EYÜPSULTAN SEMPOZYUMU V

TARİHİ, KÜLTÜRÜ VE SANATIYLA ••

EYUPSULTAN SEMPOZYUMU

V TEBLİGLER

EYÜP BELEDİYESİ KÜLTÜR VE TURİZM MÜDÜRLÜGÜ TEL: (0.212) 563 16 65 - 616 00 98

FAX: (0.212) 616 00 78 e.mail: kultur@eyup-bld.gov. ti

3

EYÜPSULTAN

2

SEMPOZYUMU V

EYÜP BELEDİYESİ KÜLTÜR YAYINLARI

17 GENEL YÖNETİM

OSMAN SAK

YAYIN SORUMLUSU

İRFAN ÇALIŞAN

KAPAK VE SAYFA TASARIMI

İLGi TANITIM

FİLİM

YAY GRAFiK

B AS KI

ELMA MATBMCILIK

BASIWIGI YER

İSTANBUL

BASK! TARİHİ

MAYIS 2002

ISBN 975-93844-1-8

Eyüpsultan Sempozyumu kitabında kullanılan, tebliğ sahibine ait olanlar dışındaki görsel malzemeler

Eyüp Belediyesi Kültür ve Turizm Müdürliiğü arşivimi aittir. Kitaptaki tüm yazılarm ve görsel malzemelerin yayın hakkı Eyüp Belediyesi'ne aittir. Bir başka yerde izinsiz olarak yayınlanamaz ve kullanılamaz.

J.

Prof. Dr. Semavi EY‹CE

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U V

12

1923’de ‹stanbul’da do¤du. ‹lkö¤renimini Saint Louis ve Saint Joseph Prans›zokullar›nda, ortaö¤renimini Galatasaray Lisesi’nde tamamlad›. Almanya’daarkeoloji ve sanat tarihi okudu. ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ni

bitirdi. “‹stanbul Minareleri” tezi ile lisans›n› tamamlad›. Sanat Tarihi Enstitüsü’ndekiasistanl›¤› 1952’ye kadar sürdü. Yurtiçinde yap›lan baz› kaz›lara kat›ld›.

“Side’nin Bizans Dönemine Ait Yap›lar›” konulu tezi ile doktoras›n› verdi.Doçentli¤ini “‹stanbul’da Son Devir Bizans Mimarl›¤›” tezi ile verdi. 1963 y›l›nda

Edebiyat Fakültesi’nde Bizans Sanat› Tarihi Kürsüsü’nü kurdu. “‹lk Osmanl›Devri’nin Dini ‹çtimai Bir Müessesi Zaviyeler” tezi ile profesör oldu. Yurtiçi ved›fl›nda mesleki birçok araflt›rmalar yapt›. Ulusal ve uluslararas› birçok bilimsel

toplant›da tebli¤ sundu. Türkçe ve yabanc› dillerde olmak üzere 1000’i aflk›n kitapta,makale, ansiklopedi maddesi ve araflt›rmas› bas›ld›. An›tlar Yüksek Kurul Üyeli¤i

yapt›. Baz› enstitülere olan üyeli¤i ise halen devam etmektedir. Fransa Lég›ond’Honneur niflan›na sahiptir. Edebiyat Fakültesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi bölümü

baflkanl›¤› ve ö¤retim üyeli¤inden 1990’da emekli oldu. Evli olan Eyice 2 k›z çocu¤ubabas›d›r. Frans›zca, Almanca ve ‹ngilizce bilmektedir.

EYÜP’DE ZAL MAHMUD PAfiA

CAM‹Î

‹stanbul’un Eyüpsultan semtine ad›n›veren önemli ibadet yerinden sonra bu sem-tin ikinci büyük dini yap›s› Zal Mahmud Pa-fla camidir. Haliç k›y›s›nda Edirnekap›-s›’ndan Eyüpsultan merkezine uzanan eskitarihi yolun kenar›nda ve semte giriflin ba-fl›nda yükselen bu yap›, Osmanl› DönemiTürk mimarisinin büyük ustas› Mimar KocaSinan'›n son eserlerindendir. Burada gaye-miz bu eserin bir monografyas›n› takdim et-mek de¤ildir. Bu yolda bir çal›flma Prof. Dr.Aptullah Kuran taraf›ndan evvelce yap›la-rak bir makale halinde yay›nlanm›flt›r(1). Bizburada bu de¤erli yap› sanat› örne¤ini üçayr› bak›mdan incelemek istiyoruz. Bunlar-dan birincisi eserin Osmanl› mimarisi için-deki durumunu araflt›rmak ve buradaki uy-gulamas›nda(2). Mimar Sinan'›n hangi afla-maya ulaflt›¤›n› belirtmektir(3). Üzerinde du-raca¤›m›z ikinci husus Zal Mahmud Paflacami ile külliyesinin Osmanl› varl›¤› içinde-ki tarihini en inand›r›c› biçimde vurgula-makt›r. Nihayet üçüncü ve sonuncu hususise bu camînin Eyüpsultan semtinde çevreile olan iliflkisidir.

I)Osmanl› Mimarisindeki Yeri

Zal Mahmud Pafla cami Eyüp semtinindo¤u taraf›nda Haliç k›y›s›na yak›n bir yer-de, bir yüksekli¤in ete¤inde kurulmufltur.Topografya bak›m›ndan büyük bir eserinyap›m›na pek uygun olmamakla beraber,Mimar Sinan eserini büyük bir ustal›kla bu-raya yerlefltirirken onun burada ezilmemesi-ni sa¤lamas›n› bilmifltir. Camiye verdi¤i kit-levi görünüm onun heybetli bir eser olarakEyüp'ün kara taraf›ndan giriflini süslemesinisa¤lam›flt›r. Bu görünüm ayn› zamanda XIX.yy. ortalar›na gelinceye kadar güzelli¤ini ko-ruyabilen Haliç'in bu k›y›s›n› da zenginlefl-tirmifltir.

Zal Mahmud Pafla camii Mimar Sinan’›nplanlad›¤› önemli ibadet yerlerinin pek ço¤ugibi küçük bir külliyenin merkezidir. Bu va-k›f toplulu¤unu camiden baflka iki medreseve bir türbe teflkil eder. Ayr›ca camiin k›bletaraf›nda ve türbenin etraf›nda zaman için-de zengin bir hazîre oluflmufltur. Ayr›ca bun-lara külliyeyi Haliç taraf›nda s›n›rlayan bird›fl avlu duvar› ile buna bitiflik bir de çeflmeeklenmifltir. Afla¤›da ikinci bölümde üzerin-de durulacak olan vakfiyeye göre camiink›ble taraf›nda altm›fl üç oda ile alt› dükkan-dan oluflan bir binan›n bahsi geçmektedir.Bunun bir han oldu¤una ihtimal verilir.Odalar›n say›s›n›n çoklu¤u bu yap›n›n ol-dukça büyük ölçüde oldu¤unu belli etmek-tedir. Ancak bu ek tesis günümüze kadargelmedi¤i gibi görünürde hiçbir izi de yok-tur. ‹zlerinin günümüze kadar gelmeyifli debunun ahflaptan yap›lm›fl olabilece¤ini dehat›ra getirmektedir. ‹kinci bir hipotez de bu

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U V

13

(1) Aptullah Kuran, "Zal Mah-mud Pafla Külliyesi", Bo¤aziçiÜniversitesi Dergisi, 1973, Vol.l, s. 65-81; Eyüp'teki eski eserlerhakk›nda toplu bilgi ve dolay›-s›yla Zal Mahmud Pafla cami vekülliyesi hakk›nda bkz. M. Ner-mi Haskan, Eyüpsultan Tarihi,‹stanbul 1996(2) Halil Edhem [Eldem], Cami-lerimiz, ‹stanbul 1933, s. 57-58;a.mlf., Nos mosquèes de Stam-boul (çev. E. Mamboury), ‹stan-bul 1934, s. 79; A. Gabriel, Lesmosquèes de Constantinople,Paris 1926, s. 388, 389 (Syria’danayr› bas›m, C. 7, s. 359--419); G.Goodwin, A historiy of Otto-man Architecture, New York1987, s. 257-258; C. Gurlitt, DieBaukunst Konstar›tinopels, Ber-lin 1909-1912. Cami hakk›ndak›sa bilgiler için bkz. Tahsin Öz,‹stanbul Camileri, Ankara 1987;W, Müller-Wiener, Bildlexikonzur topographie ‹stanbuls, Tü-bingen 1977; a.mlf., ‹stanbul’unTarihsel Topografyas›: l7.yy.bafllar›na kadar Byzantion-Konstantinopolis--‹stanbul (çev.Ülker Say›n), ‹stanbul 2001, s.491; Do¤an Kuban, "Zal Mah-mud Pafla Külliyesi", DB‹st.A.,C. 7, s. 542-543; Zeki Sönmez,"Eyüp Zal Mahmud Pafla Külli-yesi’nin Tarihlendirme Sorunuve Sinan’›n Mimarl›¤›ndaki ye-ri", Eyüpsultan Sempozyumu ITebli¤ler, s. 90-98.(3) A. Refik Alt›nay, Mimar Si-nan, ‹stanbul 1931; E. Egl›, Si-nan Der Baume›ster Osman›sc-her Glanzze›t, Erlenbach-Zü-rich 1976; Metin Sözen, TürkMimarisinin Geliflimi ve MimarSinan, ‹stanbul 1975, s. 203-207,217; Oktay Aslanapa, MimarSinan, Ankara 1992, s. 47-48.

Foto¤raf 1; Zal MahmudPafla Camii

Foto¤raf 2, 3; Alttaki medre-se odalar›.

1

2 3

altm›fl üç odal› büyük binan›n esas›nda ZalMahmud Pafla ile efli fiah Sultan'›n yine ah-flaptan yap›lm›fl konaklar› oldu¤udur. Esas›konak da olsa han da olsa bu büyük yap›n›nhiçbir kal›nt› b›rakmadan kaybolmas› onunkagir olmad›¤›na bir delil say›labilir.

Vakfiyede medreseler an›lmakla birliktecaminin alt›nda bu ibadet yerinin müstahde-mine mahsus befl odan›n bulundu¤u vebunlar›n baz›lar›n›n misafirlerin bar›nmas›için düflünüldü¤üne de iflaret edilmektedir.Böylece ibadet yerinin alt›ndaki bu odalar›nbirer tabhane karakterinde olduklar› anlafl›l-maktad›r. ‹stanbul medreselerine dair Rumi1330 (1914-15) tarihlerinde düzenlenen ra-porda alt medresenin oda say›s› on sekizolarak gösterildi¤inden caminin alt›nda bu-lunan befl tabhane odas›n›n da sonralar›medreseye kat›lm›fl olduklar› anlafl›lmakta-d›r. Bunlar›n rutubetli ve içlerinde ö¤rencibar›nmas›na uygun olmad›klar› belirtildi-¤inden bu odalar›n vakfiyede bahsi geçenhizmetli ve misafir (tabhane) odalar› olduk-lar› kesin olarak anlafl›lmaktad›r(4).

‹stanbul’u XVII. yy. ilk yar›s›ndaki gö-rüntüsüyle anlatan Evliya Çelebi(5), Zal Mah-mud Pafla külliyesinin bahçelik güzel biryerde oldu¤unu bildirir. "Bir ‹rem ba¤› için-

de oldu¤unu ve bütün Osmanl› ülkesindebu cami kadar muhteflem baflka bir vezir ca-mi olmad›¤›n› yazar." Eyüp semtiyle ilgilibir vakfiyede de Zal Mahmud Pafla camininçevresinde çok say›da bahçeler, bostanlar ol-du¤u bildirilmifltir(6). Mimar Sinan eseriniHaliç'e oldukça dik inen bir yamac›n alt ke-siminde infla ederken e¤imli topografya du-rumunu dikkate almak zorunda kalm›flt›r.Cami kitlesine düz bir zemin yani bir terassa¤larken kat fark›n›n içine de tabhane oda-lar›n› yerlefltirmifltir. Cami giriflinin önünde-ki flad›rvan avlusu yine topografya flartlar›yüzünden tam eksende olmayan birinci yaniüst medrese ile s›n›rlanm›flt›r. fiad›rvan avlu-sunu üç taraftan saran medrese odalar›n›nbir yan kanatta olanlar sokak dokusu gere¤iolarak yamuk biçimde yap›lm›flt›r. Büyükkubbeli dershane de eksene göre yana kay-d›r›lm›flt›r. Sinan burada orta büyüklüktekicamilerinde kulland›¤› bir düzenlemeyi uy-gulam›flt›r. Bu da camiin flad›rvan avlusu ilebir medrese avlusunun kombine edilmesiyani birlefltirilmesidir(7). Bu düzenleme onunbaflka eserlerinden Edirnekap›s›’ndaki Mih-rimah Sultan ve Sultanahmet ile Kad›rga li-man› aras›ndaki Sokullu Mehmed Pafla ca-milerinde de görülebilir. Böyle düzenleme-lerde medrese odalar›n›n önlerindeki sütun-lu revaklar ayn› zamanda camiin flad›rvanavlusunun revaklar› da olmaktad›r. Sinan'›nözelliklerinden biri de mevcut sokak doku-lar›n› hiç bozmaks›z›n eserini yerlefltirmesi-dir. Burada da yandaki soka¤›n tam düz birhat biçiminde olmay›fl›ndan dolay› medrese-nin bu taraf›n› yamuk olarak yapm›fl ve önü-ne revak› devam ettirmemifltir. Böyle sokakdokusuna sayg›l› di¤er bir eseri de küçük birBizans kilisesinden mescide dönüfltürdü¤übir yap›n›n avlusuna yerlefltirdi¤i ‹brahim

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U V

14

(4) M. Kütüko¤lu, "Darü’1-Hila-feti’1- Aliyye Medresesi ve Ku-ruluflu Arefesinde ‹stanbulMedreseleri", ‹slam TetkikleriEnstitüsü Dergisi, VII/1-2(1978), s. 138--140(5) Evliya Çelebi, Seyahatname,C. 1, s. 394-395; a.mlf., EvliyaÇelebi Seyahatnamesi (çev. Zu-huri Dan›flman), ‹stanbul 1969,C. 2, s. 94-95; a.mlf., Evliya Çe-lebi Seyahatnamesi (haz. Orhanfiaik Gökyay), ‹stanbul 1996, C.I, s. 167; Yüksel Yoldafl Demir-canl›, ‹stanbul Mimarisi ‹çinKaynak Olarak Evliya ÇelebiSeyahatnamesi, ‹stanbul 1989, s.196-198.(6) Fatih Mehmet II Vakfiyeleri,Ankara 1938, s. 316-317.(7) Mübahat S. Kütüko¤lu, XX.Asra Erisen ‹stanbul Medresele-ri, Ankara 2000, s. 304-307. Bumedreselerin teflkilat› hakk›ndabkz. Cahid Baltac›, XV XVI.As›rlarda Osmanl› Medreseleri,‹stanbul 1976, s. 466.

Foto¤raf 4; Yukar› medres-enin avlusu

Çizim 1; Haliç taraf›ndan gi-riflte odalar ve türbeninkonumu

Çizim 2; Camii-Medreseplan›

Foto¤raf 5; Yukar› medres-enin üstten görünüflü

5

4

Çizim 1 Çizim 2

Pafla veya ‹sa Kap›s› (Ese Kap›s›) medresesi-dir(8).

Edirnekap›s›'ndan ç›k›p flehrin en ruha-niyetli semti olan Eyüp'ün giriflinde ve tari-hi anayolun kenar›nda yükselen cami isemasif bir kitle teflkil eden d›fl mimarisi ilegöze çarpar. Ortadaki aynal› tonozlu, yanda-kiler kubbeli befl bölümlü son cemaat yerinitakip eden harim kare bir mekan halindedir.D›fl cepheleri tafl ve tu¤ladan oluflan renklibir görünüme sahiptir. Yan cepheler düz du-varlar halindedir. Bunlar› hareketlendirmekiçin Sinan, diziler halinde çok say›da pence-reler açmak suretiyle bu cephe yüzeylerinihafifletmifltir.

Evvelce Evliya Çelebi'nin de vurgulad›-¤› gibi bu pencereler harimin bol ›fl›kl› meka-n›na ferah bir görünüm sa¤lam›flt›r. Büyükyap› ustas› bu binas›nda yan cephelerin yük-sek duvarlar halinde oluflu ile cami mimari-sine yeni bir d›fl estetik anlay›fl› getirmifltir.Onun eserleri listelerinde ad› geçmeyen fa-kat onun döneminin sonlar›nda yap›ld›¤› bi-linen E¤rikap›’daki Kazasker ‹vaz EfendiCami de baz› mimari yenilikler ile birlikteböyle bol pencereli cephelere sahiptir(9). Karemekan›n üstünü 21,80 m. yüksekli¤inde ve12,40 m. çap›nda büyük bir kubbe örtmekte-dir. Kemerlere bindirilen bu kubbenin bask›-s› d›fl duvarlara bitiflik payandalar ile karfl›-lanm›flt›r. Sinan'›n büyük eserlerinden fieh-zade cami ana kubbesi yaklafl›k 19 m., Edir-nekap›s›'ndaki Mihrimah Cami kubbesi20,25 m. çapa sahip olduklar›na göre ZalMahmud Pafla cami kubbesi onlardan 7-8 m.

kadar daha ufak çapa sahiptir. Ancak bura-da kubbeyi tafl›yan büyük kemerler d›fla ak-settirilmeyip duvarlar›n içine gizlenmifltir.Harimi mahfiller hareketlendirir. ‹znik çini-leri kaplanm›fl olan mihrap(10), sanatl› min-ber, orijinal olmasa bile asl›na uygun olarakyenilendi¤i san›lan kubbe nak›fllar› bu ay-d›nl›k mekana zengin bir görünüm sa¤la-m›flt›r. Caminin sa¤ taraf›ndaki tafl minaresibugünkü durumu ile orijinal de¤ildir. Tarihiçinde kaç defa yenilendi¤i bilinmez ancak‹stanbul'da büyük ölçüde tahribat yapan1894 depreminde zarar gördü¤ü ve arkas›n-dan flimdiki biçimiyle yeniden yap›ld›¤› aç›kolarak bilinmektedir (11). Caminin k›ble tara-f›nda bulunan türbe ise sekizgen biçimindeolup cepheleri muntazam kesme tafltan örül-müfltür(12). Giriflinde üç bölümlü küçük birrevak vard›r. Sinan yapt›¤› türbelerin planla-r›nda biri birinden de¤iflik flekiller yaratm›fl-t›r. Burada da d›fltan sekizgen olan yap›n›niçi dört kolu eflit bir haç biçimindedir.

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U V

15

(8) S. Eyice, "Mimar Sinan’›nKülliyeleri", Vak›flar GenelMüdürlü¤ü-VI. Vak›f Haftas›,‹stanbul 1989, s. 169-177; S. Y›l-d›z Ötüken, Isa Kap› Mescidiund medresesi in Istanbul,Bonn 1974.9) S. Eyice, "‹stanbul’un XVI.Yüzy›lda Yap›lm›fl Az Tan›nanBir Eski Eseri: ‹vaz Efendi CamiMimarisi ve Çinileri", fierare Yet-kin Ad›na Çini Yaz›lar›, ‹stanbul1996, s. 59-84.(10) Caminin mihrab›ndaki çini-lerin ilgi çekici olduklar›na Do-¤an Kuban Dünden Bugüne ‹s-tanbul Ansikpoledisi’nde (bkz.C. VII, s. 542) iflaret etmifltir.Böyle ilgi çekici mihrab çinileri-ne E¤rikap›'daki ‹vaz Efendi ca-minde de rastlan›r. Mimar SinanSüleymaniye'de oldu¤u gibi ya-p› sanat› bak›m›ndan iddial›olan eserlerinde en parlak ça¤›n›yaflayan çinileri k›s›tl› olarakmihrab ve çevresinde kullanm›fl-t›r. Halbuki çok ufak ölçüdekiRamazan Efendi (Bezirgan) mes-cidinde bütün duvarlar çini kap-l›d›r. Çiniler hakk›nda yay›nlar-da Zal Mahmud Pafla camininçinileri yer almam›flt›r.(11) Abdulkadir Dündar, Arfliv-lerdeki Plan ve Çizimler Ifl›¤› Al-t›nda Osmanl› ‹mar Sistemi, An-kara, s. 280. (12) Y›ld›z Demiriz, Eyüp'teTürbeler, Ankara 1989, s. 77; Ay-r›ca bkz. M. Nermi Haskan Not1'deki eseri.

Foto¤raf 6; Camii kubbesi-nin içten görünümü

Foto¤raf 7; Revaktan birsütun bafll›¤›

6

7

8 9

Foto¤raf 8; Camiin pence-relerinin içten görünümü

Foto¤raf 9; Camiin mihrab›

Haç›n dört kolunun üstleri aynal› tonoz-larla örtülü, ortada ise çifte cidarl› kubbe bu-lunur. Böylece iç cidar içteki orta k›sm› ört-mekte, bunu gizleyen d›fl kubbe ise sekizgenbiçimli d›fl duvarlara oturarak aynal› tonoz-lu küçük mekanlar› da kapatmaktad›r. Sinanburada erken H›ristiyan mimarisinde rastla-nan haçvari mekan tipini Osmanl›-Türk tür-be mimarisine intibak ettirmifltir. Bu onunyabanc› mimarilerde kullan›lan düzenleme-leri Osmanl› yap› sanat›na uygulay›fl›n›n gü-zel bir örne¤idir. Sinan eserlerinde belirli ka-l›plar› devaml› olarak tekrarlamaktan kaç›n-m›flt›r. Bu arada yabanc› baz› mimari özellik-leri de bir de¤ifliklik olmak üzere kullanm›fl-t›r. Bu bak›mdan ‹lkça¤ sonlar›nda ve Orta-ça¤ bafllar›nda yayg›n olan ve bu âradaMartyrion planlar›nda s›kça rastlanan fleklide burada bir de¤ifliklik olarak uygulam›flt›r.

Nitekim hayat›n›n sonlar›na do¤ru veyap› sanat›ndaki tecrübelerinin zirveye erifl-ti¤i bir dönemde bile Tophane’deki K›l›ç AliPafla caminde Ayasofya’n›n ölçüleri ufalt›l-m›fl bir örne¤ini meydana getirmek onuniçin bir mimari oyun gibi gerçekleflmifltir. Sa-ray-› Hümayun’un mutfaklar›n›n giriflinde-ki dehlizde ve Sultan III. Osman köflkününalt›ndaki havuzun tonozunda kulland›¤› ka-burgal› tonoz yap›m› da onun Rodos’takiGotik mimariden ilham alarak yaratt›¤› biryap› sanat› oyunundan ibarettir. Zal Mah-mud Pafla türbesi sade görünümlü bir mezaran›t›d›r. Kubbe ve tonoz iç yüzeyleri ise ka-lem ifli nak›fllar ile süslenmifltir. ‹çeride ZalMahmud Pafla ile efli fiah Sultan'›n ahflapsandukalar›ndan baflka kime ait oldu¤u

aç›kça bilinmeyen üçüncü bir sanduka bu-lunmaktad›r. Külliyenin iki medreseden fla-d›rvan avlusunu saran üst medrese 13 odave 1 dershaneden ibarettir. Aradaki kot far-k›ndan dolay› Haliç taraf›nda daha afla¤›daolan ve bir merdivenle ulafl›lan afla¤› medre-se ise 14 oda ve 1 dershaneden ibaret ikencamin alt›nda olan ve ona bir teras sa¤layantabhane odalar› sonralar› bu medreseye ka-t›lm›fl oldu¤u ve böylece afla¤› medreseninoda say›s›n›n 18’e ç›kt›¤› bir belgeden anla-fl›lmaktad›r(13). Gayet tabi olarak bu medre-selerin helalar› da bulunmaktad›r.

II)Kurucusunun Tarihteki Yeri

Zal Mahmud Pafla cami ve külliyesi-nin(14) yap›m tarihine kesin ›fl›k tutacak birtarih kitabesi yoktur. Bu eser için baz› tarih-ler ileri sürülmüfl olup bunlar çok erken veyan›lt›c›d›r. Afla¤› medresenin önündeki av-lu duvar› üzerindeki çeflmede bulunan kita-bedeki tarih ise yanl›fl okunarak 958 (l551)tarihinin görüldü¤ü san›lm›flt›r. Hatta bukülliyenin tarihine esas olarak kabul edil-mek istenmifltir. Yak›ndan yap›lan dikkatlibir incelemede buradaki say› 958 de¤il 998(1589-90) oldu¤u hiçbir flüpheye yer verme-yecek surette anlafl›lm›flt›r. Bu tarihin flairinitespit edemedik. Son m›sradaki tarihi ebcethesab›yla ç›karmak da mümkün olamam›fl-t›r. Belki bu konuda daha uzman bir araflt›r›-c› olumlu bir sonuca ulaflabilir. Rakam ileolan tarih flimdilik çeflmenin yap›m tarihiolarak kabul edilebilir. Külliyenin tafla ifllen-mifl, tek kitabesinin alt› m›sral›k manzummetni flöyledir:

Sâhibü’1-hayrât fiah-› SultânHazret-i ma’â Zâl Mahmud PaflaFî sebilillâh bu âb› etti sebîlSelsebil ide Hüdâ ana cezâTeflne diller didiler târîhiniÇeflme-i mâ-i hayât-› cân-fezâ (15)998 (1590)

Külliyenin yap›m tarihini incelerken ön-ce bu hayrat›n kurucular›n›n hayatlar›n› k›-saca gözden geçirmek gerekli olacakt›r. Ku-ruculardan fiah Sultan, Sultan II. Selim’in(1566-1574) k›zlar›ndan biri ve III. Murad'›n(1574-1595) ablas›d›r(16). Kanuni Sultan Sü-leyman (1520-1566) döneminde o¤lu Se-lim’in henüz flehzade olarak Manisa’da

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U V

16

(13) Bkz. Not 7.(14) Bu cami hakk›nda en baflta ge-len kaynak olarak bkz. Ayvansa-rayi, Hadikatü’l -Cevâmi’, ‹stanbul1281, C. I, s. 253-256; CamilerimizAnsiklopedisi (haz. ‹hsan Erzi), ‹s-tanbul 1987, C. II; s. 102; The Gardenof the Mosques Haf›z Hüseyin a1--Ayvansarayi’s guide to the Musl›mMonuments of Ottoman Istanbul(trs. Howard Crane), Leiden 2000, s.277; Ayvansarayi Hüseyin Efendi,Hadikatü’l- Cevami (haz. AhmedNezih Galitekin), ‹stanbul 2001, s.339-341.(15) Bu çeflme ve kitabesi için bkz.Haf›z Hüseyin Ayvansarayi, Mec-mua-i Tevârih (haz. Fahri Ç. Derin-Vahid Çabuk), ‹stanbul 1985, s. 114;‹. Hilmi Tan›fl›k, ‹stanbul 'un Çeflme-leri, ‹stanbul 1943, s. 8; Affan Ege-men, ‹stanbul ‘un Çeflme ve Sebille-ri, ‹stanbul 1993, s. 777; M. NermiHaskan, Eyüp Tarihi, ‹stanbul 1993,C. II, s. 147(16) M. Ça¤atay Uluçay, Padiflahla-r›n Kad›nlar› ve K›zlar›, Ankara1980, s. 41; Mehmed Süreyya, Sicill-iOsmânî (haz. Nuri Akbayar), ‹stan-bul 1996, C. I, s. 43; Gültekin Oran-say, Osmanl› Devletinde Kim Kim-di?, Ankara 1969, s. 277; A. D. Alder-son, Osmanl› Hanedan›n›n Yap›s›(trc. fiefaettin Severcan), ‹stanbul, s.253.

Foto¤raf 10; fiah Sultan veZal Mahmud Pafla’n›n tür-beleri

yaflad›¤› y›llarda 1544’de orada dünyayagelmifltir. Annesi Nurbanu Sultan (ö.1583)’›n ‹talyan veya Yahudi as›ll› oldu¤uileri sürülür. fiah Sultan, Kanuni dönemindeÇak›rc› Hasan Pafla ile 1562 y›l›nda evlen-mifltir(17). Ancak on iki sene sonra 1574’dedul kald›¤›ndan az sonra vezirlerden ZalMahmud Pafla ile nikahlan›r. Ancak bu bera-berlik çok uzun sürmemifl 1580’de her ikisibirden, ayn› gece vefat etmifllerdir. Böyle birölüme çok az rastland›¤›ndan bu rastlant›baz› flüpheler uyand›r›r. Ayr›ca bu ölüm tari-hinde de baz› oynamalar ile karfl›lafl›lmakta-d›r. Nitekim Ayvansarayi Hüseyin EfendiVefeyat bafll›kl› kitab›nda ölüm tarihini 970(1562-1563) olarak gösterir ki inand›r›c› de-¤ildir(18).

Zal Mahmud Paflan›n do¤um tarihiniAlderson 1521 olarak bildirir. Türkçe tarihkitaplar›nda genellikle Boflnak as›ll› oldu¤u-na iflaret edilir(19). Fakat F. Babinger kaynakgöstermeksizin onun Alman as›ll› oldu¤unuiddia etmifltir(20). Bu bilgiyi nereden ald›¤›n›aç›klamam›flt›r. Kanuni Sultan Süleymandöneminde saray hizmetinde yetifltirilerekkap›c›bafl›l›¤a kadar yükselmifltir. Osmanl›tarihinde ad› fiehzade Mustafa’n›n flehidedilmesi olay› ile duyulmufltur. NahcivanSeferi s›ras›nda 1553’te Konya Ere¤lisi yak›-n›nda Aktepe (Akhöyük)’de, ordugahta,fiehzade Mustafa’n›n öldürülmesi olay›ndao s›rada henüz a¤a olan Mahmud'un büyükrolü olmufltur. Bu feci olay Peçevi taraf›ndanda kaydedilmifltir(21). Kendisini öldürmeyeçabalayan dilsizler ile mücadele eden flehza-deyi güçlü bir yap›s› olan Mahmud alt ede-rek öldürülmesini sa¤lam›flt›r. Hatta bu yüz-den efsanesinde kollar›n›n gücü övülen Za-lo¤lu Rüstem’e benzetilerek "Zal" lakab› ile

tan›nm›flt›r(22). Budin(23), Halep ve arkas›ndanAnadolu Beylerbeyiliklerine yükselen Mah-mud kendisine vezirlik payesinin verilme-siyle beflinci kubbe vezirli¤ine kadar ç›km›fl-t›r. ‹. H. Dan›flmend’in iflaret etti¤ine göreO’nun fiehzade Mustafa’n›n öldürülmesin-deki çirkin davran›fl›, o dönemin flairlerin-den Tafll›cal› lakab›yla bilinen DukaginzadeYahya Bey (ö. 1582) taraf›ndan bir beyitle dedile getirilmifltir.

Getürdi arkas›n› yine Zâl-i devr-i zemânVücûd›na sitem-i Rüstem ile irdi ziyânZal Mahmud Paflan›n ikbali Sultan II.

Selim döneminde artm›fl, arkas›ndan da Sul-tan III. Murad döneminde de devam etmifl-tir. Bu arada Rumeli Beylerbeyi Çak›rc› Ha-san Pafladan dul kalan fiah Sultan ile evlen-mek suretiyle hanedana damat olmufltur.Osmanl› kaynaklar›nda bildirildi¤ine göre1580 y›l›nda bir gece kar› koca ikisi birdenhastalanm›fllar ve sonlar›n›n geldi¤ini anla-yarak birbirleriyle helalleflip ayn› gece öl-müfllerdir. Bu garip tesadüf akla iki ihtimalgetirmektedir. Bunlar›n birincisi Zal Mah-mud Pafla ile efli fiah Sultan’›n zehirlenmiflolmalar›d›r. ‹kinci ihtimal ise ‹stanbul’das›kça rastlanan veba (taun) salg›nlar›ndanbirinin kurban› olmalar›d›r(24).

Sultan II. Selim’in Nurbanu Sultan’danhenüz flehzade oldu¤u s›rada dünyaya ge-len fiah Sultan, Osmanl› tarihinde pek ad›geçen kifli de¤ildir(25). ‹kinci kocas› Zal Mah-mud Pafla ile mutlu bir evlilik hayat› oldu¤usan›lmaktad›r. Ayn› gece ölümlerini anlatantarihçinin ifadesinden birbirlerini çok sev-dikleri anlafl›lmaktad›r. fiah Sultan’›n iki ev-

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U V

17

(17) M. Süreyya, a.g.e., C. 2, s. 631;Çak›rc› lakab›n›n esas› olan Çak›rc›-l›k bir saray görevidir. Bu husustabkz. M. Zeki Pakal›n, Osmanl› TarihDeyimleri Sözlü¤ü, C. I, s. 322; ‹s-mail Hakk› Uzunçarfl›l›, Osmanl›Devletinde Saray Teflkilat›, Ankara1945, s. 420.(18) Haf›z Hüseyin Ayvansarayi,Vefâyat-› Selatin ve Meflâhir-i Rical(haz. Fahri Ç. Derin), ‹stanbul 1978,s. 30, 79.(19) ‹. H. Daniflmend, ‹zahl› Osman-l› Tarihi Kronolojisi, ‹stanbul 1948,C. II, s. 477. (20) F. Babinger, Die Geschichtssch-reiber der Osmanen und Ihre Werke,Leipzig 1927, s. 315; Osmanl› TarihYazarlar› ve Eserleri (çev. CoflkunÜçok), Ankara 1962, s. 344.(21) Peçevî ‹brahim Efendi, PeçevîTarihi I (haz. Bekir S›tk› Baykal), An-kara, s. 309; J. von Hammer, Histoirede l'empire Ottoman, Paris 1836, C.6, s. 305; ‹smail Hakk› Uzunçarfl›l›,Osmanl› Tarihi, C. 2 (5.bsk.), Ankara1988; s. 403; ‹. H. Daniflmend, a.g.e.,C. 2, ‹stanbul 1971, 282-286, 378.(22) Hüseyin Kaz›m Kadri, TürkLugat›, ‹stanbul 1928, C. II, s.945; ‹skender Pala, AnsiklopedikDivan fiiiri Sözlü¤ü, Ankara1989, s. 415, 532.(23) Budin Beylerbeyili¤i hak-k›nda bkz. Antal Gèvay, A BudaiPasak, Bècsben 1841, s. 9; Sicill iOsmâni’nin son cildinde Budinbeylerbeyleri listesinde ZalMahmud Paflan›n ad› geçmiyor.(24) Osmanl› tarihinde taun ola-rak adland›r›lan salg›nlardanveba hakk›ndaki bilgiler yaln›z1700-1850 tarihleri aras›ndakilerolmak üzere 659 sayfal›k bir ki-tap halinde derlenmifltir. Bkz. D.Panzac, La Peste Dans L’EmpireOttoman 1700-1850, Louvain1985.(25) M. Ça¤atay Uluçay, a.g.e., s.101; Camilerimiz Ansiklopedisi(haz. ‹hsan Erzi), ‹stanbul 1987,C. II, s. 105; Eyüp’te hayrat› olanfiah Sultan ad›nda baflkalar› davard›r. Bunlar bazen birbirlerinekar›flt›r›lmaktad›r. Bunlardan bi-ri Silahtar A¤a yolu üzerinde yeralan Yavuz Sultan Selim’in k›z›olan fiah Sultan’›n yapt›rd›¤›mektebdir. Di¤er fiah Sultan iseIII. Mustafa’n›n k›z› oland›r.Defterdar caddesi üzerinde bu-lunan mektebinin kitabesi 1215(1800) tarihlidir. Her ikisi içindebak›n›z M. Nermi Haskan’›n ad›geçen eseri.

Foto¤raf 11; Türbe veetraf›ndaki hazire.

Foto¤raf 12; Camiin yancephelerinin d›fltangörünüflü.

11

12

lili¤inden çocu¤u veya çocuklar› olup olma-d›¤› da kesin olarak bilinmez. Ancak baz›kaynaklardan, Çak›rc› Hasan Pafladan bir k›-z› ile Köse Hüsrev Pafla (ö. 1587)(26) ad›ndakibir o¤lunun oldu¤u ileri sürülür ise de bu daayd›nlat›lmas› gereken bir problem olarakkalmaktad›r. Zal Mahmud Paflan›n Tunus’taBeylerbeyi olan Mehmed Pafla(27) ad›ndakibir o¤lunun ad› geçmekte ise de bunun kim-den oldu¤u aç›klanmam›flt›r. Türbedekiüçüncü sandukan›n da sahibi bilinmez.

fiah Sultan'›n k›z kardeflleri, Sokullu’nunzevcesi Esmihan Sultan(28) ve GevherhanSultan(29) ise ayr› bir hayat çizgisine sahip ol-mufllard›r.

fiah Sultan’›n hayrat ve evkaf›n› bildirenbir vakfiyesinin varl›¤›na çok önceleri iflaretedilmifl ve bunun içindeki bilgiler birkaç sa-t›r halinde özetlenmifltir(30). Eyüp sempozyu-munun bu y›l ki program›nda yer alan Af-yon Karahisar Üniversitesinden Dr. MustafaGüler(31) ayn› vakfiyeyi inceleyerek hakk›ndadaha ayr›nt›l› bilgi vermifltir. fiah Sultan'›n980 (1572) y›l›nda hacca gitti¤i, onun buuzun yolculu¤unun emniyetli geçmesi içinyol güzergah›ndaki ileri gelenlere emirna-meler yaz›lm›fl olmas›ndan ö¤renilmektedir.‹ncelenen 21 varakl› Türkçe vakfiye as›l ol-may›p daha geç bir dönemde yaz›lm›fl birsurettir.

Vakf›n asl›n›n 10 fiaban 985 (23 Kas›m1577) tarihinde düzenlenmifl oldu¤u ö¤re-nilmekte. Fakat eldeki suret Evahir-i Muhar-rem 1009 (A¤ustos 1600) tarihlidir. Vakfiye-den ö¤renildi¤ine göre Zal Mahmud Pafla ileefli fiah Sultan 10 fiaban 985 (23 Kas›m1577)'de servetlerinin üçte birini vakfetmeyikararlaflt›rd›klar›nda bu servetin yap›lacakcami ile medreselerine tahsisini uygun gör-

müfllerdir. ‹lk mütevelli olarak gösterilenHüseyin A¤a ‹bn Abdülmuin (ö. 1595) vak-f›n gelirlerini ve harcamalar›n› yürütmüfltür.Pafla ile eflinin vak›flar› ayr› ayr› idare edilir-ken 1586’da Pafla’n›n vakf›n›n zay›flamas›üzerine ikisi birlefltirilmifltir. Sonra vakf›nidaresi Hüseyin A¤an›n ayr›lmas› arkas›n-dan Mustafa Kethüdaya geçmifltir. Bu paraile cami, 2 medrese ve bir türbe ayr›ca 5 oda-l› bir tabhane, Haliç taraf›nda 6 dükkan, 24oda ve 1 mumhaneden oluflan bir binadanbaflka Filibe’de bir han infla edilmifltir. Vakfi-yede Eyüp'teki külliyenin yap›m›na külli-yetli bir para ayr›ld›¤›na göre vakfiye dü-zenlendi¤inde hayrat henüz yap›m halinde-dir. Gelir getirmek üzere caminin k›ble tara-f›nda 6 dükkanl›, 63 odal› bir bina, Eyüp'te 1f›r›n, Filibe yak›nlar›nda su de¤irmenleri vedükkanlar ile ayn› çevrede 12 köy. Bunun d›-fl›nda Zal Mahmud Paflan›n Ankara’da çeflit-li yerlerde 13 dükkan, Makedonya’n›n Ma-nast›r dolaylar›nda Pirlepe’de Pafla taraf›n-dan yapt›r›lan çeflme ve hamam› da vard›r.Bu vakfiyede gelirlerin ne surette harcanaca-¤› ve görevlilere hangi esaslara göre da¤›t›myap›laca¤› etrafl› olarak belirtilmifltir. Vakfi-yeyi ayr›nt›l› olarak tan›tan Mustafa Güler’intespitine göre vakf›n flartlar› 1924 y›l›na ka-dar uygulanmaya devam etmifltir.

Vakfiyeden edinilen bilgilere göre gelirtahsisleri 1877 havalisinde yap›lm›flt›r. Ayr›-ca mütevellinin yap›m harcamalar›na paraayr›ld›¤›na göre inflaat o s›ralarda sürmekte-dir. Böylece Zal Mahmud Pafla cami ile kül-liyesinin 1555 veya 1560’l› y›llarda gerçek-leflmifl olmas›na ihtimal verilemez. Zatenvakfiye de her kiflinin ad›na oldu¤una görebu hay›r eseri ancak evliliklerinden sonrayayani 1572’den sonraya aittir. fiafl›rt›c› olannokta afla¤› medresenin avlu duvar›na bitifl-tirilmifl olan çeflmede yaln›z fiah Sultan’›nad›yla birlikte 998 (1589-90) tarihinin veril-mesidir. Bu ancak külliyenin bitirilmesindençok sonra avlu duvar›n›n tamamlanmas› s›-ras›nda çeflmenin yap›lm›fl olabilece¤i ihti-malini akla getirir. Bu arada göz önünde tu-tulmas› gereken nokta da eserin yap›m›na1577’ye do¤ru bafllanm›fl fakat vak›f sahiple-rinin hiç beklenmeyen bir s›ra olan garipölümlerinden sonra belki bir süre aksayaraksonra tamamland›¤›d›r.

Sinan 1588’de vefat etti¤ine göre,

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U V

18

Foto¤raf 13; Avlu revak› veflad›rvan

(26) M. Süreyya, a.g.e., C. 2, s.684. (27) A.mlf., a.g.e., C. 3, s. 1029.(28) Kocas› Sokullu MehmedPafla ile müflterek olarak pek çokhayrat› vard›r. Bkz. M. Ça¤atayUluçay, a.g.e., s. 40; GültekinOransay, a.g.e., s. 165.(29) Gevherhan Sultan’›n Pirle-pe’de bir hamam›n›n oldu¤unadair bkz. E. Hakk› Ayverdi, Av-rupa’da Osmanl› Mimari Eser-leri (Yugoslavya), C. III, ‹stanbul1981, s. 152.(30) M. Tayyib Gökbilgin, XV-XVI. As›rlarda Edirne ve PaflaLivas›, ‹stanbul 1952, s. 502.(31) Mustafa Güler, fiah Sul-tan ile Zal Mahmud Pafla Vak-fiyesi, Eyüpsultan Sempozyu-mu V, ‹stanbul 2001.

Eyüp’ü süsleyen bu büyük ve önemli eserusta mimar›n en sonda olmasa bile son yap›-lar›ndan biridir. Bu bak›mdan da Osmanl›Devri Türk mimarisinde yeni bir de¤iflikaflamaya iflaret etmesiyle sanat tarihimizdeüzerinde durulmaya de¤er bir yere sahiptir.

IIIIII))ZZaall MMaahhmmuudd PPaaflflaa CCaammii vvee ÇÇeevvrreessii

Zal Mahmud Pafla cami ve medreseleriEyüpsultan semtinin Edirnekap›s›'ndan ge-len karayolunun üzerinde ve mahalleye giri-flin bafllar›nda infla edilmifltir. Bu önemli ese-rin niçin burada yap›ld›¤›na dair bir iflaretbulmak pek kolay de¤ildir. Eserin arazi ba-k›mdan pek uygun olmayan Haliç’e oldukçadik inen bir yamaçta kuruldu¤u aç›kça görü-lür. bunun içindir ki Haliç taraf›nda camiyeteras olmak üzere alt›nda tabhane odalar›yap›lm›fl ve bu taraftan temelleri desteklen-mesi için de alt medrese kurulmufltur. Os-manl› Dönemi’nde genellikle vak›f sahiplerihayratlar›n› içinde yaflad›klar› ev veya ko-naklar›n yak›n›nda infla ettiriyorlard›. Birçokhallerde türbeleri de ayn› yerde bulunuyor-du. Zal Mahmud Pafla için de böyle bir tah-min hat›ra gelebilir. Han›m Sultan’la eflininkonaklar›n›n o tarihlerde çok cazip bir yerolan Haliç k›y›s›nda bulundu¤unu düflün-mek yerinde olur. Fetihten sonra XIX. yy.›niçlerine sanayileflmenin öncesine gelinceyekadar Haliç’in bu kesimi ‹stanbul’un en gü-zel yerleflim bölgelerinden birini teflkil edi-yor ve burada bilhassa k›y›da muhteflem ya-l›lar daha do¤usu sahil saraylar s›ralan›yor-du. Bunlardan bir tanesinin Esmihan Sultansaray›n›n divanhanesinin muhteflem görün-tüsünü ‹ngiliz ressam Thomas Allom (1804-1872), Robert Walsh’›n ‹stanbul hakk›ndakikitab› için haz›rlad›¤› bak›r oyma gravürle-rin birinde tasvir etmifltir. Zal Mahmud Paflacaminin az ilerisinde bat›da ise Hatice Sul-tan sahil saray›n›n heybetli d›fl görüntüsüSultan III. Selim y›llar›nda ‹stanbul’da yafla-yan ve pek çok resim yapan ‹. Melling’in bü-yük eserinde görülebilir. III. Mustafa’n›nk›zlar›ndan Hatice Sultan Saray› Hasköy-Ayvansaray aras›ndaki köprünün ‹stanbultaraf›ndaki ayaklar› dibinde uzan›yordu.Zal Mahmud Pafla konak veya saray›n›n daayn› bunlar gibi Haliç k›y›s›nda bulundu¤u-na ihtimal verilebilir. Hatta belki de vakfiye-den bahsi geçen ve cinsi belirtilmeyen 63odal› yap›n›n sahipleri öldükten sonra baflka

bir ifle tahsis edilmifl konak, yal› olabilir. Mi-mar Sinan'›n yap›lar›n› bildiren tezkireler-den Tuhfetü’1 Mimarin’de(32) saraylar bölü-münde "Ve çiftlik ve saray› Zal Pafla, flehir-den hariç" kayd›na rastlanmaktad›r. Bu da‹stanbul d›fl›nda Mimar Sinan'›n bir saray›oldu¤unu gösterir. Acaba "flehir d›fl›"ndakisaray Eyüp’te mi bulunuyordu? fiimdiki hal-de bu hususta aç›k bir bilgi verilemez.

Evliya Çelebi XVII. yy.›n ilk yar›s› içle-rinde yukarda da iflaret edildi¤i gibi ZalMahmud Pafla caminin a¤açl›kl›, yeflillikler-le kapl› bir yer içinde oldu¤unu yazar. ‹stan-bul taraf›ndan Eyüpsultan› ziyarete gelenle-rin karayoluyla buraya ulaflt›klar› takdirdeilk karfl›laflt›klar› büyük eserdir. Zal Mah-mud Pafla külliyesi yol ile Haliç k›y›s› ara-s›ndaki alanda yer almaktad›r. Oldukça bü-yük bir camiye birkaç metre uzakl›kta ve ay-n› hizada bir mescidin varl›¤› flafl›rt›c›d›r(33).Mescidin mimari özellikleri o kadar de¤iflik-tir ki bu onun komflusu Zal Mahmud Paflacaminin gösteriflli ve heybetli mimari a¤›rl›-¤› alt›nda ezilmemesini sa¤lar. Nermi Has-kan bu mescidin fe-tihten az sonra yaniXV. yy.›n ikinci yar›s›içinde Silahtar Meh-med Bey taraf›ndanyapt›r›ld›¤›n› kabuletmektedir(34). Ger-çekten de MehmedSüreyya Beyin Sicill-iOsmani'sinde XV.yy.da yaflam›fl bir Si-lâhtar Mehmed Beyinad› geçer(35). Ayvansa-rayl› Hüseyin Efendiünlü Hadikatü’l-Ce-vâmi’ adl› eserindebu mescidin sadecead›n› verir fakat hak-

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U V

19

(32) R. Melul Meriç, Mimar Si-nan Hayat›, Eseri I, Ankara1995; Tuhfetü’l- mimarin (a.e.içinde), s. 24; Tezkiretü’l- Eb-niye (a.e. içinde), s. 77, 103;Aptullah Kuran, Mimar Si-nan, ‹stanbul 1986, s. 305 (ca-mi); s. 334 (türbe); s. 355 (med-rese); s. 385 (saray).(33) Hüseyin Ayvansarayi,Hadikatü’l-Cevami, C. I, s.280; Camilerimiz Ansiklope-disi (haz. ‹hsan Erzi), ‹stanbul1987, C. II, s. 122; The Gardenof the Mosques Haf›z Hüseyinal Ayvansarayi 's guide to theMusl›m Monuments of Otto-man Istanbul (trs. HowardCrane), Leiden 2000, s. 299;Ayvansarayi Hüseyin Efendi,Hadikatü’l -Cevami (haz. Ah-med Nezih Galitekin), ‹stan-bul 2001, s. 361.(34) M. Nermi Haskan, a.g.e.,s. 36, 208.(35) M. Süreyya, a.g.e. (haz.M. Keskin, A. Öztürk, H. Sa-vafl, H. Kurt), ‹stanbul 1997,C. 4, s. 124.

Foto¤raf 14; Çeflme kitabesi,Belediye Arflivinden

Foto¤raf 15; Silahi MehmetBey Mescidi

k›nda ve yap›m tarihine dair bilgi vermez.

Silâhtar mescidi ki bir eserde de buna Si-pahi mescidi denmektedir. E¤er gerçekten XV.yy.›n ikinci yar›s›na ait ise bu takdirde ‹stan-bul’un ve Eyüp’ün Fetih’ten sonra infla edilenilk eserlerinden biri olmaktad›r. Bu da olma-yan bir görünüme sahip bulunmas› da bu kü-çük eserin mescid mimarisinde bafll› bafl›naözel bir yer almas›n› sa¤lar(36). Reflat EkremKoçu ise Ansiklopedisinin Bey mescidi mad-desinde eseri flu cümlelerle tarif eder: "...Mi-mar Sinan yap›s› Zal Mahmud Pafla camininhemen karfl›s›nda yine o Mimar Sinan’›n eseriküçücük bir mescittir. Dâhî sanatkâr, bir türbeve bir medrese ile beraber azametli Zal Paflamanzumesinin karfl›s›na bu küçük mescidi,öylesine bir yap› bedias› olarak koymufltur ki,yoldan geçen o büyük cami gördükten sonra,bu mescidin göz önünden silinmesi gerekiriken, bilakis Bey mescidi, gözleri kendi üzeri-ne çekivermektedir. 1961 Temmuzunda yüreks›zlatacak harabi, periflanl›k içinde idi, ama,halâ pek güzeldi. Büsbütün çökmeden tez el-den tamiri gerekir; Bey mescidinde Türk yap›sanat› bir flaheserini kaybederse pek yaz›kolur, gelecek nesiller neslinize lânet eder"(37).Koçu bu küçük eserin güzelli¤ini ve 60 y›l ön-ceki bak›ms›zl›k ve periflanl›¤›n› anlat›rken Si-lahi Mehmed Bey mescidinin de Mimar Sinantaraf›ndan yap›lm›fl oldu¤unu ve onu komflu-sundaki büyük camiin heybeti karfl›s›nda ezil-memesi için çok de¤iflik ve orijinal bir mima-ride kuruldu¤unu vurgulam›flt›r. Ayvansarayibu küçük eserin yap›m tarihine ›fl›k tutacakbir bilgi vermez. Sadece kurucusunun kabri-nin de orada oldu¤unu bildirir. Sinan'›n eser-lerini bildiren listelerde de Silahflor veya Sila-

hi Mehmed Bey ad›na infla edilmifl bir mesci-de rastlanmamaktad›r. Bir vakitler hayli kala-bal›k olan haziresinde mezar tafllar› iyice ince-lendi¤inde tarihlemesi hususunda belki birsonuca var›labilir.

Eserin tarihi ne olursa olsun duvar tekni-¤i bu küçük yap›n›n klasik döneme ait oldu-¤unu gayet aç›k bir flekilde belli etmektedir.Arazinin e¤imli olmas› yüzünden cadde ke-nar›ndaki avlu duvar›nda aç›lm›fl bir kap›danmerdivenle avlusuna ç›k›lmaktad›r. Mescidçok ufak bir yap› olup üstü kiremit kapl› birahflap çat›yla örtülü kare bir mekandan ibaret-tir. Yan›nda kurucusunun türbesi oldu¤u sa-n›lan ikinci daha ufak bir mekan daha bulu-nur. Türk yap› sanat›nda baflka bir benzerinerastlanmayan minaresi, mescitten ayr› olupsokaktan avluya geçifli sa¤layan kap›n›n ya-n›nda ve avlu duvar›na bitifliktir. Tafltan karebir kürsü k›sm›n›n üstünde k›sa bir pabuç bö-lümünden sonra sekizgen biçimli ve mescidinesas› gibi tafl ve tu¤la karma teknikte yap›lm›flgövde yükselir. Fazla uzun olmayan bir göv-denin üzerinde mermer sütunçeler köflk biçi-mindeki küçük flerefeyi çevreler. Ç›k›nt›s› ol-mayan bu flerefenin korkuluklar› d›fl yüzleriklasik flebeke motifi kabartmas›yla ifllenmifllevhalardan oluflmufltur. Bu flerefenin üstü ye-rine sekizgen esasa göre ahflaptan yap›lm›flbir külah ile kapl› olup bunun da üstü kurflunkaplanm›fl idi. Mescid mimarisinde çok de¤i-flik bir görünüme sahip olan bu güzel eserin1960’lardaki ac›kl› durumunu Reflat EkremKoçu dile getirmiflti.

Gerçekten Türk sanat›nda eflsiz olan bueser taraf›m›zdan ilk defa 1945-46 y›llar›ndaincelendi¤inde bak›ms›z ve y›k›lmaya b›rak›l-m›fl bir harabe durumundayd›. Sonralar› Va-

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U V

20

(36) S. Eyice, "‹stanbul Mina-releri", Türk Sanat› TarihiAraflt›rma ve ‹ncelemeleri I,‹stanbul 1963, s. 60; a. mlf., "‹s-tanbul’da baz› cami ve mescidminareleri", Türkiyat Mec-muas›, X (1953).(37) Reflat Ekrem Koçu, "BeyMescidi", ‹stanbul Ansik-lopedisi, C. V, s. 2701-2703.

16 17Foto¤raf 16-17; Mehmet BeyMescidinin minaresinin eskive yeni durumu

Çizim 3; Silahi Mehmet BeyMescidi

Foto¤raf 18; Zal MahmudPafla Camii minaresindenSilahi Mehmet Bey Mescidive minaresinin görünümü

18

k›flar ‹daresi Silahi Mehmed Bey mescidininbenzersiz oldu¤unu hesaba katarak 1970 (?)’liy›llarda ciddi bir tamirden geçirerek ihya edil-mesini sa¤lam›fl ve yeniden namaza açm›flt›r.Fakat ne var ki bu sevindirici durum fazlasürmemifl ve kurtar›lm›fl olan Silahi mescidianlafl›lmaz bir sebeple yeniden kapat›larakkap›lar›na zincir vurulmufl ve tekrar çökmeyeb›rak›lm›flt›r. Yak›n›nda Zal Mahmud Pafla ca-mi gibi içine çok cemaati toplayabilen bir ca-mi varken bu küçük eserin kullan›lmas›nabelki fazla bir ihtiyaç olmayabilir. Ancak flunuda göz önünde bulundurmak gereklidir kieser bilhassa minaresi ile birlikte feda edilme-si göze al›namayacak derecede de¤erlidir. Bubak›mdan Silahi Mehmed Bey mescidinin bi-ran önce yeniden elden geçirilerek temizlen-mesi, tamir edilmesi ve ibadete aç›lmas› Türksanat› ve Eyüp tarihi bak›m›ndan gereklidir.Tarihi ve tabii güzellikleri ile canland›r›lmayaçal›fl›lan Eyüp semtinin böyle bir fedakarl›¤akatlanmas› gerekir.

Zal Mahmud Pafla cami medreseleri vetürbesi ile hemen karfl›s›ndaki Silahtar veyaSilahflor Mehmed Bey mescidi tarihi Eyüp yo-lunun en baflta gelen iflaretleridir. Bu yol üze-rinde daha baflka eserler de bulunmaktad›r.Bu yol dokusunu hiçbir esere zarar vermeksi-zin aynen yaflatmak ve kenar›nda bulunan ta-rihi hat›ralar› dikkatle korumak gereklidir gö-rüflündeyiz. ‹stanbul’un ruhaniyetli semtiolan Eyüp’ün tarihi eserlerini çevreleri ile bir-likte korumas› ve yaflatmas› bu beldenin ‹s-tanbul tarihindeki kutsal karakterini belirt-mek bak›m›ndan elzemdir. Bunun içindir kiburadaki tarihi hiçbir eser anlafl›lmaz sebep-lerle kapat›l›p y›k›lmaya b›rak›lmamal›d›r.Nitekim uzun süre kullan›lmayan Zal Mah-mud Pafla cami de büyük ölçüde bir tamir gö-rerek yenilenmifl ve ibadete aç›lm›fl idi. Çinge-nelerin iflgalinde pis bir gecekondu yerleflimihalinde i¤renç bir görünümde kalan medrese-ler de restore edildikten sonra tarihi Türk mu-sikisi ile ilgili bir kuruma tahsis edilmek sure-tiyle tarihi hüviyetlerine ve sanat de¤erlerineuygun bir göreve tahsis edilmifllerdir. Temen-nimiz Zal Mahmud Pafla külliyesinin bitifli-¤inde olan ve adeta onunla bütünleflen SilahiMehmed Bey mescidinin de haziresi ile birlik-te tarihi ve mimari de¤erine uygun bir biçim-de düzenlenerek kap›s›ndaki kilitten ar›nd›-r›lmas›d›r.

SON SÖZ

Özen gösterdi¤i büyük eserlerinde ka-l›plaflm›fl flemalardan kaç›nan Mimar SinanEyüp’ü süsleyen büyük eserlerin en bafl›ndagelen Zal Mahmud Pafla caminde de bu özel-li¤i dikkate alm›flt›r. Yenilikler ve de¤iflikliklerarayan, böylece eserlerini monoton olmaktans›y›ran büyük usta burada da yeni denemele-rini ortaya koymas›n› bilmifltir. Zal MahmudPafla cami Sinan’›n hayat›n›n sonlar›na do¤rumeydana getirdi¤i son eserlerdendir. Buradada bilhassa d›fl mimari bak›m›ndan yeni birbiçimi ortaya koymay› tercih etti¤i görülür.Son eserlerindendir derken Zal Mahmud Paflacaminin flimdiye kadar yanl›fl tarihlendirildi¤ive bunun çok yayg›nlaflt›¤› unutulmamal›d›r.Eser Mahmud Pafla’n›n evlilik tarihi olan1574’ten sonra vakfiye tarihi olan 1577’yedo¤ru belki inflas›na bafllanm›fl ve bilinmeyenbir tarihte ve hatta belki de kurucular›n›n ölü-münden sonra tamamlanabilmifltir. Belki deinflaat bir süre durmufl ve sonra tamamlanm›flolabilir. Avlu duvar›ndaki çeflme tarihinin butamamlamay› iflaret etti¤i düflünülebilir. Bukadar büyük ve önemli bir camin kitabesizoluflu da bu beklenmeyen ölümlerin yaratt›¤›s›k›nt›dan do¤mufl da olabilir. Gayet tabidir kibu bir hipotezden ibarettir. Belki ileride buhususu ayd›nlatacak bir belge edinilebilir. ZalMahmud Pafla camini incelerken onun topog-rafya içine konumu ve çevresini de göz önün-de bulundurmak gerekir. Hemen yan›ndakiSilahi Mehmed Bey mescidi ile bir bütün tefl-kil etti¤ini ve birbirlerini gölgelemeksizin var-l›klar›n› yüzy›llar boyunca sürdürdükleriniunutmamak gerekir. Bir flehir dokusununiçinde bu iki eser beraberce ve birbirlerini göl-gelemeksizin ayakta kalm›fllard›r. Ve böyleceyaflat›larak gelecek kuflaklara aktar›lmalar›do¤ru olur.

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U V

21

Foto¤raf 19; Eski ana cadde-den Cami ve Mescid’in gö-rünümleri