženja u drugoj polovini 1931. godine

završiti bez uspeha, jer vlasti nisu odobrile njihova pravila, a i zbog

nedostatka finansijskih sredstava, malog broja stručnih kadrova, kao i

zbog međusobnih sukoba rumunskih intelektualaca.

Nezavisno od rada ovih udruženja, lokalna kulturna društva su

nastavila svoju aktivnost. Pored već pomenutih seoskih kulturnih

društava, i gradska društva su nastavila svoj rad. U Kovinu je na

Sv.Iliju 20. jula 1931. održana priredba, uz učešće lokalnog hora na

čijem se čelu nalazio učitelj Petru Bela149. U Beloj Crkvi je Rumunski

vokalni hor održao generalnu skupštinu, pod predsedništvom Jona

Kampureanua (mart 1932.). Ovaj hor je početkom 1931. godine imao

20 aktivnih članova (7 žena i 13 muškaraca), da bi krajem godine

148 isto, br.1 od 1. januara 1932, 3.149 isto, br.30 od 2. avgusta 1931, 2.

72

njihov broj iznosio 32 (13 žena i 19 muškaraca)150. Počasni članovi

ovog društva su Aurel Novak i Martin Mogoš. Tokom 1931,

belocrkvanski hor je održao jednu priredbu, u saradnji sa duvačkim

orkestrom iz Kuštilja, a učestvovao je i na svim "državnim"

nacionalnim manifestacijama. Na takmičenju koje je organizovalo

nemačko pevačko društvo iz Bele Crkve, rumunski hor je zauzeo

drugo mesto među osam takmičara.

150 isto, br.9 od 3. aprila 1932, 3.

73

4.NOVI DUVAČKI ORKESTRI

Posle osnivanja duvačkog orkestra iz Sarče počekom 1929.

godine, doći će do višegodišnjeg zatišja što se tiče osnivanja sličnih

orkestara i u ostalim mestima sa rumunskim stanovništvom, u kojima

još nije postojao takav orkestar. Pored Šestojanuarske diktature,

osnovni razlog stagnacije u osnivanju duvačkih orkestara (fanfara) bi

bila velika ekonomska kriza (1929-1934.), koja je bila prisutna u svim

zemljama, pa i u Kraljevini Jugoslaviji, a koja je bitno uticala i na sam

položaj banatskog seljaka, čiji su poljoprivredni proizvodi bili jeftini, a

dugovi sve veći. U takvoj situaciji, u kojoj se borio za goli fizički

opstanak, seljak nije imao mogućnosti da odvoji, pa makar i u

najmanjim količinama, finansijska sredstva za potrebe kulture. Pošto

su za osnivanje duvačkih orkestara bili neophodni skupi muzički

instrumenti (koji su u prethodnom periodu najčešće nabavljani u

Čehoslovačkoj), koje seljaci nisu mogli da plate, kao i angažovanje

instruktora koji je takođe trebalo platiti, u ovom periodu nije ni došlo

do osnivanja novih duvačkih orkestara. Jedino su već postojeći

duvački orkestri nastavili sa radom.

Tek sa stišavanjem velike ekonomske krize dolazi do poboljšanja

uslova koji bi mogli dovesti do osnivanja novih duvačkih orkestara.

Tako će prvi duvački orkestar u periodu stišavanja velike ekonomske

krize biti osnovan u Mesiću kod Vršca, februara 1934. godine. Na

inicijativu grupe kulturnih entuzijasta - članova hora, osnovana je

jedna od najjačih rumunskih fanfara, pod nazivom "Turturika"151.

Instrumenti su nabavljani posredovanjem nekih članova bivše Vojne

muzičke škole iz Vršca, a finansijska sredstva su prikupljena od

151 S.Drăguţa, Fanfara Turturica din Mesici, Almanah Libertatea 1989, Novi Sad,1988, 81.

74

meštana, kao i iz fonda lokalnog hora. Prve instrukcije je dao Todor

Mihail iz susednog Malog Središta, da bi kasnije rukovođenje ove

fanfare preuzeo Petru Lapadat, učitelj iz Vlajkovca. Već 1936. godine

"Turturika" iz Mesića je učestvovala na "Svečanostima rumunske

pesme" u Temišvaru, na kojima su učestvovali iz jugoslovenskog

Banata i duvački orkestri iz Margite i Vlajkovca152. Tom prilikom je

najveći uspeh postigla fanfara iz Vlajkovca, koja je na takmičenju

osvojila četvrto mesto.

Godine 1935. osnovan je duvački orkestar u Svetom Mihailu kod

Alibunara. Na generalnoj skupštini "Omladinskog društva" u ovom

mestu, koja je održana 1935. godine, predloženo je osnivanje

duvačkog orkestra, što je i prihvaćeno153. Formiran je jedan inicijativni

odbor za osnivanje fanfare, na čijem se čelu nalazio sveštenik Lazar

Krdu. Finansijska sredstva za kupovinu muzičkih instrumenata

obezbeđena su donacijama u vidu poljoprovrednih proizvoda, tako da

su instrumenti nabavljeni iste godine. Duvački orkestar se pojavio u

javnosti za Novu godinu 1936. godine. Prvi instruktor ove fanfare bio

je Jon Almažan iz Orešca, ali za njeno osnivanje su zaslužni i

kontraktualni učitelji iz Rumunije, koji su uticali na opšti kulturni

razvoj, ne samo u Svetom Mihailu, nego i u svim ostalim mestima sa

rumunskim stanovništvom u drugoj polovini tridesetih godina. Već iste

godine, fanfara iz Svetog Mihaila je učestvovala na priredbama i van

mesta - u Ovči i Orešcu.

U Nikolincima je duvački orkestar osnovan 1936. godine.

Organizovane su grupe kulturnih radnika koje su prikupljale

dobrovoljne priloge po selu (kukuruz i žito). Od prikupljenih sredstava

kupljeni su muzički instrumenti iz Čehoslovačke. Predsednik

novoosnovanog duvačkog orkestra "Dojna" u Nikolincima bio je

152 C.Mata, Fanfara din Vlaicovăţ la şaptezeci de ani, Libertatea, 28. februar 1995, 11.153 P.Bagiu, P.Gătăianţu, Locve ieri şi azi, 141-143.

75

sveštenik Teodor Čobanu154, a prvi instruktor Petru Žurka iz

Vlajkovca. Kasnije je angažovan Stojan Jovanović, vojni muzičar iz

Vršca, tako da će u sledećim godinama i ovaj duvački orkestar beležiti

lepe rezultate, od kojih je svakako jedan od najznačajnijih učešće na

proslavi desetogodišnjice od osnivanja nedeljnika "Nădejdea" 1937. u

Vršcu.

Iste 1936. godine osnovan je i duvački orkestar u Svetom Jovanu

(Barice), koji međutim nije zabeležio neke veće uspehe. Inače je

organizovana kulturna aktivnost u Sv. Jovanu bila slabija nego u

drugim mestima, uprkos činjenici da se radi o mestu sa relativno većim

brojem stanovnika rumunske nacionalnosti (u odnosu, recimo, na

ostala mesta iz okoline Vršca). Ni hor u Sv. Jovanu nije imao

konstantnu aktivnost, da ne govorimo o nekim većim uspesima ovog

društva, dok su samo pojedinci, (kao npr. Dimitrije Gruesku), imali

značajniju ulogu u kulturnom životu Rumuna u jugoslovenskom

Banatu između dva rata.

Iste 1936. godine osnovan je i duvački orkestar u Banatskom

Novom Selu, mestu sa najvećim brojem Rumuna u naseljima

jugoslovenskog Banata. I ovde je prvi instruktor bio Petru Žurka iz

Vlajkovca. Ovaj duvački orkestar, pod nazivom "Lupta" (Borba), imao

je odobrena Pravila od 7. oktobra 1936155.

Iako je ideja o osnivanju duvačkog orkestra u Seleušu potekla još

1922, na osnovu Pravila "Čitalačkog i pevačkog društva", koja su

registrovana 1921. godine, do osnivanja fanfare u Seleušu će doći tek

1936. godine, na inicijativu kontraktualnog učitelja Teodora Šandrua,

koji je u jesen te godine, uz pomoć horista prikupio sredstva za

kupovinu muzičkih instrumenata156. Pored nedeljnika "Nădejdea" iz

154 G.Bosioc, Nicolinţ - Pagini de istorie culturală, 25.155 Satu Nou, 146-147.156 Zapisnik "Čitalačkog i pevačkog društva" iz Seleuša, 1937, 101-103.

76

Vršca, o radu duvačkog orkestra iz Seleuša u sledećem periodu pisale

su i rumunske novine "Ştirea" iz Arada i "Universul" iz Bukurešta157.

Pored učitelja Šandrua, instruktori ovog orkestra u periodu neposredno

posle njegovog osnivanja bili su Nikolae Pasula iz Margite i Petru

Žurka iz Vlajkovca.

Svoj duvački orkestar imalo je i Rumunsko pevačko društvo iz

Mramorka158, od 1938. godine. Na priredbi održanoj 12. juna 1938.

ovaj duvački orkestar je izlazio pred publikom četiri puta. Inače, u

Mramorku je postojala i nemačka kapela pod vođstvom Bekera159.

Specifičan je i slučaj duvačkog orkestra iz Uzdina, koji je

osnovan 1935. godine u okviru tamošnjeg crkvenog udruženja "Oastea

Domnului"160. Instruktor ovog orkestra bio je Joan Spariosu, a osnivači

Kosta Krecu, kao i Viku Šubonj i Adam Bokjancu. Posle prerane smrti

instruktora Joana Spariosua, vođstvo orkestra je preuzeo Jova

Šošdeanu. Ovaj duvački orkestar je uglavnom svirao samo na

crkvenim svečanostima i na skupštinama "Oastea Domnului".

Gostovao je i u Rumuniji, tako da je 1936. godine svirao u Bukureštu

na Uskrs, u crkvi Genča, dok je na Duhove 1938. gostovao u Sibiu.

Pred kraj međuratnog perioda uzdinski duvački orkestar je

rasformiran.

Najzad, poslednji rumunski duvački orkestar osnovan do kraja

međuratnog perioda, bio je onaj iz Glogonja, osnovan 1938. godine.

Krajem te godine u Glogonj dolazi instruktor Josif Vranjancu iz

Ritiševa, dok su instrumenti kupljeni u firmi "Bela Trupel" u Novom

Sadu. Ovaj orkestar je održao prvi koncert već 6. januara 1939, sa

ciljem da se prikupi novac kako bi se isplatili dugovi za kupovinu

157 A.Bojin, Seleuş - un secol de activitate culturală 1884-1984, 122.158 S.Petrović, Kovinski kraj između dva rata, 173.159 isto, 183.160 Tibiscus, Uzdin, br.10-11 (35-36), oktobar-novembar 1994, 5; Vasile Barbu, Fanfarele româneşti... -Uzdin (2), Libertatea, Pančevo, 3. oktobar 1996, 7.

77

instrumenata161. Posle odlaska instruktora Vranjancua, rukovođenje

ovim orkestrom je preuzeo meštanin Vasile Marok. Da bi se izgradila

sala za probe, svaki član društva je bio u obavezi da daje po 500

komada cigala, pa je 1940. sala već bila završena. Tako su se i probe

sada održavale u boljim uslovima, što će i uticati da ovaj duvački

orkestar postane jedan od najjačih rumunskih društava kod nas, poznat

pod nazivom "Veselia". Zajedno sa horom, fanfara iz Glogonja

učestvuje na gostovanjima u Omoljici, Ovči, Jabuki i Dolovu.

Dok je većina fanfara osnovana u okviru već postojećih kulturnih

društava ili kao potpuno novo kulturno društvo, interesantan je slučaj

Velikog Torka, u kojem je duvački orkestar bio osnovan u okviru

Dobrovoljnog vatrogasnog društva162, 1937. godine. Instruktor ovog

orkestra bio je Petru Pasula iz Margite.

Do kraja međuratnog perioda osnovani su duvački orkestri -

fanfare u većini mesta sa rumunskim stanovništvom kod nas. To je

inače i period njihove najveće aktivnosti, koja će biti nastavljena i za

vreme i neposredno posle rata, da bi pedesetih i šezdesetih godina

počeo period postepene stagnacije u njihovom radu, i najzad gašenja

nekih od njih u poslednjim decenijama prošlog veka.

5.OSNIVANJE I DELATNOST »ASTRE«

161 R.Cristea, Activitatea corului şi a fanfarei din Glogoni, Contribuţii...IV, 214.162 P.P.Filip, A fost odată fanfara Toracului (1937-1997), Cuvânt Românesc Torăcean, decembar 1997, br.2-3, 13.

78

Stvaranje vlade Milana Stojadinovića 1935. godine označio je

početak liberalizacije političkog života u zemlji, što se odrazilo i na

sprovođenje same kulturne politike jugoslovenske države, pa i na sam

kulturni razvoj Rumuna u jugoslovenskom Banatu.

Iza kulturne politike vlade Milana Stojadinovića, uprkos lepih

želja i proklamovanih načela, najčešće nije stajala konkretna kulturna i

prosvetna akcija. Realizacija kulturne politike i dalje se odvijala po

inerciji. Sudbina prosvetnih i kulturnih radnika bila je u rukama jedne

političke partije – Jugoslovenske radikalne zajednice.

U proleće 1937. struktura Ministrastva prosvete je doživela nove

promene, donošenjem nove Uredbe o uređenju ovog ministarstva. Po

ovoj Uredbi, Ministarstvo prosvete se delilo na pet velikih odeljenja sa

ukupno 23 odseka u čijoj je nadležnosti bilo sprovođenje kulturne i

prosvetne politike. I ovom Uredbom je najveći nadzor i uticaj na

razvoj kulturnog života u državi imao Odsek za umetnost i

književnost. Kao i u celokupnoj aktivnosti koju je vlada Milana

Stojadinovića iskazivala u drugim oblastima društvenog života, tako je

i u oblasti prosvete i kulture propaganda igrala značajnu ulogu. Velika

pažnja je posvećena verskim pitanjima, što je bilo u direktnoj vezi sa

uviđanjem značaja te komponente u prosvetnom i kulturnom životu.

Konačni udarac ideji jugoslovenstva u međuratnom periodu biće

zadat potpisivanjem Sporazuma Cvetković-Maček 1939. godine i

stvaranjem Banovine Hrvatske. Nacionalna, a samim tim i kulturna

podvojenost postaće sve izraženija. Jugoslavija je krupnim koracima

koračala ka raspadu, do kojeg je i došlo za vreme aprilskog rata 1941.

godine.

Kulturni život banatskih Rumuna, a pre svega aktivnost kulturnih

društava, nije poznavao u periodu između dva rata određene forme

79

organizovanog delovanja, nego je svako društvo vodilo samostalno

svoje kulturne aktivnosti. Jedini kohezioni faktor u toj više anarhičnoj

delatnosti amaterskih društava bila je Rumunska pravoslavna crkva,

koja je uticala na kulturne aktivnosti putem tzv. verskih kružoka. Kao

faktor objedinjavanja kulturnih aktivnosti delovala je i Rumunska

stranka u Kraljevini SHS, između ostalog i preko svojih glasila "Graiul

românesc" i "Nădejdea". Zabranom rada Rumunske stranke

uvođenjem Šestojanuarske diktature, nestaje i ta mogućnost

usmeravanja kulturnih aktivnosti kroz njenu delatnost. Postepenim

slabljenjem diktature stvaraju se međutim nove mogućnosti za

organizovano delovanje rumunskih kulturnih društava, mada će

pokušaj osnivanja "Udruženja rumunskih horova i fanfara" 1931.

godine ubrzo doživeti neuspeh. Pokušaj reorganizacije rumunskih

političkih snaga uspeo je osnivanjem Rumunskog Centralnog Odbora,

koji zamenjuje nekadašnju Rumunsku stranku. Na parlamentarnim

izborima od 5. maja 1935. rumunski kandidat dr Aleksandru Butoarka

izabran je za narodnog poslanika. Posle izbora, Rumunski Centralni

Odbor nastavlja živu političku aktivnost. U Alibunaru je 23. maja

1935. održan novi skup predstavnika rumunske manjine, na kojem su

učestvovali delegati iz 30 mesta. Izabran je nov centralni odbor i

doneta je rezolucija da jedino ovo telo ima pravo da predstavlja

rumunsku manjinu i da odlučuje o svim ekonomskim, društvenim i

kulturnim pitanjima. Uskoro su pri Rumunskom Centralnom Odboru

formirane i tri sekcije: ekonomska, politička i kulturna.

Delatnost Rumunskog Centralnog Odbora nije međutim naišla na

podršku dela rumunskih intelektualaca, pre svega iz redova

sveštenstva, koji su već u ranijem periodu došli u sukob sa dr

Aleksandrom Butoarkom i sa njegovim pristalicama, okupljenim oko

nedeljnika "Nădejdea". Ova opozicija smatra da Butoarka nema prava

80

da predstavlja rumunsku manjinu u Kraljevini Jugoslaviji, pošto su mu

lični interesi u prvom planu, što je i dovelo do pojave nezadovljstva i

udaljavanja dela nekadašnjih značajnih saradnika i njihovog prelaska u

tabor Butoarkonih političkih protivnika. Deo te inteligencije je 11.

oktobra 1935. održao savetovanje, u prisustvu više od 50 ljudi iz

većine rumunskih sela, kojom prilikom je žigosana aktivnost

"samozvanih vođa 163. Na ovom skupu izabran je jedan akcioni odbor,

koji se ponovo sastao 2. marta 1936. u Vršcu, kojom prilikom je,

"posle temeljnog ispitivanja opšte situacije, koju smatra

nepromenjenom", odlučeno da se uputi jedan Proglas svim rumunskim

crkvenim opštinama, a preko njih rumunskom stanovništvu, sa ciljem

"zajedničkog delovanja na obnavljanju rumunske duhovnosti".Traži se

da na budućem skupu predstavnici sela budu izabrani od strane

parohijskih komiteta, tako da one crkve koje imaju dva epitropa daju

dva poslanika, one sa tri epitropa - tri poslanika, a one sa 4 epitropa - 4

poslanika, kako bi se poštovao princip proporcionalnosti, odnosno da

mesta sa većim brojem stanovnika daju više poslanika. Kao

predstavnici sela smatraju se "svi sveštenici, učitelji i intelektualci,

zajedno sa delegatima seljacima". Svi oni pozvani su na veliki skup,

kiji će se održati u četvrtak, 19. marta 1936. u Vladimirovcu. Ovaj

proglas su potpisali sveštenici Joan Miter, kao predsednik i Lazar

Krdu, kao sekretar akcionog odbora. Proglas je štampan i poslat u sva

mesta nastanjena rumunskim stanovništvom.

U Vladimirovcu je 19. marta 1936. godine održana skupština

rumunskih intelektualaca, na kojoj su prisustvovali predstavnici iz 29

mesta, dok su predstavnici iz 4 mesta pismeno izjavili da podržavaju

ovaj skup.

Skupština je imala sledeći dnevni red:

163 I.Miter, L.Krdu, Iubite frate, Proglas rumunskih intelektualaca, Vršac, 2..mart 1936.

81

1. Otvaranje Skupštine;

2. Konstituisanje Skupštine i verifikacija delegatskih mandata;

3. Izveštaj odbora intelektualaca;

4. Izbor jednog programa kulturnih aktivnosti. Osnivanje

Kulturnog udruženja Rumuna u Jugoslaviji;

5. Izbor rukovodstva, koje će predstavljati rumunski narod u

svim kulturno-nacionalnim poslovima za period od 3 godine;

6. Predlozi.

Ovom prilikom su postavljeni temelji "Kulturnog udruženja

rumunskog naroda u Jugoslaviji", koje će popularnije biti nazvano

"Astra"164.

"Astra" je već bila poznata među rumunskim stanovništvom još iz

perioda austro-ugarske vladavine, kada je svojom aktivnošću bitno

doprinela kulturalizaciji rumunskog seljaka. Godine 1912. je vršačko

odeljenje "Astre" bilo najaktivnije, posle onog u Sibiu, na čitavoj

teritoriji Austro-Ugarske. U to vreme, ovo odeljenje je brojalo 21

osnivačkih članova i 318 pomoćnih članova. Na čelu vršačkog

odeljenja "Astre" nalazio se od 1907. prota Trajan Oprea, koji je tu

funkciju zadržao i posle Prvog svetskog rata, ali je u novim uslovima

"svaka rumunska kulturna aktivnost zatvorena"165. Ipak je ona i dalje

ostala izuzetno cenjena i privlačna kao najuglednije kulturno udruženje

Rumuna u Banatu i Transilvaniji. To dokazuje i gest Andreja

Boboronja, velikog posednika iz Bele Crkve, u čijem testamentu piše

da ostavlja 50000 kruna "Astri" iz Sibiua, iako je 1921. godine, kada je

napisan ovaj testament, Bela Crkva već bila sa one druge strane

granice. Pomenuta suma bila je deponovana u banci "Luceafărul" iz

164 Foaia poporului român, br.1 od 12. marta 1936, 2.165 APV, br.202B-ex 1921, Chestionar pentru parohia Vârşeţ

82

Vršca166. Rukovodstvo "Astre", uz zahvalnost, poručuje da će

preduzeti mere u Ministrastvu inostranih poslova Rumunije "u vezi

ovog zahteva kojeg imamo prema Jugoslaviji" (odnosno prenošenje

tog novca u Rumuniju).

Sada su se, 1936. godine, stvorili uslovi da "Astra" obnovi svoju

aktivnost i kod Rumuna u jugoslovenskom Banatu. Skupštinu u

Vladimirovcu je otvorio sveštenik Konstantin Dimijan, na čiji predlog

se bira za predsedavajućeg skupštine sveštenik Joan Miter, za sekretara

sveštenik Lazar Krdu, a za verifikatore učitelji Savu Nikolajević i

Nikolae Šofariju. U svom govoru, Lazar Krdu smatra da su

intelektualne snage rumunske manjine pojačane dolaskom

kontraktualnih učitelja iz Rumunije. Zbog toga, "prazne reči" više nisu

dovoljne, jer se na selu oseća nedostatak kulturnih udruženja, horova i

fanfara, te je neophodno osnivanje "Udruženja", zbog čega je i sazvana

ova skupština. Sveštenik Joan Miter čita projekat Pravila "Udruženja",

koji skupština prihvata. Što se tiče izbora rukovodstva "Astre",

Nikolae Meda, direktor banke i vlasnik mlina u Vladimirovcu, smatra

da prvo treba izabrati privremeno rukovodstvo, koje će imati, između

ostalog, i zadatak da izdejstvuje kod nadležnih organa priznavanje

Pravila "Astre". Skupština je izabrala sledeće privremeno rukovodstvo,

odnosno akcioni odbor: kao počasni članovi prote Trajan Oprea, Joan

Murgu i Gerasim Andru, za predsednika Joan Miter, za potpredsednika

Teodor Petrika, za sekrtetara Lazar Krdu, za blagajnika Nikolae Meda,

a za članove Konstantin Oalde, Trajan Božin, Joan Naja, Trajan

Popesku, Eftimije Šošdeanu, Konstantin Dimijan, Trifu Šokarda, Savu

Nikolajević, Gurije Ursulesku, Julijan Mojse, Jon Koložoara, Pavel

Gašpar, Nikolae Jorga, Štefan Vojin, Pantelimon Žepča, Adam Gerga i

Savu Nikolajević-Šteger. Ovo rukovostvo dobija zadatak da u što

166 APV, br.1078-1921, Astra, Sibiu, 9. sept. 1921.

83

kraćem roku zatraži od vlasti priznavanje Pravila Udruženja. Na

predlog Lazara Krdua, odlučuje se osnivanje nove publikacije kao

organa "Astre", ali (na predlog Teodora Petrika), samo u slučaju ako

"Nădejdea" odbije da objavljuje tekstove vezane za aktivnost "Astre".

Pošto se nije naišlo na podršku "Nădejdea", 12. aprila 1936. izlazi u

Vršcu prvi broj nedeljnika "Foaia poporului român", koji će postati

organ "Astre". Urednik ovog lista bio je Joan Miter. Tako će u

sledećem periodu dva suparnička lista voditi oštru međusobnu borbu

za pridobijanje što većeg broja pristalica, borbu u kojoj su se koristila

sva sredstva, a koja je išla samo na štetu svima.

Na sednici Akcionog odbora "Astre", koja je održana 16. aprila

1936, pored drugih značajnih pitanja vezanih za ovo udruženje,

izabran je i uređivački odbor lista, u sastavu Korneliju Kure, Joan

Miter, Lazar Krdu, Aurel Uroš, Konstantin Dimijan (svi sveštenici) i

učitelj Gurije Ursulesku. Istom prilikom izabran je i administrativni

odbor, u sastavu Teodor Petrika, Jon Naja (sveštenici), Nikolae Meda,

Savu Nikolajević i Adam Gerga167. Jasno je, dakle, da je uređivačka

politika lista skoro u potpunosti bila u rukama sveštenstva.

Da bi stekli uvid u stanje rumunskih kulturnih društava po selima,

rukovodstvo "Astre" je zatražilo od svih kulturnih društava da

odgovore na upitnik koji će dostaviti rukovodstvu "Astre" ili

administraciji lista "Foaia poporului român". Upitnik sadrži sledeća

pitanja168:

1. Ko je predsednik i sekretar društva?

2. Kada je osnovano društvo i ko je osnivač?

3. Da li društvo ima registrovana pravila?

167 Foaia poporului român, br.3 od 26. aprila 1936, 4.168 isto, br.4 od 3. maja 1936, 3.

84

4. Kako je delovalo i kako deluje danas društvo (kakvu

biblioteku ima, kakve novine, časopise itd, koliko ima

članova)?

5. Ukoliko nije još osnovano kulturno društvo, da li opština ima

hor i fanfaru i ko su njihovi rukovodioci i instruktori?

6. Koje je moralno i materijalno stanje ovi kultunih društava?

Glavni zadatak bio je, međutim, borba za priznavanje Pravila

"Astre". Pošto su u dva maha odbijena, posle izvršenih izmena,

Pravila "Astre" su najzad odobrena, pod brojem 36223 od 4. septembra

1936. godine169. Za odobravnje Pravila "Astre" najviše se zalagao

Nikolae Meda iz Vladimirovca170.

Pošto su Pravila "Astre" bila odobrena, za 30. oktobar 1936. bila

je sazvana u Vladimirovcu vanredna sednica Akcionog odbora ovog

udruženja, sa sledećim dnevnim redom171:

1. Otvaranje sednice. Prihvatanje zapisnika sa prethodne sednice;

2. Izveštaj o dotadašnjoj aktivnosti Odbora;

3. Izbor datuma osnivanja "Astre" na osnovu Pravila odobrenih

od strane vlade;

4. Izveštaj uređivačkog odbora "Foaia poporului român". Izbor

stalnog urednika lista, pošto je ovaj, odobravanjem Pravila

"Astre", postao njen zvaničan organ;

5. Odluka o eventualnom organizovanju smotre horova i fanfara;

6. Predlozi.169 isto, br.31 od 8..novembra 1936, 2; "Foaia poporului român" obaveštava o odobravanju Pravila tek u broju od 4. oktobra.170 Nikolae Meda (1895-1978), jedan je od najznačajnijih predstavnika rumunske buržoazije u jugoslovenskom Banatu između dva rata. Bio je jedan od osnivača i rukovodilaca Rumunske stranke, ali će kasnije doći u sukob sa delom rukovodstva stranke. Jedan je od osnivača "Astre"171 Foaia poporului român, br. 29 od 25. oktobra 1936, 2.

85

Pravila "Astre", u 42 tačke, objavljena su u celini u listu "Foaia

poporului român"172, kao i u posebnoj brošuri173. Na osnovu "Pravila",

sedište "Udruženja za kulturu rumunskog naroda u jugoslovenskom

Banatu", skraćeno “Astra", nalazi se u Vršcu (čl.1). Iz člana 2 vidi se

glavni cilj "Astre": unapređivanje kulture rumunskog naroda putem

izdavanja književnih, naučnih i umetničkih publikacija, osnivanje

domova kulture, narodnih biblioteka, čitaonica, muzičkih i pevačkih

društava, horova i fanfara, muzeja i drugih zbirki, davanje nagrada i

pružanje pomoći za razne struke u oblasti nauke, umetnosti i industrije,

organizovanje izložbi i javnih predavanja, osnivanje fonda za pomoć

školama i domovima učenika, negovanje sportova i pomenutih ciljeva

i putem drugih legalnih organizacija koje će doprineti prosperitetu

kako duhovne, tako i ekonomske kulture Rumuna. Zvanični jezik

Udruženja je bio rumunski i srpskohrvatski, a u odnosima sa vlastima

državni jezik (čl.3)174. Pošto država nije učestvovala u finansiranju, za

izdržavanje "Astre" predviđena su sredstva od članarine, prihodi od

publikacija, priredbi i drugih kulturnih manifestacija, kao i od

donacija, nasledstva i dobrovoljnih priloga (čl.5). Postojali su

osnivački, doživotni, aktivni, pomoćni, dopisni i honorarni članovi.

Strani državljani i pripadnici drugih naroda su mogli postati samo

pomoćni, dopisni i honorarni članovi (čl.7). Iz ovoga se vidi izrazito

nacionalni karakter "Astre", koja je inače, kao i druga politička i

kulturna udruženja Rumuna u jugoslovenskom Banatu između dva

rata, bila nacionalistička, što se može videti i iz mnogobrojnih članaka

u štampi.

172 isto, br.31 od 8. novembra 1936, 1-3.173Statutele Asociaţiei pentru cultura poporului român din Banatul iugoslav, Vršac 1936.174Upotreba državnog jezika kao službenog jezika "Astre" uneta je u Pravila nakon odbijanja državnih organa da prihvate Pravila "Astre" u njihovoj prvobitnoj varijanti.

86

Glavni organi Udruženja, na osnovu Pravila, su Generalna

skupština (redovna generalna skupština se održava jednom godišnje),

Centralni odbor, kao i niz funkcionera, kao što su predsednik,

potpredsednici, pravni savetnik, generalni sekretar, literarni sekretar,

blagajnik, kontrolor, bibliotekar, kustos muzeja, arhivar, ekonom i

predavači (čl.13-35).

U organizacionom pogledu, članovi se grupišu u sekcije, koja će

biti osnovana u svakom srezu, a u slučaju potrebe, biće osnovano više

sekcija (čl.36). U svakom mestu u kome je upisano najmanje 10

članova, mogu se osnovati podružnice (čl.39).

Jasno je, dakle, da je "Astra" sebi postavila ciljeve koji u datoj

situaciji i sa postojećim materijalnim i ljudskim potencijalima nije bilo

moguće ostvariti. Na primer, "Astra" nije imala mogućnosti da razvije

nikakvu izdavačku delatnost, osim izdavanja njenog organa "Foaia

poporului român", niti da osniva muzeje, zbirke i domove kulture.

Njena se kulturna aktivnost na taj način svodila na organizovanje

kulturnih manifestacija i na delatnost lokalnih kulturnih društava.

Osnivačka skupština "Astre", nakon odobravanja njenih Pravila,

zakazana je za 10. decembar 1936. godine u Vršcu. Svešenik Lazar

Krdu, sekretar Akcionog odbora, daje izveštaj o radu ovog odbora175.

Govoreći o opštoj situaciji u kojoj se našla rumunska manjina,

naglašava se da je "jedina dužnost članova "Astre" otklanjanje svih

razlika i podela, tesna saradnja intelektualaca svih kategorija sa

narodom", jer je "naš narod, sa nekim izuzecima, dobar i inteligentan".

Zadatak intelektualaca je da formiraju "zajednički kulturni front", čiju

osnovu treba da predstavlja "Udruženje za kulturu Rumuna u

jugoslovenskom Banatu". Odobravanjem Pravila stvaraju se uslovi da i

najmanje mesto bez nekih većih naprezanja ima svoj hor, fanfaru,

175 Foaia poporului român, br. 36 od 20. decembra 1936, 1.

87

biblioteku. "Udruženje" treba da bude vođeno od kompetentnih i

kvalifikovanih ljudi, uz svestranu pomoć mladih snaga, kao i

materijalnu i moralnu pomoć onih koji su stekli u Rumuniji značajne

funkcije, a poreklom su iz jugoslovenskog Banata. Dužnost je svih,

istovremeno, da budu "lojalni građani", ali i "dobri Rumuni".

Na osnivačkoj skupštini "Astre" bili su prisutni delegati iz 28

mesta, iz redova inteligencije i seljaštva176. Ovoj skupštini je od organa

državne vlasti prisustvovao "gospodin Zubović", koji "savršeno govori

rumunski jezik". Skupštinu je otvorio Joan Miter, predsednik

Akcionog odbora "Astre", koji naglašava da je "Astra" igrala

odlučujuću ulogu u kulturnom i nacionalnom razvoju erdeljskih i

banatskih Rumuna još od kraja XIX veka. Dajući kratak istorijat

razvoja "Astre", naglašena je izuzetna uloga Andreja Šagune, prvog

mitropolita rumunske pravoslavne crkve u Austro-Ugarskoj. U svom

govoru, Miter jasno naglašava želju za zajedničkim životom sa svim

narodima koji žive "na teritoriji naše voljene otadžbine", kao i želju za

priznavanjem državnih zakona, kao "lojalni podanici slavne vladarske

kuće Karađorđevića". Formiran je Centralni odbor "Astre", sastvaljen

od sledećih članova: prote Trajan Oprea, Joan Murgu i Gerasim Andru

kao počasni predsednici, Joan Miter kao predsednik "Astre", Adam

Fištea i Nikolae Meda kao potpredsednici, Lazar Krdu kao generalni

sekretar, Aurel Uroš kao literarni sekretar, Stevan Bela kao blagajnik,

Gruja Rošu kao bibliotekar i arhivar, Teodor Petrika i Julijan Mojse

kao kontrolori, dr Valeriju Kokora kao pravni savetnik, zatim Trajan

Božin, Korneliju Kure, Joan Naja, Eftimiju Šošdean, Kuzman Lapadat,

Petru Bela, Savu Nikolajević, Nikolae Boldea, Štefan Vojin, Nikolae

Šofariju, Panta Žepča, Savu Nikolajević Šteger i George Rošu, kao

članovi. Ukupno je bilo, prema tome, 20 članova u Centralnom

176 isto, br.1 od 10. januara 1937, 3.

88

odboru, od kojih 9 sveštenika, 5 učitelja, 2 direktora banke, 1 inženjer

agronom, 1 knjigovođa i 2 zemljoradnika.

O ovom znamenitom događaju pisala je i štampa u Rumuniji,

koja je sa interesovanjem pratila razvoj prilika među Rumunima u

jugoslovenskom Banatu, pre svega u sferi kulture. Preuzimajući

informacije iz "Foaia poporului român", časopis "Luceafărul" iz

Temišvara objavljuje informacije sa osnivačke skupštine "Astre" u

jugoslovenskom Banatu177.

Posle osnivačke skupštine "Astre", radilo se najviše na rešavanju

nekih organizacionih pitanja, kao što je podela naselja u kojima živi

rumunsko stanovništvo na 6 sekcija, i to Alibunar, Bela Crkva, Vršac,

Kovin, Pančevo i Petrovgrad. "Astra" traži od rumunskih

intelektualaca da vrše propagandu u korist ovog udruženja i da učlane

što više lokalnih kulturnih društava178. Uprkos problemima na koje

nailazi usled delovanja grupe okupljene oko nedeljnika "Nădejdea",

koji su imali dosta pristalica na selu, rukovodstvo "Astre" se uporno

zalagalo da istraje u ostvarivanju svog glavnog cilja, a to je borba za

kulturnu emancipaciju Rumuna u jugoslovenskom Banatu.

U Kuštilju je osnovana prva podružnica "Astre" krajem marta

1937, dok je polovinom aprila osnovana i podružnica u

Vladimirovcu179, gde je "Astra" i osnovana godinu dana ranije. U

većini ostalih mesta, međutim, bila je prisutna određena pasivnost,

kako zbog samog mentaliteta seljaka, koji je nepoverljiv prema svemu

što mu je manje poznato, tako i zbog činjenice da je dosta njih

podržavalo grupu oko Al. Butoarke. Vanredna sednica Centralnog

odbora "Astre" održana je u Vršcu 13. maja 1937, na kojoj je odlučeno

177 Luceafărul, anul III, nr. 2, februar 1937, 79. Članak "Astra din Banatul iugoslav" - "Astra u jugoslovenskom Banatu"178 Foaia poporului român, br..5 od 7. februara 1937.179 isto, br. 16 od 25. aprila 1937.

89

da se kulturna društva koja imaju već odobrena Pravila uključe

direktno u "Astru". Odlučeno je i osnivanje knjižare "Astre" u Vršcu,

do čega je i došlo septembra 1937180.

Posle sednice Centralnog odbora "Astre" juna 1937. sa Odborom

rumunskih intelektualaca na kojoj se poziva rumunska inteligencija i

ostali prvaci da osnivaju podružnice "Astre" u svim selima, i kongresa

"Astre" u Temišvaru (11-13. septembar 1937), na kojem su

prisustvovali i predstavnici "Astre" iz jugoslovenskog Banata - Joan

Miter i Lazar Krdu i koji su zatražili podršku za "Astru" u

jugoslovenskom Banatu181, jačaju snage koje se zalažu za ujedinjenje i

za prevazilaženje nesuglasica koje su bile prisutne u proteklim

godinama. Grupa neutralnih intelektualaca, koja se nije opredelila ni za

jednu od zavađenih strana, uspela je da pokrene akciju pomirenja, tako

da su članovi Centralnog odbora "Astre" postigli sporazum sa grupom

oko lista "Nădejdea". Tako je obrazovan jedinstven Akcioni odbor

"Astre", za čijeg je predsednika izbran sveštenik Adam Fištea, a u čiji

sastav ulaze i članovi grupe oko lista "Nădejdea", na čelu sa dr

Aleksandrom Butoarkom182.

Pomirenje je stvorilo uslove za bržu i organizovaniju delatnost

"Astre", najpre u selima vršačkog sreza, tako da se tokom novembra i

decembra 1937. osnivaju podružnice "Astre" u Jablanci, Ritiševu,

Markovcu, Mesiću i Malom Središtu, da bi se u prvim mesecima 1938.

osnovale podružnice "Astre" i u ostalim selima, van vršačkog sreza.

Marta 1938. osnovana je sekcija "Astre" sa sedištem u Pančevu, koja

je obuhvatala Jabuku, Glogonj, Ovču, Omoljicu i Banatsko Novo Selo.

Osnovana je i sekcija sa sedištem u Petrovgradu, koja je obuhvatala

mesta Uzdin, Mali i Veliki Torak, Sarča, Ečka, Jankov Most, Klek i

180 isto, br. 20 od 20. maja 1937.181 isto, br. 38 od 26. septembra 1937.182 isto, br.46 od 21. novembra 1937.

90

Rusko Selo, zatim sekcija u Kovinu sa podružnicama Deliblato,

Dolovo i Mramorak. Sekcija u Vršcu obuhvatala je sledeća mesta:

Vlajkovac, Ritiševo, Kuštilj, Vojvodinci, Jablanka, Mesić, Sočica,

Markovac, Mali Žam, Malo Središte, Margita i Sv.Jovan. Sekcija

"Astre" u Alibunaru imala je u svom sastavu podružnice u

Nikolincima, Vladimirovcu, Seleušu, Sv.Mihajlu i Dobrici. Najzad,

aprila 1937. osnovana je i sekcija u Beloj Crkvi, sa podružnicama

Grebenac, Straža i Orešac. Tako su u 6 sekcija "Astre" obuhvaćena sva

mesta sa rumunskim stanovništvom.

Prilikom osnivanja sekcija i podružnica "Astre", organizovane

ekipe "Astre", sastavljene uglavnom od sveštenika, posećuju rumunska

sela, objašnjavajući stanovništvu ulogu i značaj ovog kulturnog

udruženja183. O aktivnosti "Astre" posle pomirenja piše i nedeljnik

"Nădejdea", koji je do nedavno prećutno prelazio preko aktivnosti

ovog kulturnog udruženja. "Nădejdea" opširno obaveštava o

aktivnostima ekipa "Astre" po selima. U Vladimirovcu su 1. marta

1938. grupu intelektualaca koji su narodu govorili o značaju "Astre”

predvodili dr Aleksandru Butoarka, Adam Fištea, Kuzman Lapadat,

Kornel Šdiku i Adam Bulik184.

Na dan 27. marta 1938. godine održana je i osnivačka skupština

“prosvetnog skupa udruženja ‘Astra’ opštine Banatsko Novo Selo”185.

Ovoj skupštini prisustvovali su i delegati Centralnog Odbora “Astre”,

sveštenici Adam Fištea i Štefan Šperkez, dr Aleksandru Butoarka i

Adam Bulik. Na skupu, kojim je predsedavao prota Joan Murgu,

jednoglasno su prihvaćena Pravila ove podružnice “Astre”, a izabran je

i mesni odbor, u čiji sastav ulaze sveštenik Viktor Popović, kao

predsednik, Trifu Šokarda, kao potpredsednik, sveštenik Timotej

183 Nădejdea, br.8 od 20. februara 1938, 3.184 isto, br.9 od 27..februara 1938, 2.185 AV, F 126 II, 22428/939.

91

Popović, kao sekretar i drugi. Organi državne vlasti su, međutim, sa

nepoverenjem gledali na aktivnost “Astre” i njenih podružnica po

rumunskim selima. Kraljevska Banska Uprava Dunavske Banovine je

zahtevala od Sreskog Načelstva u Pančevu da, pre nego što razmotri

pitanje odobrenja ovih Pravila, dostavi “izveštaj o moralnom i

političkom držanju osnivača i predstavnika društva, da ne bi isti pod

firmom društva ‘Astre’ sprovodili zakulisne radnje, koje bi bile na

štetu naših državnih i nacionalnih interesa”186. Sreski načelnik

Marković preporučuje da se Pravila podružnice “Astre” u Banatskom

Novom Selu ne odobre, smatrajući da “ovakva društva ne služe

nameni koje su označene u njihovim pravilima, već i za kulisne radnje,

koje su suprotne sa interesima države” i da će se društva “zloupotrebiti

u političke i druge nedozvoljene svrhe”.187

Na probleme oko odobravanja Pravila od strane organa državne

vlasti naišle su i druge podružnice “Astre”. Tako je podružnica “Astre”

u Alibunaru, osnovana 1. aprila 1938. godine188, izabrala rukovodstvo

sastavljeno od kontraktualnih učitelja Konstantina Ursakea (kao

predsednika), George Joneskua (kao sekretara) i Nikolaja Oparike

(kao kontrolora), koji su bili rumunski državljani, te je Načelstvo

Alibunarskog Sreza, što je prihvatila i Kraljevska Banska Uprava,

zahtevalo da osnivači ove podružnice izaberu novo rukovodstvo,

sastavljeno od lica koje imaju jugoslovensko državljanstvo, jer im se u

protivnom Pravila neće odobriti189.

186 isto, Kraljevska Banska Uprava Dunavske Banovine Sreskom Načelstvu u Pančevu, II/2 od 14.septembra 1939.187 isto, Izveštaj Sreskog Načelstva u Pančevu Kraljevskoj Banskoj Upravi od 6. oktobra 1939.188 isto, F 126 II, 19893/939.189 isto, Izveštaj Načelstva Alibunarskog Sreza Kraljevskoj Banskoj Upravi Dunavske Banovine od 6. decembra 1938.

92

Zahteve za odobravanje Pravila poslale su organima državne

vlasti i druge podružnice “Astre”, kao što su Mali Torak190, Sveti

Mihajlo191, Margita192, Vršac193, Kovin194 itd.

Skupština "Astre" zakazana je za 22. maj 1938. u Vršcu. Po

našem mišljenju, taj događaj predstavlja vrhunac kulturne aktivnosti

Rumuna u jugoslovenskom Banatu između dva rata. Tom prilikom

održana je i velika kulturna manifestacija, na kojoj su učestvovali

horovi, duvački orkestri i sastavi "kalušara" iz većine podružnica

"Astre". Program je obuhvatao ukupno 32 tačke195. Samoj skupštini

prisustvuju predstavnici svih 6 sekcija i 40 mesnih podružnica "Astre".

Smatra se da je tom prilikom bilo prisutno preko 1500 predstavnika iz

svih mesta u jugoslovenskom Banatu u kojima žive Rumuni, dok je na

večernjem koncertu u gradskom parku u Vršcu bilo prisutno oko 4000

lica, pretežno iz okolnih sela. Bili su prisutni i predstavnici organa

državne vlasti, Dunavske banovine i grada Vršca, kao i opunomoćeni

ministar Kraljevine Rumunije u Beogradu Viktor Kadere. Izabran je

novi Centralni odbor, sastavljen od 20 članova. Za predsednika

Centralnog odbora izabran je Adam Fištea, za potpredsednike su

izabrani Štefan Šperkez i Pantelimon Žepča, za generalnog sekretara

Adam Bulik itd196. Posle skupštine od 22. maja, aktivnost "Astre"

počinje međutim da stagnira. Do kraja međuratnog perioda "Astra"

više neće organizovati ni jednu značajniju kulturnu manifestaciju, dok

će pojedine njene podružnice organizovati po nekoliko priredbi

godišnje. Pojedine podružnice, sa druge strane, nisu razvile nikakvu

190 isto, F 126 II, 19894/939.191 isto, 20298/939.192 isto, 22626/939.193 isto, 26170/939.194 isto, 31565/939.195 Nădejdea, br.21 od 22..maja 1938, 2.196 isto, br.33 od 5. juna 1938.

93

kulturnu aktivnost. Jedan od razloga pasivizacije leži i u činjenici da su

pred decembarske izbore iz 1938. ponovo izbili nesporazumi između

rumunskih intelektualaca, što je razbilo kratkotrajno jedinstvo

rumunske manjine i dovelo do novih neprijatnih razmimoilaženja, koje

svakako nisu nikome bile od koristi.

Nedeljnik "Foaia poporului român" se u jesen 1938. ugasio, da bi

se krajem iste godine pojavio novi nedeljnik - "Biruinţa", koji je

okupljao intelektualce zainteresovanje za postizanje istinskog

pomirenja i zajedničkog delovanja svih pripadnika rumunske

nacionalne manjine, u kome bi faktor jedinstva i pomirenja bilo i

udruženje "Astra".

Na sastanku grupe rumunskih intelektualaca i kulturnih aktivista

u Vršcu 12. januara 1939. usvojen je novi program pomirenja, u 21

tačaka197, u kome se zahteva hitan i bezuslovan prekid međusobnih

razračunavanja. "Likvidiraju se sve suprotnosti iz prošlosti", dok će

svako "izazivanje sukoba među Rumunima biti energično

sankcionisano". Nekoliko tačaka ovog "Rumunskog programa" odnosi

se i na "Astru". Delovaće se da "Astri" budu odobrena Pravila, da

dobije svoje sedište i da objavljuje novi časopis "Astra", na bazi

ujedinjavanja publikacija "Foaia poporului român", "Biruinţa" i

"Graiul strămoşesc", koji će se baviti problemima sociologije, folklora

i "lansiranja naših talenata", a koji će istovremeno biti i zvanični organ

"Astre", kao i ostalih naših kulturnih organizacija (čl.12). Sve

postojeće kulturne organizacije, kao i Centralna biblioteka "Astre" u

Vršcu, preći će pod upravu sekcije "Astre" u Vršcu (čl.13). "Nădejdea"

će ostati jedini informativno-politički list, ali će preći u vlasništvo

"Astre" (čl.14), dok će "Biruinţa", do postizanja potpunog pomirenja,

biti jedini zvanični organ nacije (čl.15). Obzirom da je "Astra" najviša

197 Biruinţa, br.3 od 22. januara 1939, 2-3.

94

institucija rumunske manjine, traži se i prelazak štamparije "Nădejdea"

u njeno vlasništvo (čl.16). Prema tome, grupa intelektualaca okupljena

oko novog nedeljnika "Biruinţa", na čelu sa Nikolajom Romanom,

bivšim urednikom "Nădejdea", i Silvijusom Mikljom, imala je

pretenciozan program pomirenja, pod vođstvom "Astre" i "Biruinţe",

koji je bilo teško ostvariti, zbog odbijanja grupe oko Aleksandra

Butoarke da se dobrovoljno odreknu svojih privilegija.

Optimizam i ambiciozni planovi su, međutim, pojavom "Biruinţe"

ponovo oživeli, iako je bilo jasno da, što se tiče aktivnosti "Astre", ima

još mnogo toga da se promeni, dok pitanje samih Pravila "Astre" još

nije bilo do kraja regulisano198. Javlja se nova inicijativa za

obilaženjem rumunskih sela od strane rukovodilaca "Astre", koji bi

održali ciklus predavanja (u kojima bi, smatra se, možda mogao da

pomogne i jedan kinoprojektor). U svemu tome, uredništvo "Biruinţa"

se stavlja "Astri " na raspolaganje, nudeći i jednu stranicu u svom listu

za potrebe "Astre". Svega nekoliko meseci kasnije, zbog nedostatka

finansijskih sredstava, "Biruinţa" je međutim prestala da izlazi.

"Astra" će nastaviti sporadičnu aktivnost, pre svega kroz rad

pojedinih seoskih podružnica, do kraja međuratnog perioda, da bi

doživela nove uspehe za vreme nemačke okupacije, kada je uspela da

organizuje niz kulturnih manifestacija, pokazajući se, međutim, lojalna

prema nemačkom okupatoru.

Paralelno sa aktivnostima u okviru kulturnog udruženja "Astra",

odvijao se i rad lokalnih kulturnih društava, koji dobija u intenzitetu i

kvalitetu, kako zahvaljujući boljoj organizaciji usled osnivanja

"Astre", tako i zahvaljujući delatnosti kontraktualnih učitelja, koji su iz

Rumunije došli na svoja nova radna mesta 1935. godine. I dalje se u

198 isto, br.8 od 26..februara 1939, 1.

95

većini mesta organizuju priredbe, uz učešće lokalnih kulturnih

društava i učenika osnovnih škola, ali i studenata i srednjoškolaca, koji

preko raspusta bitno utiču na animaciju kulturnog života u svom

mestu.

Uzajamne posete kulturnih društava i zajedničke priredbe postaju

uobičajena pojava u ovom periodu, što samom kulturnom životu daje

nov kvalitet. Do takvih uzajamnih poseta dolazi najčešće povodom

velikih verskih praznika. Tako je na Duhove 1936. proslavljena

pedesetogodišnjica od osnivanja rumunskog hora u Ečki199. Ovaj

praznik predstavlja istovremeno i crkvenu slavu u Ečki, tako da je

ovom prilikom organizovana kulturna manifestacija na kojoj su, pored

lokalnog kulturnog društva, pod vođstvom lokalnog kontraktualnog

učitelja Mihaja Avrameskua, učestvovali i gosti iz Uzdina. Uzdinski

hor "Dojna" vodio je Jova Šošdeanu, a svoj doprinos dali su i sveštenik

Onču i kontraktualni učitelj Florea Seku. Inače, pevačko društvo iz

Uzdina je imalo odobrena Pravila od 1933. godine, a 1938. godine,

kada je proslavljena četrdesetogodišnjica horske aktivnosti u Uzdinu,

otvoren je i Dom kulture.

Istog dana kada je uzdinski hor posetio Ečku, na crkvenoj slavi u

Orešcu, gostovali su hor i fanfara iz Sv.Mihajla, pod vođstvom

Lotreanua i Purkareskua. Goste je dočekao sveštenik Adam Maran i

horovođa Jon Almažan200. Fanfara iz Orešca je uzvratila posetu

Sv.Mihajlu, prilikom crkvene slave u ovom mestu. Pored fanfare iz

Orešca, na ovoj religiozno-kulturnoj manifestaciji učestvovala je i

fanfara "Oastea Domnului" iz Uzdina, kao i hor iz Ovče, pored

lokalnog hora i fanfare201.

199 Foaia poporului român, br.12 od 28. juna 1936, 2.200 isto, 3.201 isto, br.20 od 23. avgusta 1936, 3.

96

Značajna kulturna manifestacija bila je i proslava

dvadesetpetogodišnjice rumunske pravoslavne crkve u Vršcu202 1936.

godine. Učestvovale su 4 fanfare (iz Mesića, Margite, Vlajkovca i

Vojvodinaca), dva muška hora (iz Nikolinaca i Margite), kao i

mešoviti hor iz Straže. Ovoj svečanosti je prisustvovao i dr Velimir

Juga, gradonačelnik Vršca, kao i Papiniu, predstavnik rumunskog

poslanstva u Beogradu. Posle sv.Liturgije, povorka se iz rumunske

crkve uputila prema "rumunskom krstu". U večernjim satima, u sali

"Radničkog doma" je održan koncert, koji je počeo intoniranjem

jugoslovenske himne. U programu su učestvovala sva pomenuta

kulturna društva, od kojih je najbolji utisak ostavila fanfara iz Mesića,

koja je izvođenjem "nacionalnog spleta" najavila svoj brzi uspon na

kulturnoj sceni Rumuna u jugoslovenskom Banatu.

Na poziv rumunskog hora iz Omoljice, hor i fanfara iz

Vladimirovca priređuju koncert u ovom mestu 19. avgusta 1936.

Amatere iz Vladimirovca predvodio je ovom prilikom poznati

violinista Jon Durain203. Hor iz Omoljice je uzvratio posetu

vladimirovčanima na Duhove 1937, kada je učestvovao u priredbi koju

su priredili domaćini. Interesantna je i poseta pevačkog društva iz Ečke

Kleku, u kome su Rumuni bili malobrojni. Do ove posete je došlo

26.decembra 1937. Pored horskih i pozorišnih komada, prokazana je i

opereta "Cisla" od Porumbeskua, dok je mladi učitelj M.Avramesku

odsvirao solo na violini204.

U ovom periodu intensifikacije rada kulturnih društava, primera

uzajamnih poseta zaista ima mnogo. Svakako je među kulturnim

manifestacijama koje su organizovane u ovom periodu, krajem

202 isto, br.8 od 31. maja 1936, 4-5.203 ARPCV, Protocolul Reuniunii corului - Zapisnici sa sednica pevačkog društva za 1936. godinu204 Nădejdea, br.1 od 2. januara 1938, 4;

97

tridesetih godina, pored već pomenute skupštine "Astre" iz 1938.

godine, jedna od najmasovnijih i najuspešnijih kulturnih manifestacija

rumunske manjine bila i proslava desetogodišnjice nedeljnika

"Nădejdea", održana u Vršcu 4. maja 1937. godine205. Pored 5 horova,

na ovoj kulturnoj manifestaciji je učestvovalo i 6 fanfara i dve grupe

"kalušara". Prikazano je ukupno 37 muzičkih tačaka206. Na ovoj

proslavi nisu učestvovali intelektualci i kulturni radnici okupljeni oko

lista "Foaia poporului român", koji su bili učlanjeni u "Astru".

"Nădejdea" se spremala za proslavu još od početka 1937. godine.

Tako je već u broju od 31. januara objavljen "Apel Rumunima iz

jugoslovenskog Banata", u kome se, između ostalog, kaže: "Mnogo

bismo želeli, da u okviru jedne izvanredne priredbe, sarađuju i naši

horovi i fanfare iz okoline, koje molimo da stupe u kontakt sa G-dinom

poslanikom dr Aleksandru S.Butoarkom, radi pripreme jednog kratkog

programa..." U broju od 18. marta objavljen je poziv za učešće na

proslavi jubileja, u kome se traži da horovi i fanfare dostave sledeće

podatke:

1. Tri horske pesme, od kojih će biti izabrana jedna;

2. Tri pesme za fanfaru, od kojih će biti izabrana jedna;

3. Eventualno recitovanje pesama o listu "Nădejdea";

4. Ime dva rukovodilaca koji će održavati kontakt sa

organizacionim odborom;

5. Ime i prilog onih koji učestvuju na banketu.

Organizacioni odbor priredbe sastavljen je od sledećih članova: dr

Aleksandru S.Butoarka, Nikolaj Roman, Trajan Mukućanu, Adam

Bulik i Kornel Mata. Učešće su prijavili horovi i fanfare iz 27 mesta.

205 Nădejdea, br.18 od 2. maja 1937.206 Kalendar "Nădejdea" 1937, 63.

98

Jubilarni broj "Nădejdea", koji je izašao na 20 strana, objavljuje i

veliki broj čestitki koje su poslale znamenite javne ličnosti iz

Rumunije, kao na primer profesor Nikolae Jorga, Oktavijan Goga,

Juliju Maniju, Aleksandru Vajda-Voevod, Sekstil Puškariju, Onisifor

Gibu, Jon Agrbičanu i drugi.

Na samoj priredbi, koja je održana 4. maja, učestvovala su

sledeća kulturna društva: hor iz Kuštilja, fanfara iz Jablanke, hor iz

Deliblata, fanfara iz Ritiševa, hor iz Nikolinaca, fanfara iz Alibunara,

fanfara iz Nikolinaca, hor iz Vojvodinaca, fanfara iz Vladimirovca, hor

iz Uzdina, fanfara iz Mesića i kalušari iz Vojvodinaca. Nastupao je još

i Jon Matej, solista na violini iz Nikolinaca, dok su učenici iz Mesića

prikazali jedan pozorišni komad.

Na prvi pogled se može primetiti nedolazak mnogih kulturnih

društava na ovu manifestaciju, što samo dokazuje da se raskol između

rumunskih intelektualaca u ovom periodu nalazio u svojoj

najkritičnijoj fazi. Ipak, proslava desetogodišnjice nedeljnika

"Nădejdea" je uspela, tako da je ostala jedna od najznačajnijih

kulturnih manifestacija u međuratnom periodu.

Iste godine održana je još jedna interesantna kulturna

manifestacija. Radi se o osvećenju zastave Pevačkog društva iz

Kuštilja, na kojoj su prisustvovali, pored hora i fanfare domaćina,

horovi iz Vojvodinaca, Bele Crkve, Orešca, Straže, Vlajkovca, Uzdina,

Milkovenija (Rumunija), kao i fanfare iz Mesića i Ritiševa. Svoje

delegacije su poslali i Hor srpskih zanatlija iz Vršca i Hor srpskih

zemljoradnika, takođe iz Vršca.

Bilo je i pokušaja osnivanja novih lokalnih pevačkih društava.

Tako je 12. marta 1939. U mestu Jabuka kod Pančeva održana

osnivačka skupština Rumunskog Crkvenog Pevačkog Društva u

99

Jabuki207, na kojoj su usvojena Pravila ovog društva i izabrano

rukovodstvo, na čelu sa Jonom Gergom. Aktivnost rumunskog

crkvenog hora u Jabuki se odvijala sporadično i u prethodnim

periodima, o čemu je bilo reči na drugom mestu.

Najzad, vredi pomenuti i prve nastupe rumunskih horova na

programima Radio Beograda208.Tako je hor iz Ečke pevao 1937. na

Radio Beogradu u okviru jednog horskog prenosa iz Petrovgrada.

Pošto im je vreme za nastup bilo ograničeno, ovaj hor je ponovo

pozvan u studio, sa jednim bogatijim programom, predvođen učiteljem

M.Avrameskuom i sveštenikom Severom Brndom (27. marta 1937,

između 16 i 17 časova). Nastupe na Radio Beogradu imali su i

rumunski horovi iz Kovina i Uzdina, kao i orkestar "Lira" iz Malog

Torka209, dok je violinista Jon Durain iz Vladimirovca već imao i

snimljene ploče. Već u ovo vreme bilo je građana iz redova rumunske

manjine koji su posedovali radio aparate. Tako su 1929. godine

kovinci Dezider Julijus, lekar i Panta Žepča, direktor banke

"Dunăreana", zatražili dozvolu za instaliranje radio aparata210. Dozvole

je izdavalo Sresko načelstvo u skladu sa naređenjem Ministarstva

pošta i telegrafa od 2. februara 1926. i u saglasnosti sa Ministarstvom

unutrašnjih poslova.

207 AV, F 126 II, 19644/939.208Nădejdea, br.3 od 21. februara 1937.209 Pavel P.Filip, Toracul de lângă Timişel, 123.210 IAP, Fond Sreskog načelstva u Kovinu, kutija 24.

100

6.JUGOSLOVENSKO-RUMUNSKA KULTURNA SARADNJA I SARADNJA SA DRUGIM NARODIMA BANATA

Posle definitivnog razgraničenja između Kraljevine SHS i

Rumunije, bilo je jasno da je u onom delu Banata koji je pripao

Kraljevini SHS ostala značajna rumunska manjina, koja je, bar što se

tiče prvih posleratnih godina, u svom kulturnom razvoju bila

prepuštena sama sebi. Većina rumunskih intelektualaca je prešla u

Rumuniju, gde su videli bolje mogućnosti za zapošljavanje i za

obezbeđivanje sigurnijeg života svojim porodicama. Smatra se da je u

ovom periodu u Rumuniju prešlo 126 rumunskih intelektualaca sa

svojim porodicama211. Pojedinci, razne ustanove, kao i sama rumunska

država, preduzimali su određene mere za pružanje pomoći 211 Slavco Almăjan, Metagalaxia minoritară, 35.

101

stanovništvu rumunske nacionalnosti koje je ostalo sa druge strane

granice, radi očuvanja njegovog nacionalnog identiteta. U tom smislu

najvažnije je bilo snabdevanje ovog stanovništva knjigama, časopisima

i drugim publikacijama, koje su na razne načine dopremane preko

granice. Tako je već početkom 1924. godine Centralna bibiloteka

"I.G.Bibičesku" iz Turnu Severina pripremila 2000 knjiga koje bi bile

poslate Rumunima izvan granica matične zemlje212, među kojima je

bilo i bukvara i čitanki za učenike. Predstavnici ove ustanove su se na

kongresu udruženja "Astra" u Sibiu susreli sa vršačkim protom

Trajanom Opreom, koji je bio spreman da primi ove pošiljke i da ih

raspodeli čitaocima. Radi prebacivanja ovih pošiljki preko granice,

rukovodstvo ove bibiloteke, na čelu sa direktorom Nikolaeskuom, traži

pomoć rumunskih graničarskih organa, apelujući kod poručnika

Rakovica Similake iz Modoša "da ih prebaci na onaj način koji smatra

najpogodnijim"213. Biblioteka iz Turnu Severina je u ovome imala

podršku Ministarstva obrazovanja Rumunije, Štaba graničarskog

korpusa iz Bukurešta214, kao i Narodne banke Rumunije215, a zatražila

je i podršku Ministarstva finansija i Generalne direkcije carina iz

Bukurešta216. Podrška ovih visokih državnih ustanova nije izostajala.

Tako je bibiloteka iz Turnu Severina primila 1929. godine od Narodne

banke Rumunije 80.000 leja namenjenih kupovini knjiga za Rumune u

jugoslovenskom Banatu217. U istom cilju, Kulturna direkcija za

Rumune izvan granica države dodelila je biblioteci "Bibičesku"

100.000 leja218. Istovremeno, Generalna direkcija carina je ove pošiljke

212 N.Chipurici, Românii din afara României, br.14, 57.213 isto, br.15, 58-59.214 isto, br.17, 60-61.215 isto, br.19, 62.216 isto, br.21, 63-64.217 isto, br.95, 135.218 isto, br.94, 134.

102

u knjigama oslobodima carina219. Narodni poslanik Koriolan Buraku je

obezbedio u Ministarstvu obrazovanja sredstva za kupovinu crkvenih

knjiga koje su u 500 primeraka poslate u Jugoslaviju preko

Rumunskog poslanstva u Beogradu220.

Određenu ulogu u davanju bilo kakve vrste pomoći Rumunima u

jugoslovenskom Banatu imali su i emigranti, koji su iz različitih

razloga napustili zavičaj i prešli u Rumuniju. Neki od njih su bili na

značajnim administrativno-upravnim funkcijama, te su na taj način bili

u mogućnosti da neposrednije utiču na održavanje veza između

rumunske države i sunarodnika u jugoslovenskom Banatu. Tako je

Valeriju Boljancu, rodom iz Seleuša, kao zamenik načelnika Tamiško-

torontalske županije, bio u mogućnosti da pomaže svojim

sunarodnicima. Zaslužan je za podizanje mnogih crkava, škola i

domova kulture, kao i graničnih punktova na jugoslovensko-

rumunskoj granici. Bio je član Centralnog komiteta Kulturnog

udruženja iz Banata221. Visoke funkcije u skupštini Tamiško-

torontalske županije imao je i Joanikije Njagoje, bivši sveštenik u

Vladimirovcu, koji je od 1920. živeo u Rumuniji. Njagoje je bio

predsednik Županijskog saveta, zatim predsednik Županijske

disciplinske komisije222, a nosio je i druge značajne administrativne i

crkvene funkcije. Do najviših državničkih funkcija dogurao je i dr

Avram Imbroane, rodom iz Kuštilja, koji je između ostalog bio i

potpredsednik Predstavničkog doma Rumunije223.

Svi ovi primeri pokazuju da su Rumuni u jugoslovenskom Banatu

imali ljude ponikle u njihovoj sredini, koji su dogurali do visokih

mesta u rumunskoj državi, te su i oni bitno uticali da matična zemlja

219 isto, br.106, 142.220 isto, br.107, 142-143.221 M.Măran, V.Boleanţu, Almanah Libertatea 1998, 111-113.222 Calendarul Românului pe anul 1931, 127-130.223 A.Cosma, Bănăţeni de altădată, 108-109.

103

podrži napore rumunske manjine u jugoslovenskom Banatu za

održavanjem nacionalnog identiteta.

Rumunski emigranti iz jugoslovenskog Banata su osnovali svoju

Ligu u Temišvaru još 1920. godine, na inicijativu Emanuela

Ungureanua. Radi odbrane interesa emigranata iz jugoslovenskog

Banata, kao i radi pružanja podrške rumunskoj manjini sa druge strane

granice, formiran je "Inicijativni odbor Rumuna iz jugoslovenskog

Banata”, koji je održao svoju prvu sednicu 1. decembra 1929. godine.

Ovo udruženje je pre svega osnovano radi regulisanja položaja

samih emigranata u Rumuniji, ali je ipak i ono u određenoj meri moglo

da utiče na politiku koju su rumunske vlasti vodile u cilju pomaganja

pre svega kulturnog života Rumuna u jugoslovenskom Banatu.

Emigranti su 1. juna 1930. održali u Temišvaru generalnu skupštinu

svog udruženja na kojoj su zahtevali da se svima koji su se nastanili u

Rumuniji izdaje rumunsko državljanstvo, da se emigrantima-seljacima

dodeli 16 jutara obradive zemlje, materijalna i novčana pomoć, a

radnicima da se obezbedi posao224. Ova organizacija je nosila naziv

"Udruženje za kulturu Rumuna iz jugoslovenskog Banata", na čelu sa

inženjerom Štefanom Ardeljanom. U odboru ovog Udruženja nalazili

su se još i Korneliju Margan kao potpredsednik, Nikolae Popović kao

generalni sekretar, Josif Bađu kao sekretar, Mihaj Kondali kao

blagajnik, zatim profesor Vikentije Ardeljan, Jon Tapalaga, Andrej

Bontila i Florea Đuđa kao članovi, dok su za cenzore izabrani Ilije

Rošu, P.Rudneanu i Lazar Sfera225. Kongresu su prisustvovali i

ministar Sever Bok, direktor Banata, koji je izjavio da njegovo

prisustvo ima za cilj da skrene pažnju vlastima u Beogradu na opasnost

koja ugrožava prijateljske odnose između dve zemlje. On traži da

debate na kongresu budu objektivne, tako da nije ni bilo napada na

224 Banatul, br.1, Godina V, 1930, 64-65.225 isto, 70.

104

Jugoslaviju. Kongresu je prisustvovao i Vasile Goldiš, direktor

"Astre". On smatra da se emigranti iz Jugoslavije susreću sa dva

problema: prvi je činjenica da emigranti žele da ostanu u Rumuniji,

koja je dužna da im pomogne. Druga stvar je nerešeno pitanje

rumunskog življa u jugoslovenskom Banatu, tražeći za njih političku,

kulturnu, versku i ekonomsku slobodu. Ti zahtevi su opravdani, smatra

on, obzirom na prijateljstvo koje povezuje dve zemlje. Pismo podrške

kongresu poslali su i profesor Teodor Filipesku, dr Avram Imbroane i

drugi226.

Interesovanje za Rumune izvan granica države su pokazale i

poznate ličnosti iz oblasti nauke, umetnosti i kulture. Tako su

srednjoškolci iz jugoslovenskog Banata učestvovali na letnjem tečaju u

Valeni de Munte, gde su predavanja iz raznih oblasti nauke i kulture

održali najpoznatiji naučni i kulturni stvaraoci, univerzitetski profesori,

a među njima i Nikolae Jorga. Njegova predavanja su 1938. slušali

vršački đaci Đorđe Baloš, Aleksandru Militariju, Gligor Popi i Todor

Milovan227. Profesor Jorga je tom prilikom održao predavanja iz

istorije i geografije Rumunije. Đaci iz Vršca su imali priliku da lično

razgovaraju sa profesorom, koji ih je primio u svojoj kući. Na rastanku

su đaci dobili od profesora pismo u kojem ih on preporučuje direktoru

gimnazije "Mihaj Viteazu" iz Bukurešta, tražeći od ovoga da im

obezbedi smeštaj u internatu na nekoliko dana kako bi upoznali

rumunsku prestonicu. Drugo pismo je upućeno graničarskim vlastima,

kako bi đaci bez problema prešli u Jugoslaviju. Sledeće 1939. godine

Valeni de Munte su posetila tri učenika vršačke učiteljske škole:

Aleksandru Majogan, Trajan Doban i Todor Milovan.

226 G.Popi, Congresul românilor din Iugoslavia, Cuvânt Românesc, Novi Sad, mart 1997, 16-19.227 T.Milovan, Orientări în viitor, Almanah Libertatea 1998, 65-72.

105

Pored Nikolaja Jorge, rumunska omladina iz jugoslovenskog

Banata je imala interesantan susret i sa književnikom Livijuom

Rebreanuom. Kao predsednik »Udruženja rumunskih studenata u

jugoslovenskom Banatu« i student četvrte godine prava u Beogradu,

Mojse Molkuciju, zajedno sa Trajanom Mukučanuom, studentom

ekonomije, posetili su početkom decembra 1932. godine velikog

rumunskog književnika Livija Rebreanua u Bukureštu, sa ciljem

prikulpljanja knjiga za bibiloteke u jugoslovenskom Banatu. Rebreanu

je primio studente i sa njima vodio razgovor koji je ostavio jak utisak

na mlade »Jugoslovene«228.

Od posebnog značaja su i ekskurzije u kojima su učestvovali

pretežno seljaci iz nekih mesta u jugoslovenskom Banatu, a koje su pre

svega imale za cilj upoznavanje sa dostignućima u razvoju

poljoprivrede Rumunije, mada je bilo interesantnih sadržaja i iz oblasti

kulture. Prva ekskurzija te vrste održana je avgusta 1934. godine, kada

je grupa od 9 zemljoradnika iz Sv.Jovana i Ritiševa, pod

pokroviteljstvom Saveza zemljoradničkih komora iz Bukurešta,

posetila više poljoprivrednih ustanova u Olteniji i Dobrudži229. U Sinaji

je goste primio kralj Karol II, koji je razgovarao sa njima, raspitajući

se o njihovom ekonomskom i kulturnom položaju, o crkvi, školstvu,

bibilotekama, kulturnim društvima. Zemljoradnike iz jugoslovenskog

Banata pratio je profesor Konstantin Nedelku, koji ih je i predstavio

kralju. U Bukureštu su posetili ureništvo i štampariju lista

»Universul«, jednog od najuglednijih listova u Rumuniji, Akademiju

za visoke poljoprivredne studije itd.

Grupa od 46 zemljoradnika iz Uzdina, Sarče i Velikog Torka, na

poziv rumunskog ministra saobraćaja Franasovića, posetila je avgusta

228 Miu Mărgineanu, Doi »iugosloveni« în vizită la Liviu Rebreanu, Apă lină, Almanahul tuturor românilor, Uniunea Fundaţiei Augusta, Temišvar 2000, 207-209.229 Calendarul Nădejdea pe anul 1935, 67.

106

1935. neke gradove u Rumuniji, među kojima Temišvar, Turnu

Severin, Bukurešt, Konstancu, kao i letovališta Mamaju i Eforije, gde

ih je primio kralj Karol II230. I ova grupa ekskurzionista je upoznala

kralja sa kulturnim prilikama kod Rumuna u jugoslovenskom Banatu.

U Turnu Severinu posetili su Centralnu biblioteku »I.G.Bibičesku«.

Gosti su u Bukureštu posetili Akademiju visokih poljoprivrednih

studija, Vojni muzej i Narodnu skupštinu.

Najzad, avgusta 1937. Rumuniju je posetila i grupa od 20

zemljoradnika iz Vladimirovca231, u organizaciji Saveza

zemljoradničkih komora Rumunije. Vladimirovčani su posetili više

mesta u Rumuniji, u kojima su se upoznali sa dostignućima u

poljoprivredi, ali i sa kulturnim vrednostima susedne države. Posećena

je Poljoprivredna škola u Čakovu, Kraljevski dvorac u Banloku, zatim

Akademija visokih poljoprivrednih studija u Bukureštu, kao i poznati

»Muzej sela« (Muzeul satului), Muzej Simu, Poljoprivredni muzej,

Ateneum, Vojni muzej. U Bukureštu su još posećena uredništva listova

»Universul« i »Curentul«. Posećena su i mesta u Dobrudži, zatim

Ploješti, Brašov, Sinaja, Alba Julija, Arad, u kojima su putnici videli

najznačajnije spomenike kulture, muzeje i poljoprivredne ustanove.

Svoje utiske sa putovanja po Rumuniji opisao je i Jon Zgrđa, u

putopisu pod naslovom »Utisci jednog rumunskog seljaka iz

jugoslovenskog Banata«232, a svoje putovanje po Dobrudži opisao je

sveštenik Lazar Krdu233.

Pored poseta i ekskurzija, vrlo značajna za održavanje kulturnih

veza između pevačkih društava sa obe strane granice imala su i

230 Nădejdea je pisala o ovoj ekskurziji u više brojeva - 22, 26, 28, 32 i 33 iz 1935.231 Nicolae Mităr, Prin România - Însemnări şi impresii ale unui grup de ţărani petroviceni, u “Nădejdea”, putopis objavljen u nastavcima u brojevima od decembra 1938. i januara 1939. O ovoj ekskurziji pisao je i bukureštanski list »Universul«232 Nădejdea, br. 18 od 29. maja 1932, 1-2.233 isto,br.34 od 18.septembra 1932,1-2, sa nastavkom

107

gostovanja. Mesta sa rumunskim stanovništvom u jugoslovenskom

Banatu posetio je 1936-1937. godine operski pevač Ursulesku iz

Rumunije, koji je u Kovinu gostovao na zabavi koju je priredila

Rumunska ženska zadruga 2. februara. Izvođena su dela klasičnih

kompozitora, kao i narodne pesme234. Ursulesku je tom prilikom

posetio više mesta u kojima je održavao koncerte235.

Uzajamne posete kulturnih društava su bile brojne naročito tokom

tridesetih godina. Njih su podsticale i same dve države, preko

Ministarstva spoljnih poslova Jugoslavije i Rumunskog poslanstva u

Beogradu236, koje predlaže predsedništvu Ministarskog saveta

Rumunije veću međusobnu povezanost i saradnju na kulturnom planu.

Tako je fanfara iz Kuštilja posetila mesto Lacunaš u Rumuniji

1930. godine237. Hor iz Nove Rusove (Rumunija) posetio je Belu

Crkvu prilikom proslave rumunskog crkvenog hrama (Duhovi).Tom

prilikom je priređen zajednički koncert, a amateri iz Nove Rusove su

priredili koncert i u Kruščici kod Bele Crkve. Uzvratna poseta

belocrkvanskog hora je ubrzo usledila, kada je ovaj hor priredio

koncerte u Novoj Rusovi, Čiklova Montani i Oravici. Ovim kulturnim

manifestacijama je prisustvovao i hor iz Stare Rusove, kao i fanfara iz

Jentifa, Berlišta, Mirkovca i Vraniuca238. Već 8. septembra 1932. hor iz

Čiklova Montane posećuje Stražu, a 9. septembra Vršac i Belu Crkvu.

Ovim susretima je prisustvovao i dr Negosim Živković, narodni

poslanik239. U periodu izmežu dva rata belocrkvanski hor je posetio još

i Temišvar i Turnu Severin u Rumuniji240. Uzajamne posete

234 Jugoslovenska reč, br.5 od 7. februara 1937.235 Nădejdea, br.49 od 6. decembra 1936, 3.236 G.Popi, Jugoslovensko-rumunski odnosi, 285.237 M.Bizerea,.V.Selejan, nav.delo, 82.238 Nădejdea, br.33 od 11. septembra 1932.239 Isto, br. 35 od 25. septembra 1932, 3.240 A.Eberst, Muzički amateri Vojvodine, 53.

108

belocrkvanskog hora sa kulturnim društvima u Rumuniji nastavljene

su i u idućim godinama. Tako je hor iz Bele Crkve gostovao 1936. u

više srpskih mesta u rumunskom Banatu: Stara Moldava, Požežena,

Divič241, dok je 1938. pozvan na proslavu pedesetogodišnjice od

osnivanja hora u Čikolva Montani, koja je trebala da se održi 14.

avgusta te godine242. Godine 1935. jedna grupa od 30 studenata iz

Temišvara je posetila Veliki Torak243. Veoma uspešan bio je nastup

hora iz Velikog Torka i narodnog orkestra »Lira« iz Malog Torka na

kulturnim manifestacijama »Sokola Rumunije«, koje su održane 26.

aprila 1936. u Sent-Miklošu (Sânnicolaul mare)244. Gosti iz Torka su

imali prilike da se upoznaju sa spomenicima kulture iz ovog grada, a

prisustvovali su i projekciji filma »Sokola« u lokalnom bioskopu.

Sutradan je mešoviti hor »Armonia« iz Velikog Torka održao koncert

u kome je, pored nekoliko horskih tačaka, prikazana i pozorišna

predstava »Slava u Kizeteu« od Josifa Vulkana. Nekoliko kompozicija

je otpevao i domaći hor »Sokola«. Prilikom povratka, u Temišvaru su

kulturni amateri iz Torka dočekani od strane građana uz fanfare, a na

čelu domaćina nalazio se Josif Velčanu, predsednik Udruženja horova

i fanfara iz Banata (rumunskog), inače poznat i kao kompozitor i pisac.

Amateri iz Torka su i u Temišvaru u večernjim satima priredili

kulturno-umetnički program u prostorijama Vojnog kasina, pred

velikim brojem gledalaca, među kojima su bili i profesori i muzičari

Šumski, Velčanu i Perijan245. O ovoj turneji amatera iz Torka pisala je i

rumunska štampa246.

241 G.Popi, nav.delo, 288.242 isti, Spicuiri din trecutul Corului vocal român din Biserica Albă - unul din cele mai vechi coruri din Banat, Calendarul popular 1973, 81.243 Pavel P.Filip, Toracul de lângă Timişel, 53. 244 Foaia poporului român, br.7 od 24. maja 1936, 4.245 Pavel P.Filip, Viaţa cultural-artistică a torăcenilor pe parcursul unui pătrar de secol (1912-1937), Clio, br.1-2, januar-februar 1993, 11.246 Dimineaţa, Bukurešt, br.10538 od 28. aprila 1936.

109

Grupa od 50 članova društva “Sokoli Rumunije” iz Sent-Mikloša

uzvratila je 13. juna 1936. posetu, pod rukovodstvom profesora

Teodora Bukureskua. Gosti su tom prilikom u Torku prikazali

zanjimljiv program.

Jedna od najznačajnijih kulturnih manifestacija na kojoj su

učestvovala i kulturna društva iz jugoslovenskog Banata bilo je

takmičenje banatskih horova u Temišvaru, koje je održano 13. i 14.

septembra 1936. Na toj velikoj kulturnoj manifestaciji učestvovali su

kao gosti i hor “Dojna” iz Uzdina, kao i fanfare iz Vlajkovca, Mesića i

Margite247. Dok se takmičenje horova održavalo u sali bioskopa

»Kapitol«, na kome je najjači utisak ostavio hor »Jon Vidu« iz Lugoža,

fanfare iz Mesića, Vlajkovca i Margite, kao i one iz Bozovića, Žebela i

Kizeteua održale su svoj koncert u bašti »Kapitola«. Manifestacija je

nastavljena sutradan, kada je defileju kroz grad prisustvovalo oko 6000

ljudi i kojom prilikom je otkriven spomenik velikom banatskom

političaru Aleksandru Močonjiju. Svečanostima je prisustvovao i

ministar Lepedat, kao i veliki broj uglednih kompozitora i muzičara,

među kojima Filaret Barbu, Josif Velčan i drugi.

Istog meseca je u Temišvaru gostovao i hor iz Kuštilja, koji je 8.

septembra 1936. učestvovao na svečanostima otvaranja nove crkve -

Jozefin. Kuštiljce je na ove svečanosti pozvao Joan Imbroane,

sveštenik koji je služio u toj crkvi, a koji je bio poreklom iz Kuštilja.

Pod rukovodstvom Pantelije Dragića, kuštiljski hor je učestvovao i u

večernjem programu koji je priređen u opštinskom pozorištu. Tom

prilikom su kuštiljci otpevali 10 horskih pesama. Bivši kuštiljski

horovođa Josif Miku, koji je živeo u Rumuniji, došao je da vidi i čuje

svoj hor, koji je vodio preko dve decenije248. Program je, između

ostalih, pratio i poznati kompozitor Sabin Dragoj, koji je bio

247 Foaia poporului român, br.24 od 20. septembra 1936, 1-2.248 M.Bizerea,V.Selejan , nav.delo, 84.

110

impresioniran kvalitetom interpretacije kuštiljskog hora, pa je,

iznenađen, upitao: «Da li je moguće da jedan hor zemljoradnika iz

Srbije peva tako dobro?«249. Ove reči jednog od najboljih kompozitora

Banata ukazuju na činjenicu da su (bar pojedina) kulturna društva iz

jugoslovenskog Banata u ovom periodu ipak dostigla jedan određeni

nivo umetničke interpretacije, što dokazuje da je kulturni razvoj

Rumuna sa ovih prostora, koji je neprekidno tekao decenijama, još od

druge polovine XIX veka, bio uspešan, a kulturna aktivnost opravdala

svoj cilj: borbu za očuvanje nacionalnog identiteta i mesta među

civilizovanim narodima Evrope.

Ipak, imajući u vidu da se odvijao u ruralnoj sredini, koja je teško

prihvatala uticaje sa strane, kulturni život Rumuna na ovim prostorima

se razvijao relativno izolovano od onih kretanja i pojava koje su bile

karakteristične za međuratni period. Naročito u homogenim sredinama,

u kojima se Rumuni nisu mešali sa drugim narodima i u kojima je

tradicionalni način života i mišljenja dugo odolevao uticaju spolja,

kulturni život je nastavljao da ide onim tempom kojim je išao i pre

rata, čak je u pojedinim mestima prisutna i stagnacija kulturnog života,

u uslovima u kojima se izgubila neposredna veza sa jakim rumunskim

kulturnim centrima u Erdelju i istočnom Banatu.

Prihvatajući nove uslove kulturnog života, u novoj državi, većina

kulturnih društava sa sela ne menja svoj umetnički repertoar

godinama, nastavljajući prikazivanje istih pozorišnih komada,

interpretaciju istih horskih kompozicija i slično, kao i u periodu pre

rata. Uprkos ovoj početnoj zatvorenosti u sebe, karakterističnu pre

svega za prve godine života u novoj državi, vremenom će ipak doći do

249 Ion Rotariu Cordân, Corul din Coşteiul iugoslav la sfinţirea bisericii din Iosefin -Timişoara, Almanah “Libertatea” 1998, 154.

111

određenog otvaranja prema "spoljnom" okruženju, uključujući tu kako

odnos prema novoj državi, tako i prema većinskom narodu, ali i prema

drugim narodima koji su živeli na tim prostorima.

Uprkos početnom nepoverenju prema novoj državi, rumunsko

stanovništvo jugoslovenskog Banata će u suštini ipak zadržati lojalan

stav prema Kraljevini SHS tokom čitavog međuratnog perioda, imajući

u vidu tradicionalne prijateljske odnose između dva naroda. Ipak,

Rumuni nisu mogli u potpunosti biti zadovoljni svojim političkim,

kulturnim i ekonimskim položajem u zemlji, težeći da se izbore za

bolji odnos vlasti prema rumunskom pitanju. O tome dr Vladimir

Margan piše: "O rumunskim manjinama u juž.Banatu valjalo bi voditi

više računa i poklanjati ovom pitanju veću pažnju, već i iz čisto

političkih, pa i nacionalnih obzira... Rumuni nam stoje u svakom

pogledu najbliže te bi njihova saradnja bila od velike koristi. A njih

pridobiti nije teško, kao što su oni pokazali uvek iskrenu i dobru volju

za saradnju"250.

Rumunski glasovi na izborima bitno su uticali na rezultate

glasanja u 6 srezova Banata, te su se razne političke partije zalagale da

pridobiju ove glasače. Zbog toga je njihova žalba da nemaju nijednog

poslanika ni u Senatu ni u Narodnoj skupštini 1935. bila veoma

bitna251, što će uticati da Rumuni dobiju 1935. jednog senatora, u

ličnosti dr Aleksandra Butoarke. Njihov lojalan stav prema vlastima i

većinskom narodu na političkom planu će uticati i na kulturni život.

Uticaj i kulturna saradnja sa Srbima bila je najintenzivnija u

mešovitim mestima, u kojima je srpsko i rumunsko stanovništvo (kao i

nemačko), živelo vekovima zajedno.

250 AJ, Zbirka Milana Stojadinovića, 37-22-180-522251 AJ, 37-22-180-526: Memorandum dr Vladimira Margana iz 16. februara 1935.

112

Najbolji primer uspešne rumunsko-srpske kulturne saradnje su

južnobanatski gradovi Bela Crkva i Kovin, u kojima je živelo

izmešano srpsko-rumunsko-nemačko stanovništvo, delimično i

mađarsko. U Kovinu je postojalo Srpsko, Rumunsko i Nemačko

pevačko društvo, koja su bila nosioci kulturnog života, ali i

međunacionalne saradnje u ovom mestu. Pored uzajamnih poseta i

drugih vidova saradnje, između ova tri kulturna društva se razvijala i

određena konkurencija, koja je u svakom slučaju bila podstrek za što

kvalitetniji rad. Kovinci su 1937. godine smatrali da su pevačka

društva u njihovom gradu u pogledu pevačkog kvaliteta podjednaka,

ali su želeli da se oformi jedan stručni žiri, koji će oceniti koje je

društvo u svom radu postiglo najbolje rezultate252.

Pored pevačkih društava, u Kovinu su bila aktivna i druga

udruženja, poput Rumunskog humanog društva i Srpskog humanog

društva, zatim Srpske ženske zadruge i Rumunske ženske zadruge.

Srpska ženska zadruga se pominje još 1925. godine, dok je Rumunska

ženska zadruga osnovana 1934. godine. U svom programu ovo

udruženje je imalo čisto humane ciljeve. Članice su imale zadatak da

neumorno rade na pomoći kovinskoj sirotinji253, pa su u tu svrhu, kao i

članice Srpske ženske zadruge, redovno organizovale zabave sa kojih

se čist prihod upotrebljavao samo za pomoć sirotinji. Osim toga, imale

su i kuhinje u kojima se hranila sirotinja, u čemu je prednjačila Ana

Levin, rođena Bunda, supruga dr Geze Levina. Pored Ane Levin, među

najaktivnijim članicama ovog društva bile su supruge sledećih

uglednih kovinaca: Lućijan Lungu, Petru Bela, Stevan Bela, Marinko

Kokora, zatim Lenka Drenča i Florika Sarmeš. Uz to je Rumunska

ženska zadruga u periodu 1934-1937. godine sakupila preko 30.000

dinara gotovog novca koji je bio namenjen za ikonostas rumunske

252 Smilja Petrović, Kovinski kraj između dva rata, 165.253 isto, 170.

113

pravoslavne crkve u Kovinu. Rumunska ženska zadruga u Kovinu je 2.

februara 1937. priredila zabavu u hotelu "Imperijal" u Kovinu, kojom

prilikom su "sve prostorije ovog velikog hotela Imperijal bile dupke

pune sveta"254.

Prilikom održavanja priredbi, nije bio redak slučaj da se na zabavi

društva pojave kao učesnici u programu članovi nekog drugog društva.

Tako su na zabavi koje je održalo na drugi dan Božića 1929. Kovinsko

srpsko pevačko društvo, učestvovali i članovi Rumunskog pevačkog

društva iz Mramorka. Organizatori zabava su najčešće program

prikazivali meštanima, ali su ponekad i sami održavali priredbe u

drugim mestima. Takav je slučaj i sa Rumunskim crkvenim pevačkim

društvom iz Mramorka, koje se 8. maja 1938. predstavilo stanovnicima

srpskog sela Gaj, zajedno sa Srpskim crkvenim pevačkim društvom iz

Mramorka.

Pored uzajamnih poseta srpskih i rumunskih pevačkih društava,

postojali su i drugi vidovi srpsko-rumunske kulturne saradnje, pre

svega u mešovitim mestima. U tim mestima su na zabavama igrane

srpske i rumunske narodne igre. Na zabavi Rumunske ženske zadruge

u Kovinu, održanoj 2. februara 1937, uz rumunske, igrane su i srpske

narodne igre, koje su trebali da poznaju i učitelji nesrpske

nacionalnosti. Igranke su obično otvarane "Kraljevim kolom"255. Pored

srpskih i rumunskih narodnih igara, igrane su i druge igre: čardaš,

tango, valcer, polka, rumba.

Veoma intenzivna srpsko-rumunska kulturna saradnja bila je

karakteristična, kao što je već rečeno, i za Belu Crkvu. Tamošnje

rumunsko pevačko društvo je u svom repertoaru, za razliku od većine

seoskih pevačkih društava, imalo pored narodnih, i klasične

254 Jugoslovenska reč, br.5 od 7. februara 1937.255 IAP, Fond Sreskog načelstva u Kovinu, kutija 4

114

kompozicije, što je u svakom slučaju jasan dokaz da je umetnički nivo

ovog društva bio viši u poređenju sa seoskim kulturnim društvima.

Belocrkvanski rumunski hor je često gostovao na strani, po rumunskim

selima u okolini (Kuštilj, Grebenac, Straža, Orešac, Vojvodinci)256,

kao i u Vršcu, ali i u Rumuniji, u mestima Rusova Noua, Čiklova

Montana i Oravica, koja su i uzvratila ove posete. Tako je hor iz

Rusova Noua posetio Belu Crkvu 1932. godine, prilikom proslave

rumunske crkvene slave257. Pevačica Anica Jeremić iz Bele Crkve je

na održanoj priredbi otpevala nekoliko dojni i dve srpske narodne

pesme. Priredbi su prisustvovali i građani Bele Crkve srpske

nacionalnosti. Anica Jeremić je, zajedno sa dr Konstantinom

Lapadatom, oboje članovi rumunskog belocrkvanskog hora, postigla

najzapaženije rezultate među rumunskim amaterskim pevačima u

jugoslovenskom Banatu. Njih dvoje su se i profesionalno bavili

pevanjem, postajući članovi opere u Klužu. Anica Jeremić se vratila u

Belu Crkvu, nastavljajući kulturnu aktivnost u okviru tamošnjeg hora.

Belocrkvanski rumunski hor je održao svoju 52 redovnu

Skupštinu u prostorijama gostionice "Kod zlatnog anđela" u Beloj

Crkvi, koja se nalazila u vlasništvu Fondacije "Jon i Draga Pernian",

pod predsedništvom Joana Kampureanua258. U prethodnoj godini

(1931.), ovaj hor je imao 20 aktivnih članova, a krajem te godine broj

aktivnih članova je porastao na 32. Kao počasni članovi ovog društva

izabrani su Aurel Novak i Martin Mogoš. Na skupštini je konstatovano

da je u prethodnoj 1931. godini ovaj hor održao jedan koncert u parku

Kraljevića Đorđa, u saradnji sa fanfarom iz Kuštilja, da je učestvovao

na skoro svim nacionalnim državnim priredbama, dok je na takmičenju

koje je održalo nemačko pevačko društvo rumunski hor osvojio drugo

256 I.Bălan, Opere alese III, Publicistică, Pančevo 1980, 216.257 Nădejdea, br.24 od 10. jula 1932, 2.258 Nădejdea, br.9 od 3. aprila 1932, 3.

115

mesto (od osam takmičara). Interesantno je pomenuti i učešće ovog

hora na proslavi Pevačkog društva iz Kuštilja 1937. godine. Toj

proslavi su prisustvovala i druga rumunska kulturna društva, ali i

delegacije srpskog zanatlijskog hora i srpskog zemljoradničkog hora iz

Vršca259.

Kao primer rumunsko-srpske kulturne saradnje na ovim

prostorima možemo navesti i doček kraljice Marije u Alibunaru i

Vladimirovcu, prilikom njenog prolaska kroz ova mesta 1936. godine.

Kraljica je 5. maja 1936. prolazila sa 3 automobila kroz Vladimirovac,

na svom putu za Banlok (Rumunija), gde je trebala da se sretne sa

svojom sestrom, grčkom kraljicom Jelisavetom. Bivša rumunska

princeza je, prolazeći kroz Vladimirovac, uočila da seljaci nose

rumunsku narodnju nošnju, pa je zaustavila kola da bi razgovarala sa

njima. Obećala je da će prilikom povratka iz Banloka ponovo da se

zaustavi u Vladimirovcu.

Kada se kraljica vraćala iz Banloka, bila je svečano dočekana i u

Alibunaru260.Dočekali su je članovi alibunarskih kulturnih društava,

Sokolskog društva, Dobrovoljnog vatrogasnog društva, kao i veliki

broj građana. Kraljevski automobil se zaustavio ispred opštinske kuće,

gde su je dočekali predstavnici lokalnih vlasti, da bi se zatim kraljica

zaustavila usred mase oduševljenog naroda.U razgovoru sa seljacima,

kraljica je pokazala najviše interesovanja za broj rumunskog

stanovništva u mestu, kao i za banatsku narodnu nošnju. Nastavljajući

putovanje, Marija Karađorđević se istog dana zaustavila i u

Vladimirovcu261, gde je skoro celo selo dočekalo svoju "voljenu i

259 I.Bălan, nav.delo,216.260 Foaia poporului român, br.6 od 17. maja 1936, 1.261 O poseti kraljuce Marije Vladimirovcu: Foaia poporului român, br.7 iz 24. maja 1936, 1. ; Nădejdea, br.21 od 24. maja 1936, 2.

116

popularnu kraljicu". Među okupljenim seljacima nalazio se i načelnik

Bivolarević iz Alibunara. Bili su prisutni i učitelji sa učenicima

osnovne škole, koji su bili obučeni u narodnu nošnju. Zatim, tu su bili i

članovi Dobrovoljnog vatrogasnog društva, duvački orkestar "Dojna",

rumunski crkveni hor, kao i srpski crkveni hor kolonista iz

Vladimirovca, koji je otpevao kraljevsku himnu. Kraljica je dobila

poklone od meštana - razne delove narodne nošnje (rumunske i

srpske), bukete cveća, kao i nekoliko slika, čiji je autor bio Petru

Murgu, slikar samouk iz Vladimirovca, koje je naslikao specijalno za

tu priliku.Te slike su predstavljale portrete kralja Aleksandra i kralja

Petra, onako kako ih je slikar zamišljao, prvog u uniformi admirala, a

drugog u rumunskoj narodnoj nošnji. Neki građani Vladimirovca su

već ranije imali priliku da razgovaraju sa kraljicom Marijom. Tako se

za Nikolaja Mitera pričalo da je bio prevodilac prilikom sklapanja

veridbe između kralja Aleksandra i kraljice Marije262, dok je mlada

Speranca Meda (ćerka Nikolaja Mede) upoznala kraljicu prilikom

njene posete sanatorijumu u Sremskim Karlovcima, gde se mlada

vladimirovčanka lečila263. Kraljica je i u Vladimirovcu bila najviše

impresionirana rumunskom narodnom nošnjom i ćilimima, koji su bili

izneti iz kuća specijalno za tu priliku. Najzad je kraljica napustila

Vladimirovac, ispraćena zvucima fanfare koja je svirala "Beograd

marš”.

Jasno je, dakle, da je posle prvih godina života u novoj državi, u

kojima je gledao prema njoj sa nepoverenjem, rumunski seljak u

jugoslovenskom Banatu postao lojalan građanin jugoslovenske države,

poštujući sve ono što tu državu predstavlja, ali ne odustajući ni od

svojih nacionalnih i kulturnih specifičnosti.

262 O tome govori Petru Miter, rođen 1903, koji već više od 6 decenija živi u Kanadi. Videti: Petru Trifu, Petru Mităr-Pieruţă Topală, u "Familia", br. 7 od septembra 1995, 2.263 Nădejdea, br.49 od 9. decembra 1934, 2.

117

Kao dokaz lojalnosti prema državi i dinastiji, može poslužiti i

primer posete 150 građana rumunske nacionalnosti Oplencu novembra

1934. godine, gde je održan parastos tragično nastradalom kralju

Aleksandru, u kome su učestvovali i rumunski sveštenici, kao i hor iz

Uzdina.

Istovremeno, odvija se kulturna saradnja i sa drugim narodima

koji su živeli na ovim prostorima, a pre svega sa nemačkom manjinom.

Pored već pomenute saradnje u gradovima u kojima su zajednički

živeli građani srpske, rumunske i nemačke nacionalnosti, dolazilo je i

do uzajamnih poseta nemačkih i rumunskih kulturnih društava, pre

svega između susednih sela. Tako su hor i fanfara iz Margite održali

koncert u susednoj Mariolani (Plandište) 2. februara 1926. godine.

Pored rumunskih narodnih pesama, duvački orkestar iz Margite je

odsvirao valcere i čardaše. Tako su "Nemci iz ove opštine mogli da se

uvere da rumunski seljaci nisu tako nesposobni i nekulturni, kako neki

tendenciozno tvrde"264.

264 Graiul românesc, br.6 od 11. februara 1926, 2.

118

III.ULOGA ŠKOLE I CRKVE U KULTURNOJ POLITICI RUMUNSKE MANJINE

1.KULTURNA AKTIVNOST U ŠKOLAMA

Osnovne i srednje škole su u periodu između dva rata bile

značajna žarišta kulturne aktivnosti rumunske nacionalne manjine,

uprkos teškom problemima sa kojima se suočavalo obrazovanje na

rumunskom jeziku, naročito do 1935. godine.

Kriza obrazovanja na rumunskom jeziku posle Prvog svetskog

rata bila je prouzrokovana prvenstveno odlaskom velikog broja učitelja

u Rumuniju. Naime, od 105 učitelja koliko ih je bilo u ovim školama

pre rata, na svojim radnim mestima će ih ostati samo 32265. Ostali su,

kao i drugi intelektualci i činovnici, na osnovu prava o optiranju koje

je garantovalo stanovništvu Banata pravo da se opredeli da nastavi

život u jednoj ili drugoj državi, napustili radna mesta. Jedan od

razloga bi bio i donošenje naredbe da se u roku od godinu dana nauči

državni jezik. Inače, pravo školovanja nacionalnih manjina na

maternjem jeziku bilo je obezbeđeno međunarodnim ugovorima koji

su bili potpisani posle Prvog svetskog rata, pre svega ugovorom u Sen

Žermenu od 10. septembra 1919, kao i bilateralnim ugovorima

potpisanim sa Kraljevinom Rumunijom.

Tokom školske 1920- 1921. ukinute su konfesionalne škole koje

se pretvaraju u državne, na osnovu ministarske naredbe kojom je

proširena važnost Zakona o školama Srbije iz 1904. i na Vojvodinu266.

265 G.Popi, Rumuni u jugoslovenskom Banatu između dva rata, 93.266 isto, 94.

119

U prvoj deceniji posle rata, rumunske škole u Kraljevini SHS su imale

da reše i druge značajne probleme, kao što su problem školskih

udžbenika, priznavanje diploma učiteljima koji su završili školu u

Rumuniji itd.

U takvoj situaciji, u kojoj su škole na rumunskom jeziku jedva

uspevale da se održavaju, malobrojni učitelji koji su ostali na svojim

radnim mestima su pokušavali ne samo da održe kvalitet i organizaciju

nastave na jednom određenom nivou, nego i da škole u kojima predaju

ostanu značajna žarišta kulturne aktivnosti, a i sami da ostanu nosioci

kulturnog života u svom mestu ili čak na nivou čitave manjine.

Kulturna aktivnost u školama se ispoljavala naročito kroz

organizovanje školskih priredbi, na kojima su učestvovali učenici pod

nadzorom lokalnih učitelja. Na osnovu zakona, škole su svake godine

pripremale priredbe povodom državnih i verskih praznika, kao što su

1.decembar (dan Kraljevine SHS), 27. januar (Sv.Sava), ili 28. jun

(Vidovdan). Priredbe su organizovane i za kraj školske godine, za

seosku slavu, ili u drugim prilikama. Na priredbama su učenici

recitovali pesme za decu, kao i narodne ili verske pesme. Školski

horovi su takođe učestvovali na ovim priredbama, pod vođstvom

učitelja, od kojih su neki bili i horovođe u kulturnim društvima.

Obučeni u narodnu nošnju, učenici su izvodili i narodne igre, a vredniji

učitelji su pripremali i kratke pozorišne komade ili dijaloge, koje su

izvodili učenici.

Značajnu kulturnu aktivnost imala je Osnovna škola u

Sv.Mihajlu. Učitelj Nikolae Bađu, koji je bio školski horovođa,

organizovao je 1925. školsku priredbu, a prikupljeni novac je

iskorišćen za kupovinu novog crkvenog zvona267. U istoj školi radio je

i učitelj Simeon Todoran, takođe izuzetno aktivan na kulturnom planu,

267Parojihski arhiv u Lokvama, br.52-1927.

120

koji je sa grupom od 24 učenika 1929. godine prikazao pozorišni

komad "Dan i noć"268. U toku školske 1930-31. godine, Osnovna škola

u Sv.Mihajlu je prikazala 4 predstave, koje je posmatralo više stotina

gledalaca. Priredbu organizovanu na Vidovdan 1935. godine pratilo je

oko 400 gledalaca269.

Priredbe su bile organizovane i povodom verskih praznika. Tako

je u Mramorku na Uskrs 1924. održano savetovanje u prostorijama

škole i u organizaciji lokalnih učitelja, posle koje je prikazan jedan

pozorišni komad. Učenici su izveli crkvene pesme i recitacije270.Još

jednu priredbu, u organizaciji Save Nikolajevića, mramoračka škola je

prikazala povodom Duhova i kraja školske godine 3. juna 1924. U

programu je učestvovao i školski hor na 2 i 3 glasa271.

Delatnost rumunskih učitelja u Mramorku Save Nikolajevića i

Nikolaja Bokšana bila je izuzetno plodna. Nikolajević se najviše

isticao kao autor školskih udžbenika, a Bokšan kao organizator

pozorišnih predstava.

Kulturna delatnost nije bila prisutna u svim rumunskim školama,

niti je njen intenzitet i nivo bio svuda isti, što je najviše zavisilo od

samih učitelja. U školama u kojima nije bilo rumunskih učitelja nije se

moglo ni pomišljati o nekoj intenzivnijoj kulturnoj aktivnosti, što ne

znači da se u njima nije odvijala nikakva kulturna aktivnost. Ona samo

nije bila usmerena na negovanje rumunskih kulturnih tradicija, nego na

jačanje svesti o pripadnosti jugoslovenskoj državi. Tome su najviše

doprinele sokolske organizacije.

Do intensifikacije kulturnih aktivnosti u školama doći će

pristizanjem kontraktualnih učitelja iz Rumunije 1935. godine, koji su

268 I.Sfera, Şcoala din Locve-Sân Mihai în perioada 1765-2000, Pančevo 2001, 64.269 isto, 95.270 Graiul românesc, br.18 od 11. maja 1924, 3.271 isto, br.23 od 15. juna 1924, 3.

121

dobili radna mesta u rumunskim školama u jugoslovenskom Banatu na

osnovu Konvencije o uređenju manjinskih osnovnih škola u Banatu,

potpisane u Beogradu 10. marta 1933. Ovu konvenciju su potpisali

jugoslovenski ministar spoljnih poslova Bogoljub Jevtić i

opunomoćeni ministar Rumunije A.Jakovaki272. Ovom konvencijom

obezbeđena je osnovna nastava na maternjem jeziku za srpsku i

hrvatsku manjinu u rumunskom Banatu, kao i za rumunsku manjinu u

jugoslovenskom Banatu. Takođe su regulisana pitanja oko otvaranja i

izdržavanja manjinskih škola, oko postavljanja učiteljskog kadra,

pitanja nastavnog plana i programa i druga pitanja. Predviđeno je i

otvaranje odeljenja pri učiteljskoj školi u Temišvaru na srpsko-

hrvatskom jeziku i pri učiteljskoj školi u Vršcu na rumunskom

jeziku273.

Sa izvesnim zakašnjenjem i posle izvršenih tehničkih poslova,

novembra 1935. se prešlo stvarnom uvođenju u život Konvencije,

odnosno otvaranju potrebnog broja manjinskih škola u oba dela

Banata. Na osnovu toga otvorene su u jugoslovenskom Banatu 33

državne manjinske škole na rumunskom nastavnom jeziku. Od

ukupnog broja od 79 učitelja, njih 32 su bili jugoslovenski državljani

rumunske nacionalnosti, a ostali su bili rumunski državljani274.

Dolazak kontraktualnih učitelja je pozitivno uticao na kulturni

život u mestima nastanjenim rumunskim stanovništvom, a pre svega

na poboljšanje kulturnih aktivnosti u osnovnim školama. Porastao je

ne samo kvalitet i broj održanih priredbi, nego i sam način ispoljavanja

kulturnog stvaralaštva. Kontraktualni učitelji su doneli nove

kompozicije (horske, narodne, instrumentalne), nove narodne igre, što

je bitno uticalo i na poboljšanje rada kulturnih društava, u kojima su

272 G.Popi, Jugoslovensko-rumunski odnosi, 303.273 isto, 304.274 isto, 311.

122

kontraktualni učitelji postali horovođe i dirigenti, kao i organizatori

raznih kulturnih manifestacija. Njihova aktivnost na literarnom planu

je takođe bila značajna, pre svega kroz objavljivanje književnih dela i

raznih priloga u štampi.

Publicistikom se bave kontraktualni učitelji Mihaj Avramesku,

Teodor Šandru, George I.Jonesku, Aleksandru Kalota275, Valeriju

Dokna276 i drugi.

275 Kontraktualni učitelj u Sv.Mihajlu, vratio se u Rumuniju 1938.276 Saradnik "Foaia poporului român"

123

2.ĐAČKA I STUDENTSKA UDRUŽENJA

Osnivanjem odeljenja na rumunskom nastavnom jeziku pri

Gimnaziji i Učiteljskoj školi u Vršcu, stvaraju se nova žarišta kulturne

aktivnosti rumunske omladine, koja se najbolje ispoljava kroz

književnu delatnost. Uz podršku profesora Konstantina Zamfireskua,

direktora Rumunskog internata u Vršcu, 26. novembra 1937. godine je

osnovano Književno društvo "Banatska omladina" (Junimea

bănăţană)277. Sastanci ovog društva su se održavali u Rumunskom

internatu jednom nedeljno ili svake druge nedelje. Na bazi Pravilnika,

upravljanje društvom je povereno jednom odboru, koji vrši selekciju

prijavljenih radova, vodi razgovore, dok je uloga profesora trebala biti

sporedna - uloga posmatrača i savetnika. Cilj je bio zbližavanje između

profesora i učenika i negovanje kritičkog i umetničkog duha kod

učenika. "Junimea bănăţană" je ubrzo postala značajno žarište

rumunske kulture, koja je omogućavala afirmaciju talentovanih

učenika na polju književnosti i nauke.

Na svojim sastancima, članovi ovog društva su čitali originalne

pesme i prozu, obrađivali teme iz rumunske književnosti i istorije, a iz

njihovih redova su se regrutovali kasniji književnici, kao što su Jon

Markovičan, Trajan Doban, Jon Balan, Aurel Trifu, kao i budući

istoričari Gligor Popi, Damaskin Miok, Jon Čipu i drugi. Prvi

predsednik udruženja bio je pedagog Aurel Trifu (1937-38), a zatim

Kristea Sandu, takođe pedagog (1938-39), kao i učenici Trajan

Doban, Gligor Popi, Emilija Šnepf, Nikolae Vrzok. Najuspešniji

radovi bili su objavljeni u nedeljniku "Nădejdea", koja je ustupila

jednu stranicu društvu "Junimea bănăţană".277 G.Popi, Societatea de lectură a elevilor români de la şcolile secundare din Vârşeţ Junimea bănăţană, u Tibiscus, Uzdin, jun 1996, 6.

124

U Vršcu su, inače, u periodu 1938-1940, funkcionisala još i dva

srpska đačka književna društva: đačka družina "Skerlić" u okviru

Gimnazije i đačka družina "Uzajamnost" u okviru Učiteljske škole. Na

početku školske godine zainteresovani bi platili članarinu koja je

omogućavala da pozajmljuju knjige iz školske biblioteke i da

učestvuju na seminarima sa profesorima književnosti, kao i na

sastancima njihovog književnog društva278. Najbolji književni radovi

učestvovali su na nagradnom konkursu koji se godišnje održavao na

praznik Sv.Save, pod pokroviteljstvom bana Dunavske banovine. Prva

nagrada je iznosila 1000 dinara, a rad je trebao da obuhvata od 10 do

15 strana. U školskoj 1939-40. je nagrađeno 7 radova, a među

nagrađenima je bio i učenik Vasile Popa, buduće veliko ime srpske

književnosti. Prvi njegov književni uspeh je osvajanje prve nagrade

1939. godine, kao učenik VII razreda gimnazije, na pomenutom

takmičenju, sa radom "Gutljaj vina", dok mu je sledeće godine bio

nagrađen rad "Serpentine dima i života". Vasile Popa je 1939. godine

dobio i nagradu "Jadranske straže", za rad "Jadransko more u našoj

književnosti". Iako je pohađao gimnaziju na srpskom jeziku i isticao se

radovima na srpskom jeziku, Vasile Popa je učestvovao i u radu

rumunskog književnog kružoka "Junimea bănăţeană".

Određeni oblici kulturne aktivnosti bili su prisutni i u vršačkom

internatu, u kome je bilo učenika različite nacionalnosti, pa i

rumunske, koji su pohađali odeljenja Učiteljske škole i Gimnazije. U

Internatu se veliki broj učenika bavio različitim oblicima umetničkog

stvaralaštva. Bilo je učenika koji su svirali u tamburaškom orkestru, a

pojedini razredi su imali i svoj violinski orkestar. Veliki broj učenika

je pevao i u školskom horu279.

278 Todor Milovan, Activitatea extraşcolară a elevilor din Vârşeţ, Almanah Libertatea 1997, 49-52.279 Obrazovanje učitelja u Vršcu, Vršac 1996, 356.

125

Pored đačkog kružoka "Junimea bănăţeană", pomenućemo i

književni kružok učenika rumunske nacionalnosti koji su pohađali

gimnaziju u Velikom Bečkereku. Ovaj kružok je osnovan i

organizovan na inicijativu samih đaka. Bio je jedan od retkih oblika

kulturnog organizovanja Rumuna u ovom gradu u periodu između dva

svetska rata280.

Rumunski studenti u jugoslovenskom Banatu su osnovali svoje

udruženje još 1923. godine, pod nazivom "Udruženje rumunskih

studenata u Kraljevini SHS". Inicijativa za osnivanje ovog udruženja

potekla je u Temišvaru, a među njenim osnivačima bili su rektor

Lalesku, Aleksandru Butoarka i Štefan Ardeljanu, koji su uradili i prvi

Statut, koji je u stvari predstavljao samo prevod Statuta Udruženja

rumunskih studenata iz Beča281. Osnovni zadatak ovog udruženja bilo

je pitanje školovanja đaka i studenata iz Kraljevini SHS u Rumuniji.

Osnivački kongres je održan u Sv.Mihajlu 5. avgusta 1923. godine282,

a inicijator okupljanja studenata bio je inženjerski kandidat Štefan

Ardeljan, rodom iz Sv.Mihajla 283. Posle Tedeuma koji je održan u

lokalnoj crkvi, održana je svečana sednica koju je otvorio sveštenik

Korneliju Kure, direktor "Omladinskog društva u Sv.Mihajlu". Posle

nekoliko muzičkih tačaka i otvaranja etnografske izložbe, Štefan

Ardeljan je otvorio sednicu Kongresa. Izabrana je komisija od 5

članova: Al.Butoarka, Št.Ardeljan, Trajan Margan, Nikolae Popović i

280 Uspomenu na đačke dane u Velikom Bečkereku, uključujući i aktivnost đačkog književnog kružoka, opisao je Mojse Molkuciju, pod književnim pseudonimom Miu Marđineanu, u svom romanu "Devojka sa začuđenim očima" (Fata cu ochi miraţi) I -II, Libertatea, Pančevo 1972. i 1979.281 Vasile Barbu, Interviu cu Moise Molcuţiu, Clio, Temišvar, br.1, 32.282Graiul românesc, br.26 od 26. avgusta 1923, 1.283 Št.Ardeljan rođen je 1900. u Sv.Mihajlu. Studirao je na Politehnici u Torinu, Pragu, Brnu i Beču. Diplomirao je 1925. godine i postao inženjer mašinstva.

126

George Ortopan. Na sednici je govorio i narodni poslanik dr Joan

Žijanu.

Pošto je broj prisutnih studenata bio nedovoljan, nije doneta neka

značajnija odlika, osim raspravljanja o položaju rumunskih studenata u

Kraljevini SHS. Zahtevalo se preduzimanje potrebnih koraka kod

vlasti radi rešavanja studentskog pitanja preko poslanika Rumunske

stranke dr Joana Žijanua. Između ostalog, od Žijanua je traženo da

interveniše kako bi se za urednika nedeljnika "Graiul românesc" iz

Pančeva postavio jedan rumunski državljanin. O ovoj inicijativi je

Žijanu pisao Štefanu Ardeljanu još 22. juna 1923. da to nije

ostvarljivo, pošto bi urednik lista trebao dobro da poznaje srpski jezik,

kako bi čitao štampu i izvukao sve ono što je značajno za svoje

novine284.

Skupština Udruženja rumunskih studenata održana je u

Nikolincima 9.septembra 1923. Posle Tedeuma, koji je održan u

lokalnoj crkvi, profesor Vikentije Ardeljan je održao predavanje o

značaju knjige, biblioteka i kulturnih društava. Skupštinu je u

popodnevnim satima otvorio Aleksandru Butoarka. Objavljeno je da je

napravljen spisak rumunskih đaka i studenata koji žele da studiraju u

inostranstvu, kako bi dobili od Ministarstva prosvete sledeće olakšice:

izdavanje pasoša;

priznavanje strane diplome;

odlaganje vojnog roka do 25 godine;

dobijanje punomoća od strane Ministarstva finansija za

obezbeđenje potrebnih sredstava za školovanje u inostranstvu.

Ove zahteve je narodni poslanik Žijanu uručio Ministarstvu

prosvete, koje ih je odobrilo za učenike VII i VIII razreda, a za ostale

je bila neophodna potvrda od strane predsednika vlade Pašića.

284 Panta Cebzan, Inginerul Ştefan Ardeleanu Vâşcotă din Sâmiai, u Oameni de seamă ai Banatului, Simpozion, Uzdin, 23.04.2000, u izdanju Augusta, Temišvar 2001, 94.

127

Konstatuje se da je privremeno rukovodstvo Udruženja studenata bilo

veoma aktivno i na kulturnom planu, organizujući više priredbi po

rumunskim selima (28. avgusta u Sv.Mihajlu, 2. septembra u Kuštilju,

9. septembra u Nikolincima), uz pomoć profesora Vikentija Ardeljana

i studenata iz Sv.Mihajla. Pored moralnog značaja ovih priredbi,

prikupljena su i materijalna sredstva namenjena pomaganju siromašnih

studenata. Privremeno rukovodstvo je na tri održane sednice predložilo

i projekat Pravila, koji je predat na usvajanje Generalnoj skupštini.

Ovom prilikom je izabrano i novo rukovodstvo Udruženja, u sledećem

sastavu: Aleksandru Butoarka (student prava) - predsednik, Josif

Tarbac (student trgovačke akademije) - potpredsednik, Trajan Margan

(student trgovačke akademije) - generalni sekretar, Viorel Naja

(student medicine) - sekretar, Nikolae Popović (trgovačka akademija) -

blagajnik, Teodor Čoban (student teologije) - bibliotekar i arhivar. U

znak lojalnosti, skupština upućuje telegram Nikoli Pašiću. Vlasti nisu

međutim odobrile Pravila ovog Udruženja, kao što nisu bila odobrena

ni Pravila Kulturnog udruženja Rumuna. Studentska omladina bila je i

inicijator smotre rumunskih horova i fanfara, koja je trebala da bude

održana 7. i 8. septembra 1924. u Sv.Mihajlu, ali koju su vlasti

zabranile, o čemu je već bilo reči. Posle ovog neuspeha, u sledećih

nekoliko godina Udruženje studenata nije više prisutno na kulturnoj i

političkoj sceni Rumuna u jugoslovenskom Banatu.

Uslovi za oživljavanje studentskih udruženja se stvaraju tek

slabljenjem Šestojanuarske diktature. U Karansebešu je u leto 1931.

godine osnovan "Kružok rumunskih pravoslavnih studenata teologa",

čiji je predsednik bio Nikolaj Roman285. Pored pokretanja inicijative za

osnivanje "Udruženja rumunskih horova i fanfara", koje će biti

osnovano 30. avgusta 1931. u Alibunaru, "Kružok rumunskih

285 Nădejdea, br.27 od 12. jula 1931, 1.

128

studenata teologa" je pokrenuo i akcije za održavanje serije parastosa

kompozitoru Jonu Viduu, koji bi se održavali po rumunskim

parohijama, kao i akciju za prikupljanje pomoći nedeljniku

"Nădejdea". Ponovo se radi na sastavljanju liste rumunskih studenata i

đaka iz jugoslovenskog Banata, radi utvrđivanja njihovog broja, te

mogućnosti njihovog što boljeg organizovanja. Studenti organizuju

priredbe u matičnim selima. Ponovo su najaktivniji studenti iz

Sv.Mihajla, koji organizuju uspešnu priredbu povodom seoske slave

1931. godine286.

"Udruženje rumunskih studenata" obnavlja svoju aktivnost 1932.

godine, održavanjem kongresa rumunskih studenata u Uzdinu, u kući

Ilije Selje, 24. jula287. Raspravljalo se o aktivnostima studenata u

prethodnom periodu, kao i o mnogobrojnim teškoćama na koje nailaze

rumunski studenti iz jugoslovenskog Banata, naročito prilikom

prelaska granice sa Rumunijom. Glavna tema kongresa bio je položaj

rumunske manjine u jugoslovenskom Banatu288. Izabrano je i novo

rukovodstvo Udruženja, u sastavu: Mojse Molkuciju, student prava u

Beogradu - predsednik, Trajan Mukučanu, student Trgovačke

akademije u Klužu i Tiberiju Šdiku, student teologije u Černovicama -

potpredsednici, Trifu Selja, student prava u Beogradu - sekretar,

Silviju Negruciju - blagajnik. Za počasnog predsednika izabran je dr

Aleksandru Butoarka. Sa kongresa je upućen pozdravni telegram

kralju Aleksandru i predsedniku vlade, iz čijih je kabineta ubrzo stigla,

uz zahvalnost, i potvrda o prijemu pomenutih telegrama289.Ipak, mada

su Pravila prevedena na srpski jezik i predata vlastima u Kovačici na

286 isto, br.35 od 6. septembra 1931, 1.287 isto, br.27 od 31. jula 1932, 2.288 Constantin Brânzeiu, Organizarea românilor din Iugoslavia, Bukurešt 1933, 10.289 Nădejdea, nav.broj

129

odobravanje, odgovor nije stigao, što je kočilo aktivnost Udruženja,

pošto ovo na taj način i nije bilo legalno.

Borba za kulturnu emancipaciju i za prava Rumuna u

jugoslovenskom Banatu nije isključivala saradnju studenata iz redova

rumunske manjine sa drugim studentskim organizacijama. Tako je na

kongresu studenata Male Antante, koji je održan u proleće 1929. u

Pragu290, objavljena informacija koju su potpisali I.Floresku iz istočne

Srbije i I.Belđa iz jugoslovenskog Banata u kojoj se ukazuje na

probleme na koje nailaze studenti. Jugoslovenski delegat Tumin je

odgovorio da će "jugoslovenski studenti učiniti sve da ova manjina

postane neuništivi most koji spaja jugoslovenski i rumunski narod".

Saradnja jugoslovenskih i rumunskih studenata se inače odvijala preko

udruženja "Pobratimstvo" i "Nacionalnog udruženja hrišćanskih

studenata iz Rumunije"291.

Udruženje rumunskih studenata iz jugoslovenskog Banata ipak je

i dalje nailazilo na teškoće u svom radu, pošto mu Pravila nisu

odobrena ni godinu dana posle kongresa u Uzdinu, tako da se nije

mogao održati kongres povodom desetogodišnjice od osnivanja

Udruženja292.

Sledeći kongres Udruženja održan je u Seleušu 1. septembra

1935. godine. Izabrano je novo rukovodstvo u koje ulaze M.Molkuciju

kao predsednik, Nikolae Kornja (student prava u Zagrebu) -

potpredsednik, Đorđe Popa iz Seleuša (student Trgovačke akademije u

Klužu) - generalni sekretar i blagajnik, Josif Frenciju (student

medicine u Beogradu) - bibliotekar.

290 Şt.Ardelean, nav.delo, 31.291 C.Brânzeiu, nav.delo, 14.292 Nădejdea, br.27 od 31. jula 1932. i br.31 od 30. jula 1933.

130

Studentsko udruženje nastavlja svoju aktivnost tokom tridesetih

godina, delujući, između ostalog, i na kulturnom planu, pre svega kroz

održavanje priredbi i podržavanjem kulturnih aktivnosti. Ipak, nova

skupština Udruženja više nije sazivana, tako da je Udruženje spontano

prestalo sa radom. Do njegovog reaktiviranja doći će tek za vreme

okupacije 1942. godine, kada je održana skupština u Alibunaru. Tom

prilikom je za predsednika izabran Štefan Magda iz Ečke293.

293 V.Barbu, Interviu cu Moise Molcuţiu, Clio, br.1, 32.

131

3.SOKOLSKA ORGANIZACIJA

U periodu Monarhističke diktature, kada je ideologija

"integralnog jugoslovenstva" bila sastavni deo kulturne politike

Kraljevine Jugoslavije, njen uticaj se oseća i u kulturnoj aktivnosti

nacionalnih manjina, pa samim tim i rumunske nacionalne manjine u

jugoslovenskom Banatu. Među organizacijama koje su neposredno

doprinele jačanju uticaja ideologije "integralnog jugoslovenstva" i na

rumunsku manjinu, bila je svakako i organizacija "Soko Kraljevine

Jugoslavije". Neposredno nakon ujedinjenja, osnovni cilj sokolske

organizacije postao je da u "jedinstven narod" unese "zdravu misao",

misao poštovanja nove države, misao bratske sloge i narodnog

jedinstva294. Nošene idealizmom, uverene da je nastupilo novo doba,

sokolske organizacije su nastojale da svojim kulturnim radom afirmišu

među "troimenim narodom" ideju ujedinjenja, jugoslovenstva,

slovenstva. Sokoli su svoje članstvo vaspitavali kao "svesne

državljane" sa osećajem odgovornosti za sudbinu države. Sokolskoj

organizaciji se stalno nametalo pitanje kako najuspešnije sarađivati sa

državom. Ta dilema je razrešena uvođenjem diktature. Država je 1929.

godine nastupala kao autoritarna organizacija koja bezuslovno nameće

svoju volju zakonom, dok je sokolstvo do tog momenta bilo

prvenstveno organizacija privatne inicijative, zasnovana na slobodnoj

volji svog članstva i ideji koja ga je okupila295. Nakon donošenja

Zakona o osnivanju Sokola Kraljevine Jugoslavije 5. decembra 1929,

sokolstvo prerasta u državnu organizaciju. Članove njegove uprave

određivali su pojedini vladini ministri, a kralj je tražio da oni u svakom

294 Ljubodrag Dimić, Kulturna politika Kraljevine Jugoslavije I, 433.295 isto, 434.

132

trenutku budu i njemu poznati. Sokoli su imali zadatak da dopirinesu

širenju ideje jugoslovenskig nacionalizma. Oni su dobili zadatak da

stvore generaciju čistih Jugoslovena, telesno i duhovno zdrave građane

Kraljevine Jugoslavije.

Zadatak sokola bio je da se staraju o telesnom, kulturnom i

zdravstveno-higijenskom vaspitanju. Osim javnih vežbi, sokoli su

organizovali priredbe, akademije i javne časove. Tridesetih godina,

sokolske ideje prodiru i na selo, tako da će sa njima biti upoznato i

rumunsko stanovništvo u Banatu. Na taj način će doči do osnivanja

sokolskih četa i u mestima sa rumunskim stanovništvom, a njeni

članovi će biti regrutovani iz redova srpske i rumunske omladine u tim

mestima. Najstarije sokolsko društvo u jednom mestu u kome su živeli

i Rumuni (iako rumunsko stanovništvo u početku nije bilo uključeno u

rad sokolskih društava), osnovano je u Kovinu još 26. juna 1921.

godine, u skladu sa pravilima koje je propisao Sokolski savez Srba,

Hrvata i Slovenaca. Starešina ovog sokolskog društva bio je Đura

Nadaški296. U kovinskom srezu sokolska društva su kasnije osnovana i

u drugim mestima, pa i u onima sa rumunskim stanovništvom, kao što

su Mramorak i Deliblato. Sokolsko društvo u Mramorku je osnovano

1931. godine, uz finansijsku pomoć uglednih građana ovog mesta

(učitelji, opštinski činovnici, trgovci, zanatlije, veleposednik Kornel

Hubert)297, kao i lokalnog vatrogasnog društva. Prikupljanje sredstava

za osnivanje sokolskog društva u Mramorku obavljeno je na zabavi

održanoj 11. jula 1931. godine. Inicijator i priređivač zabave bio je

učitelj Svetislav Omorac, a svoj doprinos dao je i rumunski učitelj

Nikolae Bokšan, koji se predstavio publici sa nekoliko pesama, koje je

otpevao uz pratnju đačkog orkestra. Znameniti kulturni radnik, učitelj

Nikolae Bokšan (1899-1957) je dugi niz godina bio nosilac kulturnih

296 IAP, Fond sreskog načelstva u Kovinu, kutija 7.297 Pančevac, br.36 od 29. avgusta 1931.

133

aktivnosti Rumuna u Mramorku, kao horovođa i organizator

pozorišnih predstava298, ali i organizator školskih kulturnih aktivnosti.

Posle dugogodišnjeg rada u mramoračkoj osnovnoj školi (1924-1948.),

Bokšan će postati prvi profesionalni režiser Rumunskog pozorišta u

Vršcu.

Sokolska društva su osnovana i u mestima u kojima su Rumuni

činili veliku većinu stanovništva, kao što su Veliki i Mali Torak,

Sv.Mihajlo, Alibunar i druga. U Uzdinu je sokolsko društvo osnovao

učitelj Rodoljub K.Minić, januara 1931. godine. Ovo društvo je 1934.

podiglo i svoj dom, kao prvi u srezu Kovačica. Na čelu društva se

nalazio opštinski beležnik Žarko Rajković, koji je bio i najzaslužniji za

podizanje sokolskog doma u Uzdinu. U ovom mestu su inače postojale

i druge kulturno-nacionalne ustanove, kao što su Narodna odbrana,

Jadranska straža, Vatrogasno društvo i opštinski odbor Društva

Crvenog Krsta.

"Narodna odbrana", koja je postojala u Srbiji još pre Prvog

svetskog rata, obnovila je svoj rad u Kraljevini SHS 1926. godine, pod

predsedništvom vojvode Stepe Stepanovića, kao organizacija koja ima

prevashodno kulturni cilj - rad na kulturnom preporođaju srpsko-

hrvatsko-slovenačkog naroda i ostvarivanje kulturne integracije među

svim delovima slovenskog juga299. Rad na izgradnji ideologije o

kulturnom i duhovnom jedinstvu svih Jugoslovena bio je u osnovi

kulturnog rada koji je sprovodila Narodna odbrana. Pored Uzdina, od

rumunskih naselja se Mesni odbor Narodne odbrane osniva i u

Vladimirovcu, sastavljen od "lokalnih intelektualaca"300. U ovom

mestu je 23. novembra 1929. "Narodna odbrana" održala jednu

značajnu kulturnu manifestaciju. Programi su se tom prilikom

298 G.Popi, Românii din Banatul sârbesc, 215.299 Lj.Dimić, nav.delo, I , 466-467.300 Nădejdea, br.50 od 8. decembra 1929, 2.

134

održavali na dva mesta. Prva priredba se održavala u hotelu

"Hofmajster", gde je lokalni duvački orkestar "Dojna" svirao srpske,

nemačke i rumunske kompozicije. Priredba je počela intoniranjem

Kraljevske himne, u prisustvu uglednih gostiju iz Beograda, Pančeva i

Alibunara. Istovremeno se u hotelu "Mrkšić" u Vladimirovcu

održavala i druga priredba, na kojoj je svirao vojni duvački orkestar iz

Velikog Bečkereka, kao i narodni orkestar Jona Duraina.

Početkom tridesetih godina, kao organizacija "svih nacionalno

svesnih i moralno ispravnih Jugoslovena", Narodna odbrana je

postojala i u Kovinu.

U jugoslovenske organizacije koje su delovale i na prostoru

Banata, svrstavamo i "Jadransku stražu". Pored Uzdina, sa ovom

organizacijom se susrećemo i u Mramorku 1931. i u Kovinu 1934.

godine. U Mramorku je "Jadranska straža" učestvovala u proslavi

Vidovdana 1931. godine, na kojoj je govor održao učitelj Svetislav

Omorac, a bio je prisutan i predsednik mesne organizacije "Jadranske

straže" dr Šundić. U korist "Jadranske straže" mramorčani su tom

prilikom sakupili 385 dinara301.

Lojalnost i prihvatanje života u novoj državi bili su logični

nastavak tradicionalno dobrih odnosa između Rumuna i Srba, uprkos

nepoverenju koje je rumunsko stanovništvo iskazalo prema Kraljevini

SHS u prvim godinama njenog postojanja. Viševekovni zajednički

život na ovim prostorima, u raznim državama i pod raznim režimima,

učinili su da, uprkos pojedinim slučajevima proganjanja intelektualaca,

sukobljavanja u štampi i drugih oblika pritisaka novih državnih vlasti

na rumunsko stanovništvo jugoslovenskog Banata, ono zadrži svoje

tradicionalno shvatanje da su Srbi jedan blizak i prijateljski narod, sa

301 Pančevac, br.27 od 4. jula 1931.

135

kojim treba nastaviti zajednički život. Ovo važi i za kulturni život

Rumuna i Srba, u kome je bilo međusobnih uticaja i raznih oblika

uzajamne pomoći. Uvek kada su finansijska sredstva to dozvoljavala,

rumunsko stanovništvo je pomagalo osnivanje i održavanje srpskih

kulturnih institucija, onako kako je pomagalo i sopstvene kulturne

institucije. Navešćemo nekoliko primera pomoći i podrške opštine

Nikolinci srpskim kulturnim institucijama. Odlukom br.79-1923 iz 18.

decembra 1923. opštinsko predstavništvo Nikolinci prihvata da se za

podizanje spomenika kralju Petru u Velikom Bečkereku izdvoji suma

od 10.000 dinara302. Novčana pomoć koju je ista opština pružila

"srpskoj nacionalnoj omladini iz Bele Crkve" iznosila je 1925. godine

2000 dinara303. Iste godine je srpskoj crkvi u Kajtasovu odobrena

pomoć od 200 dinara304.

4.RUMUNSKA PRAVOSLAVNA CRKVA I KULTURNI RAZVOJ RUMUNA U BANATU

302 IAP, Opština Nikolinci, Zapisnik za glavnu skupštinu,1922-1926, knjiga 8, str.143.303 IAP, isto, odluka br.1529-1925, str. 221-222.304 isto, br.75-1596-1925, str. 228.

136

U periodu između dva svetska rata, kada se broj rumunskih

intelektualaca u jugoslovenskom Banatu znatno smanjio u odnosu na

prethodni period, uloga pravoslavnog sveštenstva i njen uticaj na

kulturni razvoj rumunskog stanovništva postaje nezamenljiva. Kako u

opštem kulturnom pokretu banatskih Rumuna, tako i u kulturnom

razvoju pojedinih mesta, sveštenstvo se nalazi na samom čelu većine

kulturnih udruženja i bitno utiče (ponekad i odlučujuće), na kulturne

aktivnosti amaterskih društava i drugih kulturnih organizacija. Njihov

uticaj se manifestuje na više načina: kroz rad u rukovodećim organima

kulturnih društava, pre svega u vidu organizovanja delatnosti kulturnih

društava (održavanje discipline, saradnja sa drugim društvima, izbor

programa kulturnih manifestacija, delovanje kao horovođe itd.), zatim

kroz publicističku delatnost (kao urednici i saradnici pojedinih listova),

kao autori radova sa književno-istorijskim sadržajem, kao organizatori

i osnivači biblioteka, kao predstavnici sela, kulturnih društava i

udruženja u odnosima sa matičnom zemljom itd. U teškim uslovima za

rad, sveštenici su uspevali da ponovo ujedine sve stvaralačke snage

stanovništva, imajući na taj način presudni uticaj u borbi za očuvanje

nacionalnog identiteta. Uprkos njihovom direktnom učešću u

sukobima između rumunskih intelektualaca tokom dvadesetih i

tridesetih godina, njihova uloga ostaje veoma važna u kulturnom

razvoju Rumuna u jugoslovenskom Banatu.

Uticaj pravoslavnog sveštenstva na kulturne prilike u banatskom

selu ostaje prisutan u celom međuratnom periodu. U mnogim mestima

sveštenici su bili jedini intelektualci koji su, uz mali broj učitelja, ostali

uz seljake u periodu masovnog prelaska intelektualaca u Rumuniju, u

prvim godinama posle Prvog svetskog rata. Dok su učitelji i drugi

državni službenici napuštali svoja radna mesta pre svega zbog

137

nepoznavanja novog državnog jezika, predstavnici crkve, koja nije bila

u nadležnosti državnih organa, imali su bolje uslove da ostanu na

svojim radnim mestima, a njihov odlazak preko granice je bio više

motivisan političkim razlozima. Tako su neki od najuticajnijih

sveštenika, poznati kao značajne nacionalne vođe u ovom kraju, kao

što su Avram Korča iz Kuštilja i Joanikije Njagoje iz Vladimirovca,

neposredno posle Prvog svetskog rata prešli u Rumuniju.Velika većina

sveštenika je međutim ostala na svojim mestima, tako da je 1924.

godine u jugoslovenskom Banatu prisutno ukupno 42 rumunska

pravoslavna sveštenika, u 40 naselja305, dok je 10 godina kasnije

njihov broj porastao na 51 sveštenika306. Rumunske pravoslavne

parohije u jugoslovenskom Banatu su pripadale eparhijama u

Karansebešu (južni Banat) i Aradu (srednji Banat), dok se sedište

mitropolije nalazilo u Sibiu. Vernici iz jugoslovenskog Banata su u

savetu Mitropolije imali jednog predstavnika, u ličnosti prote Trajana

Opree iz Vršca, dok su se u skupštini eparhije Karansebeš, pored prote

Opree, nalazili i pukovnik Gavrila Mihajlov i dr Aleksandru Butoarka

kao predstavnici protopresviterata Vršac, kao i prota Joan Murgu,

učitelj Nikolae Šofariju i inženjer Štefan Ardeljan, kao predstavnici

protopresviterata Pančevo. U skupštini aradske eparhije su se nalazili

sledeći predstavnici iz jugoslovenskog Banata: sveštenik Gerasim

Andru, dr Pavel Obadeanu i dr Dimitrije Kiroj.

Uticaj sveštenstva na političke i kulturne prilike bio je očigledan.

U većini seoskih kulturnih društava sveštenici imaju rukovodeća

mesta. Tako je sveštenik Korneliju Kure bio predsednik "Omladinskog

društva u Sv.Mihajlu"307, Viktor Božin je bio horovođa u Seleušu od

305 Calendarul poporului pe anul comun de la Christos 1925, întocmit de Romulus Roman, 30-32.306 Calendarul "Nădejdea" pe anul comun 1935, 48-52.307 P.Gătăianţu, Personalitatea preotului Korneliju Kure,Foaia Sân-Mihaiului, br.9, jun 1998, 3.

138

1919. i potpredsednik "Čitalačkog i pevačkog društva u Markovcu" od

1927. godine308. Konstantin Dimijan postaje predsednik "Crkveno-

svetovnog vokalnog horskog društva u Vladimirovcu" 1920. godine309,

George Šdiku vodi hor u Seleušu od 1926. godine310, Trajan Božin

osniva hor "Dojna" u Uzdinu 1922. godine itd.

Pojedini sveštenici se ističu ne samo rukovodećom ulogom u

lokalnim kulturnim društvima, nego i kao lideri rumunske manjine u

jugoslovenskom Banatu. Tako je sveštenik Teodor Petrika (1888-

1953) bio ne samo predsednik pevačkog društva u Nikolincima311,

nego i predsednik Rumunske stranke u Kraljevini SHS od 1925.

godine312, a ističe se i publicističkom delatnošću u nedeljniku

"Nădejdea", a kasnije i kao član uredništva listova "Foaia poporului

român" i "Biruinţa". Bio je i član "Astre", kao i direktor novčanog

zavoda "Luceafărul" iz Vršca. Jasno je, dakle, da je Teodor Petrika bio

jedna od vodećih ličnosti u političkom, kulturnom i ekonomskom

životu rumunske manjine u međuratnom periodu.

Sličnu ulogu imao je i sveštenik Joan Miter, paroh u Orešcu

(1907-1932) i Straži (1920-1943). Ovaj sveštenik je osnovao hor

(1913) i fanfaru (1926) u Orešcu, a nalazio se i na čelu hora iz Straže

(od 1931-32). Pored ovih kulturnih aktivnosti na lokalnom nivou, Joan

Miter radi i kao urednik nedeljnika i kalendara "Nădejdea", a od 1936.

i kao urednik novoosnovanog nedeljnika "Foaia poporului român".

Najznačajnija je, međutim, njegova rukovodeća uloga u Udruženju

rumunskih horova i fanfara (1931) i u "Astri", od 1936. U oba

308 N.Chipurici, nav.delo, br.63, 102-103.309 ARPCV, Zapisnici horskog društva, 1920.310 A.Bojin, Seleuş-Un secol de activitate culturală, 81.311 Satul 899, br.16, april 2001, 6.312 G.Popi, Formiranje, razvoj i delovanje Rumunske stranke 1923-1929, Istraživanja 3, Novi Sad 1974, 341.

139

pomenuta udruženja, koja su okupljala većinu seoskih kulturnih

društava, Joan Miter se nalazio na mestu predsednika.

Sveštenik Lazar Krdu iz Sv.Mihajla (1901-1973)313 još je jedna

od znamenitih ličnosti iz redova klera koja je uticala bitno na politički

i kulturni život bamatskih Rumuna u međuratnom periodu. Bio je

sekretar Udruženja rumunskih horova i fanfara i jedan od osnivača

"Astre", nalazeći se na odgovornoj funkciji generalnog sekretara ovog

udruženja.U sferi publicistike bio je urednik lista "Novo doba" iz

Pančeva (1935), kao i jedan od inicijatora i urednika lista "Foaia

poporului român".

Konstantim Dimijan, sveštenik u Vladimirovcu u periodu 1908-

1956, isticao se značajnom ulogom na političkom, ekonomskom,

kulturnom i konfesionalnom planu, kako u svojoj parohiji, tako i na

nivou cele manjine. Od 1923. nalazi se u rukovodstvu Rumunske

stranke u Kraljevini SHS, jedan je od osnivača i potpredsednik

Udruženja rumunskih horova i fanfara, a nalazi se i u rukovodstvu

Udruženja rumunskog klera (1931). Bio je član uredništva "Nădejdea",

jedan je od osnivača pevačkog društva "Dojna" u Vladimirovcu

(1928)314.

Među pripadnicima klera svakako su izuzetno značajnu ulogu

imali i prote, koji su se nalazili na čelu tri protopresviterata sa

sedištima u Vršcu, Pančevu (Banatsko Novo Selo) i Sarči.

Vršački prota Trajan Oprea (1866-1947) bio je poznati borac za

nacionalna prava banatskih Rumuna315. Na tom položaju se nalazio još

od 1906. godine, a 17. novembra 1918. bio je postavljen na čelo

Gradskog odbora u Vršcu. Na osnivačkoj skupštini Rumunske stranke

u Kraljevini SHS 10. februara 1923. bio je izabran za potpredsednika 313 I.Sfera, Un om în slujba neamului, Foaia Sâmiaiului, br.8, mart 1998, 7.314 M.Măran, Biserica din Vladimirovaţ, 22-23.315 G.Popi, Românii din Banatul sârbesc, 233-234.

140

te stranke. Posle Prvog svetskog rata se nalazio i na čelu novčanog

zavoda "Lučafarul". Branio je prava rumunske crkve i škole, bio je

profesor u rumunskim odeljenjima u Učiteljskoj školi i Gimnaziji u

Vršcu, podržavao je osnivanje Rumunskog internata u Vršcu. Bio je

izabran i za predsednika Kulturnog udruženja Rumuna u Kraljevini

SHS (1923). Intenzivno je radio na nabavljanju knjiga i publikacija iz

Rumunije, u cilju širenja obrazovanja i kulture među seljaštvom.

Sličnu ulogu imao je i pančevački prota Joan Murgu. Rođen

1867. u Vladimirovcu, studirao je teologiju u Karansebešu i

Černovicama. Služio je kao paroh u mestu Saska Montana, a 1924.

postaje pančevački prota, sa sedištem u Banatskom Novom Selu.

Intenzivno se bavio i kulturnim aktivnostima u svom protopresviteratu,

sarađivao je sa prilozima u štampi316.

U protopresviteratu Sarča, koji je obuhvatao pravoslavne Rumune

iz srednjeg Banata, služio je kao adminstrator prota Gerasim Andru,

jedan od najvećih erudita među Rumunima u jugoslovenskom

Banatu317. Posedovao je bogatu privatnu biblioteku sa preko 2000

naslova, koje je pozajmljivao đačkoj i studentskoj omladini, kao i

drugim ljubiteljima knjige, tako da je na taj način bitno uticao na

formiranje intelektualne elite u ovom delu Banata. Održavao je živu

korespondenciju sa Korijolanom Burakuom.

Kao znameniti kulturni radnici iz redova rumunskog

pravoslavnog klera isticali su se i sveštenici Adam Fištea iz Grebenca,

Kuzman Lapadat iz Ritiševa, a naročito Nikolaj Roman, svi urednici

nedeljnika "Nădejdea" u pojedinim periodima, Joan Farka iz Velikog

Torka i Valeriju Magdu iz Ečke, poznati kao publicisti i pisci radova

sa istorijskom tematikom, zatim Teodor Frenciju iz Jankov Mosta itd.

316 M.Măran, Petroviceni de altădată, 63-64.317 L.Lăpădat, Preotul Gherasim Andru, Oameni de seamă ai Banatului, Simpozion, Uzdin, 23.04.2000, Temišvar 2001, 55-57.

141

Nikolaj Roman (1900-1977), jedan od najznačajnijih publicista u

međuratnom periodu, rođen je u Ritiševu318. Završio je teologiju u

Karansebešu, a više godina je radio u uredništvima raznih publikacija

u Rumuniji. Godine 1919. objavljuje prvu zbirku pesama pod

naslovom "Psalmi mladosti" (Psalmii tinereţii). Sarađuje sa poznatim

rumunskim književnikom Kamilom Petreskuom, koji ga ubacuje u

uredništvo lista "Rumunski Banat" (Banatul românesc) iz Lugoža.

Radi i kao sekretar u uredništvu časopisa "Rumunski jezik" (Limba

română), zatim vodi listove "Zemlja" (Ţara) i "Seljaštvo" (Ţărănimea)

iz Oravice, kao i "Luminătorul" iz Temišvara. Posle povratka u

jugoslovenski Banat, postaje jedan od osnivača "Nădejdea" 1927.

godine, a dugo godina radi i kao urednik ove publikacije. Posle razlaza

sa Aleksandrom Butoarkom, uređuje list "Biruinţa" 1938-1939. Bio je

i saradnik drugih publikacija iz Rumunije i Jugoslavije: "Banatul",

"Almanahul Banatului" iz Temišvara, "Foaia diecezană" iz

Karansebeša, "Graiul românesc" iz Bukurešta, "Graiul românesc" iz

Pančeva itd. Nalazio se i na odgovornoj funkciji generalnog sekretara

Rumunskog Centralnog Odbora. Od 1934. do 1943. radio je kao

kapelan u Alibunaru319, pored paroha Nikolaja Popovića, a u periodu

1943-1947. služi kao paroh u istom mestu, posle čega prelazi u

Rumuniju.

Pokušaji organizovanog delovanja rumunskog klera, osnivanjem

njihovog udruženja, bili su kratkog veka. Već je pomenut "Kružok

rumunskih studenata teologa iz jugoslovenskog Banata" osnovan 1931.

u Karansebešu, kao i "Udruženje rumunskog pravoslavnog klera u

jugoslovenskom Banatu”, osnovano krajem iste godine.

Rumunska pravoslavna crkva u jugoslovenskom Banatu je još od

1923-1924. odvijala svoju kulturnu delatnost i u okviru takozvanih 318 G.Popi, Nicolai Roman - Activitatea publicistică, Tibiscus, br.10, oktobar 2000, 6.319 Monografia Alibunarului, 80.

142

religioznih kružoka, na kojima su se, pored čisto verskih pitanja,

organizovala i predavanja, priredbe i druge manifestacije. Jedan

religiozni kružok je obuhvatao više crkvenih opština, održavajući

sastanke naizmenično u svim mestima. Religiozni kružoci su trebali da

na kulturnom planu bar donekle zamene kulturna udruženja čija

pravila nisu bila registrovana od organa državne vlasti. Na sastancima

religioznih kružoka učestvovali su sveštenici iz više mesta, koji su

održavali predavanja iz oblasti religije i kulture, uz učešće jednog ili

više kulturnih društava. Sastanci religioznih kružoka sazivani su preko

štampe, koja je davala i iscrpne izveštaje o aktivnosti ovih kružoka.

Tako je u 1933. godini održano više sastanaka religioznih

kružoka. U Vladimirovcu je 12. marta održan sastanak religioznog

kružoka, u prisustvu pančevačkog prote Joana Murgua, lokalnih

sveštenika Konstantina Dimijana, Štefana Šperkeza i Valerija Filareta

Perina, kao i sveštenika Aurela Uroša itd320. U Vojvodincima je 7.

maja te godine održan sastanak religioznog kružoka na kome su

prisustvovali sveštenici Joan Miter (Straža), Viktor i Oktavijan

Trajlović (Kuštilj), Stefan Balea i Adam Fištea (Grebenac), Adam

Maran (Orešac), kao i lokalni sveštenici O.Pauca i Liviju Dee321.

Prigodan govor održao je sveštenik Adam Maran, a liturgiju je izveo

hor iz Vojvodinaca. Na večernjoj službi održali su govore i Joan Miter

i O. Pauca. Lokalni hor i fanfara izveli su više nacionalnih melodija.

Isti religiozni kružok održao je uskoro još jedan sastanak, u Kuštilju

26. maja 1933, uz učešće lokalnog hora i fanfare322. Religiozni kružok

koji je obuhvatao mesta Sočica, Jablanka, Markovac, Mali Žam i Malo

320 Nădejdea, br.13.od 26. marta 1933, 3.321 Isto ,br.23 od 4. juna 1933, 3.322 isto, br.24 od 11. juna 1933, 2.

143

Središte sazvan je za 5. jun 1933323, na poziv predsednika ovog

kružoka Joana Tatukua.

O održavanju sednica religioznih kružoka obaveštava nas,

počevši sa 1936. godinom, i list "Foaia poporului român". Prvi

sastanak religioznog kružoka Bela Crkva 1936. godine održan je u

Grebencu, u prisustvu sveštenika iz Straže, Vojvodinaca, Orešca i

Grebenca324. Prisustvovao je i profesor Tiberiju Miter iz Rumunije,

koji je održao predavanje o čuvanju nacionalnih individualnosti. Ni

ovoga puta nije izostala priredba lokalnog kulturnog društva.

Određeni uticaj na razvoj verskih i kulturnih prilika među

stanovništvom imala je i crkvena pravoslavna organizacija "Oastea

Domnului", koja nije postojala u svim mestima. Najaktivnija su bila

udruženja "Oastea Domnului" iz Sv. Mihajla i Uzdina. Na crkvenoj

slavi u Sv.Mihajlu, avgusta 1936, bili su prisutni i članovi "Oastea

Domnului" iz Uzdina, koji su imali i svoj duvački orkestar, kao i gosti

iz Alibunara, članovi istog srpskog udruženja, na čelu sa dr

Tominom325. Ova udruženja su imala i svoje horove, koji su izvodili

verske pesme. Tom prilikom zabeležena je i poseta ministra fizičke

kulture Rogića. Dočekalo ga je mnoštvo građana, sa lokalnim

duvačkim orkestrom. Ministar je tom prilikom posetio opštinu i

kulturno društvo u ovom mestu.

Pravoslavna crkva je, prema tome, bitno uticala na kulturni razvoj

Rumuna u jugoslovenskom Banatu, pre svega kroz publicističku i

organizatorsku delatnost sveštenstva, kroz delovanje religioznih

kružoka i udruženja "Oastea Domnului", tako da je ona značajna ne

samo za versku i kulturnu aktivnost na selu, nego i za očuvanje

prijateljstva i povezanosti sa susednim zemljama, u prvom redu sa

323 isto, br.23 od 4. juna 1933, 3.324 Foaia poporului român, br.19.od 6. avgusta 1936, 4.325 isto, br.20 od 23. avgusta 1936, 3.

144

Rumunijom, kao i sa organima državne vlasti. Sa druge strane, to je

ipak predstavljalo i jačanje uticaja klerikalizma na selu.

IV.KNJIŽEVNO-PUBLICISTIČKA I NAUČNA DELATNOST

1.BIBLIOTEČKE INSTITUCIJE

145

U okviru "Čitalačkih i pevačkih društava” postojale su i

biblioteke. Njihov je broj porastao naročito posle osnivanja «Astre» u

Banatu 1896. godine. Ova kulturna asociacija se zalagala za osnivanje

bibiloteke "Astra" u svakom mestu gde je postojala njena sekcija. Da

bi se to postiglo, planirano je osnivanje jednog fonda seoskih

biblioteka, ali se očekivala i finansijska pomoć od samih seljaka, zbog

kojih bi se i osnovale biblioteke. Početkom XX veka, "Astra" je počela

da mesečno izdaje brošure iz takozvane "Narodne bibilioteke

Asocijacije" ("Biblioteca populară a Asociaţiunii"), koje su, zajedno sa

godišnjim kalendarom, dobijali svi redovni članovi "Astre". Godine

1913, "Astra" je imala 43 biblioteke širom Banata". Takvih biblioteka

je bilo i u mestima koje su posle Prvog svetskog rata pripala Kraljevini

SHS.

Podelom Banata nakon Prvog svetskog rata, prekinuta je

aktivnost "Astre" u onim mestima koja su pripala Kraljevini SHS.

Mnoge biblioteke su prestale da postoje, a neke su nastavile rad u

okviru "Čitalačkih i pevačkih društava" ili kao parohijske biblioteke,

ali sa malim brojem knjiga. U prvoj polovini dvadesetih godina, broj

takvih biblioteka je bio mali, mada je bilo i pokušaja osnivanja novih

biblioteka. Tako je u mestu Ovča 1923. godine osnovana "opštinska"

biblioteka, na inicijativu lokalnog beležnika Trajana Krišana, a uz

pomoć lokalnih učitelja Dimitrijevića i Junića. Za predsednika odbora

biblioteke izabran je učitelj Joca Dimitrijević. Neke biblioteke su

radile bez prekida još od početka XX veka. Tako je biblioteka u

Grebencu osnovana još 1907. godine, a u Mramorku 1916. godine. U

Sarči je biblioteka osnovana 1921. godine, u Jablanci, Deliblatu i

Margiti 1925. godine, a u toku sledećih godina i u drugim mestima.

Položaj biblioteka u mestima sa rumunskim stanovništvom

počinje da se poboljšava 1927. godine, zahvaljujući biblioteci

146

"I.G.Bibičesku" iz Turnu Severina (Rumunija), a pre svega

zahvaljujući zalaganju njenog direktora Koriolana Burakua. Naime,

ova biblioteka je te godine poslala u svaku rumunsku parohiju u

jugoslovenskom Banatu po jednu pošiljku koja se sastojala od 155

knjiga, da bi tokom sledećih godina stigle nove pošiljke, čime je

obogaćen knjižni fond ovih biblioteka. One su osnovane kao

parohijske biblioteke, nalazeći se pod nadzorom sveštenstva, koje je

bilo u stalnom kontaktu sa Koriolanom Burakuom. Zahvaljujući

donacijama iz Turnu Severina, broj knjiga u pojedinim bibliotekama je

krajem dvadesetih godina porastao na preko hiljadu, što je obzirom na

tadašnje uslove za razvoj kulture koji su postojali u ovim selima, ipak

zadovoljavajuća brojka. Tako je, na primer, biblioteka u Margiti

brojala 1929. godine 1375 knjiga.

U inventaru ovih biblioteka nalazile su se pretežno knjige

rumunskih autora čija je tema bila pristupačna mentalitetu banatskog

seljaka (priče iz narodnog života, legende, šaljive pesme itd.), mada je

bilo i dela klasične literature. Mada sa skromnim brojem knjiga, ove

biblioteke su doprinele bržoj kulturalizaciji rumunskog seljaka,

njegovoj nacionalnoj, ekonomskoj, socijalnoj i kulturnoj emancipaciji.

U Sv.Mihajlu je biblioteka funkcionisala u sastavu "Omladinskog

društva", a bila je osnovana još 1902. godine. U međuratnom periodu

se nalazila u prostorijama filijale "Sentinela", a kao bibliotekar radio je

meštanin George Datku (1923). Te godine je ova biblioteka bila

pretplaćena na sledeće publikacije: "Foaia poporului" (Šošdea),

"Făclia" (Karansebeš), "Cosânzeana" (Kluž), "Dacii", "Universul" i

"Dimineaţa" iz Bukurešta i "Graiul românesc" iz Pančeva. Kasnije u

istoj biblioteci rade kao bibliotekari još i Petru Ceroga, Teodor Čoban i

Đorđe Gizešan, a od 1932. Tima Tomić. Knjige su se izdavale

147

ponedeljkom i četvrtkom od 9 do 12 sati. Godine 1929. u ovoj

biblioteci je bilo 1670 knjiga, većinom dobijenih iz Turnu Severina326.

Od 1932. ova biblioteka je imala i svoja Pravila, u kojima se, između

ostalog, kaže da svaki član ima pravo da iznajmi dve knjige za period

od 14 dana. Novine su se mogle čitati nedeljom popodne. Članarina je

1936. iznosila 3 dinara.

I "Čitalačko i pevačko društvo iz Seleuša" je imalo svoju

biblioteku koja je, kao i školska biblioteka u ovom mestu imala

izuzetno mali broj knjiga. Školska bibiloteka u ovom mestu je 1925-

1926. brojala svega 11 knjiga za učitelje i 15 knjiga za učenike. Broj

knjiga u biblioteci kulturnog društva je znatno porastao na skoro 1000

primeraka donacijama iz Turnu Severina. Zbog svojih velikih zasluga i

pomoći koju je pružao rumunskim bibliotekama u jugoslovenskom

Banatu, na vanrednoj sednici kulturnog društva iz Seleuša 1929.

godine doneta je odluka da Koriolan Buraku bude izabran za počasnog

člana i osnivača ovog društva327. Na osnovu izveštaja sa godišnje

skupštine ovog društva održane 17. januara 1937. ova biblioteka je

brojala 1224 knjige - 1155 novih (koje su dobijene iz Turnu Severina)

i 69 starijih knjiga. Koriolan Buraku je posetio Alibunar 1929. godine i

tom prilikom je poklonio ovdašnjoj biblioteci 400 knjiga328.

Tokom tridesetih godina seoske biblioteke više ne dobijaju

donacije u knjigama iz Turnu Severina, ali i dalje pristižu iz raznih

delova Rumunije mnogobrojne publikacije, delom besplatno, delom na

bazi pretplate.

Neke biblioteke se reorganizuju, kao što je slučaj sa onom u

Vladimirovcu. U ovom mestu se biblioteka reorganizuje u sastavu

kulturnog društva "Dojna" 1937. godine. Zbog malog broja knjiga,

326 P.Gătăianţu, P.Bagiu, Locve ieri şi azi, 139-140.327 A.Bojin, Seleuş...,142.328 Monografia Alibunarului, 146.

148

apeluje se preko lista "Nădejdea" da se pomogne ovoj biblioteci.

Uprkos tome, broj knjiga u ovoj biblioteci je i dalje ostao skroman329.

Predsednik ove biblioteke bio je Nikolae Miter, a kao bibliotekari su

radili Trifu Bukur i Trifu Susa. Sedište biblioteke se nalazilo u

parohijskoj kući.

Većina knjiga koje su dobijene na poklon iz Turnu Severina su se

nalazile u parohijskim kućama, prema tome pod direktnim nadzorom

sveštenstva.Izgleda da je bilo slučajeva kada su sveštenici prisvojili

knjige kao njihovu privatnu svojinu. Tako je sveštenik Isidor Zaberka

iz Deliblata zadržao svih 155 knjiga koje su stigle iz Turnu Severina,

pa čak i neke koje su kupljene od strane grupe mladića koji su imali

nameru da osnuju posebnu biblioteku u ovom mestu. Zbog toga se ova

grupa čitalaca žali direktoru Centralne biblioteke iz Turnu Severina,

moleći ga da pošalje još jednu pošiljku knjiga, koje bi se nalazile u

sastavu ove biblioteke330.

Prepiska između Koriolana Burakua i rumunskog sveštenstva u

jugoslovenskom Banatu je bila tih godina vrlo živa. Sveštenici, koji su

bili zaduženi za biblioteke, obaveštavali su Koriolana Burakua o

primljenim pošiljkama sa knjigama, izražavajući svoju zahvalnost

biblioteci "I. G. Bibičesku" i lično Koriolanu Burakuu za ovaj gest.

Tom prilikom su ga obaveštavali o zbivanjima u svojim mestima, a

imali su i da popunjavaju razne upitnike iz kojih su donatori želeli da

vide u kom stanju se nalazi kulturni život Rumuna u jugoslovenskom

Banatu. Upitnici su najčešće sadržavali sledeća pitanja: ime i prezime

bibliotekara, godina osnivanja biblioteke, broj knjiga, broj čitalaca

godišnje, publikacije koje stižu u njihovo mesto, koja kulturna

udruženja postoje u tom mestu, kao i broj održanih priredbi u jednoj

329 Za međuratni period nema podataka koliko je knjiga brojala ova biblioteka, ali se zna da je 1942. godine imala 594 knjige330 N.Chipurici, Românii din afara României, 115-116.

149

godini. Takvi upitnici su poslati u sva mesta u kojima su poslate i

knjige331, a odgovori nekih sveštenika su bili redovni, dok su drugi

izgleda bili manje zainteresovani, kako za čuvanje knjiga, tako i za

saradnju sa Burakuom. Primećujemo da su pojedini sveštenici, kao

Valeriju Magdu, Gerasim Andru, Joan Murgu i drugi, bili u bliskim

prijateljskim vezama sa Koriolanom Burakuom, koji je i on po

profesiji bio sveštenik332. Korespondencija koju je on vodio sa

sveštenstvom u jugoslovenskom Banatu bila je izuzetno bogata i

predstavlja izvor od neprocenjive vrednosti za izučavanje kulturnih

veza Rumuna u jugoslovenskom Banatu sa kulturnim ustanovama u

Rumuniji.

Pored pošiljki knjiga koje su stizale u 39 biblioteka u

jugoslovenskom Banatu iz Turnu Severina, određeni broj čitalaca je

bio pretplaćen i na razne publikacije koje su štampane u Rumuniji.

Tako je časopis "Izvoraşul" (1919-1940.) postao jedan od

najpopularnijih među Rumunima koji su živeli izvan granica matične

zemlje i stizao do pretplatnika u SAD, Kanadi, Austriji, Bugarskoj,

Francuskoj, Grčkoj, kao i u drugim zemljama, a među njima i u

Jugoslaviji. Osnivač i urednik ovog "časopisa za muziku, narodnu

umetnost i folklor" bio je G.N.Dumitresku-Bistrica, sveštenik, učitelj i

folklorista. Sedište uredništva je bilo u gradu Bistrica (Mehedinci). Još

1924. godine časopis "Izvoraşul" je dobijao besplatno inženjer Štefan

Ardeljan iz Sv.Mihajla i Kirila Pauca iz Kuštilja. Od 1927, časopis

stiže i na adresu sveštenika Vasile Fluture iz Velikog Torka, zatim

331 Oni predstavljaju izvanredan izvor za praćenje kulturnih zbivanja, naročito u manjim mestima, za koje postoje manje informacija332 Koriolan Buraku (1888-1964), bio je paroh u Mehadiji od 1912, a od 1924. do 1928. direktor Palate kulture u Turnu Severinu, kao i biblioteke "I.G.Bibičesku", takođe iz Turnu Severina. Od 1928. počinje da se aktivno bavi politikom, u Narodnoj seljačkoj stranci. Posle rata je bio proganjan i hapšen od komunističkih vlasti. Kao vojni sveštenik napredovao je do čina potpukovnika. Odlikovan je više puta, između ostalog i Jugoslovenskom krunom. Kao direktor biblioteke "I.G.Bibičesku" slao je više puta pošiljke sa knjigama Rumunima u jugoslovenskom Banatu

150

Adama Fište iz Grebenca i Štefana Perijana iz Vlajkovca. Broj

pretplatnika na "Izvoraşul" se povećao 1929-1932. za još 5, a u

periodu 1934-1937, ovaj časopis je stizao već u skoro svako mesto

nastanjeno rumunskim stanovništvom. Bilo je i slučajeva kada su

čitaoci aktivno sarađivali u ovom listu, prilozima iz muzičkog folklora.

Tako je Roman Kristea iz Glogonja slao ovom časopisu autentičan

folklor, narodne pesme i fotografije333. I Vasile Stojku iz Glogonja je

poslao svoju zbirku narodnih pesama. Predstavnik ovog časopisa u

Jugoslaviji bio je učitelj Jon Balteanu, zaposlen u Sočici. Svoje usluge

časopisu "Izvoraşul" nudi i Trajan Margitičan iz Banatskog Novog

Sela334. Ovo su samo neki od čitalaca i saradnika popularnog časopisa.

Pisma iz jugoslovenskog Banata su redovno stizala u uredništvo

časopisa, a broj pretplatnika je stalno rastao, sve do decembra 1940,

kada prestaje da izlazi. Pored "Izvoraşul-a", Dumitresku-Bistrica je

uređivao i druge publikacije koje su se čitale u jugoslovenskom

Banatu, od kojih je najpoznatija bila "Opaiţul satelor", koja je počela

da izlazi 1927. godine.

Pojedini ljubitelji knjiga, kao što su Vikentije Avram iz Velikog

Torka i Gerasim Andru iz Sarče, posedovali su privatne biblioteke sa

većim brojem knjiga, koje su pozajmljivali meštanima. Jedna od

najvrednijih privatnih biblioteka bila je biblioteka Aleksandra

Butoarke, direktora lista "Nădejdea" i vršačkog advokata. U njegovoj

biblioteci nalazile su se knjige na rumunskom, srpskom, nemačkom i

francuskom jeziku. Veliki ljubitelj pisane reči i jedan od najvećih

bibliofila među Rumunima u jugoslovenskom Banatu bio je Dimitrije

Gruesku iz Sv.Jovana. Bio je redovni saradnik nedeljnika "Nădejdea",

u kojem je objavio niz interesantnih priloga iz istorije Sv.Jovana, istina

najčešće zasnovanih na usmenojj tradiciji, mada je objavio i neka

333 Gh.N.Bistriţa 1895-1995, Centrul Creaţiei Populare Mehedinţi, 1995, 296.334 isto, 298.

151

vredna dokumenta iz parohijskog arhiva u Sv.Jovanu335. Posedovao je

biblioteku u kojoj se nalazio veliki broj knjiga raznovrsnog sadržaja,

koje je pozajmljivao meštanima. Istovremeno, sarađivao je i sa raznim

publikacijama iz Rumunije. Neke publikacije je nudio i drugim

zainteresovanim čitaocima. Tako je preko lista "Nădejdea" pozvao

zainteresovane da prime besplatno ekonomski časopis "Drumul nou"

(Novi put)336. Ovaj časopis su mogli da prime besplatno samo

pretplatnici lista "Nădejdea", koji su se ubrzo masovno javljali u

uredništvo "Nădejdea" sa željom da im se dostavi pomenuti časopis.

"Drumul nou" je počeo ubrzo da se šalje čitaocima u Vladimirovcu,

Banatskom Novom Selu, Jabuci, Deliblatu, Kuštilju, Markovcu,

Malom Žamu, Margiti, Seleušu itd337.

Veoma popularno štivo bile su i knjižice iz "Narodne biblioteke",

koje je izdavala "Astra" iz Sibiua. Samo u toku pet meseci (mart-jul

1926.) dostavljeno je sedam brojeva ovih brošura, sa ukupno 1254

primeraka, na adresu prote Trajana Opree iz Vršca338, koji ih je dalje

prosledio seoskim bibliotekama. U banatska sela su stizale i razne

druge publikacije iz Rumunije. Tako su u Ritiševu 1927. godine

čitaoci bili pretplaćeni na sledeće listove i časopise: "Universul" (2

primeraka), "Foaia noastră" (6), "Lumina satelor" (1), "Lumea şi ţara"

(1), "Libertatea" (3), "Universul literar" (1), "Renaşterea Craiova" (1),

"Ziarul călătoriilor şi ştiinţelor" (1), "Biserica ortodoxă română" (1),

"Realitatea Cluj" (1). U Sarči su, na primer, 1928. godine stizale

sledeće publikacije iz Rumunije: "Lumina satelor" (4), "Libertatea"

(2), "Lumea şi ţara" (1), "Patria" (1), "Curentul" (2), "Universul" (1),

335 Interesantan je jedan zapis iz crkvenog arhiva u kome se govori o osnivanju ovog mesta davne 1526. godine336 Nădejdea, br.15 od 20. aprila 1931, 3.337 isto, br.16 od 19. aprila 1931, 2.338 N.Chipurici, doc.3289-1927, 77.

152

"Dreptatea" (1)339. Čitaoci su bili pretplaćeni na ove publlikacije, dok

su biblioteke dobijale besplatne primerke od biblioteka-donatora iz

Rumunije, naročito iz Turnu Severina. Sami donatori su se često

susretali sa problemima oko nabavke publikacija, jer izdavači nisu

uvek bili spremni da nude besplatne primerke čitaocima izvan granica

Rumunije. Tako je uredništvo književnog časopisa "Gândirea" (Misao)

iz Bukurešta javilo 29. aprila 1929. u Turnu Severin da su spremni da

ovaj časopis daju u pola cene za 34 biblioteke u Jugoslaviji, ali da nisu

u mogućnosti da ih daju besplatno, zbog velikih troškova340.

Neke publikacije iz Rumunije su iz političkih razloga bile

zabranjene.Tako je naredbom Ministarstva unutrašnjih poslova

br.14968 iz 1920. godine zabranjeno rasturanje listova "Banatul" i

"Banatul românesc" iz Temišvara, "pošto pišu protiv interesa naše

Kraljevine"341. Na spisku zabranjenih publikacija u Kraljevini SHS

nalazio se i list "Tribuna Banatului" iz Temišvara342. Tokom 1921. u

nekim mestima južnog Banata su se pojavili leci u kojima se rumunsko

stanovništvo pozivalo na otpor protiv jugoslovenskih vlasti. Pošiljke sa

lecima su poslate iz Beča na adresu dr Aurela Novaka iz Bele Crkve,

jednog od političkih prvaka Rumuna u jugoslovenskom Banatu, u

kovertima koje su sadržavale po 50 komada343. Slični leci na

rumunskom, francuskom i engleskom jeziku rasturaju se i po drugim

mestima Banata, pozivajući na ustanak protiv novih vlasti i noseći

potpis rumunskih političkih lidera poput Aurela Kosme i Obađana344.

Bilo je jasno, međutim, da se radilo o pokušajima da se unese zabuna i

pometnja među rumunskim življem jugoslovenskog Banata, sa ciljem

339 isto, 112.340 isto, 137.341 AJ, Fond MUP KJ, 14-161-565-388342 isto, 14-161-565-553343 isto, 14-161-565-427344 isto, 14-161-565-454

153

da se odnosi između Rumunije i Kraljevine SHS pokvare, što je

svakako najviše išlo u prilog nekim iredentističkim organizacijama u

Mađarskoj i Austriji. Jugoslovenske vlasti su došle do saznanja da

"pomenute letke šalje mađarska teroristička organizacija preko Beča u

cilju da izazove nerede među rumunskim stanovništvom i time omete

pravilnu državnu konsolidaciju, a Rumune da navuče na velike

odgovornosti"345. Od građana rumunske nacionalnosti je zatraženo da

takve letke predaju državnim vlastima.

Rumunski intelektualci, a pre svega oni koji su bili i politički

angažovani, čitali su u međuratnom periodu i štampu na srpskom

jeziku. Najviše se čitala "Politika", na koju su pojedine biblioteke bile

pretplaćene346, zatim "Vreme", kao i razne druge publikacije.

Srednjoškolska omladina je čitala časopis "Novi srednjoškolac", koji je

izlazio u Vršcu od 1938. godine. U uredništvu ovog časopisa nalazio

se i Aleksandru Militariu, u to vreme učenik VIII razreda gimnazije,

blizak rođak Trive Militara. Pored Militariua, u "Novom

srednjoškolcu" su 1938-39. sarađivali i drugi gimnazijalci rumunske

nacionalnosti: Ikonija Barbu, Florika Bura i Korneliju Kure, kao i

Vasile Popa, kasniji velikan srpske književnosti.

Po rumunskim selima su se čitale i ilustrovane revije

("Ilustrovano Vreme" i sl.) i humoristički listovi na srpskom jeziku.

Tako se humoristički list "Komarac", koji je izlazio 1926-27. u

Velikom Bečkereku, čitao između ostalog i u Vladimirovcu347.

345 isto, 14-161-565-485346 N.Chipurici, 124.347 Dušan Popov, Srpska štampa u Vojvodini 1918-1941, Novi Sad 1983, 251.

154

2.PUBLICISTIČKO-IZDAVAČKO I KNJIŽEVNO STVARALAŠTVO

Publicistička delatnost Rumuna u jugoslovenskom Banatu u

periodu između dva svetska rata nastavlja tradicije započete u

prethodnim decenijama, u uslovima u kojima je broj onih koji su bili u

mogućnosti da se bave pisanom rečju mnogo manji, odlaskom većine

intelektualaca u susednu Rumuniju posle podele Banata. Pored

nedostatka stručnih kadrova, velike poteškoće za razvoj publicistike

izazvali su i finansijski problemi, kao i nesloga rumunskih

intelektualaca. Ipak će i u međuratnom periodu na ovim prostorima

izlaziti nekoliko nedeljnih listova, od kojih je samo "Nădejdea" (Nada)

iz Vršca imala duži vek izlaženja (1927-1944.). Ostali listovi i časopisi

su izlazili svega po 2-3 godine, ili svega nekoliko meseci. Osim

155

časopisa "Lumina" (Svetlost) i "Graiul strămoşesc" (Glas predaka), sve

ostale publikacije su izlazile iz političkih razloga, imajući aspiracije da

budu branioci nacionalnih interesa banatskih Rumuna, ali i interesa

određenih grupa i pojedinaca. Takve grupe i pojedinci koriste stranice

ovih publikacija za međusobne optužbe i svađe, što je vremenom i

dovelo do gubitka interesovanja običnog čitaoca za ove listove, a sa

smanjenjem broja čitalaca i do njihovog gašenja, usled nedostatka

finansijskih sredstava za njihovo štampanje. Urednici su bili najčešće

iz redova rumunskog sveštenstva, jer je kler činio najveći deo

rumunskih intelektualaca. Profesionalnih novinara nije bilo, osim

Nikolaja Romana, koji je jedno vreme radio u Rumuniji, u

uredništvima raznih publikacija. Istovremeno,urednici nekih listova će

nastaviti publicističku delatnost u Rumuniji, posle odlaska iz

jugoslovenske države.

Neposredno posle Prvog svetskog rata i raspada Austrougarske,

pre konstituisanja Kraljevine SHS i početka njenog razgraničenja sa

Kraljevinom Rumunijom u Banatu, u Vršcu je počeo da izlazi list

"Opinca" (Opanak), "Narodni list" čiji je direktor bio Patrikije

Ramnjancu, a glavni urednik Petru Bizerea, obojica učitelji u mestu

Kuštilj kod Vršca. Prvi broj ovog lista je izašao 11. (24.) novembra

1918. godine, na četiri strane. Već iz ovog broja se vidi da su

pretenzije ovog lista bile velike. Napominje se da godišnja pretplata na

ovaj list košta 12 kruna, a šestomesečna 6 kruna, dok pojedinačni broj

košta 30 filera. U sledećim brojevima će biti objavljena imena

pretplatnika, čiji se broj stalno povećavao. Tako se samo iz Nikolinaca

do broja 5 na ovaj list pretplatilo 50 građana, iz Kovina 22, iz Seleuša

16 itd348. Bilo je i dosta pretplatnika iz mesta koja će posle

razgraničenja pripasti Kraljevini Rumuniji (iz Oravice, Mirkovca,

348 Opinca, br.5 od 2/15. decembra 1918, 4.

156

Rusove, Žitina, Berlišta, Komorišta itd.). "Opinca" se mogla nabavljati

i u Vršcu, u privatnoj firmi Valerija Putića. Na čelu lista su se nalazili

ugledni rumunski intelektualci, učitelji u Kurštilju - Petru Bizerea i

Patrikije Ramnjancu. Glavni urednik, Petru Bizerea, rođen je 1881. u

mestu Sočeni. Imao je već bogato iskustvo u publicistici i prosveti.

Sarađivao je u više listova na rumunskom jeziku za vreme

austrougarske vladavine ("Drapelul" iz Lugoža, "Foaia diecezană" iz

Karansebeša, "Şcoala si familia" iz Brašova, "Lupta" i "Poporul

român" iz Budimpešte itd.). U periodu 1906-1907. radio je kao lektor i

korektor u štampariji "Sever Jianu" u Oravici, zatim je pokrenuo i

časopis "Educatorul" (Vaspitač) 1909. godine, čiji je bio i direktor u

jednom periodu. Godine 1919. napušta Kuštilj i nastanjuje se u

Rumuniji, gde nastavlja da se bavi prosvetnom i publicističkom

delatnošću349. Direktor lista, Patrikije Ramnjancu, rođen je 1879. u

Opatici. Od 1898. radi kao učitelj u Kuštilju. Bavio se publicističkom i

prosvetnom delatnošću. Jedan je od pokretača i urednika časopisa

"Educatorul", a sarađivao je i u drugim listovima ("Drapelul" iz

Lugoža, "Vatra şcolară" iz Sibiua itd.). I on je 1919. prešao u

Rumuniju350. Veliki borci za ostvarivanje nacionalnih prava Rumuna u

Austrougarskoj, Bizerea i Ramnjancu su u listu "Opinca" vršili

propagandu u korist nacionalnog ujedinjenja Rumuna, pozivajući

predstavnike rumunskog naroda na Veliku narodnu skupštinu u Alba-

Juliji koja je bila zakazana za 1. decembar 1918351, na kojoj se

odlučivalo o sudbini rumunskog stanovništva bivše Austrougarske.

Iako pobornici ujedinjenja Banata sa Kraljevinom Rumunijom, bili su

pristalice republikanskog uređenja, smatrajući da je demokratska

republika najbolje državno uređenje352. Zbog nacionalne propagande u 349 C.Roşu, Lexiconul jurnalisticii româneşti din Iugoslavia, 79-80.350 isto, 264-265.351 "Opinca", br.2,12/25.novembar 1918; br.3, 18. novembar/1.decembar 1918.352 isto, br.1, 1-3.

157

korist pripajanja Banata Rumuniji, broj 4 lista "Opinca" je bio

konfiskovan od strane vlasti Kraljevine SHS. Ipak će nacionalna

propaganda biti nastavljena i u sledećim brojevima, tako da je i broj 2

iz 1919. bio konfiskovan, da bi najzad, posle broja 7 (2. mart 1919.),

list prestao da izlazi, a njegovi pokretači Petru Bizerea i Patrikije

Ramnjancu su napustili zemlju i preselili se u Rumuniju. Treba još

napomenuti da je "Opinca" sadržavala i druge rubrike, kao što su vesti

iz sveta, vesti o kulturnoj aktivnosti Rumuna u Vršcu i okolini, savete

lekara i agronoma, poeziju itd.

List "Opinca" je, prema tome, prvi pokušaj da se u domenu

publicistike kod jugoslovenskih Rumuna učini nešto više, ali je iz

političkih razloga prestao sa izlaženjem već posle 15 brojeva.

Prestankom izlaženja lista "Opinca", nastupilo je zatišje u

rumunskoj publicistici u jugoslovenskom Banatu. Vlasti Kraljevine

SHS su Rumune, kao neslovenski narod, slično Nemcima i Mađarima

u Vojvodini, izostavili iz agrarne reforme, a na izborima za

Ustavotvornu skupštinu 1920. godine Rumuni nisu učestvovali. Veliki

broj rumunskih intelektualaca (učitelji,službenici) otpušteni su sa posla

zbog nepoznavanja državnog jezika, te je najveći deo takvih emigrirao

u Rumuniju. Iz svih tih razloga smatramo da je period 1919-1923.

najteži u društveno-ekonomskom, političkom i kulturnom razvoju

Rumuna u jugoslovenskom Banatu između dva rata. Jedini oblik

kulturnog života bila je u ovom periodu aktivnost seoskih kulturnih

društava.

Tek osnivanjem Rumunske stranke u Kraljevini SHS (10. februar

1923.), stvaraju se uslovi za organizovanje političkog, ali i kulturnog

života, pa prema tome i publicističke delatnosti. Rumunski

intelektualci, koji su se godinama nadali da će zapadni deo Banata ipak

biti pripojen Rumuniji, najzad su se uverili u nepromenljivost državne

158

granice353, najveći zagovornici ujedinjenja sa Rumunijom su napustili

Kraljevinu SHS, što je omogućilo umerenijim elementima, pre svega

iz redova sveštenstva i advokata, da se uključe u politički život

Kraljevine SHS kao lojalni građani, što je i dovelo do osnivanja

Rumunske stranke i njenog učestvovanja na parlamentarnim izborima

od 18. marta 1923. Na osnivačkoj skupštini Rumunske stranke, koja je

održana u Alibunaru, između ostalog je doneta i odluka o izdavanju

jednog nedeljnog lista, koji bi bio glasilo stranke. Tako je marta 1923.

počeo da izlazi nedeljni list "Graiul românesc" (Rumunski glas).

"Graiul românesc" izlazi u Pančevu u periodu 1923-1926.

godine354. Vlasnik, izdavač i prvi urednik ovog nedeljnika je bio dr

Joan Žijanu, advokat iz Alibunara, generalni sekretar Rumunske

stranke u Kraljevini SHS i prvi poslanik ove stranke u Skupštini

Kraljevine (1923-1925). "Graiul românesc" izlazi na 4 stranice i u

1000 primeraka. Među stalnim rubrikama izdvajamo sledeće:

"Politička situacija", "Domaće vesti", "Vesti iz Rumunije", "Vesti iz

sveta", "Saveti za zemljoradnike", "Saveti lekara". Prvo uredništvo

lista činili su, pored Joana Žijanua, još i Romulus Roman, Marku

Boldovina, Joan Miter i Štefan Putnik. U prvim brojevima, list

prikazuje razloge zbog kojih su se Rumuni politički organizovali,

poziva Rumune na izbore, objašnjava izborni zakon, daje informacije o

predizbornim aktivnostima u mestima sa rumunskim stanovništvom,

kao i o rezultatima izbora.

Tri su glavna problema kojima se bavi uredništvo lista, u čitavom

periodu njegovog izlaženja, a koje je Rumunska stranka pokušavala da

reši: obezbeđivanje opštinske samouprave, revizija agrarne reforme po

kojoj bi seljaci bezemljaši rumunske nacionalnosti dobili zemlju i

353 G.Popi, Rumuni u jugoslovenskom Banatu između dva rata, 51.354 U istoriografiji se najčešće pominje da je"Graiul românesc" prestao da izlazi 1925, što nije tačno. Iako ne postoji kompletna zbirka ovog lista, sačuvani su i neki brojevi iz 1926.

159

rešavanje pitanja školstva na rumunskom jeziku. List obiluje

informacijama o aktivnost rumunskih kulturnih društava i o drugim

oblicima kulturne aktivnosti, kao i o političkim previranjima i

aktivnosti Rumunske stranke.

Od aprila 1924. glavni i odgovorni urednik lista "Graiul

românesc" postaje Joan Erina, publicista iz Pančeva, koji je u

prethodnom periodu učestvovao u njegovom uređivanju. Kada je

vlasnik lista dr Joan Žijanu polovinom 1925. godine napustio zemlju i

preselio se u Temišvar, "Graiul românesc" je za jedno kraće vreme

prestao sa izlaženjem. Međutim, ubrzo ponovo počinje da izlazi, ali ne

više kao glasilo Rumunske stranke, nego kao "Nezavisno nedeljno

glasilo", u vlasništvu Joana Erine, koji je istovremeno bio i odgovorni

urednik i autor većine tekstova. Rubrike su uglavnom ostale iste, ali je

očigledno vlasnik i urednik izgubio podršku čitalaca zbog uređivačke

politike u kojoj su česte kritike na račun rumunskih intelektualaca,

najčešće bez ikakve veze sa realnošću. Radilo se izgleda o nekim

sukobima lične prirode između Erine i pripadnika Rumunske stranke,

koja je ipak uživala podršku dobrog dela čitalaca. List je prestao da

izlazi u prvoj polovini 1926. godine355, najverovatnije zbog nedostatka

finansijskih sredstava. Njegovim gašenjem će ponovo nastati praznina

u publicističkoj delatnosti Rumuna u jugoslovenskom Banatu, koja će

trajati godinu dana, sve do pojave novog nedeljnog lista "Nădejdea" u

Vršcu.

Ipak, gašenje lista "Graiul românesc" nije značilo i povlačenje

Joana Erine iz novinarstva. Posle razlaza sa prvacima Rumunske

stranke, Erina je postao član Demokratske stranke Ljubomira

Davidovića. U cilju širenja propagande u korist Demokratske stranke

pred izbore 1927. godine, Mesni odbor Demokratske stranke u

355 Poslednji primerak koji je sačuvan, prema našim saznanjima, je broj 9 od 4.marta 1926.

160

Pančevu je počeo sa izdavanjem lista na rumunskom jeziku

"Democratul" (Demokrata), čiji je urednik postao Joan Erina.

"Democratul" je počeo da izlazi juna 1927. godine, zadržavši skoro

istu uređivačku politiku kao i "Graiul românesc" u vreme kada je Joan

Erina bio njegov vlasnik i urednik ."Democratul" je imao 4 stranice.

Na stranicama lista bili su česti napadi na prvake Rumunske stranke,

koji su u to vreme već izdavali u Vršcu nedeljnik "Nădejdea". Cilj ovih

napada je udaljavanje rumunskih birača od kandidata Rumunske

stranke na predstojećim izborima, kao i od rukovodilaca lista

"Nădejdea". Tako su žestoko napadnuti Nikolaj Roman, urednik

nedeljnika "Nădejdea", zatim prota Trajan Oprea, za koga Erina smatra

da je stvarni vođa grupe oko nedeljnika "Nădejdea" i Rumunske

stranke, dr Savu Butoarka i njegov sin Aleksandru Butoarka, u to

vreme student prava u Klužu i drugi356. Takođe su kritikovani i drugi

članovi Rumunske stranke, koji su se nalazili na njenim listama za

predstojeće izbore: Petru Balnožan i Pavel Dogan iz Pančeva i

Spariosu iz Uzdina357. Istovremeno je vršena propaganda u korist

kandidata Demokratske stranke za okrug Pančevo-Bela Crkva, kao i

kandidata ove stranke za sreske skupštine358. Dati su i izveštaji sa

predizbornih skupova ove stranke u raznim banatskim mestima, na

kojima je govorio i Joan Erina.

Ostale rubrike su sporedne, a govore o verskim i drugim

događajima u mestima sa rumunskim stanovništvom, kratke

zanjimljivosti iz sveta, mali oglasi. Posle izbora od 11. septembra

1927, list "Democratul" je prestao sa izlaženjem. Izašlo je ukupno 8

brojeva, od 5. juna do 11. septembra359. Gašenjem lista "Democratul",

356 Democratul, br.2 od 15. juna 1927, 2-3.357 isto, br.6 od 11. avgusta 1927, 2.358 isto, 1.359 O listu "Democratul" videti i G.Popi, Rumuni u jugoslovenskomBanatu, 45; C.Roşu, Lexiconul jurnalisticii româneşti,122; A.Trifu, Publicaţii periodice cu preocupări sociale şi

161

Joan Erina je nestao iz rumunske publicistike u jugoslovenskom

Banatu.

Iste 1927. godine su u Pančevu izašla tri broja časopisa "Lumina"

(Svetlost), čiji je izdavač bio Petru Balnožan Marišesku, poreklom iz

Banatskog Novog Sela. "Lumina" je trebalo da predstavlja "nezavisni i

naučni list, za kulturu, napredak i interes svih Rumuna u Banatu".

Međutim, vlasnik i urednik "Lumine" je pokazao slabo poznavanje

nekih najosnovnijih principa izražavanja, pravopisa, a da i ne

govorimo o samom sadržaju časopisa, koji je bio izuzetno siromašan.

Časopis je imao 4 stranice, a sadržavao je kratke vesti i informacije,

male oglase i reklame, pesme bez ikakve literarne vrednosti360. List mu

je služio i za reklamiranje svoje prodavnice poljoprivrednih mašina i

delova u Pančevu.

Svakako najznačajnija publikacija na rumunskom jeziku, koja je

izlazila u jugoslovenskom Banatu između dva svetska rata, bio je

nedeljnik "Nădejdea" (Nada), koji je imao i najduži vek trajanja -

izlazio je neprekidno od aprila 1927. do septembra 1944. godine. Od

avgusta 1927. list postaje službeni organ Rumunske stranke u

Kraljevini SHS. "Nădejdea" je izlazila u Vršcu, a od 1932. je imala

sopstvenu štampariju. Prvi direktor lista je bio dr Savu Butoarka, a

zatim njegov sin, dr Aleksandar Butoarka, dok su se glavni urednici

često smenjivali, a najznačajniji među njima su bili Nikolaj Roman,

novinar koji je stekao iskustvo radeći za neke listove u Rumuniji, kao i

sveštenik Joan Miter, jedna od vodećih figura u kulturnom životu

jugoslovenskih Rumuna između dva svetska rata. U početku je

"Nădejdea" imala četiri stranice i u tiražu od 2000 primeraka, međutim

vremenom se udvostručio i broj stranica i tiraž, što dokazuje da je ovaj

culturale pe teritoriul actualului Banat iugoslav din sec.XIX şi până astăzi, Contribuţii la istoria românilor din Voivodina III, Zrenjanin 1976; G.Popi, Şapte decenii de la apariţia ziarului "Democratul", Tibiscus, br.6, jun 1997.360 Lumina, Pančevo, br. 2, 3.

162

list stekao ugled među rumunskim stanovništvom kod nas. "Nădejdea"

objavljuje vesti iz zemlje i sveta, vesti iz Rumunije, članke iz kulture i

privrede, kao i druge priloge vezane za život Rumuna u

jugoslovenskom Banatu. Zalaže se za ostvarivanje i odbranu

nacionalnih prava Rumuna u Kraljevini SHS, kasnije u Jugoslaviji. U

prvim godinama, "Nădejdea" objavljuje više prevoda, ali i informacija

o kulturnoj aktivnosti po rumunskim selima, naročito izveštaja sa

lokalnih priredbi, koje su u ovom periodu bile česte. Prisutni su i

odlomci iz književnih dela rumunskih "klasika", zatim tekstovi sa

istorijskom sadržinom, portreti znamenitih ličnosti, narodne presme,

zanimljivosti itd. Preko lista "Nădejdea" su se, međutim, često vodile i

žestoke polemike i rasprave između raznih frakcija rumunskih

intelektualaca, u kojima je list stajao uvek na strani grupe okupljene

oko dr Aleksandra Butoarke. Napadi na neistomišljenike Butoarke

postajali su sve češći i žešći, što je prouzrokovalo i povlačenje

pojedinih članova uredništva i saradnika. Protivnici Aleksandra

Butoarke su 1936. pokrenuli list "Foaia poporului român" (List

rumunskog naroda), preko koga su i oni žestoko napadali grupu oko

lista "Nădejdea", a posle gašenja "Foaia poporului român" (1938),

polemike sa "Nădejde"-om je nastavio novoosnovani list "Biruinţa"

(1938-1939.). Pokretači ovih listova - protivnika nedeljnika

"Nădejdea" bili su baš bivši urednici "Nădejdea" - sveštenik Joan

Miter (urednik "Foaia poporului român") i Nikolaj Roman (direktor

"Biruinţa"). Klevete i napadi rumunskih intelektualaca na političke

protivnike bili su najjači u vreme predizborne kampanje (1935. i

1938.), kao i posle neuspeha na izborima Rumunskog centralnog

odbora i njegovog vođe Aleksandra Butoarke (1938.). Imajući

sopstvenu štampariju, "Nădejdea" je lakše uspevala da odoleva

finansijskim teškoćama od njenih protivnika, koji su posle žestoke

163

borbe, pre svega iz finansijskih razloga, morali da odustanu od daljeg

štampanja njihovih listova. I sama "Nădejdea" je u pojedinim

periodima prolazila kroz velike finansijske teškoće, naročito za vreme

velike ekonomske krize, kada dobar deo čitalaca nije bio u stanju da

plati pretplatu na list. Situacija je bila najteža 1931. godine, kada su

dugovi lista iznosili 160 hiljada dinara361. Jedan od glavnih saradnika

lista, profesor Tiberiju Miter, kritikuje pasivnost pojedinih seoskih

sveštenika i intelektualaca, kao i bogatih seljaka, smatrajući da je

začuđujuće da od toliko hiljada Rumuna ne može da se nađe dovoljno

pretplatnika kako bi se izdržavao list362. Broj 27 lista "Nădejdea" iz

1931. godine je izašao samo na dve strane, zbog nedostatka novca.

Pojedine brojeve su samostalno finansirali rumunski kulturni

entuzijasti, kao što su prota Oprea, pukovnik Gavrila Mihajlov,

sveštenik Joan Naja, Trajan Petrika, dr Aurel Novak, profesor

Bredurean i drugi, samo da se list ne bi ugasio.

Glavni urednik Adam Fištea i direktor Joan Miter obavljaju ove

dužnosti besplatno. »Društvo studenata teologa« šalje apel za spas

lista, i sami preduzimaju akcije prikupljanja dobrovoljnih priloga za

spas lista, kao i širenja propagande među pretplatnicima. Prvo

prikupljanje dobrovoljnih priloga izvršeno je u Vladimirovcu, prilikom

parastosa velikom rumunskom kompozitoru Jonu Viduu, na inicijativu

Silvijusa Miklje.363 Rumunska crkva u Vladimirovcu i banka "Steaua"

su poklonile po 2500 dinara za štampanje po dva broja "Nădejdea".

Sam urednik lista, sveštenik Adam Fištea, boravio je po kućama

vladimirovčana, od kojih je dobio značajnu pomoć i razumevanje.

Uredništvo traži i od drugih sela da slede primer građanaVladimirovca.

361 Nădejdea, br. 26 od 28. juna 1931, 1.362 isto363 isto, br. 33 od 23. avgusta 1931, 1-2.

164

Početkom 1932. došlo je do značajne reorganizacije ovog lista.

Održana je proširena sednica uređivačkog odbora, na kojoj je za

urednika izabran Joan Miter, a za direktora dr Aleksandar Butoarka 364.

Pretplata je smanjena na 50 dinara godišnje, zbog teške finansijske

situacije u kojoj su se nalazili pretplatnici usled velike ekonomske

krize, ali pod uslovom da se plaća na vreme i da broj pretplatnika bude

najmanje 2000 365.

U vreme održavanja sednice uređivačkog odbora "Nădejdea",

koja je bila održana 10. marta 1932. godine u prostorijama banke

"Luceafărul", "Nădejdea" je bila dužna banci "Luceafărul" 216 000

dinara, a štampariji "Kirkhner" 45-50.000 dinara, dok su prihodi od

pretplate iznosili svega 150-160.000 dinara366. Ukazano je na činjenicu

da su se finansijski poslovi u poslednje 3 godine vodili aljkavo, tako da

se zadužuje sveštenik Adam Fištea da preuzme brigu oko finansija. Od

dobrovoljnih priloga se prikupila suma od 66.000 dinara, koja je

korišćena za kupovinu štamparije. Veleposednik iz Vladimirovca

Nikolae Meda je ponudio listu "Nădejdea" 5000 dinara godišnje

pomoći od banke "Steaua" i predložio da njegovim primerom krenu i

druge rumunske banke. Pored urednika Jona Mitera i direktora

Aleksandra Butoarke, na ovoj sednici su izabrani i drugi članovi

uređivačkog odbora: Lazar Krdu, Nikolaj Roman, Kuzman Lapadat,

Korneliju Kure. U administrativni odbor su ušli: Liviju Popović,

Aleksandru Butoarka, Korneliju Kure, Trajan Petrika i Virđil Opriša.

Za drugog urednika izabran je Lazar Krdu, za kontrolora pukovnik

Gavrila Mihajlov, a za administratora Trajan Petrika.367

364Foaia poporului român, br. 17 od 2. avgusta 1936, 1-2. 365 Nădejdea, br. 7 od 13. marta 1932, 2.366 Zbirka Aleksandra Butoarke, Protocolul de şedinţele comitetelor de administrare şi redacţie al foii "Nădejdea", 1932.367 isto

165

Nabavkom štamparije, "Nădejdea" je postepeno isplivala iz

nezavidne situacije u kojoj se nalazila, tako da će u sledećem periodu

broj pretplatnika konstantno rasti, a njena uloga u kulturnom i

političkom životu rumunske manjine postati sve značajnija, uprkos

njenom direktnom učestvovanju u sukobima između rumunskih

intelektualaca, koji su ponovo pojačani počevši sa 1935. godinom.

Prilikom proslave desetogodišnjice izlaženja lista "Nădejdea", u Vršcu

je 1937. održana velika kulturna manifestacija, uz učešće značajnog

broja kulturnih društava iz rumunskih mesta.

Sve do kraja međuratnog perioda, "Nădejdea" je predstavljala

jedinu publikaciju koja je trajala, koja nije prekidala svoj rad. Za

vreme nemačke okupacije, uredništvo lista je bilo lojalno okupacionim

vlastima, tako da je list nastavio da izlazi sve do kraja nemačke

okupacije u Vršcu (1944). Zbog njene saradnje sa nacistima, dugo

vremena je tretirana od strane posleratnih komunističkih vlasti kao

kvislinška publikacija. Uprkos mnogih slabosti, raspirivanja sukoba

među malobrojnom rumunskom inteligencijom pre rata i saradnje sa

okupatorom za vreme rata, "Nădejdea" ostaje najznačajnije ostvarenje

rumunske publicistike kod nas u ovom periodu, kako zbog dužine

neprekidnog izlaženja (1927-1944.), tako i zbog njene uloge u borbi za

očuvanje nacionalnog identiteta i za kulturnu emancipaciju rumunske

nacionalne manjine u jugoslovenskom Banatu.

Izlaženje novog lista na rumunskom jeziku pod nazivom "Ziarul

nostru" (Naš list) u Pančevu 1934. godine bilo je kratkog veka. List je

izlazio u cilju komercijalne propagande, pod uredništvom učitelja Save

Nikolajevića iz Mramorka. Posle svega dva broja, list je prestao da

izlazi368.

368 C.Roşu, nav.delo, 330; G.Popi, nav.delo, 145.

166

Mnogo značajniju ulogu imao je nedeljnik "Foaia poporului

român" (List rumunskog naroda), koji je izlazio u Vršcu u periodu

april 1936 - septembar 1938. "Foaia poporului român" se javlja kao

rezultat otpora grupe rumunskih intelektualaca, u prvom redu

sveštenika, prema uređivačkoj politici lista "Nădejdea", koju je vodio

dr Aleksandru Butoarka i njegovi saradnici. Naime, grupa

intelektualaca koja je došla u sukob sa Butoarkom, a među kojima je

bilo i bivših urednika i saradnika lista "Nădejdea", okupila se 19.

marta 1936. godine u Vladimirovcu, gde je doneta odluka o osnivanju

kulturnog udruženja "Astra"369. Tom prilikom je izabran inicijativni

odbor "Astre", koji će, između ostalog, imati i zadatak da izdejstvuje

registraciju pravila "Astre" od strane državnih organa. Za predsednika

tog inicijativnog odbora izabran je sveštenik Joan Miter, za

podpredsednika sveštenik Teodor Petrika, za sekretara sveštenik Lazar

Krdu, a za blagajnika direktor banke i vlasnik mlina u Vladimirovcu,

Nikolae Meda. "Astra" je trebala da postane opšte kulturno udruženje

Rumuna u jugoslovenskom Banatu, pod čijom bi se kontrolom odvijao

celokupni kulturni život rumunske nacionalne manjine. Na predlog

Lazara Krdua prihvaćeno je osnivanje novog lista, ali samo u slučaju

ako "Nădejdea" neće da objavljuje građu vezanu za delatnost "Astre".

Prvi broj novog nedenjika "Foaia poporului român" izašao je 12. aprila

1936. godine. U njemu su objavljeni zadaci novog nedeljnika: "List

rumunskog naroda neće koristiti svoje stupce za izazivanje mržnje i

osvete prema braći iste vere i krvi, niti će staviti bilo kome na

raspolaganje svoje stupce za lične obračune, na račun i na teret svojih

čitalaca"370. Naprotiv, list ima za cilj, kako se navodi, "da odnese u

naša rumunska sela dobru vest, dobru reč, dobro delo...", trudiće se da

"njen put do rumunskih kuća bude pun lepih saveta..." itd. Uredništvo

369 Foaia poporului român, br.1 od 12. aprila 1936, 2.370 isto, 1.

167

smatra da je aktivnost "Astre" "čisto kulturne prirode", a "List

rumunskog naroda" svim snagama pomaže ovaj pokret371. Za

odgovornog urednika ovog lista izabran je sveštenik Joan Miter iz

Straže, koji je inače jedno vreme bio i uredik lista "Nădejdea".

Uredništvo poziva seoske intelektualce na saradnju, tražeći od njih

priloge iz oblasti kulture i privrede. Napominje se da uredništvo radi

ovaj posao besplatno, a jedini cilj im je "služenje narodu čiji su i oni

sinovi"372. Autori najvećeg broja članaka su urednik Joan Miter i

njegov sin, profesor Tiberiju Miter, zatim sveštenik Lazar Krdu iz

Sv.Mihajla, Teodor Frenciu i drugi. Pored tekstova sa religioznim

sadržajem, koji zauzimaju značajan prostor u ovoj publikaciji, što je i

jasno, imajući u vidu činjenicu da je urednik iz redova sveštenstva,

značajni su i izveštaji o kulturnoj aktivnosti Rumuna u

jugoslovenskom Banatu, vesti iz zemlje i sveta, feljtoni, saveti za

poljoprivrednike i drugo. Pored Joana Mitera, u uredništvu lista su se

nalazili još i sveštenici Lazar Krdu, Korneliju Kure, Aurel Uroš,

Konstantin Dimijan i učitelj Gurije Ursulesku373.

Iako je sebi stavio u zadatak isključivo borbu za ostvarivanje

interesa rumunske nacionalne manjine, uredništvo lista "Foaia

poporului român" je ipak ubrzo prihvatilo dvoboj sa listom

"Nădejdea", tako da su međusobna klevetanja na stranicama oba lista

postajala sve češća. Tako je u listu "Foaia poporului român", na prvoj

stranici objavljen dokument iz kojeg se vidi da je dr Aleksandru

Butoarka proneverio vrednosne papire iz banke "Luceafărul" u Vršcu u

vrednosti od 80.000 dinara374. Od tog broja, međusobni okršaji

rumunskih intelektualaca na stranicama listova "Nădejdea" i "Foaia

poporului român" postaju uobičajena pojava. Pored Aleksandra 371 isto, br.2 od 19. marta 1936, 1.372 isto, 2.373 isto, br.3 od 26. aprila 1936, 4.374 isto, br.9.od 7. juna 1936, 1-2.

168

Butoarke, oštro je kritikovan i urednik "Nădejdea", Nikolaj Roman.

Napadi na uredništvo "Nădejdea" će biti smanjeni od septembra 1936.

Naime, uredništvo "Foaia poporului român" je u jesen te godine bilo

zauzeto organizovanjem "Astre", čija su pravila bila potvrđena od

strane državnih organa375. Pravila "Astre" su u potpunosti objavljena u

listu "Foaia poporului român"376, kao i detaljan izveštaj sa osnivačke

skupštine »Astre«, održane 10. decembra 1936. u Vršcu.377

Zbog finansijskih problema koji su bili prisutni, "Foaia poporului

român" je prestala da izlazi septembra 1938. Iako je i ona doprinela

sejanju razdora među rumunskim intelektualcima, "Foaia poporului

român" je ipak igrala značajnu ulogu u rumunskoj publicistici u

jugoslovenskom Banatu između dva rata, kao jedan od najčitanijih

listova, sa uglednim saradnicima iz redova sveštenika i učitelja.

Ubrzo su se snage suprostavljene grupi oko nedeljnika

"Nădejdea" ponovo okupile oko novog lista "Biruinţa" (Pobeda), koji

je počeo da izlazi u Vršcu 4. decembra 1938. Na mestu odgovornog

urednika nalazi se Vasilije Bura, a od broja 3 (28. decembar 1938.) u

rukovodstvu lista se nalazi i Nikolaj Roman, kao direktor, i Silvijus

Miklja, kao urednik. Među osnivačima lista nalaze se još i Pavel

Žurka, Teodor Bucu, Mirča Jenča, Vasile Žurka i Pavel Anuika.U

osnivačkom proglasu lista "Biruinţa", kaže se između ostalog i sledeće:

"Tu smo svi nekadašnji osnivači "Nădejdea", ima nas mnogo seljaka,

prosvećenih ljudi, koji umesto prevrtljivosti želimo da stvorimo

jedinstven rumunski front, zasnovan na realnom pomirenju, na osnovu

jednog jednoglasno usvojenog programa, koji bi rešio sve

nesporazume iz naše ružne prošlosti i koji bi iskreno sarađivao sa

375 isto, br.29. od 25.oktobra 1936, 2.376 isto, br.31 od 8. novembra 1936. Statuti "Astre" će biti štampani i kao posebna brošura, koja se mogla nabavljati u uredništvu "Foaia poporului român"377 isto, br.1 od 10. januara 1937, 3-4.

169

većinskom nacijom ove države"378. Inače, "Biruinţa" je smatrana od

osnivača "listom rumunske lojalnosti i konzervativizma". Iako je prvi

broj izašao neposredno pred parlamentarne izbore od 11. decembra

1938, a u prvom broju su pozivani rumunski birači iz vršačkog sreza

da glasaju za dr Velimira Jugu, gradonačelnika Vršca i kandidata JRZ

na ovim izborima, ubrzo se pokazalo da list nije izašao samo u cilju

inauguracije kandidata JRZ na izborima u toku predizborne kampanje,

kako se smatralo u pojedinim krugovima, nego je stvarni zadatak

"Biruinţe" bio okupljanje svih snaga koje bi se suprostavile krugu oko

lista "Nădejdea" i njihovom vođi Aleksandru Butoarki. "Biruinţa" je

pozivala na jedinstvo svih Rumuna u jugoslovenskom Banatu. Na

proglas "Biruinţe", ubrzo su se oglasili intelektualci i kulturni radnici

iz Vladimirovca, koji su se izjasnili da će podržavati uređivačku

politiku i napore "Biruinţe" na prevazilaženju postojeće situacije379.

Njihov primer su sledili i stanovnici drugih mesta. Na sednici

uređivačkog odbora "Biruinţe", koja je održana 12. januara 1939.

prihvaćena su Pravila ovog lista, u 15 tačaka, kao i "Rumunski

program" u 21 tački, kojim se predviđa potpuno ujedinjenje svih

rumunskih snaga. Tim programom je predviđena potpuna

reorganizacija svih kulturnih i privrednih udruženja, koje bi se nalazile

pod vođstvom "Astre". Predviđa se i da sama "Nădejdea" pređe u

vlasništvo "Astre", uključujući i njenu štampariju. Do realizacije svih

postavljenih ciljeva, "Biruinţa" ostaje "zvanični organ nacije".

Uredništvo lista je organizovalo predavanja po rumunskim

selima, u kojima se meštanima objašnjavaju ciljevi "Birunţe". Prvo

takvo predavanje održano je u Vladimirovcu 26. februara 1939380, gde

je i broj pretplatnika na ovaj list bio najveći, a podrška tamošnjih

378 Biruinţa, br.1 od 4. decembra 1938, 1.379 isto, br.1 od 1-7. januara 1939, 2.380 isto, br.9 od 5. marta 1939, 2.

170

intelektualaca ovom listu najjača. Pored lokalnih intelektualaca,

predavanju su prisustvovali i Silvijus Miklja i Nikolaj Roman,

rukovodioci lista. Slično predavanje je održano i 12. marta u Ritiševu,

rodnom mestu Nikolaja Romana381. "Biruinţa" je širila svoj uticaj na

rumunsko stanovništvo, čak je sebe nazivala "organom Rumuna u

jugoslovenskom Banatu", ali je juna 1939. prestala sa izlaženjem, zbog

nedostatka finansijskih sredstava, iako su, kao što se moglo primetiti,

njene ambicije bile velike, a krug intelektualaca i kulturnih radnika

okupljenih oko ovog lista širok. Interesantno je napomenuti da je u

ovom listu Vasko Popa objavio svoju prvu pesmu na rumunskom

jeziku.

Istovremeno sa listom "Biruinţa", u Vršcu je krajem 1938.

počeo da izlazi i književni časopis »Graiul strămoşesc» (Glas predaka),

čiji je urednik bio Silvijus Miklja382. Časopis je izgleda383 ubrzo prestao

da izlazi, ali se ponovo pojavio početkom 1941. godine u Petrovgradu,

kao mesečni časopis "za kulturu, književnost, umetnost, socijalno i

naučno vaspitanje". Odgovorni urednik bio je Petru Zarija, a direktor

Silvijus Miklja, dok je Teodor Frenciju bio "prvi urednik". Lista

inicijativnog odbora i članova osnivača ovog časopisa, objavljena u

njegovom prvom broju iz 1941. godine, bila je zaista impozantna,

obuhvatajući lekare, sveštenike, pravnike i učitelje, kao i

emancipovane seljake iz jugoslovenskog Banata. Uredništvo namerava

da otvori rubrike namenjene omladini, ženama, deci, moralu,

radnicima, poeziji, dok je jedna stranica bila namenjena seoskom

životu i rumunskim školama. Međutim, usled nedostatka finansijskih

381 isto, br.12 od 2. aprila 1939, 3.382 isto, br.1 od 4. decembra1938, 3.383 Koliko nam je poznato, nije sačuvan nijedan primerak ovog časopisa iz 1938-1939. godine. O njegovom postojanju znamo samo na osnovu informacija koje nam pruža list "Biruinţa".

171

sredstava, sa malim brojem pretplatnika , posle samo nekoliko brojeva,

"Graiul stămoşesc" je prestao da izlazi384.

Pomenućemo ovde još i publikacije na srpskom jeziku, u

kojima su objavljivani i pojedini članci na rumunskom jeziku. Tako je

u nedeljniku "Narodna sloga" iz Pančeva, koji je izlazio kao organ

Demokratske stranke, bilo i članaka na rumunskom jeziku, od 1924.

godine. U njima se prikazuje uglavnom politički život banatskih

Rumuna, naročito uoči parlametarnih izbora. Prisutne su i informacije

o osnivanju organizacija Demokratske stranke u mestima sa

rumunskim stanovništvom, o političkim skupovima koje je

organizovala ova stranka itd. Na dva jezika je u istom cilju izlazio i list

"Vojvođanin" iz Pančeva (1935)385. Sličnu ulogu je imala i dvojezična

publikacija "Novo doba", koja je izlazila u Pančevu tokom predizborne

kampanje u proleće 1935. Izdavač lista je pukovnik Milan Ristić, a

odgovorni urednik Lazar Krdu. Posle završetka predizborne kampanje,

pošto je ispunio zadatak, list "Novo doba" je prestao da izlazi.

Rumuni u jugoslovenskom Banatu su u periodu između dva rata

imali siromašnu izdavačku delatnost, koja se svodila na štampanje

narodnih kalendara, nekoliko udžbenika za osnovnu školu, jedne

zbirke pesama, jednog rečnika, kao i jedne knjige narodnih pesama.

Tradicija izdavanja godišnjih "narodnih" kalendara bila je

prisutna još u XIX veku. Među rumunskim stanovništvom ovog dela

Banata kalendari su dugo vremena bili najčitanija literatura, naročito u

zimskom periodu, kada je seljak, oslobođen poljskih radova, imao

vremena da nešto i pročita. Za vreme austrougarske vladavine,

384G.Popi, Rumuni u jugoslovenskom Banatu, 146.

385 C.Roşu, Lexiconul jurnalisticii româneşti, 340.

172

najpopularniji u ovom delu Banata je bio "Calendarul Românului"

(Kalendar Rumuna), koga je izdavala karansebeška eparhija, ali su se

čitali i drugi kalendari, kako sa teritorije tadašnje Austrougarske, tako i

iz Kraljevine Rumunije.

Prvi kalendar na rumunskom jeziku u Kraljevini SHS izdavao je

Romulus Roman, pod nazivom "Calendarul poporului" (Narodni

kalendar). Izašla su ukupno 4 takva kalendara, za 1922, 1923, 1924 i

1925. godinu. Romulus Roman, rođen u Šejtinu kod Arada, predstavlja

jednu od najmarkantnijih figura u kulturnom životu Rumuna na ovim

prostorima, u prvim decenijama dvadesetog veka. Radio je kao učitelj

u Malom Torku (1894-1896.), zatim u Dolovu (1896-1922.) i Beloj

Crkvi (1922-1923.), da bi zatim prešao u Rumuniju, gde se bavio

publicistikom, ne prekidajući veze sa Rumunima u jugoslovenskom

Banatu. Osnivač je muškog crkvenog hora u Dolovu386 i mešovitog

hora u Beloj Crkvi. Autor je prvih udžbenika na rumunskom jeziku u

Kraljevini SHS, saradnik lista "Graiul românesc" i veliki borac za

kulturnu emancipaciju Rumuna na ovim prostorima. Posle prelaska u

Rumuniju, radi kao urednik lista "Răsunetul" iz Lugoža i "Viaţa nouă",

a sarađuje i u drugim publikacijama. Umro je u Lugožu 1952.

godine387.

"Calendarul poporului" čiji je urednik Romulus Roman, štampan

je u štampariji "Napredak" u Pančevu. Pored običnih kalendarističkih

podataka, on predstavlja pre svega jedan univerzalni udžbenik, čiji je

cilj kulturna emancipacija narodnih masa. O štampanju prvog

izdavanja govori sam autor: "Nedostatak jednog rumunskog kalendara

se oseća. Pošto kod nas ne postoji rumunska štamparija, štampanje

knjiga na našem jeziku nije bilo moguće. Insistirali smo - nas nekoliko

386 APBNS, 363/1914.387 Aurel Trifu, Romulus Roman - un vizionar şi deschizător de orizonturi, Analele SLR 3-4, Zrenjanin 1972-1973, 611.

173

učitelja - kod "Napretka" u Pančevu, da prilagodi štampariju i za

rumunske knjige. Ova štamparija je predviđena i za rumunska slova i

tako je štampana prva rumunska knjiga u našoj Kraljevini SHS - ovaj

kalendar"388. Roman pre svega osuđuje rumunske intelektualce koji su

emigrirali u Rumuniju, ostavljajući narod bez prosvetitelja: "Radi se o

intelektualcima rumunskog naroda iz ove zemlje, čiji je broj

zastrašujuće velik, a koji su napustili narod i otišli odavde, slično

pticama selicama, kad osete prvi hladni jesenji vetar". Kao što je već

rečeno, i on je, međutim, krenuo istim putem. Preselio se u Rumuniju,

pa će i on postati meta napada u štampi389.

"Calendarul poporului" za 1924. godinu bio je štampan kod Petra

Kuna u Beloj Crkvi, a poslednje izdanje kalendara, za 1925. godinu,

bila je samo varijanta kalendara koji je on već izdavao u Lugožu -

"Calendarul nostru"390, prilagođenog za Rumune u jugoslovenskom

Banatu. Ipak je i ovo poslednje izdanje Narodnog kalendara štampano

u štampariji "Napredak" u Pančevu391.

Književni deo kalendara je obuhvatao uglavnom književne

priloge samog urednika, ali i dela drugih autora, kao i narodne pesme.

Kalendar još sadrži i savete za poljoprivrednike, pravopisna pravila itd.

Ista ličnost, Romulus Roman, je i autor prve zbirke pesama na

rumunskom jeziku kod nas, pod naslovom "În seri de iarnă" (Zimske

večeri). Zbirka se pojavila 1922. godine, u štampariji Karla

Vitigšlagera u Pančevu. Sadrži 16 pesama, od kojih pet elegija, sedam

anegdota, četiri idile, jednu odu, kao i jedan monolog u prozi i u

stihovima. Njegova poezija je meditativna, sa izraženim elementima

388 Calendarul poporului pe anul 1922, intocmit de Romulus Roman, editura Napredak, Pančevo. 389 Democratul, br.2 od 15. juna 1927, 2.390 Koji će izlaziti sve do 1947. godine391 Calendarul poporului pe anul comun dela Christos 1925, întocmit de Romulus Roman, anul IV, Editura autorului, Pančevo; Calendarul nostru za 1934. godinu, prolagođen za Rumune u jugoslovenskom Banatu, štampan je u istoj štampariji u Pančevu.

174

filozofske lirike. U zbirci privlači pažnju pomenuta oda, koja se nalazi

na prvoj stranici i koja je posvećena kralju Aleksandru i kraljici Mariji.

Sigurno da je na njeno objavljivanje uticala i činjenica da je autor

smatrao da će lakše proći cenzuru, s obzirom da se radilo o prvoj knjizi

štampanoj na rumunskom jeziku u Kraljevini SHS. Inače, pesme koje

čine ovu zbirku objavljene su i u nedeljniku "Graiul românesc" iz

Pančeva, sa kojim je Romulus Roman sarađivao.

U vezi sa književnom i publicisitičkom delatnošću učitelja

Romulusa Romana treba pomenuti i njegova prozna dela koja je

objavio u kalendarima za 1922. (Din păţaniile războiului -

Dogodovštine iz rata), odnosno 1923. godinu (Icoane din trecut - Slike

iz prošlosti). Radi se o pozorišnim komadima, inspirisanih iz događaja

koji su posledica društvenih previranja u banatskom ruralnom svetu

krajem i neposredno posle Prvog svetskog rata. U prvom komadu, u

četiri čina, prikazane su sve nedaće rata, i to ne samo žrtvovanje ljudi

na frontu, nego i razne nepravde koje su činjene od strane predstavnika

austro-ugarskih vlasti, u liku lokalnog beležnika, opštinskih odbornika

i kneza, koje će narod na kraju pozvati na odgovornost. Drugo

pomenuto delo, "Slike iz prošlosti" u tri čina, opisuje događaje vezane

za preizbornu agitaciju u banatskom selu, za vreme autrougarske

vlasti.

Iako književna vrednost ovih pozorišnih komada ne može da se

uzdigne do nivoa klasične dramaturgije, ipak su i oni doprineli

kulturnoj renesansi rumunskog ruralnog sveta posle Prvog svetskog

rata, naročito pojavi interesovanja za pozorišnu umetnost.

U periodu 1929-1944. godine izlazio je u Vršcu i kalendar

"Nădejdea". Ovaj kalendar su uređivali urednici nedeljnika

"Nădejdea", a sadržavao je, pored kalendarističkih podataka, i osnovne

podatke o mestima sa rumunskim stanovništvom u jugoslovenskom

175

Banatu, književne priloge u stihovima i prozi, savete

poljoprivrednicima, zanimljivosti iz sveta, razonodu. Svaki pretplatnik

nedeljnika "Nădejdea" dobijao je besplatan primerak kalendara. Ostali

primerci su se prodavali, mada se nailazilo na teškoće, s obzirom na

konkurenciju jeftinijih kalendara iz Rumunije. Tako je ostalo

neprodato oko 1000 primeraka kalendara za 1934. godinu, koji su se

vukli po skladištima štamparije "Nădejdea"392. Uprkos prilivu

kalendara iz Rumunije, kalendar "Nădejdea" će ostati najomiljenije

štivo rumunskom seljaku kod nas u međuratnom periodu. Pored

urednika, koji najčešće ima i najveći broj napisanih tekstova, u

kalendaru sarađuju i drugi intelektualci, pre svega učitelji i sveštenici.

Poseban značaj su imali prilozi o kulturnom životu Rumuna u

jugoslovenskom Banatu, zatim prilozi o Arumunima iz Makedonije,

čiji je osnovni cilj bio jačanje kod čitalaca svesti o jedinstvu

rumunskog naroda, u vreme kada su velikonacionalni projekti bili

prisutni kod mnogih evropskih naroda. "Nădejdea" i njen kalendar su

bili nacionalistički listovi, ali je lojalnost prema jugoslovenskoj državi

i dinastiji bila prisutna sve do raspada Kraljevine Jugoslavije, kada će

se uredništvo "Nădejdea" približiti novim okupacionim vlastima. Sa

prestankom izlaženja lista "Nădejdea" (1944.), i njen kalendar će

doživeti istu sudbinu.

Apsolvent medicine, Josif Frenciju, rodom iz Uzdina, sastavio je

prvi rumunsko-srpski rečnik kod nas, objavljen 1936. godine. Prvi

srpsko-rumunski rečnik u Rumuniji sastavio je sveštenik Milan

Nikolić, paroh u Ketfelju, objavljen u Temišvaru 1935. godine. Ovaj

rečnik je imao 12.000 reči. Josif Frenciju je sastavio rumunsko-srpski

rečnik od 600 stranica doprinevši na taj način rumunsko-srpskom

zbližavanju i na polju kulture. Uvodni deo rečnika je napisao profesor

392 Calendarul "Nădejdea" pe anul 1935, 53.

176

Živojin Đorđević, predsednik Jugoslovensko-rumunskog društva.

Rečnik je štampan u Temišvaru, u štampariji "Dojna" i bio je toplo

primljen među čitalačkom publikom393.

Iz oblasti narodne književnosti objavljena je takođe samo jedna

knjiga. Radi se o zbirci "Narodne pesme iz jugoslovenskog Banata",

koja se pojavila 1939. godine u Sibiu, a sastavili su je kulturni

entuzijasti Roman Kristea iz Glogonja i Trajan Margitičan iz

Banatskog Novog Sela. Knjiga je objavljena u Narodnoj biblioteci

"Astre" iz Sibiua pod brojem 257, na 32 stranice. Zbirka sadrži ukupno

85 narodnih pesama. Iz predgovora se može videti da su sastavljači

poslali veći broj narodnih pesama, ali da je uredništvo biblioteke

izvršilo selekciju. Autori ne daju imena informatora, nego su nam

poznata samo mesta iz kojih potiču ove pesme: Banatsko Novo Selo

(10), Vladimirovac (3), Ovča (2), Glogonj (2), Uzdin (1) i Sefkerin (1),

dok je jedna pesma iz Erdelja394.

Najzad, pomenućemo i neka dela čiji su autori znatno dopineli

kulturnom razvoju Rumuna u jugoslovenskom Banatu, kao građani

Kraljevine SHS, ali koji su napustili zemlju i preselili se u Rumuniju.

Tu ćemo govoriti samo o onoj izdavačkoj delatnosti koja se

neposredno odnosi na jugoslovenski Banat. Tako je Petru Bizerea,

bivši učitelj u Kuštilju i urednik prvog lista na rumunskom jeziku kod

nas, koji je inače emigrirao u Rumuniju 1919. godine, objavio 1927.

godine u biblioteci "Cunoştinţe folositoare" (Korisna znanja), serija C,

broj 31, a u izdanju "Cartea românească" (Rumunska knjiga) iz

Bukurešta, brošuru pod naslovom "Românii din Banatul iugoslav"

(Rumuni u jugoslovenskom Banatu). Knjiga je napisana pod stručnim

nadzorom univerzitetskog profesora I.Simioneskua. U to vreme je 393 Biruinţa, br. 4 od 29. januara 1939, 2.

394 Radu Flora, Folclor literar bănăţean, Pančevo 1975, 107-108 .

177

Petru Bizerea bio profesor gimnazije u Deti. Objavljena na 32 stranice,

knjiga se bavi raznovrsnim problemima rumunske manjine u

jugoslovenskom Banatu, a ima sledeća poglavlja: Geografski položaj

jugoslovenskog Banata, Stanovništvo jugoslovenskog Banata, Gradovi

i sela. Delo je napisano u duhu velikorumunske ideje, koja je bila

prisutna među delom rumunskih intelektualaca, među kojima su se

nalazili i emigranti iz Kraljevine SHS. U radu ima dosta tendencioznih

podataka, koji imaju pre svega za cilj da dokažu da je Banat rumunska

teritorija. Tako se npr. kaže da u jugoslovenskom Banatu živi 150.000

Rumuna, što je očigledno preterano. Takođe je preuveličan broj

rumunskog stanovništva u pojedinim mestima (Bela Crkva-8000), za

Orešac se kaže da je čisto rumunsko naselje itd. Ipak, ovo delo ima

svoju vrednost, jer predstavlja prvi pokušaj jedne sinteze o Rumunima

u jugoslovenskom Banatu, kojim su obuhvaćena sva naselja sa

rumunskim stanovništvom. Dragoceni su podaci o najstarijoj prošlosti

tih naselja, o lokalnim učiteljima i sveštenicima i sl.

Isto tako treba pomenuti i delatnost pisaca iz porodice Cincariju

iz Vladimirovca, autora više pozorišnih komada koji su se izvodili u

međuratnom periodu u skoro svim mestima Banata, a takođe i u

Rumuniji. Prvi među njima je Nikolae Cincariju, rođen u Petrovom

Selu (Vladimirovac) 1858. godine395. Jedno vreme je radio kao pisar u

sreskom sudu u Alibunaru (kraj XIX veka), a od 1902. radi kao

opštinski pisar u Vladimirovcu. Urednik je prvog književnog časopisa

na rumunskom jeziku u ovom delu Banata - "Steaua", koji je izlazio u

Pančevu 1901. Najverovatnije je bio i urednik lista "Familia" iz

Vladimirovca 1910. godine, potpisujući se pod pseudonimom "Dorin".

Bio je sekretar pevačkog društva u Vladimirovcu i drugih udruženja u

ovom mestu, ali je najznačajniji kao pisac "narodnih" pozorišnih

395 M.Măran, Petroviceni de altădată, Novi Sad 1996, 91-93.

178

komada, bez veće umetničke vrednosti, ali izuzetno popularnih i

igranih po seoskim priredbama još za vreme austrougarske vladavine,

a naročito u međuratnom periodu. Većinu dela je objavio u izdavačkoj

kući "Aleksandru Anka" u Klužu, dok su mu neka dela objavljena i u

izdavačkim kućama "Todoran" u Gerli i "Baču" u Lugožu.

Registrovali smo 26 pozorišnih komada čiji je autor Nikolae Cincariju,

mada je moguće da taj broj nije konačan. Nikolae Cincariju je 1922.

napustio rodni Vladimirovac i prešao u Rumuniju, u mesto Partoš, gde

je njegov sin Sever Cincariju radio kao opštinski beležnik. Njegove

komedije su međutim i dalje bile najpopularniji pozorišni komadi kod

rumunskog seljaka kod nas i u sledećim decenijama.

Drugi pisac iz iste porodice bio je Aleksandru Cincariju, rođen

1880. u Vladimirovcu. Posle završene gimnazije u Pančevu, radi kao

pisar u pančevačkoj opštini, zatin u Ovči, pa u Sibiu, a od 1919. živi u

Temišvaru, gde ostaje do smrti 1934. godine396. Bio je učesnik velike

narodne skupštine u Alba Juliji 1.decembra 1918,397na kojoj je

proglašeno ujedinjenje rumunskih pokrajina iz Austro-Ugarske sa

Krealjevinom Rumunijom. Objavio je na desetine članaka, novela,

epigrama, pozorišnih komada, prevoda, u velikom broju publikacija na

rumunskom jeziku u bivšoj Austrougarskoj: "Românul" iz Arada,

"Lupta" iz Budimpešte, "Ţara noastră" iz Sibiua, "Familia" iz Oradee,

u kojima analizira mentalitet rumunskog seljaka u prvim decenijama

XX veka. Neka dela su mu objavljena pod pseudonimom Sandu

Pipirig. Aleksandru Cincariju je međutim najpoznatiji po svojim

"narodnim" pozorišnim komadima, kao što su: "Aşa a fost să fie"

(Tako je moralo biti), "Sfârşitul duşmăniei" (Kraj neprijateljstva), "Nu

vrea să se mărite" (Neće da se uda), "Esecutorul" (Izvršitelj), "Soacra

domnului profesor" (Tašta gospodina profesora), "Negustorii noştri"

396 M.Măran, nav.delo, 87-89.397V.M.Zaberca, Românii din Banatul iugoslav şi marea unire, 69.

179

(Naši trgovci), bajka "Trandafirul" (Ruža). I ovaj pisac je objavio

većinu dela u izdavačkoj kući "Aleksandru Anka " u Klužu. Njegovi

pozorišni komadi su bili popularni po banatskim selima, naročito u

periodu između dva svetska rata, tako da su često igrani na seoskim

priredbama. Iako je još u mladosti napustio rodno mesto, Aleksandru

Cincariju će u svojim delima biti inspirisan načinom života,

razmišljanja i ponašanja seljaka iz svog zavičaja. Njegova dela su

takođe prikazivana i na pozorišnim scenama po Rumuniji398.

Aktivnost sličnu piscima iz porodice Cincariju imao je i Jon Nice

Sekošan, rođen 1900. u Velikom Torku399. Završio je gimnaziju

"Koriolan Bredičanu" u Lugožu, a više godina je živeo u Temišvaru,

gde je počeo publicističku i književnu delatnost. Sarađuje u

temišvarskoj štampi sa prilozima iz kulture i putopisima, zatim i u

vršačkom nedeljniku "Nădejdea", gde je objavio oko 100 priloga

(polemike, epigrame, pesme, kratku prozu, kratke skečeve). Počeo je

da piše još 1922. godine. Veliki deo priloga je objavio pod

pseudonimom Đinu Papalapče400. Kasnije sarađuje i u listu "Biruinţa".

Izdavačku delatnost započinje 1927. godine, kada mu "Cartea

Românească" iz Temišvara objavljuje pozorišni komad "Divorţul"

(Razvod). Ista izdavačka kuća mu objavljuje još i sledeće pozorišne

komade: "Capriciul" (Kapric), "Ghiţă păcurarul" (Gice čobanin),

"Ţiganul la telefon" (Ciganin na telefonu) i druge. Jedan skeč mu

objavljuje i izdavačka kuća "Aleksandru Anka" iz Kluža, dok je većina

njegovih radova ostala u rukopisu. Svi pozorišni komadi su mu

objavljeni pojedinačno, na hartiji lošeg kvaliteta i na malom broju

stranica (6-20). Neka dela objavljuje i u Lugožu. Do 1939. je objavio

398 I.Crişan, Un secol de cântare muncitorească la Reşiţa, 127.399 C.Roşu, Lexiconul..., 276-277.400 I.Stoic, Jon Nica Sekošan - Pesnik koji je pisao banatskim govorom, Radovi simpozijuma "Jugoslovenski Banat - istorijska i kulturna prošlost", Novi Sad 1997, 358-360.

180

19 pozorišnih komada401, kao i veći broj monologa i dijaloga. Za svoju

publicističku delatnost je bio tri puta nagrađivan: 1.Nagrada nedeljnika

"Nădejdea" (u knjigama); 2.Nagrada “Jakob Majoreanu", u vrednosti

od 1000 leja, koju mu je dodelio list "Foaia noastră" (Naš list) iz Kluža

1931. godine; 3.Nagrada časopisa "Fruncea" iz Temišvara, za prozni

tekst "Mozak", 1937. godine. Od neobjavljenih radova, najznačajnija

mu je zbirka od 33 anegdote i šaljivih stihova u banatskom narečju,

koja podsećaju na dela poznatog pesnika na narodnom jeziku Viktora

Vlada Delamarine. Posedovao je ličnu biblioteku od 1000 knijga, koje

je pozajmljivao građanima Velikog i Malog Torka. Kao i kod Nikolaja

i Aleksandra Cincarijua, i dela Jona Nice Sekošana su se prikazivala

na seoskim priredbama, pošto su takvi "narodni komadi" bili

najpristupačniji mentalitetu ruralnog stanovništva. Ipak, dela Sekošana

nisu dostigla popularnost pozorišnih komada Nikolaja Cincarijua402.

Umro je 1939. godine.

Poseban vid izdavačke delatnosti predstavlja izdavanje školskih

udžbenika. Sam broj objavljenih udžbenika na rumunskom jeziku u

periodu između dva rata još nije definitivno određen, kao što nije

dublje analizirana ni njihova pedagoška, nacionalna i kulturna

vrednost403. Školske udžbenike su sastavljali naši autori, pre svega iz

redova učitelja, dok jedan broj udžbenika predstavlja samo prevode sa

srpskog jezika, ili adaptaciju dela iz Rumunije uslovima nastave na

rumunskom jeziku u jugoslovenskom Banatu.

Prvi udžbenik na rumunskom jeziku na ovim prostorima pojavio

se još 1900. Reč je o "Dečijoj knjizi" (Cartea copiilor) za drugi razred

osnovne škole, koju je napisao učitelj Stefan Aleksandru iz Malog

401 Biruinţa,br.9 od 5. marta 1939, 3.402 R.Flora, Ion Niţă Secoşan (1900-1939), Contribuţii...IV, 60-61.403 T.Spăriosu, Învăţământul românesc în Banatul iugoslav în secolul XX, 49.

181

Središta kod Vršca. Isti autor je 1902. godine objavio i "Ilustrovani

bukvar" ("1-a carte a copiilor sau Abcdarul ilustrat pentru clasa I-a

primară"). Bukvar je odobren od strane eparhijskog konzistorija u

Karansebešu (br.5476), a objavljen je u izdavačkoj kući H.Zender u

Brašovu. U periodu između dva rata, u početku su se udžbenici na

rumunskom jeziku štampali u štampariji "Napredak" u Pančevu, koja

je bila adaptirana i za štampanje tekstova na rumunskom jeziku, dok su

kasnije udžbenici štampani u Vršcu, u štampariji lista "Nădejdea", koja

je nabavljena 1932. godine.

Prvi udžbenik objavljen na rumunskom jeziku kod nas u periodu

između dva rata bio je bukvar za prvi razred štampan 1923. u Pančevu,

pod naslovom "Abecedarul pentru elevii clasei I a şcoalei primare",

sastavljen u Rumuniji, od grupe autora, čija imena navodimo: Josif

Moldovan, Nikolae Boškaju, Juliju Grofšoreanu i Petru Vanku,

prilagođen nastavi na rumunskom jeziku u Kraljevini SHS od strane

Romulusa Romana, u to vreme učitelja u Beloj Crkvi. Radi se o knjizi

manjeg formata, na 79 strana, sa sledećom strukturom: prvih 6 strana

obuhvata osnove čitanja, neophodnih za uvođenje učenika u

poznavanje čitanja i pisanja. Od devete stranice počinje prikazivanje

slova. U zadnjem delu bukvar obuhvata više pesmica, kao i pesmice u

prozi (ukupno 27), napisanih pisanim i štampanim slovima. Skoro

svaki od ovih tekstova prati po jedna ilustracija.

Drugo izdanje ovog bukvara je objavljeno 1925. godine,

identično prvom izdanju, osim nekoliko manjih izmena u spoljnom

formatu.

U Pančevu je 1924. objavljena čitanka za III i IV razred,

sastavljena od grupe autora, zatim udžbenik geografije za III i IV

razred, koji je sastavio Romulus Roman, a godinu dana kasnije izlazi

182

iz štampe u prevodu Romulusa Romana "Istorija SHS za IV,V i VI

razred" autora Milana Rabrenovića404.

Pored Romulusa Romana, kao autori udžbenika na rumunskom

jeziku u ovom periodu ističu se i učitelji Savu Nikolajević iz

Mramorka i Petru Bela iz Kovina. Savu Nikolajević je rođen 1889. u

Straži. Završio je učiteljsku školu u Temišvaru 1909. godine. Radi kao

učitelj u Nikolincima, a zatim u Mramorku, kao i u Seleušu405. Autor je

jednog Bukvara, zajedno sa Petru Belom, zatim čitanke za II razred,

ponovo u saradnji sa Petrom Belom (3. izdanje 1934. godine), kao i

čitanke za III i IV razred. Petru Bela (rođen 1894.), pored ponenute

saradnje sa Savu Nikolaevićem sastavio je i Aritmetiku za III razred,

kao i udžbenik iz prirodnih nauka, takođe za III razred. Autor

obaveštava javnost o izlasku svog udžbenika iz Aritmetike za III

razred, koji se može poručiti u štampariji "Napredak” u Pančevu, po

ceni od osam dinara406. Udžbenik je sastavljen na osnovu nastavnog

programa, sa puno praktičnih zadataka iz života.

Čitanka za II razred osnovne škole, čiji su autori S.Nikolaević i P.

Bela, imala je 72 stranice, srednjeg formata. Čitanka sadrži 93 teksta iz

književnosti i to 73 u prozi i 20 u stihovima. Među proznim tekstovima

ubačene su četiri grupe zagonetki. Na osnovu tekstova se ne može

videti koji su od njih preuzeti od drugih autora, a koji su originalna

dela autora čitanki. Čitanka sadrži 40 ilustracija, koje idu uz tekstove,

prikazujući život životinja i biljaka, prizore iz porodičnog života i

razne ljudske delatnosti. Autori teže da prenesu znanja o porodici,

godišnjim dobima, selu, životinjama, prirodnim fenomenima, kao i o

ponašanju u školi, ličnoj higijeni, odnosima u porodici, radu, načinu

ishrane itd. Prisutno je i dosta tekstova sa religioznim sadržajem. Iako 404 G.Popi, Rumuni u jugoslovenskom Banatu, 147.405 A.Bojin, Savu Nikolaevici - Învăţător şi autor de manuale, u Oameni de seamă ai Banatului - Actele simpozionului, Temišvar-Uzdin 1999, 109.406 G.Popi, Românii din Banatul sârbesc, 232.

183

ova čitanka, kao i ostale koje su izdali pomenuti autori, ima dosta

nedostataka, treba imati u vidu uslove u kojima su one objavljene, u

kojima vlasti nisu dozvoljavale potpuno slobodan razvoj školstva kod

jedne nacionalne manjine, što će biti delimično prevaziđeno tek

dolaskom kontraktualnih učitelja iz Rumunije, nakon potpisivanja

Konvencije o uređenju manjinskih škola. Bukvar i čitanke za II, III, i

IV razred su se i dalje koristile, iako je Savu Nikolaević još 29. januara

1936. zatražio od vlasti autorizaciju za štampanje novog udžbenika407.

Autor je svestan nedostataka kojih ima u svim udžbenicima i moli

svoje kolege da se sami snalaze u prevazilaženju ovih teškoća.

Učitelj Gurije Ursulesku je autor više školskih udžbenika, i to :

"Cartea şcolarului: gramatică şi compunere pentru clasa a III-a primară

a şcoalelor minoritare române de stat din Iugoslavia" ( Đačka knjiga:

Gramatika i Sastav za III razred osnovnih rumunskih manjinskih

državnih škola u Jugoslaviji) objavljene 1938. godine. Ovaj udžbenik

ja zasnovan na principima aktivne pedagogije, stimulišući nezavisnost

i učenikovo angažovanje u intelektualnom radu408. Učitelj Gurije

Ursulesku se bavio i publicistikom, sarađujući u publikacijama kakve

su "Fruncea", "Nădejdea" itd.

Još jedan učitelj je poznat kao autor udžbenika. To je Korneliju

Mata, rođen 1914. u Vojvodincima. Napisao je Aritmetiku i

Geometriju za III i IV razred, koje su izašle iz štampe 1939. godine.

Sarađivao je u listu "Nădejdea". On je prvi dao inicijativu za

elaboraciju jedne monografije Rumuna iz ovih krajeva i objavio jedan

projekat takve monografije sa formulisanim tezama. Ovi planovi se,

međutim, nisu realizovali. U periodu 1936-1944. Korneliju Mata je bio

407 Foaia Poporului Român, br.23 od 13. septembra 1936, 4.408 G.Popi, Românii din Banatul sârbesc, 242.

184

zaposlen u ambasadi Rumunije u Beogradu, u komisiji za školske

poslove 409.

O književnom stvaralaštvu Rumuna u Banatu između dva rata

bilo je već reči u prethodnim redovima, imajući u vidu da su

najznačajniji predstavnici rumunske publicistike kod nas u stvari bili i

najznačajniji književni stvaraoci rumunske nacionalne manjine.

Romulusa Romana smo prikazali kao publicistu, pesnika, dramaturga,

autora udžbenika i prevodioca, pa ga s pravom možemo smatrati

jednim od najznačajnijih književnih stvaralaca u ovom periodu, mada

se njegovo delo ne može svrstati u vrhove ni rumunske, a ni

jugoslovenske književnosti. Isti je slučaj i sa piscima već pomenutih

"narodnih pozorišnih komada" - Nikolajem i Aleksandrom

Cincarijuom i Jonom Nice Sekošanom, čija su dela prilagođena ukusu

i kulturnom nivou ruralne populacije. Neki stvaraoci su objavili svoja

književna dela po rumunskim publikacijama kod nas, a ponekad i u

Rumuniji. Neka imena, poput Vikentija Avrama, Viorela Brošteana,

Nikolaja Brnje ili Teodora Frencijua, vredi pomenuti, pošto su u

poeziji učinili nešto više od drugih, bar što se tiče originalnosti

njihovih dela, koja nedostaje kod većine drugih pesnika. Slično je i sa

učiteljima-pesnicima, kao što su Mihaj Avramesku, Teodor Šandru i

Aurel Trifu.

Za Nikolaja Brnju iz Alibunara se govorilo da je veliki pesnički

talenat. Objavio je pesme u nedeljniku i kalendaru "Nădejdea", u

književno-umetničkom časopisu "Luceafărul" iz Temišvara, a

verovatno i u drugim publikacijama. Njegov talenat, međutim, nije

mogao doći do izražaja, jer je umro vrlo mlad, 1934. godine. Njegova

poezija ima izrazito nacionalni karakter. Pomenućemo dve njegove

409 isto, 229.

185

uspešnije pesme: "Plânsul naţiunii" (Plač nacije)410i "Strofe româneşti"

(Rumunske strofe)411. Vrlo mlad je umro i pesnik Viorel Broštean iz

Seleuša (1913-1930.). Pisao je stihove i prozu još od 17. godine, u

narodnom stilu (pesma "Românul bănăţean " - Banatski Rumun), ali i

pod uticajem klasika rumunske književnosti V. Aleksandrija ("O doină

bănăţană"- Jedna banatska dojna). Pisao je prozu: "Hoţii" (Lopovi),

"O zi de fericire" (Jedan srećan dan)412. Iste godine kada je napisao

svoja najuspešnija dela je međutim i umro, u sedamnaestoj godini

života413. Dostojan predstavnik rumunske publicistike i književnosti

bio je i Teodor A. Frenciju, rodom iz Uzdina (1912-1978.). On je

završio bogosloviju u Aradu i tokom studiranja se počeo baviti i

publicistikom, a bio je i saradnik mnogih publikacija u Rumuniji 414.

Sarađivao je u listu "Ecoul" iz Arada (1932-1940.), zatim u listovima

"Curentul", "Vestul", "Înnoirea", "Gazeta Orşovei", "Viitorul", a kod

nas u nedeljniku i u kalendaru "Nădejdea", a od 1936. i u "Foaia

poporului român". Sarađivao je i u drugim književnim časopisima tog

vremena. Iako je puno pisao, najveći deo njegovih stihova je ostao u

rukopisu. Njegova ljubavna poezija dokazuje da je autor pokušavao da

se, u jednoj klasicističkoj formi izražavanja, na tradicionalistički način,

bavi poznatim lirskim temama: nostalgija za rodnim krajem, žaljenje

zbog prolaznosti života, razmišljanja o ljubavi, životu i smrti, o

ljudskoj sreći. Prvu pesmu je napisao još kao učenik, pod naslovom

"Nocturna", a objavljena je 1928. u bukureštanskom časopisu

410 Nădejdea, br.20 od 12. juna 1932, 3.411 Luceafărul, Timişoara, br.1, januar 1936, 49; Calendarul "Nădejdea" pe anul 1936.412 Feljton "O zi de fericire" je objavljen posle autorove smrti sa potrebnim lektorskim intervencijama Aurela Uroša

413 A.Bojin, Seleuş - Un secol de activitate culturală, 153.

414 Trăilă Spăriosu, Teodor A. Frenţiu - preot, publicist, poet, redactor, u "Oameni de

seamă ai Uzdinului", Temišvar 1998, 47.

186

"Crizantema". Pre svega je ostao poznat po svom kritičkom duhu, koji

je sudio sa strogošću, ali objektivno i bez preterivanja, pre svega o

problemima koji su u to vreme bili jako aktuelni, a to su problemi

školstva i crkve, naročito posle potpisivanja konvencije o uređenju

škola i crkava između rumunske i jugoslovenske države. Početkom

1941. postaje urednik lista "Graiul strămoşesc". Teodor Frenciju je bio

sveštenik u Jankov Mostu.

Među ovim "sitnim" književnicima, ljubiteljima pisane reči, ali

koji se nisu uzdigli do viših stepenica književnog stvaralaštva,

pomenućemo i ime Teodora Čipua iz Velikog Torka 415, koji je

debitovao u nedeljniku "Nădejdea" pesmom "Plugarii Toracului"

(Torački orači) 1929. godine, bez neke veće književne vrednosti, a pod

uticajem narodne književnosti. Značajniji je njegov dnevnik, napisan u

dve velike sveske, a neobjavljen, koji obuhvata period 1925-1941.

godine. Sarađivao je u listu "Nădejdea" u periodu od 1929-1941, gde

je objavio članke, informacije i pesme, od kojih neke pod uticajem

folklora. Radio je kao činovnik u opštini Torak. Bio je i saradnik

"Almanahul Banatului" iz Temišvara (1930-1933.). U nedeljniku

"Nădejdea" su u stvari objavljivali svoja dela skoro svi oni koji su se

manje ili više uspešno bavili književnošću na rumunskom jeziku u

jugoslovenskom Banatu. O doprinosu emancipovanih seljaka, čije delo

ipak pripada drugoj vrsti književnosti - onoj na narodnom jeziku, biće

reči na drugom mestu. Među saradnicima lista "Nădejdea" bilo je i

dosta učitelja, koji su ipak bili spremniji da napišu neko vrednije

književno delo. Tako je u nedeljniku "Nădejdea" objavio pesme učitelj

Nikolae Bađu416, poreklom iz Sv.Mihajla a zaposlen u Seleušu. Među

njegovim pesmama ističu se: "Doina dolului" i "Adio Seleuş".

415 Teodor I. Cipu - un fiu de seamă al Toracului, Oameni de seama al Banatului,

Radovi simpozijuma, Uzdin 1999, 115.

416 A.Bojin, Seleuş...,153.

187

Neposredno pre izbijanja Drugog svetskog rata, a i u toku samog

rata, pisao je prozu učitelj Jon Samoila, rođen 1919. Njegovo prvo

značajnije delo, "La căpară" (Na veridbi), objavio je u kalendaru

"Nădejdea", u vreme kada je bio učenik V razreda učiteljske škole

"Andrej Šaguna" u Sibiu. Kasnije je postavljen za učitelja u rodnom

Seleušu. U to vreme piše pozorišni komad "Dreptatea" (Pravda) u dva

čina. U tadašnjoj štampi objavio je preko 150 priloga. U rukopisu su

mu ostala dva romana: "Zbuciumi" (Potresi) i "Scânteieri"

(Varničenja), kao i ”Monografia Sânnicolaul Mare".

Određenu književno-publicističku delatnost imao je i Jon

P.Negru-Balan, rođen 1909. u Velikom Torku. Kao student prava u

Bukureštu u periodu 1929-1933. sarađivao je u bukureštanskoj i

provincijskoj štampi, u cilju osiguravanja sredstava za život417. Među

najznačajnijim rumunskim piscima u jugoslovenskom Banatu između

dva rata ističe se i Vikentije Avram iz Malog Torka, značajan kulturni

radnik, zaslužan za osnivanje narodnog orkestra "Lira" iz ovog mesta.

Objavljuje stihove u nedeljniku "Nădejdea" u periodu 1928-1930,

1935, 1937, a od 1928. je i član uredništva ovog lista. Pored poezije,

objavljuje i epigrame i humorističku prozu. Sarađuje i u «Almanahul

Banatului« iz Temišvara, u periodu 1930-1933418. Ostavio je iza sebe i

veći broj neobjavljenih pesama419.

Najzad, govoreći o književnosti na rumunskom jeziku u periodu

između dva rata, svakako treba napomenuti da su veliko osveženje u

njenom razvoju predstavljali kontraktualni učitelji iz Rumunije, koji su

na osnovu školske konvencije o uređenju manjinskih škola dobili

417 Pavel P.Filip, Juristul torăcean Ion P.Negru-Bălan, u "Oameni de seamă ai Banatului, Uzdin 1998, 124.418 Leksikon pisaca Jugoslavije, Novi Sad 1972, 111.419 Prvu i jedinu zbirku pesama Vikentija Avrama objavio je

"Tibiscus" iz Uzdina 1996. godine

188

radna mesta u školama sa nastavom na rumunskom jeziku u

jugoslovenskom Banatu, počevši sa 1935. godinom. Pored pedagoško-

prosvetnog rada, oni su se isticali i kao značajni kulturni radnici -

animatori kulturnih aktivnosti, ali neki od njih i kao književnici, koji

će dobiti važno mesto u rumunskoj književnosti u jugoslovenskom

Banatu. Među njima se ističu dva važna imena - Mihaj Avramesku i

Teodor Šandru.

Avramesku je rođen 1914. u mestu Felnak pored Temišvara.

Učiteljsku školu je završio u Aradu. Došao je kod nas još 1935. Prvo je

radio kao kontraktualni učitelj u Ečki, gde se isticao prvenstveno kao

horovođa, a od 1938. radi kao učitelj u Vladimirovcu, gde će ostati sve

do 1946. godine, kada prelazi u uredništvo "Libertatea" u Vršcu. I u

Vladimirovcu se u kulturnom životu isticao prvenstveno kao horovođa,

a naročito za vreme rata kada je osnovao izuzetno jak hor. Međutim,

na ovom mestu nas zanima njegova književno-publicistička delatnost u

periodu od njegovog dolaska kod nas pa do 1941. godine420.

Avramesku je u ovom periodu objavio pretežno poeziju, u književno-

umetničkom časopisu "Luceafărul" iz Temišvara, kao i u drugim

publikacijama u Rumuniji, a kod nas u listovima "Nădejdea" i "Foaia

poporului român"421. Prve stihove je objavio još pre dolaska u

Jugoslaviju, 1934. godine, u časopisul "Hotarul" iz Arada. Tema

njegove poezije u ovom periodu je uglavnom priroda i seoska idila.

Tako je u časopisu "Luceafărul" - počevši sa 1935. godinom objavio

pesme kao što su "Iarna" (Zima), "Fulgi" (Pahulje), "Vânt de toamnă"

(Jesenji vetar), "Ajun" (Badnje veče) itd. U "Foaia poporului român" je

objavio kratke pesme, poput "Uşurare" (Olakšanje), "Chin şi rugă"

420 M.Avramescu, Opere alese I-II, Libertatea, Pančevo 1986-1987. Predgovor Radu Flore. U sabranim delima Mihaja Avrameskua u dve knjige, kao i u drugim antologijama rumunske književnosti u jugoslovenskom Banatu, objavljena su samo njegova dela iz posleratnog perioda. Pošto je svoja književna dela objavio mnogo ranije, s pravom ga možemo svrstati i u naše međuratne književnike421 Foaia poporului român, br.5 od 10. maja 1936, 2. ; br.6 od 17. maja 1936, 3. itd

189

(Muka i molitva) itd. Mihaj Avramesku je umro u Pančevu

1981.godine.

Bogatu književnu delatnost imao je i kontraktualni učitelj Teodor

Šandru, rođen 1912. u Seleušu pored Arada. Završio je učiteljsku školu

u Aradu. Još u toku školovanja se isticao književnom delatnošću, tako

da je postao predsednik đačkog književnog društva "Avram Sadeanu"

iz Arada422. Sekretar ovog društva bio je Mihaj Avramesku. Šandru je

prvu pesmu objavio u listu "Ştirea" iz Arada 1935. godine, da bi zatim

sarađivao i u časopisu "Sentinela". U listu "Ştirea" objavljuje "Pisma iz

Jugoslavije" ("Scrisori din Iugoslavia"), kao i seriju putopisa pod

nazivom "Jugoslavija viđena kroz gradove" ("Iugoslavia văzută prin

oraşe"). Iste godine postaje kontraktualni učitelj u Seleušu kod

Alibunara423, gde će ostati do 1944. godine. U Seleušu je aktivno

učestvovao u kulturnom životu (hor, fanfara, folklorna sekcija).

Publicističko-književnu delatnost nastavlja i dalje, sarađujući u listu

"Nădejdea", gde objavljuje kulturne hronike, pesme, epigrame,

najvećim delom pod pseudonimom "The Šan Du". Pokušaj saradnje sa

protivničkim listom "Foaia poporului român" nije uspeo. Naime, iako

je Šandru slao materijale ovom listu, uredništvo je odbilo da mu to

objavi, pošto je ovaj bio lojalan saradnik lista "Nădejdea" u jeku

najoštrije borbe između dva lista. Teodor Šandru će nastaviti bogatu

književno-publicističku delatnost i posle rata. Umro je 1993. u Vršcu.

Sličnu književno-publicističku delatnost imao je i Aurel Trifu,

rođen u Alibunaru 1914. Pohađao je učiteljsku školu u Turnu

Severinu, Trgu Žiu i Temišvaru. Na početku karijere radio je nekoliko

godina kao pedagog u Rumunskom internatu u Vršcu, a jedno vreme i

kao učitelj kod Cincara u Makedoniji. Posle rata radi kao učitelj, a

422 S.Drăguţa,Teodor Şandru - Patru decenii cu pana în mână, Analele S.L.R. 6, Zrenjanin 1975, 40.423 A.Bojin, Seleuş - Un secol de activitate culturală, 64.

190

zatim postaje urednik NIP "Libertatea". Prve stihove objavljuje u listu

"Nădejdea" 1935. godine, a zatim sarađuje u "Foaia poporului român",

gde objavljuje veći broj pesama i druge tekstove, a jedno vreme je i

zamenik urednika ovog lista. U "Foaia poporului român" objavljuje

ljubavne pesme "Vino" (Dođi)424, "Cad frunzele pentru tine, Sico"

(Lišće pada zbog tebe, Siko)425, "Toamna" (Jesen)426, "Scrisoare"

(Pismo)427 itd. U vreme dok je radio kao pedagog u rumunskom

internatu u Vršcu, osnovao je književno udruženje "Junimea bănăţană"

(Banatska omladina), koja je okupljala mlade književne talente, od

kojih će većina da se istaknu tek posle rata. Umro je u Vršcu 1993.

godine428.

Jedan od najtalentovaniji pisaca u međuratnom periodu bio je i

Liviu Žijanu iz Alibunara. Sarađivao je u listovima "Nădejdea" i

"Graiul românesc". O njemu piše 1936. i bukureštanski časopis

"Cugetătorul" (Mislilac), na čijem se čelu nalazio poznati naučnik

Nikolae Jorga, koji piše da se u jugoslovenskom Banatu pojavio novi

pisac koji "daje lekcije iz jezika našim argezijancima"429. Njegove

književne kvalitete ocenio je lično sam profesor Jorga. U "Foaia

poporului român" pomenućemo njegovu pesmu "Noapte" (Noć)430.

Postoji još čitava plejada ljubitelja pisane reči, koji su kraće ili

duže vreme, manje ili više, pisali u štampi.Ukratko ćemo se u sledećim

redovima osvrnuti na život i delo nekih od glavnih nosilaca rumunske

publicistike između dva rata. Već pomenuti Nikolaj Roman rođen je

424 Foaia poporului român, br.23 od 13. septembra 1936. 425 isto, br.27 od 11. oktobra 1936, 3.426 isto, br.28 od 18. oktobra 1936, 3.427 isto, br.35 od 6. decembra 1936, 3.428 C.Roşu, nav.delo, 308-310.429 Monografia Alibunarului,136.

430 Foaia poporului român, br.29 od 25. oktobra 1936, 4.

191

1900. u Ritiševu. Prvi je direktor i urednik, kao i član inicijativnog

odbora i osnivač nedeljnika "Nădejdea" (1927). Bio je sveštenik,

novinar i pesnik. U početku je radio u više redakcija u Temišvaru,

Oravici, Aradu, Sibiu. Bio je i direktor lista "Biruinţa" iz Vršca (1938-

1939).

Još jedan od urednika "Nădejdea" bio je i Adam Bulik. Rođen

1908. u Uzdinu, završio je Trgovačku akademiju u Klužu. Vraća se

1935. u Vršac, gde postaje urednik lista "Nădejdea". Niz godina

uređuje i Kalendar "Nădejdea", gde je autor velikog dela materijala.

Uredništvo "Nădejdea" će napustiti 1944. godine. Umro je u Vršcu

1986. godine.

U Rumuniji se publicistikom bavio i Jon Bradea, rođen 1921. u

Vojvodincima. Novinarstvom se bavio iz hobija, a po zanimanju je bio

kovač. Saradnik je publikacija iz Oravice i Rešice, a zatim i član

uredništva tih listova.

Jedan od osnivača Rumunske stranke i lista "Nădejdea" bio je i dr

Savu Butoarka, rođen 1859. u Dolovu. Diplomirao je političke nauke u

Klužu (1885), a doktorirao je filozofiju. Godine 1927. postaje direktor

"Nădejdea". Sarađivao je u specijalizovanim časopisima iz Kluža i

Sibiua. Umro je 1930. godine u Vršcu.

Aleksandru Butoarka, jedno od najzvučnijih imena rumunske

nacionalne zajednice u jugoslovenskom Banatu, rođen je 1898. u

Vršcu. Diplomirao je na pravnom fakultetu u Klužu, gde je odbranio i

doktorsku tezu iz političkih nauka. U Vršcu se bavio advokaturom, a u

periodu 1930-1935. je direktor lista " Nădejdea". Bio je i predsednik

raznih kulturnih udruženja rumunske manjine, a 1935. je izabran i za

narodnog poslanika. Umro je 1980. u Vršcu.

Lazar Krdu, rođen 1901. u Sv.Mihajlu, bio je jedan od

najaktivnijih rumunskih publicista između dva rata. Završio je

192

teologiju u Karansebešu 1925. godine. Radio je kao sveštenik u

Sv.Jovanu (1925-1928.), zatim u Malom Žamu, Deliblatu i Ovči i

najzad u Sv.Mihajlu, gde je ostao do kraja života (1973.). Jedan je od

osnivača i rukovodilaca mnogih rumunskih udruženja, kao što su

Udruženje rumunskih studenata u Kraljevini SHS (osnovano 1923.),

Udruženje rumunskih horova i fanfara (1931), Udruženje rumunskih

pravoslavnih sveštenika (1931.), kulturno udruženje "Astra" (1936.).

Saradnik je mnogobrojnih publikacija na rumunskom jeziku, naročito

nedeljnika "Nădejdea". Posle razlaza sa "Nădejde-om", uređuje list

"Novo doba" u Pančevu (1935.), a jedno vreme i "Foaia poporului

român" iz Vršca. Sarađivao je i sa listovima iz Temišvara, Lugoža i

Sibiua. Autor je mnogobrojnih religioznih tekstova, jednog feljtona o

položaju kolonista iz našeg dela Banata u Dobrudži (1932.)431, kao i

drugih tekstova.

Bogato iskustvo u publicističkoj delatnosti imao je i sveštenik

Valeriju Magdu iz Ečke. Rođen je u Jankov Mostu 1864, a teologiju je

završio u Aradu. Punih šest godina radi kao profesor u Aradu, a zatim

prelazi u Ečku, gde radi kao sveštenik. Jedno vreme je bio urednik u

listu "Gazeta Transilvaniei", a zatim saradnik listova "Tribuna" i

"Telegraful român" iz Sibiua, "Luminătorul" iz Temišvara i "Familia"

iz Oradee. Kao sveštenik u Ečki, dugo godina sarađuje u nedeljniku

"Nădejdea". Napisao je" Monografiju naselja Ečka"432 i "Monografiju

konfesionalne rumunske škole u Ečki"433. Pisao je i o kulturnoj

aktivnosti Rumuna u Banatu.

431 Nădejdea, br.34 od 18. septembra 1932, 1-2.432 Monografija Ečke je objavljena u zborniku građe Contribuţii...V, Zrenjanin 1979.433 Objavljena u istom zborniku

193

3.NAUČNO-ISTRAŽIVAČKA DELATNOST

U ovoj oblasti, međuratni period nije doneo neka izuzetna dela

čiji bi autori bili Rumuni iz jugoslovenskog Banata. Budući značajni

naučnici i istraživači, kao što su Damaskin Miok, Radu Flora, Gligor

Popi i drugi, još nisu stvorili neko značajnije delo. Damaskin Miok,

rođen 1920. u Markovcu, postaće tek posle rata poznat kao istoričar,

stručnjak za rumunsku medievistiku. Gligor Popi, rođen 1919. u

Malom Torku, radi krajem međuratnog perioda kao učitelj u svom

rodnom mestu. Radu Flora, rođen 1922. u Banatskom Novom Selu,

kasnije poznati lingvista, u ovom periodu se školuje u svom rodnom

mestu, zatim u gimnazijama u Pančevu i Vršcu. Milan Vanku, takođe

budući istoričar rođen u Straži 1923, školuje se u ovom periodu u

rodnom mestu, da bi zatim pohađao gimnaziju u Vršcu i Beogradu.

Svakako najznačajnije ime koje treba pomenuti na ovom mestu je

Emil Petrović, dijalektolog i lingvista svetskog glasa, kasniji član

Rumunske akademije nauka. Rođen je u Malom Torku 1899. Završava

gimnaziju u Brašovu, Preparandiju u Oradea Mare, studira na

Filološkom fakultetu u Klužu od 1919, u prvoj generaciji studenata

koji su slušali nastavu na rumunskom jeziku na ovom univerzitetu, a

zatim u Parizu (1920-1926.), gde studira lingvističku geografiju,

eksperimentalnu fonetiku i slavistiku. Na Sorboni pohađa Kolež d

Frans (College de France), Ecole pratique des Hautes Etudes i Ecole

des Langues Orentales Vivantes, slušajući predavanja renomiranih

lingvista, kao što su A.Maillet, I.Gillieron, M.Roques i drugi434.Po

povratku u Rumuniju, radi kao asistent u "Laboratoriji za

434 Radovi simpozijuma "Akademik Emil Petrović, život i delo", Beograd 1996, 37.

194

eksperimentalnu fonetiku" u okviru Muzeja rumunskog jezika,

postajući ubrzo i profesor i rukovodilac ove institucije. Godine 1930.

postaje doktor filologije, sa radom "De la nasalite en Roumain". U

periodu 1930-1931. specijalizuje slavistiku na Univerzitetu u Sofiji,

sarađujući sa bugarskim naučnicima, kao što su L.Miletić,

St.Romanski i St.Mladenov. Zatim se vraća u Kluž, gde radi kao

profesor na Katedri za slavistiku, a zatim postaje i šef Katedre za

slovenske jezike na Univerzitetu u Bukureštu, kao i rektor Univerziteta

u Klužu. Posle rata će postati dopisni (1945.), a zatim i redovni član

(1948.) Rumunske akademije nauka, kao i dopisni član Bugarske

akademije nauka i umetnosti. Osnovao je i vodio više naučnih

časopisa, kao što su "Lingvistička istraživanja" (Cercetări de

lingvistică) i "Romanoslavica", a bio je i saradnik drugih naučnih

časopisa. U svojim studijama bavio se problemima slavistike,

romanistike, dijalektologije, toponimike i fonetike, kao i problemima

istorije rumunskog jezika. Najznačajniji je njegov doprinos u

realizaciji Rumunskog lingvističkog atlasa (Atlasul lingvistic român).

Za drugi deo ovog atlasa, Emil Pretrović je u periodu 1919-1938. vršio

lingvistička istraživanja u 85 mesta, uz pomoć jednog upitnika koji je

obuhvatao 4800 pitanja koja su se odnosila na materijalnu civilizaciju

ruralne sredine. Na osnovu sprovedene ankete objavio je 7 zbirki

tekstualnih karata, 4 zbirke obojenih karata i jedan prilog Dijalektalnih

tekstova. Na osnovu Rumunskog lingvističkog atlasa, Emil Petrović je

izvršio novu dijalektalnu podelu rumunskog jezika. Istražujući

uglavnom dijalektologiju, istoriju i fonetiku rumunskog jezika, u

svojim genetskim odnosima prema ostalim romanskim jezicima, kao i

prema jezicima susednih naroda, Petrović je bio među onim

lingvistima koji, okrenuti prema opštoj lingvistici, neguju istovremeno

dve bliske discipline - romanistiku i slavistiku, pre svega njihove

195

zajedničke crte, u okviru rumunsko-slovenskih lingvističkih odnosa.

Na teritoriji naše zemlje, Emil Petrović je izvršio istraživanja u

Sv.Mihajlu u Banatu, kao i u mestu Ždrelo u istočnoj Srbiji (1937.),

što je i objavio u studiji "Notele de folclor de la românii din valea

Mlavei (Serbia)"435. U svetu nauke, Emil Petrović je svakako

najznačajnija ličnost poreklom iz jugoslovenskog Banata. Svoji

kontakti sa rodnim mestom i sa zavičajem nisu međutim bili toliko

česti i intenzivni, tako da i njegov direktni uticaj na naučni i kulturni

razvoj Rumuna u jugoslovenskom Banatu u periodu između dva rata i

nije bio toliko prisutan.

Već smo pomenuli delo "Românii din Banatul iugoslav" (Rumuni

u jugoslovenskom Banatu), čiji je autor Petru Bizerea, bivši učitelj u

Kuštilju, ali koji je 1919. prešao u Rumuniju. Bio je saradnik više

novina i časopisa, a pored već pomenutog dela, na ovom mestu je za

nas važno i njegovo delo "Ignatie Vuia, episcopul Vârşeţului" (Ignatije

Vuja, vršački episkop), pošto se odnosi na biografiju jedne ličnosti

koja pripada ovom delu Banata. Među 39 monografija i biografija436,

koje je napisao Petru Bizerea, takođe treba pomenuti kao dela koja se

odnose na Rumune u jugoslovenskom Banatu i biografiju "Pavel

Iorgovici Brâncoveanul", kao i neobjavljenu "Monografiju Kuštilja".

Autor je i mnogih dela iz oblasti didaktike, kao i školskih udžbenika, u

kojima sarađuje, između ostalih, i sa velikim književnikom Cezarom

Petreskuom.

Već pomenuta "Monografija Ečke", čiji je autor sveštenik

Valeriju Magdu, predstavlja jedno od retkih dela koje se odnosi na

prošlost jednog mesta sa rumunskim stanovništvom u jugoslovenskom

Banatu između dva rata. Rukopis sadrži 12 stranica teksta, a napisan je

1931. godine, pod naslovom "Scurtă monografie a comunei Ečka" 435 isto, 54-55.436 M.Bizerea, V.Selejan, nav.delo, 138-140.

196

(Kratka monografija opštine Ečka). Rad sadrži kratke podatke o

osnivanju mesta, o kretanju stanovništva raznih nacionalnosti kroz ovo

mesto, o rumunskoj školi i crkvi, kao i o crkvenom horu. Iako kratko,

ovo delo je značajno pre svega zbog toga što je jedno od retkih dela te

vrste napisanih u međuratnom periodu. Isti autor, sveštenik Valeriju

Magdu, napisao je još jedno delo, koje je takođe objavljeno tek

nedavno. Radi se o "Kratkoj monografiji pravoslavne rumunske

konfesionalne škole u Ečki". Ovo delo u rukopisu obuhvata 25 stranica

teksta. i u ovom tekstu autor daje značajne informacije, ovoga puta o

razvoju jedne rumunske verske škole, koja je osnovana 1821. godine.

Najviše pažnje je posvećeno učiteljima koji su radili u ovoj školi,

odnosno vremenskom intervalu koji su oni proveli u njoj. Jedno

poglavlje se odnosi i na učiteljske plate, a poslednje poglavlje na samu

nastavu i udžbenike koji su korišćeni u nastavi.

Sličnu istraživačku aktivnost imao je i sveštenik Joan V.Farka iz

Velikog Torka. Rođen je 1913. u Sent Luisu (SAD), ali se sa

roditeljima vraća u domovinu. Završava teologiju u Aradu 1934, a već

1935. postaje sveštenik u Velikom Torku437. Ovde je službovao 13

godina, u koje vreme je renovirao crkvu, napisao monografiju Velikog

Torka438, pripremio monografije Malog Torka, Ečke, Sarče, Jankahida,

Kleka i Kisoroša (Rusko Selo), kao i Rumuna u Velikom Bečkereku.

Značajan je i po tome što je reorganizovao i vodio crkveni mešoviti

hor "Armonia" iz Velikog Torka, zajedno sa sveštenikom Eftimijem

Šošdeanom. Monografiju Velikog Torka napisao je na stranicama

"Svete Evangelije", koja se nalazi na prestolu crkve u Velikom Torku.

Delo je napisano 1939. godine, na osnovu bogate arhivske građe, a i

drugih izvora, što daje ovom radu vrednost jednog pravog naučno-

437 P.P.Filip, Preocupări misionare a preotului Ion V.Farca în Banatul iugoslav, u "Oameni de seamă ai Banatului", Uzdin 2000, 42-46.438 Ova monografija je takođe objavljena u Contribuţii...V, 403-407.

197

istraživačkog rada. U ovoj monografiji pominjemo sledeća poglavlja:

"Naziv i stanovništvo opštine", "Položaj i površina opštine",

"Pustošenje opštine pod turskom vlašću", "Novo osnivanje opštine",

"Zanimanje stanovništva", "Hronološki podaci iz prošlosti Velikog

Torka”. Isti autor je napisao i monografiju Malog Torka439. Joan Farka

je 1947. prešao sa porodicom u Rumuniju.

Kratku istoriju Malog Torka napisao je i poznati istraživač

prošlosti Banata Feliks Mileker. U 250 objavljenih dela i 37

neobjavljenih radova440, Mileker se bavio raznim aspektima prošlosti

Banata kao celine, od praistorijskih vremena do međuratnog perioda,

ali i prošlosti velikog broja banatskih naselja pojedinačno, a među

njima i naseljima sa rumunskim stanovništvom. Svoja dela je pisao na

nemačkom, mađarskom i srpskom jeziku, a delo "Iz istorije Malog

Torka" je možda jedino njegovo delo objavljeno na rumunskom

jeziku441. Rad, koji obuhvata svega tri stranice teksta, objavljen je u

Kalendaru "Nădejdea" za 1930. godinu. Mileker je napisao ovaj tekst

na zahtev Nikolaja Romana, urednika Kalendara "Nădejdea"442. Na

Milekerov zahtev, u istom broju pomenutog kalendara je objavljena i

"Kratka hronika opštine Mali Torak iz Torontal-Banata"443, koju je

napisao učitelj Korneliju Popović 1907. godine, a koja se nalazila u

parohijskom arhivu u Malom Torku. Istu hroniku je Nikolaj Roman

objavio i u bukureštanskom časopisu "Graiul românesc" 1928. godine.

i najzad, u istom kalendaru je N.Roman objavio i kratku hroniku

Velikog Torka, rukopis koji se nalazi u crkvenim analima u Velikom

Torku444. Isti tekst je objavljen i u "Almanahul Banatului” iz

439 Objavljena u Contribuţii...V, 408-410.440 R.Rašajski, Bibliografija radova Feliksa Milekera, Vršac 1995.441 Ovaj rad nije pomenut u gore navedenoj bibliografiji radova Feliksa Milekera442 Calendarul "Nădejdea" pe anul 1930, Anul II, întocmit de Nicolai Roman, 90-92.443 isto, 92-94.444 isto, 94-95.

198

Temišvara, za 1929. godinu. Prema tome, u ovom periodu su

objavljene tri kratke istorije Malog Torka i jedna istorija Velikog

Torka, u prvom redu zaslugom Nikolaja Romana, poznatog publiciste i

kulturnog radnika.

Učitelj Trifu Šokarda je u listu "Foaia poporului român" objavio

jedan rad iz istorije Uzdina, koji je izašao u četiri nastavaka (brojevi

13-16 iz 1936. godine), ali koji se, kako izgleda, najviše zasniva na

usmenim podacima koje je autor dobio od meštanina Jordana Puje.

Kratke priloge iz istorije mesta Sv.Jovan objavio je u više navrata

Dimitrije Gruesku, na stranicama nedeljnika "Nădejdea". Njegovi

prilozi se takođe najviše zasnivaju na usmenim predanjima.

Interesantne podatke o Rumunima u jugoslovenskom Banatu daje

i Đorđe Bratu, publicista, rumunski državljanin, koji je krajem

tridesetih godina posetio ove krajeve, a to svoje putovanje je opisao u

putopisu pod naslovom "Prin Banatul iugoslav - Note de drum" (Kroz

jugoslovenski Banat - Putopis).

Od neobjavljenih radova, u kojima je opisana prošlost jednog

rumunskog naselja, svakako je najinteresantnija hronika Vladimirovca,

koju je vodio sveštenik Konstantin Dimijan u periodu od 1916. do

1955. godine i koja se nalazi u arhivu Rumunske pravoslavne crkve u

Vladimirovcu, na praznim stranicama jedne Evangelije. Pod naslovom

"Pro memoria", ova hronika daje realnu sliku seoskog života u periodu

između dva svetska rata i u toku Drugog svetskog rata. Sveštenik

Dimijan je, pored događaja iz samog Vladimirovca, opisao i razne

događaje iz zemlje i sveta, koje je najverovatnije preuzeo iz štampe,

skoro za svaki događaj dajući i svoj komentar. Konstantin Dimijan je

rođen u Brecku kod Sibiua 1876. godine. Završio je teologiju u

Bukureštu 1906. a 1908. postaje kapelan u Petrovom Selu, postavljen

199

prilikom proslave stogodišnjice od osnivanja ovog mesta445. U periodu

između dva rata ostaje u Vladimirovcu, zajedno sa sveštenikom

Štefanom Šperkezom. Jedan je od lidera Rumunske stranke u

Kraljevini SHS, a kasnije se nalazi u rukovodstvu "Udruženja

rumunskih horova i fanfara" (1931.), jedan je od osnivača Pevačkog i

čitalačkog društva "Dojna" iz Vladimirovca (1928.). Bavio se i

publicistikom, sarađujući u "Graiul românesc" iz Pančeva446. Umro je

u Rumuniji 1959.godine.

Od istraživača i publicista koji su ostavili određeni trag u

rumunskoj kulturi međuratnog perioda pomenućemo još nekoliko

imena: Marijus Bizerea, sin učitelja Petru Bizere, rođen je u Kuštilju

1916. Školovao se u Rumuniji, a doktorirao je geografiju. U

međuratnom periodu sarađuje u listu "Nădejdea" iz Vršca. Iako je

živeo u Rumuniji, i posle rata je održavao tesne veze sa rumunskim

intelektualcima u jugoslovenskom Banatu. Viktor Trailović (1879-

1938.), sveštenik u Kuštilju, jedan od osnivača "Opinke" (1918.),

sarađivao je u "Foaia diecezană" iz Karansebeša, "Alamanahul

Banatului" i "Biserica bănăţeană" iz Temišvara, "Biserica Ortodoxă

Română" iz Bukurešta i "Nădejdea" iz Vršca447. Aurel Uroš (1910-

1981.), radio je u međuratnom periodu kao sveštenik u Dobrici (1932-

1940.), a kasnije i u drugim mestima. U to vreme je sarađivao u "Foaia

diecezană" iz Karansebeša i "Nădejdea" iz Vršca. Preveo je 1936. sa

srpskog jezika "Misionarska pisma" od episkopa Nikolaja

Velimirovića448.

445 ARPCV, Dosije Konstantina Dimijana; N.Penţa, Monografia comunei

Roman-Petre (Petrovoselo), Oravica 1911; M.Măran, Petroviceni de altădată, 29-34.446 M.Măran, Vladimirovaţ - Pagini de istorie culturală, 118.447 C.Roşu, Lexiconul..., 338.448 Gurie Ursulescu, Misionarska pisma, traducere de pr.Aurel Uros Dolovanul, Fruncea, Temišvar, br..50 od 13. decembra 1936.

200

Sa rumunskog jezika značajan je prevod dela poznatog istoričara

Nikolaja Jorge "Istorija Rumuna i njihove civilizacije" na srpski jezik.

Ovu knjigu je preveo dr Vladimir Margan 1934. godine, koji će iste

godine biti postavljen za prvog profesora rumunskog jezika u odeljenju

na rumunskom nastavnom jeziku pri vršačkoj gimnaziji.

Na osnovu svega rečenog može se zaključiti da u periodu između

dva rata nije napisano ni jedno kompletnije naučno delo čija bi tema

bila vezana za Rumune u jugoslovenskom Banatu. Kao najkompletnije

i naučno najvrednije delo o jednom naselju ostala je i dalje

"Monografija opštine Roman-Petre (Petrovoselo) 1808-1908", koju je

još 1911. objavio učitelj Nikolae Penca. Na stranicama lista

"Nădejdea" bilo je pokušaja organizovanja akcije u cilju pisanja

monografija banatskih naselja449, ali u prvom redu zbog nedostatka

stručnih kadrova, sve je ostalo samo na lepim planovima i idejama. U

tome je prednjačio učitelj Korneliju Mata iz Vojvodinaca, koji je na

stranicama lista "Nădejdea" 1939. objavio članak "Jedan plan za

monografiju Rumuna u jugoslovenskom Banatu".

449 Nădejdea, br.8 od 23. februara 1930, 2.

201

V. UMETNIČKO I NARODNO STVARALAŠTVO RUMUNSKE MANJINE U JUGOSLOVENSKOM

BANATU

1.RAZVOJ POZORIŠNE UMETNOSTI

O nekim aspektima pozorišnog života Rumuna u

jugoslovenskom Banatu između dva rata bilo je reči i na drugom

mestu. Tradicija igranja "narodnih pozorišnih komada ("piese teatrale

poporale") bila je u ovom periodu stara već nekoliko decenija.

Pozorišni komadi su se prikazivali kao sastavni deo seoskih priredbi,

koje su se najčešće održavale povodom verskih praznika, u lokalnim

gostionicama (tzv."hotelima"). Prikazivane su jednočinke, dvočinke i

tročinke, najčešće rumunskih autora, u kojima se radnja obično dešava

u ruralnoj sredini.Već smo pomenuli dela domaćih autora, kao što su

Nikolae i Aleksandru Cincariju, Jon Nice Sekošan, pa i Romulus

Roman.

Najviše su se prikazivali pozorišni komadi Nikolaja Cincarijua,

koji nisu izostajali skoro ni iz jednog mesta u kome se odvijao kulturni

život Rumuna u jugoslovenskom Banatu. Pomenućemo nekoliko

najznačajnijih naslova, koji su se najčešće prikazivali na seoskom

priredbama između dva rata: "A fost odată" (Bilo jednom), "Doamna

mea" (Moja gospođa), "Duşmanii" (Dušmani), "Puiu codrului" (Sin

šume), "Maistorul Căproni" (Majstor Kaproni), "Gardul fermecat"

(Čarobna ograda), "Eva", "Pentru Patrie" (Za Otadžbinu), "O scenă

ţărănească" (Seljačka scena), "Văduva cu farmece" (Čarobna udovica),

"Otravă femeiască" (Ženski otrov) i druge. U svojim pozorišnim

202

komadima, Nikolae Cincariju je bio inspirisan događajima iz života

banatskog seljaka, najčešće iz rodnog Vladimirovca. Ipak su se

njegova dela prikazivala ponekad i u gradovima rumunskog Banata

(Rešica i dr.)450.

Igrana su, međutim, i dela autora iz Rumunije, kao što su Vasile

Aleksandri, Josif Vulkan, ali obično dela manje umetničke vrednosti,

koja su bila dostupna ruralnom stanovništvu. Istina, sama dela

N.Cincarijua su igrana i u Rumuniji, ponekad i u urbanoj sredini. Tako

su pozorišni amateri iz Rešice više puta prikazivali pozorišne komade

ovog pisca, prvi put još 1904. godine, a u međuratnom periodu 1919.

godine, kada je u ovom gradu prikazan Cincarijuov pozorišni komad

"Ženski otrov"451, zatim "Majstor Kaproni"452.

Na osnovu dostupnih podataka, možemo konstatovati da su retki

slučajevi kada se u rumunskim selima igrao neki pozorišni komad

poznatih dramskih pisaca. Takvi pozorišni komadi su igrani u

Sv.Mihajlu. Naime, 23. avgusta 1923. aktivisti "Omladinskog društva"

iz ovog mesta su prikazali jedan od najpoznatijih pozorišnih komada -

komediju "Burna noć"453, čiji je autor Jon Luka Karađale, najpoznatiji

rumunski komediograf, u režiji profesora Vikentija Ardeljana, bivšeg

učenika Konzervatorijuma u Klužu454. Godine 1928, pozorišni amateri

iz Sv.Mihajla su prikazali i dramu "Năpasta" od istog autora, a 1931.

godine, na priredbi organizovanoj povodom crkvene slave, studenti iz

Sv.Mihajla su prikazali i Molijerovu komediju “Doktor protiv svoje

volje”455. Nemamo podataka o prikazivanju nekog pozorišnog komada

450 I.Crişan, nav. delo, 125-126.451 isto, 125.452 isto, 126.453 P.Gătăianţu, P.Bagiu, Locve ieri şi azi, 136; Graiul românesc, br.26 od 26. avgusta 1923, 3.454 Graiul românesc, br.25 od 19. avgusta 1923, 2.455 Nădejdea, br.35 od 6. septembra 1931, 1.

203

srpskih ili drugih jugoslovenskih autora, što je još jedan dokaz da je

banatski rumunski ruralni svet teško prihvatao uticaje spolja, težeći da

kroz svoj konzervativizam i nacionalni romantizam sačuva svoje

tradicije.

Glumci amateri su pretežno bili iz redova đačke i studentske

omladine, odnosno mladih intelektualaca, ali su interesovanje za

pozorište pokazivali i talentovani seljaci. Profesionalnih glumaca nije

bilo, osim mlade glumice Elene Gruba iz Vladimirovca (rođena 1922.),

koja krajem međuratnog perioda studira na Akademiji dramskih

umetnosti u Klužu, da bi za vreme Drugog svetskog rata radila kao

profesionalna glumica u Narodnom pozorištu u Temišvaru456. Kao

učenica i studentkinja nastupala je često u amaterskim pozorišnim

predstavama u rodnom Vladimirovcu.

456 M.Măran, Vladimirovaţ..., 48.

204

2.VRHUNSKA OSTVARENJA U UMETNOSTI

Vrhunski domet u dramskoj umetnosti postigao je Aurel Miloš iz

Uzdina, poznat pre svega kao veliki baletski umetnik457. Rođen 1905. u

Uzdinu, Aurel Miloš je studirao balet i filozofiju u Budimpešti i Rimu.

Prva znanja o baletu stekao je u Akademiji "Nicolo Guera" u

Budimpešti, a zatim je učio kod Elene Poljakove u Beogradu i kod

Antona Romanovskog u Bukureštu. Tehniku baleta je usavršio kod

Olge Preobraženske u Parizu, Viktora Gsovskog u Berlinu i Enrika

Ćeketija u Milanu. Studije plesa je nastavio kod Rudolfa de Lobana u

Berlinu. Ovaj je, zajedno sa drugim velikim majstorima svetskog

baleta, uticao na formiranje Aurela Miloša kao umetnika - baletskog

izvođača i koreografa. Debitovao je 1928. godine u Berlinu, u

umetničkoj galeriji "Der Sturm", na poziv Hervarta Valdena, direktora

i osnivača ove berlinske kulturne institucije. Od 1932. godine

posvećuje se koreografiji. Prva značajnija iskustva stiče u Gradskom

pozorištu u Augsburgu i Dizeldorfu, zatim u Budipeštanskoj Operi,

kao i u drugim kulturnim institucijama Mađarske. Kao kreator

"slobodnog baleta", Miloš je razvijao takozvani "pesnički balet".

Od 1937. godine živi u Italiji, gde debituje u pozorištu "San

Carlo" u Napulju. Ubrzo prelazi u Rim, gde postaje glavni koreograf u

Operi, u periodu 1938-45. U istom periodu sarađivao je sa pozorištima

u Veneciji, Beču, Bratislavi, Bolonji, Berlinu, Drezdenu, Barseloni i

Madridu458.

Svoju bogatu umetničku karijeru nastavio je i posle rata. Ukupno

je realizovao 173 baletskih koreografija, režirao je 18 opera. Nije,

457 V.Barbu, Uzdineanul nostru Aurel Miloş, una dintre cele mai distinse personalităţi ale baletului mondial, u Oameni de seamă ai Uzdinului, Temišvar 1998, 14.458 isto, 16.

205

međutim, održavao vezu sa rodnim krajem, u koji se nije vraćao.

Pripadao je umetničkom svetu u pravom smislu reči, ali, kao ni Emil

Petrović u nauci, nije neposredno doprineo kulturnom razvoju svog

zavičaja. Zbog toga je u Uzdinu i bio godinama zaboravljen. Jedini

konkretniji kontakt ostvario je sa Silvijusom Mikljom, kome je

poklonio knjige. Umro je 1988. u Italiji, daleko od svog rodnog kraja.

Slične domete je dostigao još jedan uzdinac, Atanasije Tomas

Todor459. Rođen u Uzdinu 1921. godine, još od ranog detinjstva je

pokazao interesovanje za muziku. Kao dečak, svirao je violinu sa

George Caranom Dragom, poznatim izvođačem narodnih pesama iz

Uzdina. Završio je Gimnaziju "Konstantin Dijakonović Loga" u

Temišvaru, a zatim i muzički konzervatorijum u istom gradu.

Emigrirao je sa porodicom u Ameriku, ali se 1931. vraća u Uzdin. Kao

dečak od 12 godina, pobedio je na jednom takmičenju za violinu i

kompoziciju u Beogradu, posle čega dobija stipendiju koja mu

omogućava dalje školovanje. Pre odlaska u Ameriku, pobeđuje na još

jednom takmičenju za violinu i kompoziciju na Univerzitetu u

Temišvaru (1937.). Posle prelaska u Ameriku, učestvuje na turnejama

po Kanadi i SAD, imajući mogućnost da studira zajedno sa belgijskim

violinistom Morisom Onderetom i sa poznatim kanadskim

kompozitorom Klodom Samponjom.

Za vreme rata organizovao je humanitarne koncerte u korist

američkih vojnika, Crvenog krsta i drugih humanitarnih organizacija.

Njegove koncerte je prenosio veći broj radio stanica širom sveta.

Prilikom jednog koncerta u Kanadi, susreo se sa velikim

kompozitorom Đorđe Eneskom. Svoju bogatu muzičku karijeru

nastavlja i posle rata, kada prelazi u Holivud, gde radi kao producent

opera i muzičkih programa. Bio je lični prijatelj glumaca Edvarda 459 P.Gătăianţu, Athanasie Thomas Todor, o poveste, u Oameni de seamă ai

Uzdinului, Temišvar 1998, 32-33.

206

Robinsona, Džoni Vajsmilera i drugih. Umro je 1991. godine. Kao i

Aurel Miloš, i Atanasije Tomas Todor je odlaskom u "beli svet"

izgubio neposrednu vezu sa zavičajem. Njegov veliki uspeh u

privatnoj umetničkoj karijeri neće uticati ni na koji način na kulturni

razvoj Rumuna u jugoslovenskom Banatu ni u periodu između dva

rata, a ni kasnije.

Među umetnicima koji su u svetu postigli određen uspeh, a

kojima je blistava karijera počela baš u međuratnom periodu, bio je i

Đorđe Barbu, poreklom iz Vladimirovca (rođen 1917.)460, koji je sa

porodicom još kao dečak emigrirao u Kanadu. Njegov otac, Trajan

Barbu, bio je horovođa u Vladimirovcu sve do odlaska u Kanadu 1928.

Godinu dana kasnije, za njim polazi i njegova porodica, u kojoj je bio i

mladi Đorđe, koji će u novoj industrijalizovanoj sredini, posle prelaska

u Hamilton-Ontario 1936. godine pokazati izuzetne sklonosti prema

likovnim umetnostima, postajući ubrzo slikar priznat kako u Kanadi,

tako i u SAD. Najznačajnija ostvarenja će imati tek posle Drugog

svetskog rata, kada osniva sopstvenu kompaniju "Hamilton Sceen print

Ltd" 1954. godine. Poznat kao slikar i vlasnik štamparije, Barbu nije

prekinuo kontakte sa svojim zavičajem, imajući u vidu i činjenicu da

su u Hamiltonu i u drugim mestima Kanade već u to vreme postojale

veće grupe emigranata Rumuna iz jugoslovenskog Banata, koji su se u

novoj sredini organizovali i na kulturnom planu, ne prekidajući ni

preko okeana kulturne tradicije zavičaja. Tako je Trajan Barbu imao u

Kanadi izuzetno bogatu kulturno-nacionalnu aktivnost. Još dok je

boravio u mestu Regina (Sask), bio je jedan od osnivača kluba Mihaj

Eminesku, koji je okupljao rumunske emigrante iz ovog mesta. Posle

prelaska u Hamilton, Trajan Barbu osniva hor “Jon Vidu”, koji će

imati bogatu kulturnu aktivnost u sledećih više od pola stoleća. Ovo

460 Familia, Vladimirovac, br.3 od septembra 1994, 1.

207

kulturno društvo će u Hamiltonu održati žive stare kulturne tradicije

banatskih Rumuna. Društvo je organizovalo priredbe, naročito u vreme

verskih praznika. Imamo podatke o nekim takvim priredbama koje su

organizovali jugoslovenski Rumuni u Kanadi i SAD. Tako je grupa

"dobrovoljaca", članova kluba "M.Eminesku", prikazala 8. januara

1931. u Regini pozorišnu predstavu koju je režirao Trajan Barbu461.

Na sličnu aktivnost nailazimo u istom periodu i među

emigrantima u SAD. Među članovima Rumunskog društva za pomoć i

kulturu "Banatiana" iz Detroita, bilo je i emigranata iz jugoslovenskog

Banata. Tako je ovo društvo prikazalo 22. aprila 1928. priredbu sa

pozorištem i igrankom, u sali "Arion" u Detroitu. Prikazan je i jedan

pozorišni komad462. Među glumcima-amaterima nalazi se i Trifu

Šorđan, emigrant iz Vladimirovca, kao i Petru Militariju, iz istog

mesta463. To su bile teške godine za emigrante koji su tih godina

dolazili u SAD i Kanadu. Godine 1929. počela je velika ekonomska

kriza, koja je uzdrmala ceo kapitalistički svet. O teškoćama na koje su

naišli vladimirovački emigranti, pa i on lično, u jeku velike ekonomske

krize, Đorđe Barbu piše u svom dnevniku464:

"...Kada je Kola Miter došao kod nas u Reginu, zamolio sam ga

da me povede sa sobom kako bi tražili posao. Dolari su mi bili

neophodni za školovanje. Krenuli smo zajedno na sever provincije

Saskačevan...Najzad smo se zaposlili za 75 centi dnevno. Radili smo

4-5 dana. Kada se približio početak školske godine, vratio sam se

kući...

461 Podaci sa jedne fotografije iz privatne zbirke u Vladimirovcu462 Originalni plakat sa ove priredbe nalazi se u privatnoj zbirci u Vladimirovcu463 Vladimirovčani su bili najbrojniji emigranti iz jugoslovenskog Banata u severnoj Americi464 Đorđe Barbu je vodio svoj dnevnik na engleskom jeziku. Odlomci iz ovog dnevnika objavljeni su u časopisu Familia, Vladimirovac, br.8 od decembra 1995, u prevodu na rumunski jezik

208

...Smatralo se da jedan profesor vodi bolji život, sa platom od 40-

50 dolara nedeljno.U američkoj štampi je pisalo da neki umetnici

mogu zaraditi i do 50 dolara nedeljno, pa sam se tako odlučio da

nastavim školu likovnih umetnosti. Zahvaljujem profesoru G.Hazardu,

koji me je držao svakodnevno po jedan čas više, kao i subotom, da bih

završio studije , a sledećih godina smo se često sretali i zajedno slikali

prirodu...

...U "Duncan Litograph" su bili vrlo znatiželjni da saznaju gde i

kod kog profesora sam naučio da slikam. Sa potpredsednikom firme

sam se vozio automobilom 2-3 sata, razgovarajući o svemu...".

Od svih naših emigranata u SAD i Kanadi, Đorđe Barbu je

postigao najviše, kako na umetničkom, tako i na profesionalnom

planu, ali je njegova prava karijera počela tek posle Drugog svetskog

rata, što nije tema našeg rada. Ovde treba samo još napomenuti da je

na svojim slikama Barbu često prikazivao prizore iz svog rodnog sela,

a najznačajnije ostvarenje vezano za svoj rodni kraj mu je svakako

štampanje drugog izdanja "Monografije opštine Roman-Petre

(Petrovoselo) 1808-1908" od Nikolaja Pence, u Burlingtonu 1974.

godine.

U teškom godinama ekonomske krize, mnogi emigranti su se

vratili u zavičaj, dok su drugi ostali u Americi, da bi nekako zaradili za

život, ali uvek sentimentalno vezani za rodni kraj. Tako su mnogi od

njih bili i saradnici nedeljnika "Nădejdea", koji se čitao i preko okeana,

objavljujući pre svega pesme pune nostalgije za rodnim krajem465.

465 Najinteresantniju takvu pesmu, koja realno oslikava težak život i nostalgiju za rodnim krajem, napisao

je Nikolae Susa iz Montreala, poreklom iz Vladimirovca - Nădejdea, br.39 od 22. septembra 1929, 2.

209

3.LIKOVNE UMETNOSTI

U likovnim umetnostima postignuti rezultati su više nego

skromni, kada je reč o periodu između dva svetska rata. Rumuni u

jugoslovenskom Banatu nisu imali nijedno udruženje likovnih

210

umetnika, ili neku organizaciju koja bi davala podstrek razvoju

likovnih umetnosti. I sam broj likovnih umetnika je bio mali, najčešće

prepušteni sami sebi, između kojih nije postojao nikakav organizovan

vid saradnje. Pomenućemo neka imena koja su ipak predstavljala

rumunsku likovnu umetnost kod nas, mada su neki od njih stvarali u

inostranstvu, gubeći vezu sa zavičajem.

Tako je Korneliju Ljuba iz Ritiševa (1880-1934.) završio

Akademiju lepih umetnosti u Budimpešti 1905. godine i dobio zvanje

profesora likovnih umetnosti. Pre rata, radio je u jednoj gimnaziji u

Budimpešti, zatim u Subotici, gde je osnovao i jednu školu, čiji je

istovremeno bio i direktor. Od 1919. živi u Temišvaru, gde se nalazi na

čelu Škole za umetnosti i zanate. Od 1923. studira u Pragu, gde dobija

diplomu inženjera-arhitekte. Vraća se u Temišvar, gde od 1933.

predaje u Školi lepih umetnosti. Imao je više izložbi - u Somboru,

Subotici, Vršcu, Temišvaru (pre Prvog svetskog rata), zatim u Aradu,

Temišvaru, Pragu i Bukureštu (posle 1918.). Slikao je pejsaže, mrtvu

prirodu i portrete466.

Dok Korneliju Ljuba nije bio u neposrednom kontaktu sa rodnim

krajem, Traila Miklja (1887-1952.), rodom iz Uzdina predstavlja

jednog od značajnijih likovnih stvaralaca koji je ostao u

jugoslovenskom Banatu. Traila Miklja je završio likovne umetnosti u

Beču i Pragu, a zatim je živeo u Tomaševcu, selu u blizini svog rodnog

Uzdina. Ostavio je iza sebe više značajnijih ostvarenja. Slikao je ikone

u crkvi u Tomaševcu, zatim u kapelama u Pančevu i Perlezu. Ikone

sv.Đorđa i Bogorodice nalazile su se u kući Miroslava Lukića u

Pančevu. Naslikao je i sv.Đorđa na spoljnom delu crkve u Uzdinu, ali

ova nije sačuvana, kao ni razna druga ostvarenja ovog slikara, u

Uzdinu i na drugim mestima.Od 1926. živi u Detroitu, gde je jedno

466 Aurel Cosma-junior, Pictorul Corneliu Liuba, u Luceafărul, Temišvar, br.6 od juna 1935, 282-286.

211

vreme radio u fabrici automobila "Ford" kao dizajner. Vraća se u

zemlju 1947. godine467. Na severnoameričkom kontinentu je počeo

svoju umetničku karijeru i mladi slikar Đorđe Barbu, rodom iz

Vladimirovca. Slikao je motive iz rodnog kraja, sa kojim nikada nije

prekinuo vezu.

U Vladimirovcu je u periodu između dva rata stvarao i slikar-

samouk Petru Murgu468.Slikao je po narudžbini portrete, gde su mu

svakako najinteresantniji portreti kralja Aleksandra i Petra II, koje je

poklonio krajici Mariji, prilikom njene posete Vladimirovcu 1936.

U vajarstvu se isticao Jovan Stngu-Mrza iz Alibunara (1916-

1992.), takođe samouk. Vajao je u drvetu, a najvrednije su mu figure

koje predstavljaju rumunsku narodnu nošnju iz Alibunara469.

Početkom XX veka je u Alibunaru postojala vajarska škola i

radionica470, čiji je vlasnik bio Trajan Kostić (1878-1917.), koji je

studirao likovne umetnosti u Budimpešti, Beču i Berlinu. To je

verovatno jedini oblik organizovane delatnosti u likovnim

umetnostima kod Rumuna u ovim krajevima u prvim decenijama XX

veka. Moguće je da je Jovan Stngu stvarao pod uticajem nekih od

učenika Trajana Kostića. Umetničkom obradom drveta bavio se i

Štefan Putnik (1877-1936.) iz Mesića471, takođe samouk, poznatiji kao

autor pesama na narodnom jeziku.

Poseban vid razvoja likovne umetnosti prisutan je u crkvenoj

arhitekturi i slikarstvu. Većina rumunskih crkava su bila podignuta u

prethodnim periodima. Svega tri crkve su podignute u periodu između

dva rata:

467 Iova Dalea, Miclea Trăilă - pictorul, u Oameni de seamă ai Banatului II, Simpozion, Uzdin, 25.09.1999., 151-153.468 M.Măran,Vladimirovaţ - pagini de istorie culturală, 97-98.469 Joan Baba, Lexiconul artiştilor plastici, 109-110.470 A.Negru, Făclia, Alibunar, br.3, 1997.471 I.Baba, nav.delo, 104.

212

-Rumunska pravoslavna crkva u Deliblatu (1925.)

-Rumunska pravoslavna crkva u Ovči (1931-1933.)

-Rumunska pravoslavna crkva u Kuštilju (1928-1940.).

U pojedinim crkvama rađene su slike na zidovima i ikonostasu.

Tako je u crkvi u Straži, podignutoj 1854. godine, izvršena restauracija

unutrašnjosti i ponovno slikanje. Slike su uradili umetnici Karl i Jozef

Lefler 1935. godine.Troškove je podnela crkvena opština u Straži472.

Rumunsku crkvu u Kovinu oslikao je 1937. slikar Anton Štef iz

Hondola-Arad, dok je ikonostas uradio Julijan Bosiok iz Berlišta473. U

crkvi u Omoljici slike je uradio 1930. godine malo poznati slikar

Palek474. U drugim crkvama je dolazilo do povremenih sitnijih

intervencija i restauracija, pre svega zbog finansijskih problema kroz

koje je prolazila zemlja u periodu kada su ekonomske krize razorno

delovale na životni standard stanovništva. Anton Štef je 1924-1925.

oslikao i crkvu u Nikolincima, sagrađenu 1911-1913475.Na

organizovanju ovih radova najviše se zalagao sveštenik Teodor

Petrika, paroh u Nikolincima u periodu 1924-1952. I u ovoj crkvi je

rezbarenje u drvetu uradio profesor Julijan Bosiok iz Berlišta, uz

pomoć Josifa i Nistora Bosioka.

Da bi se obezbedila sredstva za izgradnju crkve u Kuštilju, u selu

je organizovano prikupljanje dobrovoljnih priloga, a prodato je i 40

jutara zemlje. Velika ekonomska kriza je prekinula dalje radove na

ovoj crkvi, koji su nastavljeni tek 1938. godine, uz finansijsku pomoć

Rumunske Nacionalne Banke iz Bukurešta. Radovi su završeni krajem

1939. godine. U novu crkvu je postavljen stari ikonostas, za koji se

472 Anuar bisericesc pe anul comun 1990, Vršac, 39.473 Anuar bisericesc pe anul bisect 1992, 38.474 C.Roşu, A.Negru, Biserica din Omoliţa, Libertatea, 23. jun 2001, 18.475 A.Turcoane, Valea cu cer, Almanah Libertatea 1981, 84.

213

smatra da ga je oslikao slikar George Diakonović, otac Konstantina

Diakonovića Loge476.

U nekom crkvama su bili neophodni radovi na restauraciji, za

koje je, usred ekonomske krize, takođe bilo teško naći potrebna

finansijska sredstva. Ipak, u više crkava je izvršena restauracija, kao

što je slučaj sa crkvom iz Velikog Torka, do koje je došlo 1939. Još

1937. je parohijski odbor zatražio od političke opštine pomoć od

100.000 dinara, za renoviranje crkvenog tornja. Politička opština

dodeljuje 70.000 dinara, dok je ostatak sume morala da obezbedi sama

crkva. Radove su izvršili majstori Nikola i Peter Kransk477.

Značajno ostvarenje crkvene arhitekture je podizanje rumunske

crkve u Ovči. Umesto stare crkve, koja je bila napravljena od nabijene

zemlje, 1931. je počela izgradnja nove crkve, sa hramom

"Sv.Konstantin i Elena". Finansijske troškove snosili su crkva i

vernici. Graditelj ove crkve bio je Kraus Katinić iz Zemuna, a sami

radovi su se odvijali pod nadzorom Uroša Predića iz Pančeva.

Ikonostas nije oslikan, nego su na njemu stavljene ikone iz stare crkve,

dok su zidovi bili prazni, tako da će ova crkva biti oslikana tek 1989.

godine.

Posle deobe crkvene imovine između Rumuna i Srba u Deliblatu

(1890.), rumunski vernici su za verske potrebe koristili kapelu

(podignutu 1898.), da bi tek 1925. završili novu crkvu, izgrađenu u

vizantijskom stilu, sa dva lateralna i jednim centralnim tornjem. Do

novca za podizanje crkve došlo se prodajom 99 jutara zemlje478, kao i

od dobrovoljnih priloga samih meštana. U akciju prikupljanja

sredstava za podizanje ove crkve uključilo se i lokalno rumunsko

pevačko društvo. Tako je prihod sa zabave održane 31. maja 1920. 476 C.Roşu, A.Negru, Biserica din Coştei, Libertatea, 21. april 2001, 14.477 P.Drăghicescu, C.Roşu, Slujitori ai altarului, 55.

478 C.Roşu, A.Negru, Biserica din Deliblata, Libertatea, 16. jun 2001, 14.

214

godine Rumunsko pevačko društvo iz Deliblata namenilo podizanju

ove crkve479. Graditelj je bio majstor Dimitrije Bojtar iz Oravice. Pošto

su sva raspoloživa sredstva potrošena za izgradnju crkve, slike će biti

urađene tek 1980. godine. Neoslikani zidovi u unutrašnjosti su

godinama davali jedan osećaj praznine u ovoj crkvi, što bi bio jedan od

razloga prelaska dela rumunskih vernika iz rumunske u srpsku

parohiju i njihovo posrbljavanje, koje je u ovom mestu još u to vreme

uzelo maha.

Najzad, na ovom mestu vredi pomenuti i jedan spomenik,

podignut u Seleušu 1930. godine. Ovaj spomenik je posvećen palim

meštanima u Prvom svetskom ratu, čija se imena nalaze ispisana na

njemu (ukupno 72 građana Seleuša). Spomenik je delo firme "Sinovi

Alojza Tunera" iz Velikog Bečkereka. Na vrhu granitnog spomenika

nalazi se jedan pozlaćeni orao, poklon-donacija Đorđa i Ekaterine

Papateodosija iz Skoplja - zeta i ćerke porodice Janković - jednog od

poginulih meštana u ovom ratu. Spomenik je visok 364 cm, a koštao je

35.000 dinara. Podizanje spomenika pomoglo je lokalno pevačko

društvo480.

479 S.Miletić, nav.delo, 166.480 Gheorghe Şdicu, Monumentul eroilor fii din comuna Seleuş, Kalendar "Nădejdea" 1930, 79-82; A.Bojin, Seleuş - Biserica ortodoxă română, 81-84.

215

4.KNJIŽEVNI FOLKLOR

Mnogo više nego za pisanu reč, banatski seljak je bio vezan za

usmeno narodno književno stvaralaštvo, koje se prenosilo iz prastarih

vremena sa generacije na generaciju, dok su mnoga manje ili više

originalna dela "narodne" književnosti nastala i u periodu između dva

rata, ili su zapisana i objavljena u ovom periodu. Zapisivanje prastarih

narodnih običaja, uključujući i književni folklor, počelo je još u prvim

decenijama XIX veka. Tako je učitelj Josif Popović iz Klopodije

zapisao još 1802. godine prastare običaje iz ovog mesta (samo

nekoliko godina kasnije - 1808, stanovnici Klopodije, zajedno sa

216

stanovnicima Žamu Mare, osnovaće Petrovo Selo, današnji

Vladimirovac). Njegov rukopis, od ukupno 213 stranica, sadrži seriju

kratkih tekstova didaktičko-moralnog i religioznog karaktera481.

Zapisivanjem i proučavanjem narodne književnosti banatskih Rumuna

bavio se tokom XIX veka jedan značajan broj istraživača, među

kojima i određeni broj stranaca482: Artur i Albert Šot, Emil Pikot,

Gustav Vajgand, poznat pre svega po dijalektološkim istraživanjima

koje je izvršio i u našem delu Banata, i drugi. Prikupljanjem

književnog folklora kod Rumuna u našem delu Banata bavili su se još i

Đorđe Aleksić u Straži483, kao i sveštenik Avram Korča iz Kuštilja,

koji je 1899. objavio u Karansebešu zbirku pod naslovom "Narodne

balade", prikupljene u Kuštilju i susednim mestima. Korča je dosta

materijala objavio i u listu "Tribuna" iz Sibiua, kao i u "Poporul

român" (Rumunski narod) iz Arada. Slični materijali objavljeni su i u

drugim listovima koji su izlazili na rumunskom jeziku u bivšoj

Austrougarskoj.

U periodu između dva rata objavljivanje dela narodne

književnosti i književnih dela na narodnom jeziku predstavljao je

značajan deo publicističke delatnosti Rumuna u jugoslovenskom

Banatu, imajući u vidu da u svim publikacijama koje su izlazile u

ovom periodu objavljivanje narodnih pesama predstavlja imperativ,

sastavni deo nacionalne propagande i borbe za održavanje nacionalnog

identiteta. Objavljujući narodne pesme i druge narodne umotvorine,

urednici rumunskih publikacija su uspeli da zainteresuju u većoj meri

seljaka pretežno nezainteresovanog za pisanu reč. Prilozi ovakve vrste

bili su brojni, kao i njihovi autori, kojih je bilo skoro iz svih mesta.

481 I.V.Boldureanu, Cultura românească in Banat, Temišvar 1994, 30-35.482 R.Flora, Folclor literar bănăţean, 27-28.483 Milan Vanku, Contribuţii pentru biografia unui savant care a efectuat cercetări in satul Straja - George Alexici, u Contribuţii...IV, 51.

217

Svakako da je najznačajnije dostignuće u ovoj oblasti objavljivanje

zbirke narodnih pesama pod naslovom "Narodne pesme iz

jugoslovenskog Banata", čiji su autori Trajan Margitičan iz Banatskog

Novog Sela i Roman Kristea iz Glogonja. Knjiga je izašla u izdanju

"Astre" iz Sibiua pod brojem 257 iz 1939. godine.

Na ovom mestu ćemo se više pozabaviti narodnim umotvorinama

objavljenim u listu "Nădejdea", kao i u drugim publikacijama.

Prva publikacija koja je objavljivala narodne pesme bio je

"Calendarul poporului" Romulusa Romana, o kojoj je već bilo reči na

drugom mestu. Dodajemo samo da je ovaj kalendar objavio i priloge o

književnom folkloru, kao što je onaj o običajima za Božić484, kao i

opšta zapažanja o narodnim pesmama485. Od konkretnog folklornog

materijala, objavljeni su prilozi iz Ečke486.

Pesme u "narodnom" stilu objavljuje i list "Graiul românesc" iz

Pančeva. Autori su seljaci-čitaoci ovog lista. Pesme bez neke veće

literarne vrednosti, objavljuje Adrijan Mojse iz Ečke487, nepoznati

autor ("Anonimus") iz Orešca itd.

Ipak, najveći broj priloga iz ove oblasti objavljuje "Nădejdea".

Njihovo objavljivanje bilo je sastavni deo uređivačke koncepcije lista,

polazeći od činjenice da ovaj u više navrata apeluje na čitaoce da šalju

takve materijale, organizujući ponekad i konkurse, u kojima su

najvredniji "folkloristi"488 dobijali nagrade u knjigama.Takvi saradnici

- sakupljači narodnih umotvorina, su skoro bez izuzetka seljaci. Tu

ipak treba pomenuti činjenicu da je većina ovih priloga prepisana iz

već objavljenih knjiga. Drugi, međutim, objavljuju originalne radove,

484 Calendarul poporului 1922, 32.485 isto, 30-31.486 isto 1923, 94-96.487 Graiul românesc, br.6 od 11. februara 1926, 2.488 R.Flora, nav.delo, 112-113.

218

postajući poznati kao autori "narodnih pesama". Takvi su, recimo,

Vikentije Avram i Teodor Ćipu iz Torka, kao i mladi Simeon Draguca

iz Mesića.

Najviše priloga ove vrste objavljeno je prvih godina izlaženja lista

(oko 1927-1930.), kao i kasnije (1936-1940.). Kasnije je književni

folklor zanemaren na stranicama "Nădejdea", zbog nepovoljne opšte

situacije u zemlji i svetu. Isti je slučaj i sa nekim godinama u kojima su

se održavali izbori. Pošto je sam direktor lista Aleksandru Butoarka

bio kandidat za poslanika, u listu se posvećuje veća pažnja događajima

"značajnim za naciju". Tako ima i slučajeva političkih stihova u

"narodnom" stilu, u kojima se kritikuju i izvode ruglu politički

protivnici, a predlaže se glasanje za svog kandidata489.

Neki objavljeni folklorni materijali su svakako starijeg datuma.

Tako, Jon Zgrđa iz Margite objavljuje 1937. u listu "Nădejdea" seriju

od 12 narodnih pesama za koje kaže da su zapisane još 1912. Među

prvim sakupljačima narodnih pesama, koji su verovatno i sami autori

nekih od njih, pomenućemo sledeća imena: Petru Almažan i Trifu Susa

iz Vladimirovca, Vasilije Žurka iz Vršca, Nikolae Panesku iz Bele

Crkve, Sila Idvorean iz Jabuke, Petru Oprea-Tomica iz Nikolinaca,

zatim Jon Popa iz Seleuša, Nikolae Kornja iz Vlajkovca, Mihaj

Nikolajević iz Markovca, Ilije Dan iz Ritiševa, George Nikoli iz

Kleka, Đorđe Kornja iz Sv.Jovana, Aurel Grivej iz Straže, Jon Minja iz

Glogoja i drugi. Najzastupljenije narodne pesme na stranicama

"Nădejdea" su svakako "dojne", lirske pesme specifične za rumunski

folklor.Broj objavljenih balada je vrlo mali, a među njima ima i

prevedenih sa srpskog jezika490. Najviše priloga iz ove oblasti

objavljeno je u listu "Nădejdea" 1937, 1938. i 1939. godine.Narodne

489 Nădejdea, br.38 od 16. septembra 1938.490 Pesma o Marku u prevodu Nikolaja Paneskua objavljena je u dva nastavka - Nădejdea, br.30 i 31 od 22. i 29. jula 1928.

219

umotvorine objavljuju George Munteanu, Jon Bradeanu i Vasile Stojka

(svi iz Glogonja), George Čebzan-Šarac (Sv.Mihajlo), Aurel Pasula i

Simeon Draguca (Mesić), Trajan Boljancu (Banatsko Novo Selo),

Nikolae Otonoga i Trajan Broštean (Seleuš), Viorel Barbu (Uzdin) i

drugi. Ponovićemo i imena Trajana Margitičana i Romana Kriste, koji

su objavili u listu "Nădejdea" mnoge stihove koji će 1939. ući u

njihovu zbirku narodnih pesama. Slični materijali su objavljeni i u

Kalendaru "Nădejdea". Od proznih dela narodne književnosti, najviše

je objavio Trajan Margitičan, pre svega bajke i legende, u kalendarima

za 1919, 1940, 1941. i 1943. godinu. Evo nekoliko naslova: "Bujor

voinicul" (Bužor junačina), "Păun", "Prinţul fericit" (Hrabri princ).

I u suparničkom listu "Foaia poporului român" objavljeni su

razni prilozi iz narodne književnosti, ali najvećim delom iz Rumunije.

Kontraktualni učitelj George I.Jonesku iz Alibunara objavljuje

"Rumunske poslovice", koje očigledno nisu iz naših krajeva. Folklorni

materijal prikupljen u Rumuniji (Sita Buzau) objavljuju Viorel

Tudoran i George Kolča. Pored nekih priloga iz Besarabije, svakako su

najzanjimljiviji opisi svadbenih običaja kod timočkih Rumuna. U

celini gledano, folklorni materijal objavljen u listu "Foaia poporului

român" je ipak siromašan, pre svega u poređenju sa suparničkim listom

"Nădejdea".

I u listu "Biruinţa" nastavlja se objavljivanje narodnih

umotvorina, ovoga puta većinom iz jugoslovenskog Banata.

Najbrojnije su pesme koje su prikupili Trajan Margitičan i Roman

Kristea. Treba pomenuti i dve pesme nastale u Alibunaru, posvećene

tragično ili rano preminulim osobama, koje su sigurno najznačajnija

ostvarenja narodne književnosti objavljena u ovom listu. Radi se o

"Žalosnoj pesmi" (Poezie jalnică) Zarije Žijana491 i o "Tužnoj pesmi"

491 Biruinţa, br.4 od 29. januara 1939.

220

(Poezie tristă), bez navođenja imena autora, ali koja je posvećena rano

preminulom Nikolae Đanu iz Alibunara492. Kao i "Foaia poporului

român", i "Biruinţa" objavljuje književni folklor iz Rumunije, koji je

najverovatnije preuzet iz drugih publikacija. Ređi su slučajevi

objavljivanja književnog folklora iz jugoslovenskog Banata u

Rumuniji. Tu se može pomenuti "Poezia portului românesc" (Pesma

rumunske nošnje) koju je objavio "Almanahul Banatului" iz Temišvara

1930, a čiji je autor Trifu Berča iz Vladimirovca, koji je sa sličnim

materijalima sarađivao i u listu "Nădejdea".

Interesovanje za književni folklor bilo je prisutno u svim mestima

u kojima je živelo rumunsko stanovništvo. Jasno je da se najveći deo

ovog stvaralaštva prenosio isključivo usmenim putem, tako da mnoga

dela književnog folklora nisu nikad ni zapisana. Prikupljanje narodnih

umotvorina u periodu između dva rata nije rađeno planski i

sistematski, niti je postojala neka ustanova ili udruženje koje bi se

organizovano bavilo ovim poslom. Osim T.Margitičana i R.Kriste koji

su objavili već pomenutu zbirku narodnih pesama, ali koji su se bavili

ovim poslom na sopstvenu inicijativu, iz "hobija", kao i urednika

listova koji su objavljivali književni folklor, ali bez neke

sistematičnosti, drugih primera organizovanog rada na prikupljanju

književnog folklora i nema. Tek će "Društvo za rumunski jezik", na

čelu sa profesorom Radu Florom, sprovesti jednu organizovanu i

dugotrajnu akciju na prikupljanju narodnih umotvorina, šesdesetih i

sedamdesetih godina XX veka.

492 isto, br.3 od 22. januara 1939.

221

5.MUZIČKI FOLKLOR

Bogatstvo muzičkog folklora kod banatskih Rumuna privlačilo je

pažnju zainteresovanih stručnjaka - etnomuzikologa i folklorista, još

pre Prvog svetskog rata. Još je Bela Bartok 1912. posetio neka mesta u

južnom Banatu, gde je prikupio značajan folklorni materijal. Njegova

istraživanja su pokazala da rumunsko stanovništvo poseduje veliko

folklorno blago, što će mu poslužiti kao inspiracija prilikom

sastavljanja mnogih njegovih kompozicija. Neke kompozicije koje je

Bartok prikupio snimljene su na fonografu493, što predstavlja najstarije

tonske snimke rumunskih narodnih melodija.

U periodu između dva rata, istraživanja manjih proporcija izvršio

je u ovim krajevima Nikolae Ligezan, preko svojih saradnika494, u

periodu između 1927. i 1939. godine. Glavni Ligezanov cilj bio je

spašavanje folklornih vrednosti Rumuna iz naših krajeva. Prikupljen je

folklorni materijal iz sledećih mesta: Vladimirovac (5 pesama i dve

igre), Ritiševo (4 pesme), Grebenac, Banatsko Novo Selo i Sv.Mihajlo

(po jedna pesma). Ukupno je u našim krajevima prikupljeno 14

muzičkih komada.

Poseban značaj za upoznavanje muzičkog folklora Rumuna u

jugoslovenskom Banatu imaju istraživanja koje je izvršio Folklorni

Arhiv Udruženja Rumunskih Kompozitora iz Bukurešta u periodu

1935-1941495. Prva istraživanja su izvršili folkloristi Ilarion Kočišu i

Hari Brauner u Uzdinu i Sv.Mihajlu 1935. godine. Cilj njihovog

493 N.Frăţilă, Bela Bartok la Petrovasâla, Familia, Vladimirovac, br.2, jun 1994, 2.494 Ion Lelea, Categorii funcţional-tematice şi structurale ale folclorului iugoslav şi românesc, Novi Sad 1995, 63.495 isto

222

istraživanja bilo je upoznavanje muzičkog repertoara u pomenutim

mestima. Materijal je snimljen na fonografu, a radi se o sledećim

komadima: 3 balade, 4 pogrebne pesme, 23 pesme i jedna pogrebna

pesma "zorile" (zora), kao i bogat repertoar muzike za igru.

Prikupljanje materijala će biti nastavljeno 1941. godine.

Za muzički folklor Rumuna u jugoslovenskom Banatu bio je

zainteresovan i G.N.Dumitresku-Bistrica, folklorist i urednik časopisa

"Izvoraşul" iz Bistrice. Godine 1936. Dumitresku je u okviru ovog

časopisa osnovao arhiv za folklornu građu koja bi pored materijala iz

Rumunije obuhvatala i prikupljene folklorne materijale iz Jugoslavije,

Čehoslovačke, Mađarske i drugih zemalja496. Inače, etnomuzikološki

časopis "Izvoraşul" je imao puno svojih čitalaca i saradnika u

jugoslovenskom Banatu, među kojima i već pomenuti sakupljači

folklorne građe Roman Kristea i Trajan Margitičan, zatim učitelj Jon

Balteanu i drugi.

Narodne pesme i igre bile su duboko usađene u svest banatskog

stanovništva. One su svakako glavni nosioci kulturnog identiteta

Rumuna u jugoslovenskom Banatu. Narodna muzika je najviše

pomogla u očuvanju nacionalnog identiteta i svesti, što je u velikoj

meri slučaj i danas. Čak i u mešovitoj sredini, u kojoj je stanovništvo

najviše sklono asimilaciji, narodna muzika je jedno od poslednjih niti

koje povezuje već odnarođeno stanovništvo sa tradicijama predaka.

Ona prati čoveka u svakodnevnim poslovima, na praznicima,

svetkovinama, priredbama, na svadbama i drugim veseljima, u kafani,

na tradicionalnoj seoskoj igranki ("žok") itd. Ona se prenosi usmenim

putem, a neguju je razne kategorije stanovništva. Neguju se pesme iz

svog mesta, ali i one "uvezene" sa strane, iz drugih mesta ili oblasti.

Glavni izvođači narodnih pesama su bili poznati u svojim mestima, ali

496 G.N.Dumitrescu-Bistriţa, 152.

223

i šire, pa se o nekima može reći da su postali polulegendarne ličnosti.

Pesme koje su oni "iskomponovali" ili izvodili su nosile njihova imena

("Doina lu Durăin", "Cântarea lu Cola Cioacă” itd.), a neke pesme su

nosile imena sela iz kojih potiču, smatrajući se nekom vrstom

"narodnih himni" tih mesta ("Doina Petrovasâlii", "Doina

Alibunarului" itd.). Mnoge pesme, pre svega balade, su

iskomponovane u znak sećanja na neke događaje, ili ličnosti, koje su

često tragično završile život ("Cântarea lu Ciota", "Cântarea lu

Milenco doctoru"497itd).

Već pomenuti Kola Čoaka iz Vladimirovca ostavio je iza sebe

više pesama koje nose njegovo ime. Često u sukobu sa zakonom, iz

jedne siromašne porodice, Kola Čoaka je kao temu svojih pesama

imao hajdučiju, podvige "bećara", ali i pesimizam koji odražava težak

život banatskog seljaka u ovom periodu. I sam tragična ličnost, dao je

značajan doprinos negovanju rumunske narodne pesme u periodu

između dva rata498.

Ipak, najčešće su nosioci i negovatelji narodne muzike bili

profesionalni svirači - najvećim delom Cigani, koji su zarađivali za

život svirajući na svadbama i drugim veseljima, na drugim

svečanostima, na tradicionalnoj seoskoj igranci "žok", koji se održavao

u svim selima nedeljom i praznicima. Najznačajniji takav orkestar ili

"taraf" bio je orkestar Jona Duraina iz Vladimirovca, velikog izvođača

na violini, koji je bio poznat i u najudaljenijim mestima Banata, ali i

šire, kao veliki virtuoz499, koji je u ovom periodu već snimio i prve

gramofonske ploče sa rumunskom narodnom muzikom500. Rođen u

497 R.Flora, Folclor literar bănăţean, 218.498 M.Măran, Vladimirovaţ - pagini de istorie culturală, 75-76.499 Nazvan i "trubadur Rumuna u jugoslovenskom Banatu”500 Nije sačuvan, međutim, nijedan primerak tih ploča, ali o njihovom postojanju govori ne samo savremena štampa, već i svedočanstva ljudi koji su lično videli te ploče, a koje su danas najverovatnije u vlasništvu vladimirovačkih emigranata u zapadnoj Evropi i

224

Seleušu 1876. godine, Durain je počeo da se bavi muzikom pod

uticajem i nadzorom lokalnog učitelja Ilije Božina 501. Pohađao je

razne muzičke kurseve u Vršcu, Beloj Crkvi, Oravici, kao i muzičku

školu Jona Vidua u Lugožu. Svirao je u vojnim orkestrima u Pančevu,

Vršcu, Budimpešti i Temišvaru. Punih 10 godina se nalazio na čelu

orkestra "Mita Popaz" iz Kovina. Slavu je stekao, međutim, tek posle

prelaska u Petrovo Selo (Vladimirovac), gde se oženio. Tu je osnovao

"taraf" sastavljen od muzičara - Cigana, sa kojim će decenijama svirati

po raznim mestima Banata. Imao je bogat muzički repertoar, u kome

su se pored rumunskih narodnih pesama nalazile narodne pesme

drugih naroda, zatim marševi, valceri i druge muzičke kompozicije,

omiljene pre svega među intelektualcima. Zbog toga su ga svi cenili.

Neke melodije je sam komponovao, od kojih su neke bile samo

instrumentalne. Umro je 1948. godine.

Pored "tarafa" Jona Duraina, u Vladimirovcu su u međuratnom

periodu delovala još tri orkestra, sastavljena od muzičara - Cigana ,

koji su svirali na svadbama i krštenjima, kao i na seoskoj igranci, a to

su orkestar Joškice Nike, Manje Petreštija i Joške "starog", koji su

svakako bili daleko od kvaliteta i slave Jona Duraina 502. Pored

Vladimirovca, značajan centar muzičkog folklora bio je i Seleuš. Tu se

ističu narodni pevači Aron Nika-Bija, koji se kao i Durain stvara kao

muzičar-violinista i pevač pod uticajem učitelja Ilije Božina. Pod

nadzorom mladog učitelja Viktora Božina, počinje svoju muzičku

karijeru Trifu Nika Ćiripa. On je sakupljao narodne pesme i igre po

okolnim selima, obrađivao ih je tako da je godinama uspevao da održi

interesovanje slušalaca za tekovine banatske narodne muzike. Treći

severnoj Americi501 A.Bojin, Seleuş...,181.502 Usmene informacije o ovim "tarafima" dobili smo od narodnog pevača Petra Božina

225

seleuški narodni pevač bio je Josif Stan Lina, koji je u početku svirao u

orkestru Arona Nike Bije. I ovaj prikuplja po susednim selima narodne

pesme i igre, koje u njegovoj obradi doživljavaju još veći uspeh.

Vrhunac aktivnosti ovog muzičara će uslediti tek posle drugog

svetskog rata. Najzad, u Seleušu je u međuratnom periodu bio cenjen i

muzičar Josif Nika Biru, još jedan od učenika Viktora Božina.

Pohađao je muzičke škole u Beogradu i Temišvaru ali ih nije završio

zbog teške materijalne situacije. Posle rata će biti član narodnog

orkestra RTV Novi Sad503.

Istovremeno je počeo svoju muzičku karijeru i Vikentije Petrović

"Bokaluc" iz Malog Torka, koji će posle Duraina postati najpoznatiji

izvođač na violini, negujući prvenstveno autentičnu rumunsku narodnu

melodiju. On se priključio narodnom orkestru "Lira" iz Malog Torka,

koji je osnovan 1927. godine. Tada je grupa entuzijasta, među kojima

Todor Đurđu, Pavel Zejku, Panta Ardeljan i Vikentije Avram (poznat i

kao pesnik i publicista), nabavila muzičke instrumente i počela da

održava probe, prvo u kući Todora Đurđua, da bi im zatim izašao u

susret učitelj Oktavijan Sekešan, koji je omogućio održavanje proba u

školskoj zgradi504. Orkestru su se priključili i drugi članovi: Vikentije

Petrović, Petru Baloš, Sima Martin, Vikentije Marin, Todor Baloš,

George Stroic, Juliju Lacku i drugi. Njihovi instruktori su Martin

Kanistus, Emil Stanislav i Feri Herman. Već posle nekoliko godina

"Lira" postaje orkestar vredan pažnje i poštovanja, učestvujući na

raznim manifestacijama. Tako je 1936. godine "Lira" gostovala u

Rumuniji, u Sannikolaul Mare i Temišvaru, kao i u programima Radio

Beograda. Najzaslužniji za njen uspešan rad bio je violinista i vođa

orkestra Vikentije Petrović.

503 A.Bojin, nav. delo, 185-186.504 Lira Toracului - mândria Banatului, Cuvânt Românesc Torăcean, br.2-3-4 iz

1996, 7.

226

Posebnu ulogu u muzičkom folkloru imale su narodne igre, koje

se igraju u raznim prilikama (svadbe i druga veselja, igranke - "žok" u

dane praznika i nedeljom, seoske priredbe). Svakako da je

najspecifičnija narodna igra "kalušarul", prastara igra koja je imala i

svoj ritualni značaj. Kalušarul su izvodile grupe mladića, koje su imale

svog vođu - "vatafa", koji je obično najbolje znao obred izvođenja ovih

igara. "Kalušarul" se igrao prilikom održavanja raznih tradicionalnih

svečanosti, gde je svakako najinteresantnije pomenuti pokladne igre

nazvane "fašange" u Grebencu, koje se održavaju prva dva dana "belih

poklada"505. U selu se za "fašange" organizuju jedna ili dve grupe

"kalušara", od kojih jednu čine momci, a drugu oženjeni muškarci.

Grupu čine 7, 9, 11 ili više momaka, koji ulaze u domaćinstva i izvode

mali program sastavljen od više igara koje se igraju po određenom

redu. Izvode se igre "ardeljana", "hora", "srba", a kao poslednja - "igra

kalušara", a prate ih muzičari, koje kalušari plaćaju. Istog dana

popodne, u centru sela se održava igranka, koju otvaraju "kalušari", a

kasnije igraju svi učesnici i gledaoci.

"Kalušarul" se igrao i u ostalim rumunskim selima, kako na

igrankama i drugim svetkovinama, tako i na seoskim priredbama.

Igranje "kalušara" na jednoj priredbi pominje se još 1877. godine u

Beloj Crkvi506, a kasnije i u drugim mestima, dok se ponegde javlja tek

kasnije507. U međuratnom periodu su mnoge varijante "kalušara"

donete iz Rumunije, kombinovane sa starim igrama, tako da su mnoga

505 M.Maluckov, Rumuni u Banatu, 276-277.506Familia, Budimpešta, br.8 od 19. februara 1877, 95.507 M.Maluckov smatra da u Ritiševu "kalušarul" nije bio poznat sve do 1927-28. godine, kada ga je u ovo mesto "doneo" učitelj Sava, koji je bio iz Jablanke (M.Maluckov, nav.delo, 278.). Radi se o učitelju Savi Petroviću, izuzetno vrednom kulturnom radniku koji je bio poznat i kao instruktor fanfara - osnovao je fanfaru u Ritiševu 1925. godine, bio je instruktor fanfare u Vladimirovcu 1928-29. godine, gde je u istom periodu bio i instruktor "kalušara" (Nădejdea, br.19 od 5. maja 1929, 3.). Na osnovu dostupnih podataka, on je pripremao "kalušare" u Ritiševu nekoliko godina ranije. Na koncertu održanom za novu godinu 1924, mladi igrači iz Ritiševa su prikazali ove igre, a pripremao ih je Savu Petrović (Graiul românesc, br.7 od 24. februara 1924.)

227

mesta imala specifične načine izvođenja ove igre. U Nikolincima je

tako "kalušarul" igrala grupa od 6-8-12-14, pa i 20 mladića508. Igrali

su u različitim prilikama - na Uskrs, na igranci (žok), na priredbama -

uvek u narodnoj nošnji, sa crnim i crvenim vezom. Vođa ("vataf")

pokazuje figure, a ostali idu u parovima, da bi posle svili krug oko

njega. Kod svake nove figure "vataf" udara rukama. U ovom selu

"kalušarul" je sastavljen iz dva dela:"kalušul" sa osam figura i "batuta"

sa 12 figura. U Grebencu igra je imala 18 figura u parovima, šest iz

"batute" i 12 iz "kalušara". U Vladimirovcu su pred kraj međuratnog

perioda postojale dve grupe kalušara (vatafi Trifu Barbu i Trifu Raša),

koje su se međusobno takmičile. Ovde je "batuta" (mali kalušar) imala

12 figura, a "veliki" kalušar takođe 12 figura. Sami izvođači ove igre iz

Vladimirovca smatraju da je "njihova" varijanta najteža i

najkomplikovanija za izvođenje u jugoslovenskom Banatu, mada je i

ova varijanta "doneta" iz Rumunije509. Trifu Raša, koji je doneo ovu

varijantu "kalušarula" iz Rumunije, uneo je u igru i neke svoje figure,

što su sigurno radili i vatafi u drugim mestima. U Glogonju je

"kalušarul" donet iz Uzdina510. Nošnja ovih igrača je bila specifična:

na glavi šubara okićena paunovim perom, dugačke košulje (do kolena),

dugačke pantalone, bele vunene čarape obavijene crnom trakom, za

koje su bili privezani i zvončići. Na nogama su nosili kožne opanke.

Igrači su nosili vezene pojaseve preko jednog ramena, dok ih je vataf

nosio preko oba ramena.

Kalušarul je bio prisutan na velikom broju seoskih priredbi, a

obično se igrao u pauzama između značajnijih tačaka priredbe. Ostale

narodne igre ("hora", "ardeljana"itd.) su se igrale pretežno na

svadbama i seoskim igrankama. Ove igre su igrali parovi (najčešće

508 M.Maluckov, nav.delo, 278.509 Podaci primljeni od bivših kalušara iz Vladimirovca510 R.Cristea, Corul şi fanfara din Glogoni, u Contribuţii...IV, 211.

228

vereni ili mladi venčani parovi). One se nisu igrale na priredbama,

pošto se u konzervativnom ruralnom svetu smatralo da učestvovanje

na priredbama ne priliči verenim ili venčanim osobama, a pre svega

ženskog pola.

Na seoskim igrankama, kao i na priredbama, svirali su orkestri -

tarafi, sastavljeni od izvođača na gudačkim instrumentima, kojima su

mladići plaćali za ove njihove "usluge". U mestima u kojima je već

postojala fanfara, i ona je svirala na seoskim igrankama.

229

Z A K L J U Č A K

Rumuni u jugoslovenskom Banatu žive u oko četrdesetak naselja

grupisanih oko većih urbanih centara, kao što su Vršac, Pančevo i

Zrenjanin. Ovo stanovništvo, najvećim delom nastanjeno na selu,

počelo je da razvija svoju organizovanu kulturnu delatnost u XIX

veku, pod uticajem opštih kulturnih kretanja karakterističnim za period

jačanja nacionalnih pokreta naroda Habzburške monarhije.

Osnivanjem prvih rumunskih kulturnih društava na ovim

prostorima, u poslednjim decenijama XIX i početkom XX veka,

rumunsko stanovništvo otvara sebi nove puteve, puteve kulturne

emancipacije, koja će se neprekidno, uz određene uspone i padove,

odvijati do današnjih dana.

U okvirima jugoslovenske države u periodu između dva rata,

rumunska nacionalna manjina u jugoslovenskom Banatu je bila

zaštićena međunarodnim ugovorima koji su bili potpisani posle Prvog

svetskog rata, a koji su se odnosili na nacionalne manjine, kao i raznim

jugoslovensko-rumunskim bilateralnim ugovorima, kojima je

regulisano prvenstveno pitanje položaja školstva i crkve kod Rumuna

u jugoslovenskom Banatu, odnosno kod Srba u rumunskom Banatu.

Rumunska kulturna društva u jugoslovenskom Banatu su u

periodu između dva rata nastavila tradiciju započetu za vreme

austrougarske vlasti. U sastavu ovih kulturnih društava razvijali su

aktivnost prvenstveno horovi, zatim dramske sekcije i folklorni

ansambli, a tokom dvadesetih i tridesetih godina, neka kulturna društva

osnivaju i svoje duvačke orkestre. Kulturna društva su najčešće svoju

aktivnost ispoljavala kroz organizovanje priredbi, na kojima su se

230

izvodile horske kompozicije, recitovale pesme, prikazivali pozorišni

komadi, monolozi i dijalozi, igrale narodne igre »Kalušarul« i

»Batuta«, da bi se ovim tačkama kasnije pridružile i instrumentalne

kompozicije, koje su izvodili duvački orkestri. Ovim društvima su

rukovodili lokalni intelektualci - sveštenici i učitelji, kao i entuzijaste

iz redova seljaštva, od kojih su neki završili razne muzičke kurseve.

Pored priredbi, kulturna društva su bila prisutna i na mnogim drugim

kulturnim, političkim i verskim manifestacijama.

Uloga kulturnih društava je bila od izuzetnog značaja, naročito u

vremenima presudnim po razvoj evropskih naroda. Ona su doprinela

očuvanju nacionalne svesti i njenom daljem razvijanju, ali i osećanju

pripadosti jednoj široj civilizaciji, u kojoj je saradnja među narodima

od izuzetnog značaja. U tom smislu, rumunska kulturna društva u

jugoslovenskom Banatu su dala određen doprinos i imala svoje mesto

u kulturnom životu jugoslovenske države između dva rata. Kulturna

saradnja sa Srbima i drugim narodima, započeta u prethodnim

vremenima i nastavljena tokom međuratnog perioda, obogaćena novim

sadržajima, očuvala se i razvijala do današnjih dana.

Pokušaji sinhronizacije kulturnih aktivnosti, osnivanjem nekog

opšteg kultunog udruženja na nivou rumunske manjine, u početku nisu

urodili plodom. Zbog odbijanja vlasti da odobre Pravila »Kulturnog

udruženja Rumuna u Kraljevini SHS« (1923.) i »Udruženja rumunskih

horova i fanfara« (1931.), pomenute kulturne asocijacije su vrlo brzo

prestale sa radom. Tek će osnivanjem »Astre« 1936. godine, rumunska

manjina dobiti prvo udruženje koje će biti registrovano kod nadležnih

organa državne vlasti, što će, bar za jedno kraće vreme, omogućiti

jednu organizovaniju kulturnu aktivnost po rumunskim selima.

Čini se da kulturni život Rumuna u jugoslovenskom Banatu, od

samog njegovog rađanja, u periodu koji traje više od jednog stoleća,

231

dokazuje jednu upornost, čak i tvrdoglavost, jednu inteligenciju, i

najzad, u pojedinim slučajevima i u kasnijem periodu, jednu kreativnu

zrelost. Ponekad konfuzno, imitativno, rumunsko kulturno stvaralaštvo

postaje najzad ekspresivno, čak i ambiciozno. Ipak, u najvećem broju

slučajeva, u međuratnom periodu nije postojao vidniji uticaj kulturnih,

književnih ili umetničkih vrednosti tog vremena. Veliki događaji su se

odvijali daleko od banatskog sela, u kome se sporo razvijao jedan

ograničeni i izolovani kulturni život.

Književno-publicistička delatnost je bila skromna. Osim

nedeljnika »Nădejdea« iz Vršca, koji je neprekidno izlazio u periodu

1927-1944, sve ostale publikacije su imale kratak vek izlaženja (Graiul

românesc 1923-1926, Foaia poporului român 1936-1938, Biruinţa

1938-1939). U istom periodu objavljena je samo jedna knjiga,

nekoliko kalendara, kao i nekoliko školskih udžbenika, dok su pojedini

književni stvaraoci objavljivali svoja dela u Rumuniji.

Poseban vid književnog stvaralaštva bio je književni folklor,

mnogo pristupačniji i popularniji među seoskim stanovništvom. Svoja

dela u stihovima, na banatskom narečju, objavljivali su u štampi mnogi

pesnici-amateri, dok su se drugi bavili prikupljanjem narodnih

umotvorina, što je rezultiralo, najzad, i objavljivanjem jedne zbirke

rumunskih narodnih pesama iz jugoslovenskog Banata. Izuzetno

popularan je bio i muzički folklor, koji je igrao, a igra i danas,

značajnu ulogu u očuvanju kulturnog i nacionalnog identiteta

pripadnika rumunske manjine. Pored narodnog orkestra “Lira” iz

Malog Torka, vredi pomenuti i “taraf” Jona Duraina iz Vladimirovca,

sigurno najznačajnijeg imena muzičkog folklora u ovom periodu.

U naučnom stvaralaštvu se izdvojilo ime Emila Petrovića, velikog

lingviste rodom iz Malog Torka, koji je međutim ceo svoj radni vek

proveo daleko od zavičaja. Gubeći kontakt sa rodnim krajem, on nije

232

uticao na kulturni razvoj svojih sunarodnika sa druge strane granice,

kao što nisu uticali ni drugi poznati stvaraoci - Atanasije Tomas Todor,

Aurel Miloš i Đorđe Barbu, koji su na Zapadu dogurali do najvećih

visina kulturnog stvaralaštva.

U likovnim umetnostima se nije otišlo dalje od naivnog

stvaralaštva. Podignute su tri crkve - u Deliblatu, Ovči i Kuštilju, dok

je u drugim crkvama završeno slikanje unutrašnjosti ili njihovo

delimično renoviranje. U crkvenom slikarstu u su nastavljene tradicije

iz prethodnog perioda, pod uticajem provincijalizovanog

neoklasicizma.

Pomoć koju je davala rumunska država za kulturne potrebe

sastojala se pre svega u pošiljkama knjiga i drugih publikacija, koje su

najvećim delom stizale iz biblioteke »I.G.Bibičesku« iz Turnu

Severina u sve parohijske biblioteke u jugoslovenskom Banatu, kao i u

organizovanju ekskurzija i poseta seljaka, studenata i đaka u razne

delove Rumunije. U pružanju pomoći kulturnim društvima i

pojedincima sa druge strane granice, određenu ulogu su igrali i

emigranti iz jugoslovenskog Banata, pre svega oni koji su se nalazili

na značajnim funkcijama u državnim organima.

233

P R I L O G

VOLJENI BRATE!

Pošto su kako pojedinci, tako i njihove akcije podvrgnute

mnogobrojnim promenama tokom godina, dok je samo ideal

nepromenjen, za čije je ostvarenje svaki član društva, odnosno Nacije,

dužan da se bori, delimično na sopstvenu inicijativu, a zatim i zaduženi

od strane Odbora rumunskih intelektualaca iz jugoslovenskog Banata,

rešili smo da dejstvujemo u tom smeru, uvereni da je regeneracija

Nacije kojoj pripadamo jedan važan zahtev. Psihoza naroda se puno

promenila tokom rata, a naročito ona rumunskog naroda. Inteligentan

po prirodi, preskačući više evolutivnih stepenica odjednom, plasirao se

među kulturne narode. Nemajući međutim jednu sistematsku i

ozbiljniju pripremu, primajući sve zdravo za gotovo, nedostaje mu

urođena skromnost kulturnog čoveka i tu stižemo do pojma: «njegovo

veličanstvo narod«. Ponavlja se ono što je prisutno i u drugim granama

ljudske aktivnosti: čovek gubi svoju duhovnu ravnotežu I, kao trgovac

koji se brzo obogatio, počinje da se kocka, blateći sve one koji nisu

postali njegovi ponizni obožavaoci.

Intelektualci su najveći krivci što je narod onakav kakav jeste.

Narod je jedna energija, jedna snaga koja, ako je vođena racionalno i

sistematski, predstavlja jednu produktivnu snagu, a u protivnom je

destruktivna. Svesni toga, neka gospoda su prisvojila ovu snagu, radi

svoje komotne egzistencije, a pre svega da bi uništili one koji

eventualno još znaju šta znači opasnost, čast, karakter i slično! Ova

anormalnost je međutim mnogo opasnija za intelektualni sloj nego za

seljake, zato što joj nedostaje kohezija, homogenost. Osećajući svoju

234

inferiornost, osećajući potrebu da dopunjuju jedni druge, običan narod

poseduje nezamislivu solidarnost, ima slepo poverenje u svoje

takozvane »vođe« i osećaju veliko, veliko neprijateljstvo prema

»kaputašima«! U takvim okolnostima nije potrebno da neko poseduje

preveliku inteligenciju, nego samo malo rafiniranosti i puno nedostatka

karaktera, da bi postao stegonoša, boreći se za uništenje onih, pomoću

kojih i na čijim leđima su se podigli. Da se ne zavaravamo! »Hodie

mihi, cras tibi«. Mi treba da ponovo zauzmemo položaj iz prošlosti!

Treba da posedujemo potpunu vlast i treba da ponovo dobijemo

potpuno poverenje naroda, koga su ljudi bez skrupula, predvođeni

samo ličnim i materijalnim interesima, agitovali protiv svega što je

intelektualno! Ova borba će biti izuzetno teška i dugotrajna, zato što će

oni sa vrha braniti odlučno zadobijene položaje.

Mi više nemamo šta da izgubimo. U prvom redu ćemo imati posla

sa polupismenima, koji su baš iz ovih razloga mobilni, svuda prisutni i

agresivniji. U ovoj borbi će, međutim, sa nama biti i Bog, zato što nas

vodi čast.

Treba da dejstvujemo brzo, energično i jedinstveno. Borba koju

vode neprijatelji se zaoštrila i zatekla nas je nespremne da bi im se

dobro i dostojanstveno suprostavili. Zbijmo redove! Mi više ne

možemo imati lične interese. Mi više ne možemo imati poverenje u

bilo koga.

Krivi smo zbog prevelike apatije, dostojni da budemo izviždani

od svakog Rumuna, pošto samo nesavesni ljudi, kojima nedostaje

inteligencija, mogu ostati pasivni prema toliko nekorektnosti i

samovolje koje su rađene iza naših leđa. Da bacimo pogled na našu

braću seljake. Oni su informisani o svemu jednom zapanjujućom

brzinom. Sve žrtve koje su rađene u njihovom interesu uzimaju kao

235

prirodne stvari, a simpatije prema njima koriste zainteresovani za

huškanje protiv nekih ličnosti, čak i protiv jedne cele branše!

Pored činjenice da smatramo da mi intelektualci vodimo napad,

neki rukovode prema svojoj volji, čak ponekad i protiv zajedničkih

interesa, tražeći od nas usluge koje se ne slažu sa dostojanstvom

inteligentnog čoveka i vođe, a kad im staneš na mali prst, cela nacija

vrišti, bacajući oganj i vatru na vođe, koji, po njihovom mišljenju, ili

nisu na visini zadatka, ili se ne slažu sa njima. A ti, inteligentni čoveče,

treba da budeš srećan, ako ti se dozvoli da se smatraš njihovim

prijateljem. Sve je ovo najvećim delom naša krivica. Treba već jednom

da se bacimo na posao, da ne diskreditujemo ime rumunskog

intelektualca, ali i da ne prodajemo našu čast za malo popularnosti!

Ima već skoro 18 godina kako sami brinemo o sebi. To je

dovoljno vreme da upoznamo svakoga prema njegovoj realnoj

vrednosti.

Pored najveće dobre volje ne možemo podržati, ne možemo

dozvoliti da , kako štamparija, tako i list »Nădejdea« pređu u

vlasništvo dvojice gospodina.

Za svakoga koji poznaje realno stanje, Skupština u Alibunaru, gde

je izabran takozvani »Centralni odbor« od strane delegata, većim

delom specijalno naručenih, nema nikakvu vrednost, ovom skupu

nedostaje kako moralni, tako i pravni fond. Iako su se tamo izabrale -

za oči javnosti - i neke uvažene osobe, koje međutim figuriraju samo

kao amblem, mogli bismo nazvati ovaj skup skupom ličnih partizana

jednog »gospodina«!

Uprkos svemu, da uđemo malo dublje u aktivnost takozvanih

vođa, koji se suviše često prikazuju na raznim stubcima lista kao jedini

pozvani da vode sudbinu naše Nacije. Ima oko 10 meseci od kada je

izabran ovaj »odbor«. Prateći, prema tome, punih 10 meseci pažljivo i

236

objektivno sve akcije tih osoba, koje su na diktatorski način prisvojile

rukovođenje javnim mnjenjem, mogli smo sa žaljenjem konstatovati,

da se ova aktivnost svodi na nulu! Pored jedne demagogije čiji je cilj

raspirivanje mračnih strasti gomile, koja vidi realnost stvari, ne kroz

jasno i sigurno rasuđivanje čoveka koji gospodari sobom i svojim

mentalnim duhovnim sposobnostima, nego ih vidi kroz prizmu

pojedinih smelih osoba bez savesti, koji koristeći vešto demagoška

sredstva, pomažu u jačanju ovih strasti i želja, pomoću kojih žele

dominaciju nad javnim mnjenjem i na taj način osigurajući tako

egzistenciju koja bi, zasnovana samo na sopstvene snage, postala

problematična.

Ali, da analiziramo malo detaljnije aktivnost tih osoba, u

oblastima našeg duhovnog života i to: kulturnog, školskog, političkog i

najzad moralnog.

Da analiziramo dakle u prvom redu aktivnost samozvanih »vođa«

u oblasti kulturnog pokreta u našim selima, pošto o nekom kulturnom

životu u gradovima ne može biti ni reči, jer je u njima rumunski

elemenat u poražavajućoj manjini. Konstatujemo, bez straha od

preterivanja, da osobe od kojih se najvećim delom sastoji »Centralni

odbor« takozvane lične partije, kao i njegove »sekcije« i »podsekcije«,

nisu doprinele ni jednom jotom čak ni promovisanju rumunske kulture.

Vidimo da je ceo kulturni pokret u našim selima bio i jeste dirigovan i

danas: kako možemo sa sigurnošću predvideti, i u budućnosti, samo od

strane sveštenika, učitelja i drugih intelektualaca iz naših rumunskih

sela.

Kulturna aktivnost tih osoba pričepljenih i za naš list, ne samo da

je nula na kvadrat, nego je u pravom smislu štetna! Na primer, slučaj

kapelana iz Alibunara, duše »Butorčanskog odbora«, koji je za svoju

silnu aktivnost, bio poslat u šetnju sa počasnog položaja predsednika

237

Kulturnog Udruženja Rumuna u Alibunaru, i iz osvete, ne učestvuje na

priredbama koje priređuju Rumuni, samo je na drugima prisutan…

Za ime ove »gospode« nije vezana nijedna realizacija, makar i

beznačajna. Nigde nisu osnovali ni horove, ni fanfare, ni udruženja,

nisu uradili nijednu crkvu, jednom rečju, nijedna realizacija sa

neposrednim posledicama, nijedna monumentalna realizacija od trajne

vrednosti. I uprkos ovoj mizernoj neaktivnosti i nesposobnosti u

kulturnim realizacijama, pomenuta »gospoda« i njihovi kompanjoni

imaju smelost da se predstavljaju kao jedine vođe, čak i u oblasti

kulture!

Ali, da idemo dalje i da pratimo aktivnost »jedinog« vođe i

njihovih ljudi iz »RCO«, iz različitih sekcija i podsekcija, u oblasti

školstva.

Školsko pitanje i konvencija bili su borbeni konj šefa »Odbora«.

Hvalio se »urbi et orbi« da je samo on pravi tvorac ove konvencije.

Kroz hvaljenja najdemagoškije vrste, uspeo je da ubedi ne samo

pravoverne i lakomislene seljake, nego čak i neke intelektualce o ovoj

ogromnoj (da se ne izrazimo još drastičnije) mistifikaciji! Muškarci

veličine G-dina Silvija Dragomira, dr Joana Lupaša, dr Petre Joneskua

i drugi, koji su pravi tvorci ove konvencije, ostali su skoro nepoznati

narodu. Čak su optuženi od strane »našeg jedinog usrećitelja«, da su

nespremni i da ne poznaju naša školska pitanja. Prošle su tri godine od

donošenja školske konvencije, hajde da kažemo, uz pomoć »našeg

jedinog vođe«. Samo što gospodin, zajedno sa svim svojim satelitima,

nije bio u stanju da dovede ni jednog učitelja. A zašto? Zato što u

Beogradu nadležni nisu baš razgovarali sa njim, ne uzimajući ga

ozbiljno! Morao je da dođe g. Petre Jonesku, čovek dobro pripremljen

i očeličen još od vremena mađarske vlasti, sa drugim autoritetom i

prolazom od »našeg«, kod beogradskih vlasti. Uklanjajući prepreke,

238

koje su izgledale nepremostive, uspeo je da dovede u naše škole 47

rumunskih učitelja!

Videvši »naši« ovaj rezultat, okrenuli su aktivnost na drugu

stranu. Kroz jedan uporan rad pravih pacova, počela je najpodlija

kampanja subminiranja aktivnosti G-dina dr Petre Joneskua. U početku

krišom, kasnije otvorenije, dok nisu poplavili neke provincijske novine

u Rumuniji nekim insinuacijama, blateći na najbezobzirniji način

onoga kome dugujemo u potpunosti našu zahvalnost za prava koja

imamo u našim školama.

Postoji još jedno divovsko ostvarenje, za koje se takođe može

zahvaliti dr Petre Joneskuu: Rumunski internat za dečake, koji ovde u

Vršcu radi na najlepši mogući način. Naravno da »naši«, u listu koga

sa toliko časti vode, nisu našli za shodno da daju i najmanju

informaciju o ovoj kulturnoj realizaciji, koja će predstavljati temelj

naše rumunske kulture. Jasno je samo od sebe, ukoliko bi pisali nešto o

internatu, morali bi da priznaju ogromne zasluge na njegovoj

realizaciji gospodinu dr Petre Joneskuu. Naravno, ovo je trebalo izbeći

po svaku cenu, jer hvaliti i kuditi u istom dahu, čak ni »naši« ne bi

mogli uraditi a da se ne izblamiraju za večnost!

Cela ova aktivnost klevetanja je pokazala svoj cilj u njihovom

smešnom »Memorandumu«, namenjenom gospodinu ministru dr

K.K.Angeleskuu i objavljenom u listu »Ecoul« iz Arada. Bili je jasno,

da se ceo ovaj šeretluk vrti oko »nervus reruma«, odnosno novca!

Evo, dakle, ukratko aktivnosti »naših« u školskom pitanju. Cela

njihova aktivnost se svodi dakle samo na klevete na adresu časne

ličnosti g-dina Joneskua, sa ciljem jasnim kao dan, da ga odstrane sa

njegove odgovorne funkcije i, zauzeći mu mesto, da se približe

budžetima i fondovima koji ih privlače i prave im dugačke zube.

239

Možemo samo da žigošemo sa zadnjom energijom jednu tako

kobnu aktivnost po naše školsko-kulturne interese.

Da vidimo sada političku aktivnost koju vode »naši«. Kratko

rečeno, vodi se radi sticanja imovine! Ponovio se isti postupak koga je

svojevremeno otpočeo g.dr Joca Žijanu, što je postupak koji su

koristili g.dr Žijanu i njegovi politički prijatelji bio okvalifikovan kao

»izdaja nacije« i žigosan na sve moguće načine u listu »Nădejdea« od

strane istog gospodina, u to vreme urednika, koji sad, kao sekretar

redakcije istog lista, hvali istu stvar, isti postupak »jedinog rumunskog

poslanika«, kao delo velike nacionalne vrline i ljubavi prema naciji

(sic). Alal vera takvim karakterima!

I naš narod je dozvolio da ga vuku za nos ti samozvani

nacionalisti, koji su mu eksploatisali poverenje radi postizanja njihovih

ciljeva. Šta može biti drugo osim jedne eksploatacije koju je stvorio

pokret dužnika radi smanjenja dugova. Koristeći vešto ovu situaciju,

uspeli su da privuku veliki deo naroda u svoje mreže, radi

promovisanja ličnih ciljeva i uspeli su, jer je njihov »vođa« danas

poslanik sa titulom »jedinog poslanika svih Rumuna«.

Već deset meseci je poslanik, a nismo videli nikakav rezultat, koji

bi bio posledica njegove aktivnosti kao poslanika. Čini mi se, uspeo je

da premesti jednog beležnika iz jedne opštine u drugu i da suspenduje

jednog opštinskog načelnika. Time se cela aktivnost »oca« naroda

iscrpla. Da ne pomenemo pismenu deklaraciju iz Ilandže, ili pismo

»diplomu« iz Sarče itd. Sigurno je da će uskoro ceo narod shvatiti s

kim ima posla i na sledećim izborima će mu pokazati prazne ruke! Da

bi završili sa političkom aktivnošću »jedinog rumunskog poslanika«,

pitajte ga s kim se posavetovao i ko ga je podstaknuo da pređe u

opoziciju g-dinu Jeftiću? RCO, politička sekcija, sigurno ne! Jasno se

vidi da je i ovde bio posednut »ljubavlju prema našoj naciji«!

240

Ovde je mesto da pomenemo, da je najdemagoškije oružje za

vođenje naroda, kako bi ga ovaj slepo sledio, činjenica da se huška

narod protiv njegovih stvarnih vođa, koji su uvek bili pravi savetnici i

rukovodioci naroda.

Pošto smo govorili - naravno ukratko - o kulturnom, školskom i

političkom životu koga su stvorili izmišljeni »usrećitelji« našeg

naroda, trebalo bi da govorimo malo i o trenutnom socijalnom

položaju našeg naroda.

Ni butorčanski komitet, niti čak njegove sekcije i podsekcije, ne

drže više sednice. Neke podsekcije nemaju više ni članove koji traže

pravila osnivača nove organizacije zato što su članovi, sa osećanjem

odvratnosti, napustili ovu grandioznu organizaciju. Ekonomska sekcija

se spotakla, od verifikacije poslova lista »Nădejdea«, tako da se ova

sekcija više i ne saziva. Da ne govorimo o ostalim sekcijama (treba biti

junak da bi znao koliko ih je i koji je njihov cilj), zato što one nisu

održale nijednu sednicu od osnivanja do danas…

Narod treba već jednom prosvetiti, i ne samo prosvetiti nego i

organizovati na solidnoj osnovi, a u toj organizaciji da preovlada čast,

a ne »prevrtljivost«.

To su višestruki razlozi koji su naterali ovdašnju rumunsku

inteligenciju da se 11.oktobra 1935. sastanu na prvo i do danas najveće

savetovanje, na kojoj je žigosana destruktivna aktivnost takozvanih

vođa. Preko pedeset rumunskih intelektualaca, predstavljajući sva naša

sela, dali su tog dana svoje mišljenje. Na istom savetovanju, naša

inteligencija se organizovala i izabrala jedan akcioni odbor.

Ovaj odbor je od konstituisanja ostavio da prođe još nekoliko

meseci, da bi video kako se odvija aktivnost takozvanih »vođa«.

Videvši zatim da se stvari nisu poboljšale u listu »Nădejdea«, umesto

da bude tribina od koje bi polazili saveti puni moralnog autoriteta

241

onoga koji je direktor umesto da daje direktive na kulturnom,

ekonomskom i političkom planu, sa autoritetom odgovornog faktora u

očima naroda, postao je taraba za lične napade i umesto bratimljenja,

harmonične saradnje svih naših ionako malobrojnih faktora koji imaju

vrednost, upisao je u svoje stubce lozinku zavade i raspada, - odbor

intelektualaca se ponovo sastao dana 20. III t.g. Na ovoj sednici, posle

detaljnog razmatranja opšte situacije, koju smatra nepromenjenom,

odlučio je da šalje »Apel« svim crkvenim opštinama i preko njih

narodu, da bi zajedničkim snagama sarađivao na obnavljanju

rumunskog duha.i da bi na ovom poslu snažnije učestvovali ozbiljni i

vredni elementi naše nacije, želimo da predstavnici sela budu izabrani

iz redova parohijskog sinoda od strane parohijskih odbora, koji su

autorizovani predstavnici naših crkvenih opština i izvršni organi

parohijskih sinoda. Uvaženi parohijski odbori su prema tome

zamoljeni da pored svih sveštenika, učitelja i intelektualaca izaberu

njihove delegate u istom broju kao i crkveni epitropi (tamo gde su 2

epitropa - 2 delegata, gde su 3 epitropa - 3 delegata, i najzad, najviše 4

delegata iz velikih opština), zatim svi sveštenici, učitelji i intelektualci

zajedno sa delegatima seljaka, da prisustvuju Skupštini koja će se

održati u četvrtak, 19. marta 1936. u 8 sati pre podne u opštini

Vladimirovac (Petrovoselo) .

Napominjemo da će u više opština biti ljudi koji iako nisu članovi

parohijskog sinoda, ipak žele biti delegati… Mi, rumunski

intelektualci, smatramo da su pravi Rumuni oni koji su i pravi hrišćani.

Ne mogu biti smatrani za dobre Rumune oni koji napadaju naše

najsvetije ustanove!

Iz dnevnog reda predviđenog za ovu Skupštinu delegata naših

opština, kojeg objavljujemo u nastavku, može se primetiti veliki značaj

ove Skupštine.

242

Pored časnog i toliko potrebnog organizovanja u vremenima u

kojima živimo, biće odlučeno i o osnivanju Kulturnog Udruženja

Rumuna u Jugoslaviji, koje će obuhvatiti sva seoska kulturna društva,

postajući na taj način forum za rukovođenje našim nacionalno-

kulturnim životom na ovim prostorima.

Dnevni red Skupštine:

1. Otvaranje Skupštine;

2. Konstituisanje Skupštine ad-hoc i verifikacija delegatskih

mandata;

3. Izveštaj odbora intelektualaca;

4. Izrada jednog programa kulturne aktivnosti. Osnivanje

Kulturnog Udruženja Rumuna u Jugoslaviji;

5. Biranje jednog upravnog odbora, koji će imati ulogu da

predstavlja rumunski narod u svim kulturno-nacionalnim

pitanjima za period od 3 (tri) godine;

6. Predlozi.

Parohijski odbori koji ne budu poslali delegate, biće smatrani kao

priključeni, osim u slučaju kada bi pismeno opravdali njihov stav

prema ovom pokretu. Ovo pismo će biti verifikovano od strane

lokalnog paroha.

Na ovoj Skupštini će moći učestvovati samo oni delegati

parohijskih odbora, koji imaju punomoć od crkvene opštine.

U Vršcu, 2. marta 1936.

Predsednik: Sekretar:

Sveštenik Jon Miter Sveštenik Lazar Krdu

243

I Z V O R I I L I T E R A T U R A :

A. IZVORI:

ARHIVSKA GRAĐA:

-Arhiv Jugoslavije

-Zbirka Milana Stojadinovića -Fond Ministarstva Unutrašnjih Poslova Kraljevine

Jugoslavije 1918-1941.

-Arhiv Vojvodine

-Fond Kraljevske Banske Uprave Dunavske Banovine

-Arhiv Protopresviterata Banatsko Novo Selo

-Arhiv Protopresviterata Vršac

-Arhiv Rumunske Pravoslavne Crkve Vladimirovac

-Zapisnik Crkveno-svetovnog vokalnog horskog društva u Vladimirovcu

-Istorijski Arhiv Bela Crkva

-Pravila Rumunskog Vokalnog Hora u Beloj Crkvi

-Istorijski Arhiv Pančevo

-Fond Sreskog Načelstva u Kovinu

-Opština Nikolinci, Zapisnik za glavnu skupštinu

-Zapisnik Omladinskog društva u Sv.Mihajlu (Lokve)

244

-Zapisnik Čitalačkog i pevačkog društva u Seleušu

-Zbirka Aleksandra Butoarke, Vršac

-Zapisnici sa sednica Administrativnog odbora i uredništva »Nădejdea«

OBJAVLJENA GRAĐA:

-Contribuţii la istoria culturală a românilor din Voivodina, Documente, V, Zrenjanin 1979.

-Chipurici Nicolae, Românii din afara României, Editura Lumina, Rumunija 1995.

-I.Mităr, L.Cârdu, Iubite frate!, Proglas rumunskih intelektualaca, Vršac, 2. mart 1936.

-Statut Udruženja za kulturu rumunskog naroda u jugoslovenskom Banatu (Statutul Asociaţiei pentru cultura poporului român din Banatul iugoslav »Astra«), Vršac 1936.

ŠTAMPA:

-Banatul, Temišvar, 1930.

-Biruinţa, Vršac, 1938-1939.

-Graiul românesc, Pančevo, 1923-1926.

-Democratul, Pančevo, 1927.

-Jugoslovenska reč, 1937.

-Calendarul “Nădejdea”, Vršac, 1929-1940.

245

-Calendarul poporului, Pančevo, urednik Romulus Roman, 1922-1925.

-Calendarul Românului, Karansebeš, 1918-1940.

-Lumina, Pančevo, 1927.

-Luceafărul, Temišvar, 1935-1937.

-Nădejdea, Vršac, 1927-1940.

-Opinca, Vršac, 1918-1919.

-Pančevac, Pančevo, 1919-1940.

-Foaia diecezană, Karansebeš, 1918-1937.

-Foaia poporului român, Vršac, 1936-1938.

B. LITERATURA:

KNJIGE:

-Almăjan Slavco, Metagalaxia minoritară, Novi Sad 1996.

-Baba Ioan, Lexiconul artiştilor plastici români contemporani din Iugoslavia, Pančevo 1999.

-Bălan Ion, Opere III, Publicistică, Pančevo 1980.

-Bizerea Marius, Selejan Viorel, Monografia corului din Coştei(1869-1969), Kuštilj 1969.

Bizerea Petru, Românii din Banatul iugoslav, Bukurešt 1927.

Bojin Aurel, Seleuş – Biserica ortodoxă română, Seleuš 2000.

246

Bojin Aurel, Seleuş – Un secol de activitate culturală, Seleuš 1990.

Boldureanu I.V., Cultura românească în Banat, Temišvar 1994.

Bosioc Gheorghe, Nicolinţ – Pagini de istorie culturală, Novi Sad 1998.

-Brânzeiu Constantin, Organizarea românilor din Iugoslavia, Bukurešt 1933.

-Gătăianţu Pavel, Bagiu Panta, Locve ieri şi azi, Novi Sad 1989.

-Gh.N.Bistriţa 1895-1995, Centrul creaţiei populare Mehedinţi, 1995.

-Dimić Ljubodrag, Kulturna politika Kraljevine Jugoslavije 1918-1941, I-III, Beograd 1996-1997.

-Drăghicescu Petru, Roşu Costa, Slujitori ai altarului, Novi Sad 2000.

-Eberst Anton, Muzički amateri Vojvodine, Novi Sad 1974.

-Jurma Gheorghe, Descoperirea Banatului, Rešica 1994.

-Zaberca Vasile Mircea, Românii din Banatul iugoslav şi Marea Unire, Temišvar 1995.

-Cosma Aurel – junior, Bănăţeni de altădată I, Temišvar 1933.

-Crişan Ion, Un secol de cântare muncitorească în Reşiţa, Rešica 1972.

-Leksikon pisaca Jugoslavije, Matica srpska, Novi Sad 1972.

-Lelea Ion, Categorii funcţional-tematice şi structurale ale folcolrului iugoslav şi românesc, Novi Sad 1995.

-Maluckov Mirjana, Rumuni u Banatu – Etnografska monografija, Novi Sad 1985.

-Măran Mircea, Biserica din Vladimirovaţ,, Novi Sad 2000.

247

-Măran Mircea, Vladimirovaţ – Pagini de istorie culturală, Novi Sad 1998.

-Măran Mircea, Petroviceni de altădată 1808-1941, Novi Sad 1996.

-Mileker Feliks, Vršac u starini, Vršac 1996.

-Miletić Smilja, Kovinski kraj između dva rata, Kovin 2000.

-Monografia Alibunarului – Contribuţii, Alibunar 1998.

-Munteanu Ioan, Mişcarea naţională din Banat 1881-1918, Temišvar 1994.

-Munteanu Vasile V., Contribuţii la istoria Banatului, Temišvar 1990.

-Obrazovanje učitelja u Vršcu, Vršac 1996.

-Popi Gligor, Jugoslovensko-rumunski odnosi 1918-1941, Filozofski fakultet u Novom Sadu, Institut za istoriju, Novi Sad 1984.

-Popi Gligor, Românii din Banatul sârbesc, Pančevo-Bukurešt 1993.

-Popi Gligor, Rumuni u jugoslovenskom Banatu između dva rata (1918-1941), Novi Sad 1976.

-Roşu Costa, Corurile noastre bănăţene, Pančevo 1992.

-Roşu Costa, Lexiconul jurnalisticii româneşti din Iugoslavia, Pančevo 1998.

-Satu Nou – Banatsko Novo Selo 1765-1977, Monografija, Banatsko Novo Selo 1979.

-Spăriosu Trăilă, Învăţământul primar românesc din Banatul iugoslav în secolul XX, Pančevo 1997.

248

-Sfera Ion, Şcoala din Locve/Sân-Mihai în perioada 1765-2000, Pančevo 2001.

-Tomandl Mihovil, Spomenica pančevackog pevačkog društva 1838-1939, Pančevo 1938.

-Ursulescu Florin, Jankov Most – Iancaid, trecut şi prezent, Novi Sad 1997.

-Filip Pavel P., Toracul de lângă Timişel, Bukurešt 1999.

-Flora Radu, Folclor litarar bănăţean, Pančevo 1975.

ČLANCI I PRILOZI:

-Ardelean Ştefan, Ce a fost şi ce trebuie să fie mişcarea noastră, Banatul, Temišvar, br.1, 1930.

-Barbu Vasile, Interviu cu Moise Molcuţiu, Clio, Temišvar, br.1

-Barbu Vasile, Uzdineanul nostru Aurel Miloş, una dintre cele mai distinse personalităţi ale baletului mondial, Oameni de seamă ai Banatului, Temišvar 1998.

-Bojin Aurel, Savu Nicolaevici – învăţător şi autor de manuale, Oameni de seamă ai Banatului, Temišvar – Uzdin 1999.

-Vanku Milan, Contribuţii pentru biografia unui savant care a efectuat cercetări în satul Straja – George Alexici, Contribuţii la istoria culturală a românilor din Voivodina, Vršac 1977.

-Gătăianţu Pavel, Athanasie Thomas Todor, o poveste, Oameni de seamă ai Uzdinului, Temišvar 1998.

-Gătăianţu Pavel, Personalitatea preotului Corneliu Cure, Foaia Sân Mihaiului, Lokve, br.9, jun 1998.

-Dalea Iova, Miclea Trăilă – pictorul, Oameni de seamă ai Banatului II, Simpozion, Uzdin 1999.

249

-Drăguţa Simeon, Teodor Şandru – patru decenii cu pana în mână, Analele SLR VI, Zrenjanin 1975.

-Drăguţa Simeon, Fanfara Turturica din Mesici, Almanah Libertatea 1989, Novi Sad 1988.

-Geacov Gheorghe, Fanfarele româneşti din Banatul iugoslav – Deliblata, Libertatea, Pančevo, 1. januar 1996.

-Ianăş Moise, Parohiile noastre – Cubin, Anuar bisericesc pe anul bisect 1992, Vršac, Rumunski pravoslavni vikarijat

-Ianăş Moise, Parohiile noastre – Oreşaţ, Anuar bisericesc pe anul bisect 1988, Vršac, Rumunski pravoslavni vikarijat

-Ianăş Moise, Parohiile noastre – Straja, Anuar bisericesc pe anul comun 1990, Vršac, Rumunski pravoslavni vikarijat

-Cebzan Panta, Inginerul Ştefan Ardeleanu Vâşcotă din Sâmiai, Oameni de seamă ai Banatului, Simpozion, Temišvar 2001.

-Cordân Ion Rotariu, Corul din Coşteiul iugoslav la sfinţirea bisericii din Iosefin – Timişoara(1936), Almanah Libertatea 1998, Pančevo 1997.

-Cosma Aurel – junior, Pictorul Corneliu Liuba, Luceafărul, Temišvar, br.6, jun 1935.

-Cristea Roman, Activitatea corului şi a fanfarei din Glogoni, Contribuţii la istoria culturală a românilor din Voivodina IV, Vršac 1977.

-Lăzăreanu Simeon, Fanfarele româneşti din Banatul iugoslav – Mărghita, Libertatea, Pančevo, 22. jun 1996.

-Lăpădat Livius, Preotul Gherasim Andru, Oameni de seamă ai Banatului, Simpozion, Temišvar 2001.

-Magda Ileana, Corul Ştefan Ştefu din Ecica, Contribuţii la istoria culturală a românilor din Voivodina IV, Vršac 1977.

-Maiogan Ion, Teatrul de amatori “Neica” din Coştei – Activitatea interbelică (1-3), Libertatea, 15. februar – 1. mart 1997.

250

-Măran Mircea, O personalitate bănăţeană – Valeriu Boleanţu, Almanah Libertatea 1998, Pančevo 1997.

-Măran Mircea, Fanfara din Oreşaţ, Libertatea, 19. mart 1994.

-Mărgineanu Miu, Doi “iugosloveni” în vizită la Liviu Rebreanu, Apă vie, Almanahul tuturor românilor, Temišvar 2000.

-Mata Cornel, “Marseilaise”(Marseieza) la Coştei, Almanah Libertatea 1990, Pančevo 1989.

-Mata Cornel, La anul – centenarul corului, Libertatea, 11. februar 1995.

-Mata Cornel, Fanfara din Vlaicovăţ la 70 de ani, Libertatea, 25. februar 1995.

-Mata C., Fanfara din Voivodinţ , Pagini monografice, Calendarul popular, Libertatea 1984.

-Mata Cornel, Fanfarele româneşti din Banatul iugoslav – Coştei(1), Libertatea, 9. decembar 1995; (2), 16. decembar 1995.

-Milovan Todor, Activitatea extraşcolară a elevilor din Vârşeţ, Almanah Libertatea 1997, Pančevo 1996.

-Milovan Todor, Orientări în viitor, Almanah Libertatea 1998, Pančevo 1997.

-Moise Nicolae, Fanfarele româneşti din Banatul iugoslav – Marcovăţ(1), Libertatea, 23. mart 1996.

-Popi Gligor, Congresul românilor din Iugoslavia, Cuvânt românesc, Vršac, mart 1997.

-Popi Gligor, Romulus Roman(1875-1952) – un precursor al culturii de la noi, Calendarul popular 1973, Pančevo 1972.

-Popi Gligor, Societatea de lectură a elevilor români de la şcolile secundare din Vârşeţ “Junimea bănăţană”, Tibiscus, Uzdin, jun 1996.

-Popi Gligor, Spicuiri din trecutul Corului Vocal Român din Biserica Albă, Calendarul popular, Pančevo 1973.

251

-Popi Gligor, Formiranje, razvoj i delovanje Rumunske stranke (1923-1929), Istraživanja 3, Institut za izučavanje istorije Vojvodine, Novi Sad 1974.

-Popi G., Şapte decenii de la apariţia ziarului “Democratul”, Tibiscus, Uzdin, br.6, jun 1997.

-Radovi simpozijuma “Akademik Emil Petrović, život i delo”, Beograd 1996.

-Roşu Costa, Şapte decenii de activitate a orchestrei “Lira”, Libertatea, 26. jul 1997.

-Roşu Costa, Negru Adrian, Biserica din Deliblata, Libertatea, 16. jun 2001.

-Roşu Costa, Negru Adrian, Biserica din Coştei, Libertatea, 21. april 2001.

-Roşu Costa, Negru Adrian, Biserica din Omoliţa, Libertatea, 23. jun 2001.

-Roşu Costa, Negru Adrian, Biserica din Ofcea, Libertatea, 9. jun 2001.

-Selejan Viorel, Corul Reuniunii de citire, cântări şi muzică din Iablanca, înfiinţat în 1896, Cuvânt românesc, Novi Sad, br.17, januar 1997.

-Selejan Viorel, La Sălciţa – talente ieşite din comun, Cuvânt românesc, br.16, novembar-decembar 1996.

-Societatea culturală “Doina” din Uzdin, Tibiscus, Uzdin, br.2(39), februar 1995.

-Spăriosu Trăilă, A. Frenţiu – preot, publicist, poet, redactor, Oameni de seamă ai Uzdinului, Uzdin – Temišvar 1998.

-Stoian N., Alexandru Ţinţariu, Cuvânt Românesc Torăcean, Begejci, br.4(6), 1. decembrie 1993.

252

-Stoic Jonel, Jon Nica Sekošan, pesnik koji je pisao banatskim govorom, Radovi simpozijuma “Jugoslovenski Banat – istorijska i kulturna prošlost”, Novi Sad 1997.

-Sfera Ion, Reuniunea tinerimii din Sân Mihai, Foaia Sâmiaiului, Lokve, br.2, avgust 1996.

-Sfera Ion, Un om în slujba neamului, Foaia Sâmiaiului, br.8, mart 1998.

-Trifu A., Publicaţii cu preocupări sociale pe teritoriul actualului Banat iugoslav din secolul al XIX-lea şi până azi, Contribuţii la istoria culturală a românilor din Voivodina III, Zrenjanin 1976.

-Trifu Aurel, Romulus Roman – Un vizionar şi deschizător de orizonturi, Analele Societăţii de Limba Română 3-4, Zrenjanin 1972-1973.

-Turcoane Andrei, Valea cu cer, Almanah Libertatea, Pančevo 1990.

-Fanfarele româneşti din Banatul iugoslav – Jamul Mic, Libertatea, 2. mart 1996.

-Farca Ioan, Lira Toracului – mândria Banatului, Cuvânt Românesc Torăcean, br.2-3-4, 1996.

-Filip Pavel P., A fost odată fanfara Toracului (1937-1997), Cuvânt Românesc Torăcean, br.2-3, decembar 1997.

-Filip Pavel P., Viaţa cultural-artistică a torăcenilor pe parcursul unui pătrar de secol(1912-1937), Clio, Temišvar, br.1-2, januar-februar 1993.

-Filip Pavel P., Juristul torăcean Ioan P. Negru-Bălan, Oameni de seamă ai Banatului, Uzdin – Temišvar 1998.

-Filip Pavel P., Preocupări misionare a preotului Ioan V. Farca în Banatul iugoslav, Oameni de seamă ai Banatului, Uzdin 2000.

-Filip T.I., Teodor I. Cipu – un fiu de seamă al Toracului, Oameni de seamă ai Banatului, Uzdin 1999.

253

-Flora Radu, Ion Niţă Secoşan(1900-1939), poet în graiul bănăţean şi comediograf, Contribuţii la istoria culturală a românilor din Voivodina IV, Vršac 1977.

-Frăţilă Niţă, Bela Bartok la Petrovasâla – Vladimirovaţ, Familia, Vladimirovac, br.2, jun 1994.

-Frenţiu Teodor A., Ceva despre Uzdin, Calendarul Nădejdea, Vršac 1944.

-Şandru Teodor, Reuniunea de cântări din Seleuş, Calendarul Nădejdea, Vršac 1941.

-Şdicu George, Monumentul eroilor fii din comuna Seleuş, Calendarul Nădejdea, Vršac 1930.

254

S A D R Ž A J :

- UVOD................................................................................................3

I. RUMUNSKA MANJINA I NJEN RAZVOJ U KRALJEVINI SHS.....................................................................................................11

1.Rumuni u Banatu do stvaranja Kraljevine SHS...............................11

2.Društveno-ekonomski, politički i verski položaj Rumuna u Kraljevini SHS....................................................................................19

3.Kulturna politika prema rumunskoj manjini. Jugoslovensko-rumunski ugovori o položaju nacionalnih manjina.............................24

4.Karakter kulturne politike Kraljevine SHS......................................28

5.Koncepcija kulturne politike Rumuna u jugoslovenskom Banatu...30

II.U OKVIRIMA JUGOSLOVENSKOG NACIONALNOG I DRŽAVNOG INTEGRALIZMA.......................................................62

1.Šestojanuarska koncepcija kulturne politike....................................62

2.Kulturna društva Rumuna u periodu diktature................................66

3.Pokušaj osnivanja Udruženja rumunskih horova i fanfara...............70

4.Novi duvački orkestri........................................................................75

5.Osnivanje i delatnost »Astre«...........................................................80

6.Jugoslovensko-rumunska kulturna saradnja i saradnja sa drugim narodima Banata.................................................................................103

255

III. ULOGA ŠKOLE I CRKVE U KULTURNOJ POLITICI RUMUNSKE MANJINE...................................................................121

1.Kulturna aktivnost u školama.........................................................121

2.Đačka i studentska udruženja..........................................................126

3.Sokolska organizacija......................................................................134

4.Uticaj Rumunske pravoslavne crkve na kulturni razvoj banatskih Rumuna..............................................................................................139

IV. KNJIŽEVNO-PUBLICISTIČKA I NAUČNA DELATNOST...148

1.Bibliotečke institucije.....................................................................148

2.Publicističko-izdavačko i književno stvaralaštvo...........................158

3.Naučno-istraživačka delatnost........................................................198

V. UMETNIČKO I NARODNO STVARALAŠTVO RUMUNSKE MANJINE..........................................................................................206

1.Razvoj pozorišne umetnosti............................................................206

2.Vrhunska ostvarenja u umetnosti....................................................209

3.Likovne umetnosti...........................................................................215

4.Književni folklor.............................................................................221

5.Muzički folklor...............................................................................227

- ZAKLUČAK...................................................................................235

-PRILOG............................................................................................239

-IZVORI I LITERATURA................................................................249

256

257

258

259

260