NEY, NN, NASIL KORUMALIYIZ

N. GL ASATEKN

T . C . K L T R V E T U R Z M B A K A N L I I

Kl tr Var l k lar v e M z e l e r G e n e l M d r l

T.C.

K L T R V E T U R Z M B A K A N L I I

K l t r Var l k la r v e M ze l e r Gene l M d r l

KLTR VE DOA VARLIKLARIMIZ NEY, NN, NASIL KORUMALIYIZ?

N . G L A S A T E K N

T.C. K L T R V E T U R Z M B A K A N L I I

Yay n No : 3016

Kl tr Var l k lar ve Mze l e r Gene l M d r l Yay n la r

Y a y n No : 104

ISBN: 975-17-3133-X

Yay na Haz r layan lar :

Ko ray O L E N

Fahr iye B A Y R A M

Hayda r D N M E Z

Ad i l Z M E

Kapak Tasa r m/Fo tora f :

Ko ray O L E N

T a s a r m - U y g u l a m a :

Canan B A Y R A M

Bask :

T .C. K l tr ve Tu r i zm Bakan l

D S M M Ba s mev i

(0-312) 223 62 58

Anka ra -2004

N D E K L E R

N S Z

T E E K K R

B L M 1

GR VE GENEL YAKLAIM 13

1- KTABIN YAZILI GEREKES : TRK YE GEREKLER 14

2- KORUMA BLNCNN OLUTURULMAS INA NEREDEN BALANMALIDIR? 18

3- Y N T E M VE ERK KORUMA KLTR, KMLMZN AYRILMAZ BR PARASIDIR . . . . 19

B L M 2

KLTR VE DOA VARLIKLARI /NEY , NN, NASIL KORUMALIYIZ? 21

1-KLTR VE DOA VARLIKLARI NELERDR? 22

A-GR 22

B-KLTR VARLIKLARI 22

a) TAINIR KLTR VARLIKLARI 23

b) TA INMAZ KLTR VARLIKLARI 25

Tek Yap lar: Mimar lekte Kltr Varl klar 25

Arkeoloj ik Kltr Varl klar 25

Antsal Yap lar 28

-Din Yap lar 29

-Eit im Yaplar 32

-Ticaret Yaplar 32

-Asker Yap lar 34

-Temizlik Yaplar 34

- Konut lar 38

Byk lekl i Konut lar 38

Dier Yap Trler i 38

Ge lenekse l Konut lar 38

Yap Gruplar 42

Korunmas Gerekl i evre ler 42

Tar ihsel/Geleneksel evre ler 42

-Arkeoloj ik Yer lemeler 43

-Tar ihsel/Geleneksel Konut Dokular 43

-Tar ihsel/Geleneksel T icaret Merkezler i 45

-Tarihsel evre ler 45

Doa Varl klar ve Bunlar n Oluturduklar Doal evre ler 45

NEDEN KORUMALIY IZ? 49

A-KLTR VE DOA VARLIKLARININ DEERLER 49

a) KLTR VARLIKLARININ DEERLER 49

- Belgesel Deer ler 49

- Tarihsel Deer 50

- Estet ik/Mimar Deer 51

- Ekonomik/Ku l lan m Deer i 51

b) DOAL VARLIKLARIN DEERLER 51

- Az Bulunur luk ve Yreye zg O lma Deer i 51

- Btnsel l ik Deer i 52

B-KLTR VE DOA VARLIKLARINI TEHDT EDEN TEHL KELER 52

- Doal Koul lar 52

- nsanlar n Neden O lduu Tahr ibat 52

C-NASIL KORUMALIY IZ? RESTORASYON/KORUMA 53

a) TAINIR KLTR VARLIKLARININ KORUNMASI 54

Mimar lekte (Yap lei) Koruma: Restorasyon 54

evre le inde Koruma 55

Kltrel evreler in Korunmas 55

Doal evreler in Korunmas 59

b) KORUMA VE TUR ZM: AMA MI? ARA MI? 59

B L M 3

KORUMA KONUSUNDA NEML ULUSLARARASI BELGELER 63

1- CARTA DEL RESTAURO (1931) ! 65

2- VENEDK TZ (1964) 69

3- A M S T E R D A M BLDRGES (1974) 72

4- NARA BLDRGES (1994) 82

5- DNYA KLTREL VE DOAL MRASININ KORUNMAS INA DAR SZLEMEYE

TRKYE CUMHURYETNN KATILMASININ UYGUN BULUNDUU

HAKKINDA KANUN 86

6- DNYA KLTREL VE DOAL MRASININ KORUNMASINA DAR SZLEME 86

7- 2000 YILI ANKARA KORUMA BLDRGES : ODT MMARLIK BLM

RENCLER NDEN BR NER 101

B L M 4

ULUSLARARASI PLATFORMDA LKEMZ KLTR VARLIKLARININ KONUMU 107

1- DNYANIN YED HARKASI VE TRKYE 108

Ar temis Tapna 109

Kral Mausolos 'un Mezar 109

2- DNYA KLTR MRASI LSTES VE BU LSTEDE YER ALAN KLTR VE DOA

VARLIKLARIMIZ 110

A- DNYA MRAS LSTES VE LTLER 110

B- DNYA KLTR MRAS LSTESNDE TRKYE 111

stanbul 'un Tarihsel Alanlar 111

Greme Mill Park ve Kapadokya 113

Divrii Ulu Cami i ve Dar--ifas 114

Nemrut Da 115

Hattua ve Boazky 115

Ksanthos-Letoon Fethiye 116

- Ksanthos 116

- Letoon 116

Hierapol is-Pamukkale 116

Safranbolu 118

Troya 118

B L M 5

TRKYE 'DE KLTR VE DOA VARLIKLARININ KORUNMASI : GENEL EREVE 121

1-TRKYE'DEK YASAL VE YNETSEL EREVE 122

2- SVL TOPLUM RGTLER 122

3- ULUSLARARASI KURUM VE KURULULAR LE LKLER 122

4- ETM KURUMLARI 123

5- KLTR VE DOA VARLIKLARI KONUSUNDA LETM KAYNAKLARI VE BUNLARIN KTLE

ETMNDEK ROL 123

A-YAZILI BASIN 123

Gazete ler 123

Srel i Yaynlar 124

B-TV PROGRAMLARI 124

C- NTERNET S TELER /SANAL ORTAMDA KLTR VE DOA VARLIKLARI 125

B L M 6 ETM: KORUMA BLNC VE LKRETM 2 . KADEME RENCLER ZEL NDE

RNEKLEME 127

1- GENEL YAKLAIM 128

2- LKRETM 2. KADEM RENC LER NDE RESTORASYON/KORUMA BLNCNN

NTELNN SAPTANMASI VE GELTRLMES N BR PROGRAM

OLUTURULMAS I 131

3- KORUMA ETMNN KURAMSAL EREVES 131

A -ULUSLARARASI EREVE 131

Koruma Ba lamnda Uluslararas Belgeler ve Bunlar n Eit im Olgusuy la Balant s . . . . 132

Eit im Ba lamnda Uluslararas Belgeler ve Bunlar n Korumayla Balant s 133

Trk iye Koul lar nn Uluslararas Yak la mlar ereves inde Deer lendir i lmes i 134

B- ETM A IS INDAN TRKYE 'DE KORUMA 134

Genel ereve 134

Mfredat Programn n Uygu lanmas y la lgili Genel Kararlar 136

- Trke Program 136

- Hayat Bilgisi Program 137

- Sosyal Bilgiler Program 137

- Mill Tarih Program 137

- Mill Corafya Program 137

- Vatanda l k Bilgileri Program 138

- Deer lend i rme 138

- Ders D Etkinl ik ler-Eit im 140

B L M 7

S O N U VE NERLER 143

1- GENEL 144

2- RET M : DERS KTAPLARI VE DERS ETKNLKLER 145

Ders Kitaplar nn Haz r lanmas 145

Ders D Etkinl ikler 146

- Konferanslar 146

- V ideo -DVD-VCD Gster imi 146

- Dier Kurum ve Kurulular n Rol 147

3- SONSZ 147

Bireysel Katk lar mz, Kltr ve Doa Varl k lar nn Korunmas nda Kimler Grev

Alabi l ir 147

EK 1 KLTR VE DOA VARLIKLARI LE LGL ULUSLARARASI RGTLER VE KAYNAKLAR ... 153

EK 2

LKRETM KNC KADEME DNEMNDE KORUMA BLNC ANKET 159

EK 3

RNEKLEME AL IMASINDA D K M VE DEERLENDRME : RENCLERN BLG

BRKMLER LE EL MLERNN SAPTANMASI 165

GENEL YAKLAIM 166

K A Y N A K A 169

F O T O R A F LSTES 181

"Bu duygu , 1867'de sv i re 'deyken

Dos toyevsk i ' n i n Cenevre l i l e r in eh i r ler in i

ok sevme le r i n i hi an l a yamamas na

benzet i leb i l in i r . "En basit ey lere , hatta

sokaktak i d i rek lere bi le ok gze l ve ahane

ey l e rm i g ib i bak yor lar" d iye fke len i r

Bat 'ya fkel i mi l l iyet i Dos toyevsk i yazd

bir mektupta , Cenevre l i l e r basit bir adres tarifi

yapa rken bi le "O ahane ve ok zarif b ronz

e mey i get ikten s on r a " d iyerek i inde

yaad k lar tar ihse l ev rey i gurur land r r lar .

Oy sa benzer i d u r u m d a " u kr e m e d e n

dn , yang n yer i b o yun ca sokaktan y r " derd i

bir stanbul lu, ayr ca bu yabanc n n bu yoksu l

sokak la rda g rece i ey l e rden huzursuz

olarak. Ge l i igze l bir rnek, i ler ide s zn

ede c e im en byk stanbul yazar la r ndan

b ir in in, A h m e t Ras im ' in Bed ia ve Gze l E leni

adl h i kyes inden al nabi l in ir . " brah im Paa

Hamam ' n ge in . Biraz daha i ler ley in. S a

taraf n zda sokak ba ndak i y k nt ya (hamam)

bakan khne bir ev g r r snz . "

O rhan Pamuk , stanbul/Hatralar ve eh i r

N S Z

Kltr ve doa varl klarnn zenginl ii as ndan zel bir yere sahip olan lkemizde, bu deerler in niteliklerini, sorun ve olanaklarn bi lmek ve bunlarn kltrel kimliimizin ayr lmaz bir paras olarak korunmasn salamak her bireyin sorumluluudur. Oysa gnmzde, bu sorumluluk, yalnzca devlet erki ve yasal , ynetsel kst lamalarla kamu otoritesinin eliyle yrt lmeye al lmaktadr. Bu yaklam ise, sz konusu deerler imizin tahribatn ve giderek yitir i lmelerini n lemekte yeterli olmamtr.

Bir ulusun ait o lduu kltrel gemi, kimliinin ayr lmaz bir paras olmal , toplumsal kimliin o luumuna bilin ve heyecan vererek bunun iselletir i lmesini salamaldr. Kltrel ve doal varl klarmzn korunmas ancak bugnk anlayn dnda gnl l olarak herkesin, her kurum ve kuruluun, her meslek grubunun rol ald bir kamu bilincinin yarat lmasyla mmkn olacaktr.

Elinizdeki bu kitap, sz edi len kamuoyu bilincini o luturmak iin genel bir ereveyi izmek amac ile hazrlanmtr. lk b lmde kltr ve doa varl klarnn tanmlar ve eitlil ii ortaya konmakta, bu deerler imizin neden korunmas gerektii anlat lmaktadr. Kitabn bir dier b lmnde ise uluslararas ve ulusal belgelerle desteklenerek "kltr ve doa varlklarn nasl koruyabi l ir iz?" sorusuna yant aranmaktadr. Kitap, ayrca bu konulara ilikin ana kaynaklarla da desteklenmitir. Sonu b lmnde ise kamuoyu bi l inlenmesinin nemi ve eit imin bu balamdaki rol vurgulanmakta ve Anayasa'n n Mill Eitim Bakanl 'na verdii grevler kapsamnda ilk ret im ikinci kademe kitaplar incelenerek, ders kitaplarna bu konuda nasl yakla labi lecei ortaya konmaktadr.

Kltrel ve doal varl klarmzn korunmas konusunda snrl saydaki yayn arasnda yerini alacak olan bu kitabn, zell ikle konuya ilgi duyacaklar as ndan bir rehber niteliinde olduu ve bu alanda ihtiya duyulan katky salayaca dnlmektedir.

Nadir AVCI

Kltr ve Turizm Bakanl Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdr

T E E K K R

Bu k i tabn ha z r l anmas nda bana s o n s u z

katk lar ve ed i t r l s t l enerek gs t e rd i i

y o u n aba la r neden i y l e deer l i d o s t u m , K l t r

Var l k lar v e Mze l e r Gene l M d r l A r i v v e

Yay n l a r u b e s i M d r Ko r ay O l en ' e s o n s u z

s evg i ve k ran l a r m i l e tmek i s t i y o rum. A y r c a

bu metn i ya zan O .D .T . . M ima r l k Fak l tes i

B i l g i sayar lii e f i S a y n brah im Do l anbay ' a ,

me tn i n d z e n l e n m e s i , k u r gu l anmas ndak i zver i

v e emek l e r i i in t m A r i v ve Yay n l a r u b e s i

M d r l e l eman l a r na teekkr e d e r i m . K i tab n

yay n a amas ndak i a l ma la r i in S a y n C anan

Bay r am ' a ay r ca m te ekk i r im .

Bu k i tab n ba s lma s nda bana gs t e rd i i des tek

ve dos t l uk i in K l t r Var l k lar ve M z e l e r Gene l

M d r Sa y n Nad i r A v c ' y a ayr ca t e ekk r

e de r im .

GR VE GENEL YAKLAIM

B L M 1

1-KTABIN YAZILI GEREKES: TRKYE GEREKLER lkemiz, kltr ve doa varlklarnn

yer alt nda, yer stnde ve su altnda youn olarak bulunduu ok zel bir corafyada yer almaktadr. Anadolu, binyllar boyunca ok eitli uygarlklarn bir arada ve tarih boyunca yaad zel bir alandr. eitli uygarlklarn doup gelitii lkemizde, tarih ncesinden balayarak her tr ve nitelikte kltr varl ve bu varlklarn biraradalklarnn oluturduu yerlemelerin yan sra ok zengin doal varlklar da bulunmaktadr. Bazen az bulunur coraf, topografik, jeolojik ya da jeomorfoloj ik oluumlar, bazen ok zel bir florann (bitki rtsnn ya da bir bitki trnn) varl ya da zel bir canl trnn yaad bir ortam, bazen de insan eliyle oluturulan fiziksel evre ile doal niteliklerin birlikteliinden doan "gzel l ik ler" ve zell ikler doal varlklar olarak ortaya kmaktadr (Fotoraf 1).

lkemizde var olan ve bugn hl yaammzn bir paras olan kltr ve doa varlklar cidd ve nne gei lemeyen bir y k m/yok olma sreci iindedir. Bu srecin en nemli nedeni, 19401 yllarn ikinci yars ndan itibaren modern leme adna balayan hzl ve kontrolsz kentlemedir. Kyden kente hzl gn ge-

Fotoraf 1: Kardelen: Trkiye'ye zg bir iek

Fotoraf 2: Terk edilmi alanlar: rgp'te bir mahalle

tirdii plnsz kentli nfusunun art bir yanda byk kentlerde var olan ve/veya imar planlaryla ngrlen konut stokunun ok stnde bir talep yaratarak kltr varl klarnn, zell ikle de geleneksel konutlarn, ykmna ya da tahribine neden olurken, baz durumlarda da kent tarihsel yer lemenin dna doru gelit iinden kltr varlklarnn terkedi lme/ harabolmasyla sonulanmt r (Fotoraf 2). Birinci durumda geleneksel konutlar ya yklarak yerlerine apartmanlar yap lm (Fotoraf 3); ya da bir konut birden fazla, bazen 7-8 aile taraf ndan kullanlarak mimar niteliklerini kaybetmitir. Konut ilevinin yerini imalthane, depo lama, kk sanayi gibi konut d ilevlerin ald durumlarda da yine kltr varlklar deierek korunmaya deer niteliklerini yit irmilerdir (Fotoraf 4) .

Bu genel durumun, "modern leme"n in "apar tman lama" ile edeer tutulduu bir yaklamn 1950' lerde "moda " olarak balad, zaman iinde renil ip, allp artk sorgulanmadan uyguland bir yeni gelenek oluturduu (Asatekin-Balamir, 1994) dnlrse, kltr varl klarnn yok edi lmesinin bir "ge lenek" hline geldii sonucu aklk kazanmaktadr. Bu gelenei balatmada devlet organlarnn etkisini de yok saymamak gerekir. 19501i y l larda stanbul 'da Vatan ve Millet Caddeleri 'nin a lmasyla byk bir kl-

Fotoraf 3: stanbul/Fndkl'da yksek yaplar arasnda kalm bir konut

tr varl kym yaanmtr. 1980' lerde stanbul Bykehir Belediye Bakan Bedrettin Dalan'n Halic'i gzel let irmek adna ky boyundaki tm geleneksel konutlar y kmasyla ne denli kkl bir gelenein olutuu kantlanmtr.

Bu olgu salt stanbul 'a zg deildir. mar plnlarnda var olan geleneksel dokuyu yok sayarak byk bulvarlar ama gelenei byk ya da kk her kenti etkilemitir. zell ikle 1950-1970 yl larnda imar plnlarnda bu olgu ok yaygndr.

Karayollar al rken antsal yaplar, tarih kprler yklmtr. Nevehir yolu zerinde bulunan Alay Han'n tam ortasndan ehirleraras karayolu geerken (Fotoraf 5) saysz kpr de "u la m kolayl " uruna yok edilmitir.

Kentlerin youn nfusu, kentle-en ama kent l i leemeyen bir grubun ranttan pay almasna neden olmutur. Kentlerdeki nfus art bir yanda konut ana neden olurken, dier yanda kentsel arazinin kymeti giderek artt ndan speklasyon kar konulmaz bir ekim yaratmtr. Her konut yk ldnda, bunun yerine yap labi lecek ok katl konutlardan salanacak rant, ykm artran bir girdi olmutur. Tm bunlara karn, Trkiye'de var olan yasal kst lamalar (Bkz. Blm 4) ise, bu rantn getirii kar-

Fotoraf 4 a: Ankara/Hacbayram

Fotoraf 4 b: Gynk. Kk Sanayi ve ticaret, yaplarn korunmaya deer niteliklerini yok ediyor.

15

Fotoraf 5 a: Alay Han

Fotoraf 5 b: Karayolu Alay Han'n yarsn yok etmi.

snda ok zayf kalmtr. Ayr ca, hemen her seim dneminde ortaya kan " imar aff ge lenei" de zaten ok etkin o lmayan yasal nlemler in giderek gszle-mesinde etken olmutur.

Grld zere, ders kitaplarnda kltrne, geleneine, tarihine ball ile bet imlenen Trk ulusu, asl nda kamunun da yaratt ve destekledii bir " ta rihsel gemii yok etme gelenei"ni de yakn gemi inde yaratm, benimsemi ve srdrmektedir.

Tm bunlara kar durabi len kltr varl klarmzn da o lduunu bel irtmek gerekir: Byk lekli antsal yaplar, bata camiler korunabilmitir. Hem dinsel ya plara gsteri len saygnn bir toplumsal norm olarak tarih boyunca sregelmesi hem de bu gelenein vakf sistemi ile desteklenmesi , bu yaplarn gnmze

ulaabi lmesinin ana nedenidir. Ancak bunu daha kk lekli mescit ler iin sy lemek zordur, nk hemen her kk cami ya da mescit, yer ine daha "grkeml i " bir cami yaptr lmas iin yk lmak istenmektedir.

Doal varl klarmzn durumu da ayndr. Her orman alan potansiyel tar m ve/veya konut alan olarak grlmekte, bunu salayabi lmek iin kar lan yangnlar televizyon yaynlarnda gndem oluturmaktadr. Ky larmzdaki her bo alan potansiyel turistik tesis alan olarak grlmekte, bura larda-kaakya da dei l-srekli yaplar ykselmektedir. lkemize zel bitki trleri yok o lmakta, yurtd na karlmaktadr. Turizm bir ama, kalknmann tek arac gibi gster i lmekte olup kltr ve doa varl klarnn tur izm adna tahribi bir dier yeni gelenei oluturmaktadr (Fotoraf 6).

Bugn artk yerli muz ithal muzdan daha nadir ve pahaldr. Buday, pirin ithal edilmektedir. lkbaharn habercisi olarak sokak keler inde sat lan ve Osmanl tar ihinde bir dnemi s imgeleyen lle artk "nad i r " bir bitkidir. Kardelenler yok olmaktadr. Ders kitaplarnn de imez szc "mak i " artk bir sanal kavram haline dnmtr. Arkeoloj ik varl k larn durumu da benzer "gelenek"ten kur-tu lamamaktadr: Yer alt nda var olan deerlere sayg kavram yer lemedi inden,

bu alanlar da her tr n leme karn "yap lama" alan ve/veya "tur izmden pay a lma a lan " olarak grlmekte ve tahrip edilmektedir. Burada ayrca eski eser kaakl da devreye girmektedir. Trk iye Cumhuriyet i bir yanda daha nce yurtd na kar lan eserleri (Bergama Suna en iyi bil inen rnektir) geri a lma savam i indeyken, dier yanda eski eser kaakl srmektedir. lgili yasann getirdii yaptr mlar kaakl n akasal getirii yannda o denli hafiftir ki, etkin olmas olas deildir. Buna ek olarak metal dedektrler inin satnn da serbest olabi lmesi, ge lenee katkda bulunan ironik bir rnek oluturmaktadr. Tm bu kltr/doa varl klarnn korunmasy la uyumayan geleneklere medyann tutumunu da ek lemek gerekir.

Kltr ve doa varl klarnn korunmas konusunda dorudan yayn yapan tek bir gazete vardr. O da Cumhur iyet Gazetesi'dir. Onun dnda ya ok nemli ve uluslararas nemi olan Ayasofya Cami i , Topkap Saray gibi ayrcalkl yaplara ilikin haberler ok nadir olarak yer almaktadr. Dier haberlerde ise "ken harap bina alt nda kalanlar", "ahap

bina yand", "ivi ak lamad iin yk lan b ina" gibi kalp ve koruma-kart s loganlar gze arpmaktadr.

Televizyon bugn herkesin evinde olan ve en etkin iletiim aracdr. Bu medyada ok sayda kanal o lmasna karn bunlardan da birka kanal dnda koruma konusunda sistemli yayn yapan kanal yoktur (Bkz. Blm 4). Televizyon haberleri de gazetelerdeki s loganlarn aynsn grsel etkiyle destekleyerek daha da etkili olarak vermektedir.

Sonuta kltr ve doa varl klarnn korunmasnda ok karamsar bir tablo ile kar karya o lduumuz gerei aka ortaya kmaktadr. Bunun en neml i nedeni de, gnmze kadar koruma o l gusunu salt yasal erevenin yapt r mla-ryla sa lamaya al an bir resm/siyasal tu tumun varldr. Bir de, bu tutumun politik erki kazanma adna tavizlere konu o lduu gznne al nrsa, koruma bil incinin kazan lmasnn Trk top lumu iin ne denli acil ve kan lmaz o lduu ortaya kmaktadr.

Fotoraf 6: Bodrum: Turizm adna yeil doku yok edildi

2-KORUMA BLNCNN OLUTURULMASINA NEREDEN BALANMALIDIR? Kltr varlklarnn korunmas o lgusu

nun, bir proje/tasar m/uygulama sreci olduu dnlrse, ilgili olan ilk meslek grubunun mimarl k/plnlama alan o lduu dnlmektedir. te bu nedenle, dnyadaki ilk rgn restorasyon yksek lisans eitimi O.D.T.. Mimarl k Fakltesi bnyesinde balat lmtr (1963). Daha sonra .T.. ve Yldz niversitesi 'nde, Y..K. yasas ile birlikte de mimarl k eitimi veren hemen her niversitede bu eit imin veri lebilmesi iin al malar balatlmtr. Ayr ca, ara-eleman yetit irmeyi amalayan teknik okullar kapsamnda da restorasyon yksek okullar almtr (http://www.yok.gov.tr). Bugn artk konu ile dorudan ilgili olan arkeoloji, mimarl k tarihi, sanat tarihi, kent plnlamas gibi dallarn yan sra jeoloj i , k imya, fizik, mhendisl ik gibi dier bilim dallar da koruma konusuna ilgi gstermeye balamtr. Ancak, bu alanlarda rgn bir koruma eit iminden bahsetmek gtr. Arkeometr i alan, yeni bir yaklam olmakla birlikte, anlan bu uzmanlk a lanlarnn arakesitini oluturmaktadr.

Ancak, kltr ve doa varlklarnn korunmas iin gerekli teknik/kuramsal donatya sahip mimarlar n ya da kstl saydaki dier uzmanlar n varl, lkemizdeki deerlerin korunmas iin yeterli o lamaz. neml i olan, bu lkede yaayan her bireyin, ait olduu top lumun kltrel gemiini benimsemesi , bu topraklarda var olan ve ada benliimizin temelini oluturan her trl kltr ve doa varlklarnn neminin ayrdna varmalar , bunlara sahip olmaktan yksnmek yerine gurur duymalardr. Bunu salayabi lecek yasal, ynetsel erevenin kurulmas , teknik ekiplerin kurulup gelitir i lmesi, akasal kaynaklarn yarat lmas ve doru dal mnn salanmas iin de bu lkeyi

ynetenler in ve ynetmeye talip olan her kademedeki ve her ilgili sektrdeki politikaclarn da ayn bilinle al malar gerekir.

Tm bu kiilerin yetitiri ldii niversitelerdeki ret im elemanlar nn da bu kltr iselletirmeleri, gelecekteki lke ynetici lerini eiten kiiler asndan gerekli ve kanlmazdr. Dolaysyla, bu eit im, salt niversite eit iminin l isansst uzmanlamas ile zmlenemeyecek kadar yaygn ve erken bir bi l inlendirme kampanyasn gerekli klmaktadr. Bu bilin, bir top lumda birey kimliinin nemli ve ayr lmaz bir paras olmad zaman, "pol it ika baml geleneklere" yenik d ecektir. te bu nedenle, ocukluktan balayan bir eit im ve bunun ret ime doru aralarla yanst lmas gerekli grlmtr.

"ocukluk dnemi " de ok geni bir tanmdr. Asl nda oyun anda oyuncaklar ile, okuma anda ise resimli masal kitaplarna dayal bir eit imle balanabilir. Ancak bunu salayabi lecek aralar (oyuncak, bilgisayar oyunu, yap-boz, masal kitab, VCD, DVD izgi f i lmleri, izgi romanlar) retecek kiilerin de bilin dzeyi nemlidir.

Tm bu birbirini etki leyen dng iinde, bu kitabn 5. b lmnde balang noktas olarak i lkretim renci ler inin eitici lerine ynelik rnek leme al mas yaplmtr. nk, gelecek kuaklar yetitirecek eitimciler, ayn zamanda gelecekte lkeyi ynetecek/ynlendirecek bireylerin kimliklerini o luturmakta da en nemli rol oynamaktadrlar.

Bu ilk karar yine bir aamalandrmay gerekli klmtr: lkretim 1. kademe renci leri , oyun anda okuma-yazma bi lmeyen ocuktan, ergenlik a bana kadar uzanan geni/eit l i bir yelpazeyi iermektedir. Bu nedenle, 1. kademe -

http://www.yok.gov.tr

retimine koruma bilincinin kat lmas iin ncelikle eitimli eitici lerin yet imesi gereklidir.

lkretim 2. kademe renci leri ise daha benzer nitelikler tayan bir grubu iermektedir: 11-15 yalar nda, ergenlik dneminde olan, kiiliklerini gel it irmeye al an, ancak eit im ve ynlendirmeye daha ak bir ya grubunu oluturmaktadrlar. D dnya ile iliki kurmaya ve daha zgrce bu kat l ma hazrdrlar. Dolays ile doru aralarla ynlendir ip bilgilendiril irlerse, kltr ve doa varlklarn sevmeyi , benimsemeyi , nem-semeyi kimliklerinin zmlenmi bir esi haline get i rmeye aktrlar. Ayr ca, bu bilgilerin bu dnemde ver i lmesi, lise eitimleri boyunca kendi eit im ve isteklerini s namak ve sevecekler i mesleklere yne lmek konusunda bir girdi olabi lecektir ki, bu da koruma adna olumlu bir atl m olacaktr. Lise rencisi sonuta, ergenlik dneminin sonuna yaklam, ana kiilik nitelikleri bel ir lenmi bir genler grubunu iermektedir ki, bu gruba koruma bilincinin veri lmesi iin zaman olduka getir.

3-YNTEM VE ERK: K O R U M A KLTR, KMLMZN A Y R I L M A Z BR PARASIDIR Elinizdeki bu kitap, tm bu gerek

elerle, Trkiye'nin "koruma kart ge lenek le r in in kr labilmesi ve kendi gemiinin belgelerine sayg duyan ve bunlar koruma gereine inanan kuaklarn yetitir i lebilmesi iin, i lkretim 2. kademesinde eit imci olacak renci lere ders verecek retmenler bata o lmak zere, Trkiye Cumhuriyet i 'n in her kademesinde rol alacak niversite renci leri iin hazrlanmtr.

Bu kitabn ierii, lkemizin tarihsel gemiini anlatan ders kitaplarndan ok farkl dnlmtr. Yl lardr sregelen ret im geleneimizde " ta r ih" ve "sosyal

bilgiler", renci ler in nedenlerini pek de an lamadan ezberledikleri, gndel ik yaamla ban kurmalar nn neredeyse olanaksz o lduu didaktik bilgi yklemesinin yaratt o lumsuzluklar azaltmay hedeflemektedir. Kuaklar boyu esprili bir bi imde sregelen "Karlofa Ant lamas 'n n koullan", "kurbaann sindir im s is temi" kalplarn aan, ret im yerine eit imin n plna kt bir bil incin oluturulmas ana erektir. Dolaysyla bu kitap, 2. blmde kltr ve doa varl klarna ilikin ana tanmlar iermekte grsel belgelerle beslenmektedir. Bu blmn ilk aamasn n ana amac "neyi korumal y z" olarak zetlenebilir.

kinci aama ise "niin koruyoruz?" sorusunun yantn yine grsel belgelere dayanarak vermeyi amalamaktadr. Bu sorunun cevab kltr ve doa varl klarnn eitli deerlerinin alg lanmas olarak zetlenebilir.

nc aamada ise "nas l koruyoruz?" sorusuna yant aranmaktadr. Yani koruma/restorasyon tanmlar ve bunlarn uluslararas kuramsal yaklamlara oranla nasl yap lmas gerektii ksaca aklanmaktadr. Ayr ca, bu b lme ek olarak baz nemli uluslararas bi ldirgeler de Trk iye koullar gz nne al narak tartlacaktr. Grsel belgeler bu aamada da tart malara rnek o luturmaktadr. Bu bilgiler 4. ve 5. blmler in konusu olarak sunulmaktadr.

Altnc blm bu bilgilerin i lkretim ikinci kademe eit imine nasl yansmas gerektii konusuna ayrlmtr. Bu blmn ilk aamas nda uluslararas belgeler, ikinci aamas nda ise Mill Eitim Bakanl 'nn mfredat program kltr ve doa varl klarnn korunmas yaklam balamnda incelenecek , hem genelde hem de dersler leinde Mill Eitim Bakanl 'nn amalar ortaya ko-

nacaktr. kinci aamada ise bu amalar dorultusunda hangi derste ne tr bilgilerin veri lebilecei tartlacaktr. Ayr ca, bu blmde, dersler aras ilikilerin nasl kurulabi lecei, farkl derslerdeki bilgilerin btnletir i lerek yaamn bir paras hal ine gelmesi iin ders ii ve ders d etk inliklerin nasl kullanlabilecei konusunda neriler getirilecektir. nc aamada ise ders d etkinlikler ele alnacaktr. Burada da rnek proje tanmlar ner ilecektir. Bu blmde nternet ortamnn nemi nedeniyle sanal ortama da nem verilecektir. Drdnc aama, okul-ai le birlikleri, koruma dernekleri gibi okul ile ilgili gruplarn neler yapabi lecei konusunda neri ler getirmektedir. Beinci aamada ise bu konu ile ilgili kurum ve kurulularn ksa tant mlar yaplarak bunlardan nasl katk salanabi lecei anlatlacaktr. Bu kurumlar, kamu kurumlar , yar-resm kurumlar, yerel rgtler, meslek rgtleri, sivil top lum rgtleri, medya balklar altnda gruplandrlmtr.

Yedinci blm ise, tm bu bilgileri yorumlayarak her meslek alannda kltr ve doa varlklarn koruma bil incine sahip bir bireyin neler yapabi lecei konusunda

bir dkm vermektedir. Bunlarn renci

lerle hangi koul larda (ders ii-ders d)

ve hangi ara / projelerle tart labilecei

konusunda baz neri ler getirilecektir.

Ayr ca, her niversite rencisinin koru

ma konusundaki bilgisini mesleine nasl

yanstaca bu blmn konusudur.

Kitabn ilgili b lmnde, bugn

Trkiye Cumhuriyet i 'nde geerl i olan ko

ruma yasalar ile nemli baz uluslararas

belgelerin evirileri ve O.D.T.. renci

leri taraf ndan 2000 yl nda Trkiye iin

hazr lanm olan "Ankara Bi ldirgesi" ve

rilecektir. Ayrca O.D.T.. bnyesinde y

rtlen AFP 01-02-01-05 projesi ere

vesinde yap lan O.D.T.. Gel it irme Vakf

zel Lisesi lkretim Okulu 2. kademe

renci leri ile O.D.T.. yerlekesinin

hemen dnda yer alan Mill Egemenl ik

lkretim Okulu renci ler ine veri len

anket ile bunlarn deerlendirmeler i de

neri lere k tutmalar nedeni ile ek o la

rak veri lmektedir (Bkz. Ek 2). Bir dier ek

de, koruma konusunda bilgi al nabi lecek

internet adresleri listesidir (Bkz. Ek 1).

KULTUR VE DOGA VARLIKLARI NEY, NN, NASIL KORUMALIYIZ?

B L M 2

1-KULTUR VE DOGA VARLIKLARI NELERDR?

A-GR Koruma olgusunun ilk aamas "ne

y in " korunmaya deer o lduunun sap

tanmasdr. Bu varlklar, bir lkenin belle

ini oluturan her tr ve lekte olabilir.

Bazen bir kpe, bazen bir mezar ta ya

da bir orman "ne"yi oluturabi l irken, baz

durumlarda tm bir kent, bazen de su alt

varlklar bu tanma girebilir. Bu varlklar

belirli gruplar altnda anlatlmaktadr.

B-KLTR VARLIKLARI Kltr varlklar, en geni anlamyla,

yer stnde, yer altnda ya da su altnda

var olan, gemi kltrlere ait bilgiler

veren belge niteliindeki tanr ve ta n

maz eserler olarak tanmlanabilir. 1983

tarihinde yrr le giren 5226 sayl

Kanun ile deiik 2863 sayl "Kltr ve

Tabiat Varlklarn Koruma Yasas " da bu

tanmdan yola karak koruma kurallarn

ortaya koymaktadr.

Ancak bu tanm ak lamaya gereksi

nim gstermektedir. Gemi dnemlerde

arkeolojik kalntlar ile salt byk lekli

ve zell ikle cami, han, hamam, medre

se gibi yaplar kapsayan varlklar "an t"

szc ile tanmlanmakta idi (Venedik

Tz). 1960'l y l lardan sonra dn

yadaki koruma kuramsal yaklamlar

na paralel olarak ierii geni leyen bu

kavram, daha mtevaz varlklar da

iermeye balaynca, bu geni lemeye ve

eit lenmeye baml olarak, kullanlan

szck de dei ime urad. Salt antsal

yaplar deil, ok daha kk lekli

konutlar, bu konutlarn oluturduu ta

rihsel evreyi ve dier tanr ve ta nmaz

deerleri de ieren yeni szck "kltrel

miras" oldu. 1975 yl nda Amsterdam'da

toplanan kongre sonucunda yaynlanan

Amsterdam Bildirgesi bu geni tanm

koyuyor, mimar rnleri de "mimar

miras" szc ile geni bir yelpazeye

oturtuyordu (Fotoraf 7). Ancak, "mi ras"

szc, znde "mirasyed i " kavramyla

da dorudan ilikilendirilebilir. Bugn

Fotoraf 7: stanbul: Doal ve kltrel deerleri ile korunmaya deer bir alan

Trkiye'de yaananlar da "mirasyedi l ik"

olarak bet imlemek ok da yanl o lma

yacaktr.

Bu i l iki lendirme, zaman iinde farkl

terimlerin aranmasna neden olmutur.

1980' lerde "kltrel ve doal deer",

daha sonra da gnmzde hl kulla

nlan "kltr ve doa var l " szckleri

ye lenmeye balam ve Trkiye'deki

yasal/ynetsel b i imlenmede de yerini

almtr. 2000'l i y l larda Dnya Miras

Listesi yine Miras szcn gndeme

getirse de, "varl k" szc kltrel

zenginlii bet imlemesi as ndan daha

dorudur.

Bu gel i im srecinin sonunda var lan

noktada kltr ve doal varl klarnn

neleri ierdiini ak lamak gereklidir. lk

gruplamay bu varlklarn fiziksel nitelik

lerine gre yapmak olasdr:

- Tanr kltr varlklar

- Tanmaz kltr varlklar (5226 sa

yl yasa ile deiik 2863 sayl Kltr ve

Tabiat Varlklarn Koruma Yasas: 1983,

2004)

a-TAINIR KLTR VARLIKLARI Bir kltrn sosyal, ekonomik, politik,

kltrel, tar ihsel, teknik/teknolojik, este

tik niteliklerine ilikin belge deeri olan

her trl tanra veri len isimdir. Bu balk

alt nda ilk akla gelen, resim, heykel gibi

sanat eserleri o lmasna karn, ok daha

farkl eyalar da bu grup alt nda yer a la

bilir.

Bir arkeolojik heykel kadar bir tra

ba da nemli olabilir. Bir heykelden

o dnemin anatomi bilgisini, malzeme

ileme tekniklerini, estetik anlaylarn,

giyim tarzlarn vb. renebi ld iimiz gibi

(Fotoraf 8 ), bir tra bandan da ait

Fotoraf 8: Tanr kltr varlklar: Bir heykel Amasra Mzesi

olduu kltrn erkeklerinin temizl ik

yntemler in i , metal i leme teknoloj i le

r in i , estetik anlaylarn renmek o la

sdr. Bir yazmadaki oya salt elii olarak

folklorik bir deer ta maktan te, verdi

i mesajlar la da nemlidir. Kaynanasna

kzan gelinin takt yazmann oyas , bir

gence sevgisini i letmek iin bir gen kzn

takt oyadan farkldr. Bergama Mzesi

oya koleksiyonunda her oyann verdii

mesaj bet imleyen maniler de der len

mitir. Bu sosyal-kltrel bilgilerin yan

sra pamuk ya da ipek ipliin kul lan lmas

yresel retim tr ve ekonomiy i , kul la

nlan boyann tr yredeki floray ya da

boyama tekniklerini, yazmann dokunma

biimi ve deseni de yine yerel retim

biimini, estetik nitelikleri anlatmaktadr

(Fotoraf 9).

Bugn yeniden " m o d a " olan bakr

taslar ise farkl bilgilerin mesajlarn

iletirler (Fotoraf 10): rnein, misafir

Fotoraf 9a: ne oyalar sosyal ve kltrel mesajlar tayan belgelerdir

Fotoraf 9 b : Taklar ise o dnemin beenisinin yan sra teknik ve malzeme kullanmn da bizlere anlatr

odalarnda polisaj yaplarak parlak turun

cu lamba altlklarna dnen ibrikler, ge

leneksel yaamdaki temizl ik alkanlklar

konusunda bilgi aktarrlar. Ayr ca, konut

larda akar suyun olmad , suyun sokak

ya da avludaki emeden tandnn da

kantdrlar.

getirilir. Bu ise, o top lumun metallerin

doru kullanmn bildiklerinin kantdr

(Fotoraf 10). Hal ve kil imler desen

leri ile mesajlar i letirken, gaz lmbalar

bir dnemin aydn lanma ve dolays ile

yaam biimine ilikin bilgileri aktarrlar

(Fotoraf 11).

Bu eyalar asl nda kalayldr:

Dolaysyla, yine ait olduklar kltrn

bakrclk zanaat hakknda bilgiler ak

tarrlar: Bakr dvlerek biimlendirilir,

gemeler le paralar birbirine balanr

ve kalaylanarak sala zararsz hale

Grld zere, hemen her eya,

yani tanr varlklar, bireylerin ait o l

duklar toplumlar n gemi ine ynel ik

bilgileri barndrdklar iin nemlidir ve

koruma kapsam iinde dnlmel i ve

deerlendir i lmel idir (Fotoraf 12, 13).

b-TAINMAZ KULTUR VARLIKLARI Kullanlan szcn de aka belirtti

i gibi, daha ok yap ve gruplarn ieren

bu varlklar sahip olduklar deerler ya

da mimar/tarihsel nitelikleri as ndan

farkl lekleri oluturmaktadr. Bunlar

ncelikle ana balkta incelenebilir.

* Tek yaplar

* Yap gruplar

* Korunmas gerekli evreler

Tek Yap lar-Mimar lekte Kltr Varlklar

Arkeolojik Kltr Varlklar : Tarih nces inden balayarak tmyle

ya da ksmen toprak alt nda ya da su

alt nda kalm olan yaptlara arkeolojik

kltr varl ; bunlarn oluturduu yer

lemelere ise arkeolojik alan ad veri l

mektedir (Fotoraf 14). Arkeoloj inin " ta

nnabilir durumdaki ilk kalntnn (letin)

ortaya kmas y la" baladn (Bahn,

1999: 13) dnrsek, en az 2,5 milyon

yllk bir gemiten sorumlu o lduumuz

ortaya kmaktadr. Bu ise nemli bir bilgi

kayna olup insanlk tarihinin ve kltrn

gel iiminin gnmze yansmasdr; Ta

iilii, kullanlan letler-yani teknikler,

bugn dahi sregelen zanaatlar n ortaya

Fotoraf 10: Bakr taslar yemek kltrnn simgeleridir

Fotoraf 11: Gaz lmbalar, bir dnemin aydnlatma aralar

kn ve evrimini (rnein, mleki l ik,

cam iilii), arkeolojik varl klarla somut-

lar (Fotoraf 15). Yaam biimleri ve

sosyal hayata ilikin bilgiler konutlarn

kaz lmasyla renilebi l ir (Fotoraf 16).

Bulunan kemiklerin incelendii dal

olan paleontoloji bize insann evrimini

anlat rken, mleklerde bulunan k

mrlemi tahl lar o dnemin retimini,

o dneme ilikin tarm ve ayrca o d

nemdeki alann florasn, iklimini anlatan

kantlar oluturur. Tapnaklardan din

ritellere (Fotoraf 17), hamam yap la

rndan sosyal hayata ve temizl ik anlay

larna dek uzanan bir bilgi zenginl i ine

ularz (Fotoraf 18).

Bu yap lardaki ii iaretleri o yap

nn inaatnda grev alan iilere ilikin

Fotoraf 15: Bir cam eser Fotoraf 16: Efes yama evler: Antik Dnem

konutlar

Fotoraf 17: Didyma - Apollon Mabedi

Fotoraf 18: Antik Dnemden bir hamam, Ankara, Roma Hamam

bilgiler verirken, ta zerindeki izlerden

kullanlan aralara ynel ik bilgiler el imize

geer.

Dolaysyla, bugn bizlerin yaad

corafyada daha nce yaayan uygarlk

larn gnmz kltrnn o luumundaki

neminin ayrdnda olarak, arkeolojik

varlklar ve onlarn oluturduu arkeo

lojik alanlar, kltr varl tanmnn ok

nemli bir b lmn oluturmaktadr.

Antsal yaplar: Bugn lkemiz

de var olan birok byk lekli kltr

varl bulunmaktadr. Bunlar, genell ikle

merkez otoritenin (yani Bizans, Beylikler,

Seluklu, Osmanl Dnemi ya da yakn

gemie ait Cumhur iyet Dnemi gibi)

zell iklerini yanstan genell ikle konut d

ilevleri olan byk programl yaplardr.

Fotoraf 19: Ankara'da kltrlerin biraradalnn tan: Augustus Mabedi ve Hacbayram Camii

Fotoraf 20: Ayasofya Camii

Fotoraf 21: Eski Bizans kilisesi, bugnn Hirani Ahmet Paa Camii'dir.

Bu yaplar, ok genel olarak bir d

nemin mimar biemini, yapm tekniini,

estetik anlayn, ait olduklar top lumun

sosyo-kltrel, ekonomik ve politik nite

liklerini yanstan eserler olarak tanmla

nabilir.

Bu yaplar ilevlerine gre yle grup-

layabiliriz:

-Din yaplar: Anado lu , tm tarihsel

sre iinde farkl kltrlerin bir arada

olularyla, ortak yaam koullarn bu

farkll klarn ara kesit inde en uygun bi im

de ortaya koyarak uyumlu bir birliktelik

oluturabi len ender bir or tam olagelmi

tir. Bunun devam olarak, bu topraklarda

farkl dinsel ve etnik kkenlere ait birey

ler bir top lum yaratabi lmi, o top lumun

o zaman di l iminde geerl i olan en uygun

zm ortaklaa benimseyerek mimar

lk rnlerini de bu balamda gelit irmi

lerdir. Bu birlikteliin belki de dnyadaki

en gzel rnekler inden biri Ankara'daki

Hac Bayram Camii'dir. Roma Dneminin

bir pagan tapna olan Augustus Mabedi

ile daha sonra slm leminin en neml i

dinsel yap lar ndan biri olan Hac Bayram

Camii bir aradadr (Darkot: 1950). Bu

birliktelik, hogrnn tarihsel gemi

imizin en nemli temel talar ndan biri

o lduunun ak kantdr (Fotoraf 19).

Bu nedenle, hem kiliseler, hem cami

ve mescitler, hem de havralar (s inagog

lar) ayn coraf meknda var olagel

mitir. Art k kul lanmn yit iren kiliselerin

camiye dnmes i de sklkla kar la-

labilen bir durumdur. Bu nedenle, dinsel

yaplar s lm baml bir s nf lama ile

ks t lanamaz. Her dinin ibadet mekn ,

eer yukar da belirti len belgesel nitelik-

Fotoraf 22: Nevehir, Aksaray ren yerindeki kiliseler

Fotoraf 23: Harput'ta bir mescit

Fotoraf 24: Seluk, sa Bey Camii

Fotoraf 25: Afyon Mevlev Camii

Fotoraf 26. Kayseri tipi minare-kltrleraras ilikinin bir baka tan

Fotoraf 27: Afyon, ay, Trbe

30

lere sahipse, korunmaya deer kltr

varl tanm iinde yerini alr (Fotoraf

20-21).

Bugn bir mze olarak kullanlan

stanbul-Ayasofya Cami i , eskiden ok

nemli bir Bizans kilisesi olan gnm

zn Hirani Ahmet Paa Camii (Fotoraf

21), Kapadokya blgesindeki kaya oyma

kiliseler ( ICCROM 1995) (Fotoraf 22),

hemen her kentteki mahallelerin odak

noktasn oluturan camiler, daha kk

yerleim birimlerindeki mescitler, hep

ayn balk altnda toplanrlar. Ayr ca,

tekke, dergh, zaviye ve imarethaneler i

de bu grupta toplayabil ir iz (Eyice: 1962)

(Fotoraf 23, 24, 25).

Anadolu 'da var olan eitli kltrleri-

zaman ve mekn iinde bir arada bunun

sonularn eitli biimlerde grmek

olasdr. rnein Kapadokya blgesindeki

cami minarelerinin tasar m, sz konusu

paylamn oluturduu ortak kltrn

etkisini ok ak olarak ortaya koyar

(Fotoraf 26).

Trbeler, kaya mezarlar ya da mezar

lklar da din yapt lar arasnda saymak

olasdr (Fotoraf 27-28-29).

Fotoraf 28: Demre Kaya Mezarlar

Fotoraf 29: Ahlat Seluklu Mezarl

-Eitim yaplar: Anadolu kltr

tarih boyunca eit ime nem vermi, bu

nedenle de eit im yaplar yani medre

seler kentlerimizin tarihsel odaklarn

oluturmulardr. Bu medreseler nceleri

dinsel arlkl olmakla birlikte gel ime

lere de nem verilmi, tp (dr--if),

astronomi gibi dal larda zel leen med

reseler de yaplmtr. Bu yaplarn mi

mar nitelikleri deiikl ikler gsterebilir.

Amasya Kapaas Medresesi , sekizgen

plnl zel bir mimar sergi lerken, daha

ok grlen dikdrtgen ak ve kapal

avlulu medreseler de kltr varl klarm

zn nemli bir b lmn oluturmaktadr

(Szen: 1970,1972)(Fotoraf 30-31).

Medreselerin yan sra, erken

Cumhuriyet Dneminin okul yaplarn da

Fotoraf 30 a: Mula, Pein Ahmet Gazi Medresesi giri portali

Fotoraf 30 b: Mula, Pein Ahmet Gazi Medresesi eyvan

yine ayn balk alt nda vermek gerekir

(Yavuz, Y:1981) (Fotoraf 32).

-Ticaret yaplar: Anadolu, tarih boyunca ok nemli t icaret yollarnn

kilit noktasnda yer almtr. pek Yolu ve

Baharat Yolu adlaryla bil inen bu yol la

rn Asya ile Avrupa'y birletirdii nokta

Anadolu corafyasdr. te bu nedenle

de, Anadolu; yzy l larca nemini koru

yan ticaret yollar s istemiyle rldr. Bu

yollar zerinde de her bir gnlk kervan

yolu (menzil) bit iminde bir kervansaray

ina edilmitir (ERDMAN: 1969, LTER:

1969). ok eskiye dayanan bu gelenekte,

ribatlar, korunakl konak lama/savunma

meknlar iken, daha sonra hem konak

lamann ve hem de ticaretin bir arada

bulunduu hanlar/kervansaraylar yap l

mtr. Bu, doal olarak Anadolu 'da mer-

Fotoraf 31 : Alanya, Oba Medresesi

Fotoraf 32: DTCF

Fotoraf 35 a: Yeni Foa ticaret merkezi Fotoraf 35 b: Tire ticaret merkezi

kez otoritenin gvenli bir ortam salamasyla dorudan balantl dr (Fotoraf 33). Daha ge dnemlerde, kent ii ticaretinin nem kazanmasyla birlikte kentii hanlar yap lmaya balanmtr. Osmanl kentlerinin ticar merkezler inde satlan mallarn trne gre zel leen hanlar yap lmaya balanmtr. Bursa Emir Han bunlara rnek olarak verilebilir (Fotoraf 34).

Arastalar da, Osmanl Dneminin ayn zanaatla uraan ustalarn yer ald, yani ayn loncann yelerinin bir arada olduu ticaret merkezleridir.

Bedestenler ise ticaret merkezini belirleyen nemli ticar yaplardr. Daha ge dnemlerde kent merkezler inde oluan geleneksel ticaret merkezler inde de yine benzeri gruplamalar grlr (Fotoraf 35). Bu merkezlerin sokaklar nda sat lan mallarla adlandr lmas ok genelgeer bir gelenektir. Ankara Kalesi yaknnda Samanpazar , Atpazar , Bakrclar ars, krklar Yokuu, gelenein hl sregelen tipik rnekleridir.

Ticaret yaplar arasnda kahvehaneleri de sayabiliriz. O kentin erkeklerinin bir araya geldikleri kahvehaneler ya da dier bir deyile "k r aa thane le r (okuma evleri), sosyal bir merkez olarak yzyl lar boyu kullanlagelmitir (Fotoraf 36-37).

Mahalle bakkallar, frnlar, imalthaneler, sabunhaneler de yine kk lekli t icaret/retim yaplar olarak kltr varlklar kapsam iinde dnlmel idir (Fotoraf 38-39).

-Asker yaplar: Anadolu corafyas, bulunduu stratejik konum nedeni ile daima atmalara/savalara sahne olmutur. Bu nedenle de, yzyl lar boyu

nemli/stratejik noktalarda savunma yaplar yaplm, hatta yer leim birimleri hemen her zaman savunma yaplaryla birlikte var olagelmitir (Akarca: 1972).

Bu yaplar kaleler (Coricos Kalesi, Mersin), Surlar (stanbul Surlar), kule yaplar (Alanya'daki Seluklu Dnemi kuleleri) olarak sralamak olasdr. Ancak, bugn tmyle varolmasalar da, hemen tm eski yerlemelerin bir ya da daha fazla surlarla evrili o lduu unutu lmamaldr. lk kentler savunma amacyla tepelerde kurularak surlarla evri lmi, Osmanl mparator luu lkede gvenl ik ve otoriteyi saladnda, artan nfus daha dz blgelere yaylm; ancak Osmanl mparator luu'nun kme dneminde otoritesi sars larak isyanlar (Cell syanlar en bil inenleridir) ve savalar baladnda bu dz alanlar evreleyen 2. ve hatta 3. surlar ina edilmitir (Asvvorth, G J : 1991, Sevgen N: 1969) (Fotoraf 40 a, b).

Bu yaplarn yan sra baruthaneler i , cephanel ikler i , stikll Sava dneminin tabyalarn da yine korunmaya deer asker kltr varlklar arasnda saymak gereklidir.

-Temizlik Yaplar: Anadolu 'da ok eski dnemlerden beri var olan hamam kltr, bireysel temizl iin bir toplumsal olgu haline dnmn betimleyen bir olgudur. Roma Dnemine ait olan hamamlar Trkiye'nin hemen her yerinde bulunabil ir (Mamboury: 1933). Ancak belki bunlardan en ok bilineni Ankara'daki Roma Hamam'dr. Bugn yalnz temelleri kald iin stma sistemini ve meknlar n ana hatlarn izleyebi ldiimiz bu yapdaki ana meknsal dizge, asl nda tarih boyunca srmtr: Soukluk bir hamamn giriindeki b lm-

Fotoraf 36: Elaz - Kahvehane Fotoraf 39 : Ayvalk - Kahvehane

Fotoraf 43: Hamam gereleri: Naln ve sabunluk

dr. Bu blmde soyunma yerleri vardr.

Ilklk b lmnde fazla scaa dayana

mayanlar ykanrlar. Ayrca bu blm

iyice stlm olan scaklk b lmne

almak iin bir gei salamaktadr.

Daha sonra scaklk blm gelir.

Bunun ortasnda gbekta denen, alt

tan stlan bir ykselt i vardr. nsanlar

burada yatar ve terlerler. Bu ise toks in

lerin at lmas nedeni ile salk iin ok

yararldr (Fotoraf 41).

Hamamlar, klhan ad veri len bir

blmden stlrlar. Klhanda yak lan

atein duman scaklk ve lklk b lm

lerinin zemini alt ndaki cehenneml ie

ve duvar iinde bulunan ve tfekl ik ad

verilen toprak knklere gnderi l ir ve ha

mam bylece snr. Bu s istem soukluk

blmnde bulunmaz (Kl inghardt: 1927,

Asatekin :1978).

Baz hamamlar gnn belirli saat ler in

de erkekler in, belirli saat ler inde ise ka

dnlarn kul lanmna aktr. ifte hamam

denen daha byk rneklerde ise iki

hamam yan yanadr. Bylece kadnlar ve

erkekler blmlerinin tm gn kul lanm

salanmaktadr (Fotoraf 42).

Eer bir hamam, doal scak su kulla

nyorsa, bunlara kaplca, lca ad verilir.

Bursa bu adan en ok bil inen kentimiz

dir (Avarolu, M.: 1963).

Hamamlar bir sosyal hayat anlatrlar.

zell ikle kadnlar iin hamama gitmek

tarih boyunca bir elence olmutur.

Ayrca bu "hamam sefa lar nda" anneler in

oul lar na uygun gelin aramalar bir gele

nektir. Grld gibi hamamlar salt te

mizlik deil, ayn zamanda bir top lanma

ve sosyal leme mekndr. Hamamlarda

kullanlan zel gereler de birer belge

olarak bu yaama ilikin bilgiler verirler.

(Fotoraf 43).

-Konutlar Byk lekli konutlar: Saray,

kk, yal gibi, znde konut olarak kullanlan bu yaplar, byk programl olmalar, genell ikle byk kentlerde yer almalar, sahiplerinin/onlar reten ailelerin saraya mensup kiiler ve/veya kentin sekin aileleri ya da st gelir/kltr grubuna ait olmalar ve ayrcalkl mimar zmler sunmalar nedeni ile "an tsa l" nitelikli kltr varlklar arasnda say labilirler (Altuner, A.T: 1997).

Saraylar, salt konut ilevini deil, Osmanl Dneminin ynetsel birimlerine ilikin meknlar da barndrmalar nedeniyle ayrcalkl tasarm rnleridir. Bu yaplarn, bir dnemin idareci dzeyindeki yaamn, zevkini, ynet im biimini aklamalar asndan zel nemi vardr (Fotoraf 44) (Aslanapa: 1963, Eldem, S.H.: 1964-1974).

Kkler, kasrlar ve yallar da zellikle Osmanl bakentinin st dzey ynet i cilerine ya da zengin elite ait olup yine farkl yaam biimlerinin sunulduu byk programl yaplardr. Genell ikle Bat ile ilikileri youn olan bu ailelerin bu grglerinden/i l iki lerinden nasl etki lendiklerinin ve bunlar kendi yaamlar na nasl tadklarnn fiziksel tanklar olarak bu yaplar zel bir grubu olutururlar (Fotoraf 45, 46).

17. yzy ldan itibaren Osmanl mparator luu'nun tm topraklara yaylan merkez otoritesi azalmaya baladnda, Anadolu'da ve dier Osmanl topraklarnda gelir da l mnda farkllklar, dolaysyla da belirli yer lemelerde kapitali el inde toplayan zenginler, yani ayanlar ortaya kmtr. Bu kiiler, hem o dnemin bakenti stanbul ile, hem de zellikle ticaret yaptklar lkelerle ileti

im kurmular, bu nedenle de yaadklar kentlerin genel konut mimars inden o l duka farkl, Bat etkili, byk programl, erklerini s imgeleyen konutlar yaptrmlardr. Bu yaplar, iinde bulunduklar yerlemenin yaam biimine nclk eden, farkl eler ieren, bir an lamda kentte mimar dnm tetikleyen rnler o larak belirli bir "antsal l k" tamaktadr.

Dier yap trleri: Trkiye gibi ok zengin bir tarihsel gemii olan bir lkede mimar rnlerin eit lenmesi de ayn derecede zengindir. Yukardaki s nf lamada yer almayan su yaplarn, rnein sebil ve eme (etinta, S: 1955) ve kprleri (ulpan, C: 1975), saat kulelerini, belediye yaplarn, Cumhur iyet Dneminin istasyon yaplarn, mil talarn ilk akla gelen kltr varlklar arasnda sralamak olasdr. Hemen her gidilen yerde, ky ve kasabalar da dahil o lmak zere bu tr ya da daha farkl trlerdeki kltr varl klarna rastlamak mmkndr.

Geleneksel konutlar: Geleneksel konutlar, yakn bir gemie dek kltr varl tanmnn dnda kalan mteva-z yaplar grubunu oluturmaktadr. Bu yaplarn nemi, 1975'te Amsterdam'da yaplan uluslararas toplant ile koruma al malarnn gndemine gelmi, yine ayn dnemlerde Trkiye de bu geni yap stokuna gereken nemi vermeye balamtr (Kltr Bakanl: 1990).

Anadolu'da bugn var olan geleneksel konutlarn ounluu greli olarak ge dnemlere (en erken 17. yzy la) tarihle-nebilmektedir. Ayr ca, zell ikle erken dnemlere ilikin yazl belge ve kaynaklarn kstll da aratrmalarn byk ounluunda Trk kimlii vurgusunun sorgulanmasna ya da arlk kazanmasna neden olmutur. Bu durum "Trkler ' in ori-

Fotoraf 44: stanbul, Topkap Saray

Fotoraf 45: stanbul, boazda bir yal

Fotoraf 46: Bolaman, konak

Fotoraf 47: Malatya, kara adr

j i n i " sorunsal ile zdelemekte, bugn var olan geleneksel konutlarn mimar nitelikleri ile Trkler ' in kkenine ilikin kuram ve veriler arasndaki balant larn aratr lmas salam dayanaklar olan sonulara u laamamaktadr (Esin: 1976, Kkerman: 1973). Bu tr yaklamlarn ounda gebe Trkler ' in adrlar ile var olan geleneksel konutlar arasndaki karlkl ilikiler kurulmaya al lmaktadr. Bu iliki, farkl evrelerce farkl alardan sorgulanmaktadr. Baz tarihsel arat rmalar (Esin: 1976) bu ilikiyi kltrel ideoloji balamnda sorgularken, rnein sosyo-ekonomik durum, coraf koullar, ilevsellik gibi nemli baz etkenleri dlamaktadr. Dier taraftan, Orta Asya'nn etkisine kadar uzanmamakla birlikte, baz bil imsel aratrmalar Anadolu 'daki gebe yaamn bugn var olan mimar rne yansyan izlerini sorgulamaktadr. Odann o luumunun gebe adrn yerleik dzene yansmas olarak yorumland al malarda, geleneksel konut da gebe geleneinin rn olarak dnlmektedir. Bu bak asna gre birbiri ile kan ba olan aile bir imlerine ait olan gebe adrlarnn oluturduu yaama evresi, oda/sofa ilikisini yaratacak bir evr im geirmi ve bugnk geleneksel konutlar o luturmutur (Fotoraf 47).

Dier baz aratrmalar da geleneksel yaamn paras olan "yataklarn gndz top lanmas " o lgusunu ayn kltrel gemie balamakta ve yklk, dolap gibi baz mimar e lemanlar n varln bu gelenekle zdeletirmektedir. Geleneksel kentlerdeki organik sokak dokusunu gebe Trkler ' in dzensiz yer leim biimiyle balantl olarak aklayan al malar da vardr (Kuban, 1982: 207). Bir dier bak as da, Anadolu 'da Trkler 'den nce var olan kltrlerin geleneksel konut mimarsi zerindeki

etkilerini sorgulamaktadr (Naumann, 1975: Erdim, 1980). Bu aratrmalara, sz konusu mimar rnlere slmiyet' in etkisini vurgulayan al malar da eklenebilir. Bu gr, zell ikle "mahremiyet" kavramn din normlara balamaktadr. Yine bu gr iinde, yap malzemesi olarak ahap kullanmn slm felsefedeki "geici l ik" kavram ile zdelet irme eilimleri de grlebi lmektedir (Eri, M: 1979).

Anadolu'da bugn var olan geleneksel konut mimarsi rneklerinin nitelik ve nicelik asndan ok zengin bir eitlilik sunmas , bu rnlerin o luumunda katks olan etkenlerin ok karmak olmas nedeniyle farkl al malar grlmektedir. Ancak, genel olarak, "Trk ev i " tanmnn bir ok nemli arat rmann zn oluturduu sylenebilir. Bu, baz durumlarda, Trk kimlii etiketinin ahap iskelet sistemli yaplarla zdelemesiy le ya da ta yaplarn Rum mimarsi, gayr imsl im mimar vb. et iketlenmesiyle ortaya kmaktadr. Bu durumda byk lekli ve zengin bezemeli konutlar Rumlar 'a, az sslemeli mtevazi konutlar ise Trkler 'e atfedilmektedir. Ayvalk'ta benzer bir yaklamla byk lekli ta yaplar Rum nfusun, ahap iskelet sistemli yaplar ise Trk nfusun barnd birimler olarak snf lanagelmektedir. irince ise bu savn tersine, Trk evi niteliklerinin tmn ieren mimarye sahip olduu halde gayrimsl im nfusun younlukla yaad ve mbadele sonras Balkanlar'dan gelen Trkler ' in iskn edildii "Trk" grnml bir yer lemedir (Fotoraf 48, 49), (Asatekin, 1994).

Bir dier snf lama da, mimar elemanlara baml olarak yaplmaktadr. Guslhanenin slmiyet'ten gelen bir din normun fiziksel anlatm olarak ya da

harem/selmlk ayrmnn yine sosyal ve

din normlarn ifadesi olarak deer lendi

rilebilecei baz bil imsel evrelerce kabul

edi lmekle birlikte, tersine rnekler de

vardr. rnein Nevehir, Mustafapaa'da

hem selml hem de guslhaneler i

olmasna karn, Mustafa Boz evinin k

ken olarak Rum bir aileye ait olduu bel

geleriyle bilinmektedir. Neo-klsik eler

de Avrupa balantlar nedeniyle gayri

msl im ve Trk o lmayan nfusa atfedi

len bir zellik iken, rnein Gynk' te

Trk ailelerce yap lm ve neo-klsik

eler ieren ok sayda geleneksel ko

nut mevcuttur (Fotoraf 50).

Sonuta, Anadolu 'da bugn var

olan geleneksel konut mimarsini, din

ve/veya etnik farkll klara dayandran

her ak lama, bunun tersini kantlayan

rneklerle mutlaka karlamaktadr.

Bu durumda, sz konusu ayrmalar

Fotoraf 48: rgp'te bir ev

Fotoraf 49: irince

aan ve Anadolu 'daki zengin eitli l iin

tmn kapsayabi lecek bir tavrn b e k

lenebilecei doru sorularn sorulmas

gereklidir. Dier bir deyile, ne salt pln

tipindeki dei im, ne malzeme kul lanm,

ne de salt din-etnik farkl l klardan yola

kan kimlik tart malar bu eitlilii

ak layamamaktadr (Asatekin, 1994).

Anadolu'da genell ikle konut mimarsi

Osmanl ideolojisine uygun olarak bir

kltrel birliktelik, ortak yaam oluturan

toplumsal, din ya da etnik farkl lama ile

bire bir ilikili bir gel i imle ya da eitli

kltrlerin izgisel bir gel i imde stste-

liiyle aklanamamaktadr. Bu birliktelik,

fiziksel, sosyal, ekonomik ve politik etken

lerin her zel yer lemede oluturduu

"en uygun zm"e ulatran bir sentez

sunmaktadr. Tm girdiler o yer lemenin

niteliklerine baml olarak deiik lek

ve nemlerde etkili olmulardr: 1) yer

lemenin konum ve lei, 2) evrenin Fotoraf 50: Gynk'te "neo-klsik" eler

ieren bir konut

doal nitelikleri, 3) ekonomik koullar, 4)

o yer lemede yaayan toplumun kltrel

ve tarihsel bir ikimi/gemii, 5) top lumun

sosyal kompozisyonu ve yaps , 6) tek

nik bu oluumu etki leyen girdiler olarak

sralanabilir.

Her "durum"a zg en uygun ve

geerli zm tm sosyal grup iin ge-

nel lenmekte, deiik mimar zmlere

karn tekrarlanan temay bel ir lemekte

dir. Sonu olarak, Anadolu 'da var olan

geleneksel konutlarn "koul lara uy

gun l u k l a balantl bir srecin rnleri

o lduu, bunun ise etnik ya da din kimlik

ile tmyle zdelemedii sylenebil ir

(Asatekin, Balamir; 1988). Sz konusu

mimar rnlerin nitelikleri aratr l rken

konutlarn tek ve yalt lm birimler o l

madklar dnlerek bu birimlerin ya

kn evreleriyle ilikilerinin sorgulanmas

doru alg lama iin gereklidir. Konut bi

rimleri kendi ilerinde bir btnlk gs

termektedir. Bu nedenle, yalnz btnlk

iindeki zel lemi ok amal meknlar

deil, zel leen meknlar da aratr lmal

ve ayn nemde eie alnmaldr.

Trkiye'de bugn var olan geleneksel

konutlarn tm bu eitli l iine karn

yapm sistemleri asndan snf lanmas

olasdr:

1. Y ma yapm teknii kullanlan

geleneksel konutlar: Bu baln alt

gruplar malzeme kullanmna atfla a)

ahap, b) kerpi, c) tula, d) ta olarak

sralanabilir.

2. Ahap iskelet sistemiyle yap lm

olan geleneksel konutlar: Bu balktaki

alt gruplar ise dolgu malzemesindeki

eit lemeye gre: a) dolgu malzemesi

kul lan lmayan (badad, b) ahap dolgu,

c) kerpi dolgu, d) tula dolgu, e) ta

dolgu olarak yaplabilir.

Doal olarak, Anadolu'daki geleneksel

konutlarda bu trlerin biraradal ok

yaygn bir zelliktir. Birounda zellikle

zeminden itibaren deien ykseklikler

de krgir yelenmekte, ahap iskelet

sistemi ise st katlarda daha youn kul

lanlabilmektedir.

Yap Gruplar Kltr varlklar salt mimar birim ola

rak deil, bir arada olular ile de nem

tamaktadr. Bu yaplar, eer belli bir

program iinde bir btn olarak tan m

lanm ise, bu yap gruplar "kl l iye" ola

rak tanmlanr. Genell ikle din ve eit im

yaplarnn birlikteliinin grld kll i

yeler, merkez otoritenin mimar dilini de

yanstan nemli kltr varlklardr. Mimar

Sinan'n Sleymaniye Klliyesi (Fotoraf

51), Antakya, Payas'ta Sokul lu Mehmet

Paa Klliyesi, Bursa Y ldr m Klliyesi,

stanbul Fatih Klliyesi en bilinen rnek

lerdir (Akozan, F: 1969).

Korunmas Gerekli evreler

Tarihsel/Geleneksel evreler

ada koruma yaklamlar bugn

artk kltr varlklarn tekil mimar ya

ptlar olarak dei l , ait olduklar evre

ile bir btn olarak grmekte, koruma

mdahaleler ini de bu btnsell ik iinde

biimlendirmektedir. nk hibir yap

tek bana var olmaz. evresi, ister bo

alan, ister tarmsal topraklar, ister bir

yer lemeden olusun, her mimar rn

bir btnn parasdr. te bu bak

as, kltr varl tanmn geniletmi,

evre leinde aratrmalar nem ka

zanmtr. Ancak, konu kltr varl ta

nm erevesinde ele al ndnda iki ana

balk ne kmaktadr.

Fotoraf 51: Sleymaniye Klliyesi, camiden grnm

Fotoraf 52: Bir Hitit yerlemesi: Ortaky, orum

-Arkeolojik Yerlemeler Daha nce de deinildii gibi, Anadolu,

binyllar boyu eitli uygarlklar barndrm bir zel corafya olduundan arkeolojik yerleimler Anadolu'nun hemen her noktasnda yer almaktadr (VVycheriey, R. G.: 1991). Bunlar, basite tarih-ncesi (prehistorik) yerlemeler ve tarih dnem yerlemeleri olarak iki ana balkta toplamak olasdr (Fotoraf 52-53).

-Tarihsel/Geleneksel Konut Dokular Geleneksel konutlar, bir arada olu

laryla daha da nem kazanrlar. nk geleneksel ailelerin yaam konutlarn iiyle snrl deildir. Gndelik hayatn ok byk bir blm sokaa, hatta mahalleye taar. ocuklar sokaklarda oynar, hanmlar el ilerini ya kap eiinde ya da kk bir meydanckta toplanarak yaparlar. Mahallenin erkekleri ya narl meydanckta otururlar, ya mahalle kahvesine giderler (Fotoraf 54). Baz ekonomik ilevler de sokaklara taar: Ynlerin boyanmas, iplik retimi gibi yerel ekonomik ilevler sokaklarda ya da meydanlarda yaplr. Baz yreye zel elenceler-r-nein ak oyunu, cirit, horoz d vb. yine ortak yaamn srekliliinin gstergesidir (Fotoraf 55).

te tm bu yaamn fiziksel belgesi, konutlar kadar o konutlarn oluturduu sokaklar ve mahallelerdir. Gemi dnemlerde bu mahallelerin bir ksmnda farkl etnik/dinsel gruplarn oturduu sylense de, incelemeler derinletike bu ayrmn o denli sk ve keskin o lmad akla kavumaktadr. rnein, Bodrum'da ayrma kent merkezine olan yaknlkla ilgili olarak ele alnmaktadr: Merkezdeki kk konut yaplar ticaretle ilgili Trk ve Mslman olmayan nfusa, krsal alanlardaki tarma ynelik birimler

Fotoraf 53: Antik Dnem yerlemesi: Ephesos, zmir

de Trkler ' le balantl olarak dnl mektedir. Bu bak asn izleyen rneklerin says ok rahatlkla artrlabilir. rnein Anadolu-Trk evi tanmlarnn en tipik rneklerinin var o lduu popler Safranbolu yer lemesinde, nemli sayda gayr imsl im ve Trk o lmayan nfusun yaad belgeleriyle bilinen gerektir (Cuinet, 1890) . Eimli arazi-lerdeki organik kent dokusunun Trk-Mslman gruba, dz alanlarda yer alan zgara plnl yer lemeler in gayr imsl im ve Trk o lmayan nfusa atfedildii genellemelerin tersine, Mula ve Tire'de "Trk grnml gayr imsl im/Trk o lmayan" ve "gayr imsl im grnml Trk" yaplar vardr. Dolaysyla, bu tr bir genel lemeyi motorlu aralarn kent yaamna girmesine balamak, her koulda din/etnik ayrmalara balamaktan daha geerl i olabilir (Asatekin: 1994).

Sonu olarak sokaklar, meydanlar,

kmaz sokaklar, avlu-yap-sokak ilikile

ri, aalar, iekler tmyle ele al nmas

gereken kent btnn olutururlar

(Fotoraf 56-57).

-Tarihsel/Geleneksel Ticaret Merkezleri Bir dier grubu geleneksel t icaret

merkezleri oluturur (Fotoraf 58-59).

Bazen birbirini dik kesen sokaklardan

oluan, ounlukla asmalar la ya da

gnmzde brandalarla glgelikl i me

knlardan oluan bu merkezler, hl

geleneksel zanaatlar barndrmaktadr.

Yreye gre deien bu ilevler arasn

da rnein, Beypazar 'nda gm l-

, Mara'ta altn takc l n, Nevehir

civarnda oniks iiliini ve mleki l ii ,

Tire'de iplik retimini, hemen her yer

lemede bakrcl ve hububat ticaretini

saymak olasdr.

Frnlar hl nemli gnlerde yresel yemekler in yapld, belli toplumsal rit-ellerin srmesine katkda bulunan retim birimleridir. Bu alanlardaki lokantalar da yine yerel mutfan srdrld meknlar olarak ele alnmaldr. Tm bu alanlar, geleneksel yaam biimini gelecek kuaklara aktaracak bilgiler ieren kltr varlklarn olutururlar.

-Tarihsel evreler zel bir tarihsel olayn getii, tar ih

sel srecin neml i bir dnm noktasn

bet imleyen alanlar da "tarih a lanlar"

olarak tanmlanmaktadr. anakkale

Savalar 'nn getii Gel ibolu Yar madas ,

Trkler ' in Anadolu'ya giriinin s imgesi

olan Malazgirt Ovas bu tr "tarih a lan"-

lara rnek olarak verilebil ir (Fotoraf 60)

(Kltr Bakanl : 1990).

Doa Varlklar ve Bunlarn Oluturduklar Doal evreler Korunmas gerekli doa varl klar,

2863 sayl yasada "ender bulunan", "ay

rcalkl doal zel l ik ler" ve "gze l l i k l e r l e

kstl bir tan ma sahiptir. Dolays ile " en

der bulunma", en nemli girdi olmaktadr.

Bu nderlik, bir jeoloj ik o luum, bir zel

flora tr ya da zel bir canlnn yaad

biyogenetik alan olarak tanmlanabi l i r

(Kltr Bakanl : 1990).

Jeolojik formasyona Kapadokya bl

gesindeki Peri Bacalar 'n (Fotoraf 61),

su esinin nem kazand rneklere

Kesikkpr Kanyonunu, flora zel l iine

Marmaris yresindeki gnlk aalar

f lorasn rnek olarak vermek olasdr

(Fotoraf 62).

Ancak doa varlklarn salt bu tekil

rneklerle kst lamak olas deildir. Belirli

yrelerin bazen topografik, bazen jeoloj ik

ve/veya jeomorfoloj ik nitelikleri (Fotoraf

Fotoraf 58: irince, ticar merkez Fotoraf 59: Bursa'da ticaret merkezi

Fotoraf 61: Kllar Vadisi Fotoraf 62: Fethiye, Kesikkpr Kanyonu

63), bazen belirli bir bitki trnn tek ba

na ok nemli o lmamasna karn, bir

arada btnlk oluturmalar ve o bl

genin baskn karakteristiini o luturma

lar nedeniyle nem kazanabilir. rnein,

Ka-Kalkan arasnda yer alan ve corafya

kitaplarnda yllardr renci lere Akdeniz

Blgesi'ne zg bitki topluluu olarak

retilen makiler, deniz-kara il ikisindeki

eitli koy ve burunlarla birletiinde ok

zel bir nitelik olutururlar ve korun

malar gereklidir. Kapadokya blgesinin

volkanik tf o luumu salt doay dei l ,

insan eliyle oluturulan fiziksel ortam

da dorudan etkiledii iin nemlidir ve

korunmaldr.

Bunlarn d nda, bazen ok yal

-k imi kez 100 yandan fazla- bazen de

sosyal buluma oda olan tekil aalar

da doal kltr varlklardr. zell ikle -Fotoraf 63: Jeomorfolojik oluum: Yedi Gller

y y . 2 Fotoraf 64: zel aalar da korunmaya deerdir: Amasya'da tescilli bir nar aac

nar aalar bu grup alt nda say lmaldr

(Fotoraf 64).

Anadolu, doal olarak, tm bu yuka

rda ksa tanmlar veri len deerleri teker

teker tayan alanlardan o lumamakta-

dr. Hemen her yer lemede arkeolojik

alanlarn zerinde yaayan kentlerde

korunmaya deer eitli trlerdeki kltr

varlklar ve onlar oluturan evreler do

al gzell ikler ve zell iklerle bir aradadr

(Fotoraf 65).

stanbul'un salt tar ihsel, salt doal ya

da salt kentsel varl klarndan sz etmek

olas deildir. Alanya iin de, Antakya iin

de ayn eki lde bir btnlk geerlidir. Bu

durumda, tekil ve bamsz gruplara ay

rlan bu varlklarn ilikilerini doru alg

lamak , btncl bir yaklam ile koruma

koruma kararlarn retmek nemlidir.

2-NEDEN KORUMALIYIZ?

A-KLTR VE DOA

VARLIKLARININ DEERLER

Kltr ve doa varl klarnn eitlilii

ve bunlarn teker teker ya da bir arada

olular ile lkemizde sergi lenen zengin

lik, bu "miras" koruma gerekeler inin

aklanmasn da gerekli klmaktadr.

nk, bunca zenginl ik bu mirasn bir

"mirasyedi" olarak har vurulup harman

savrulmasna, yani srekli tahrip edi

lip yok edi lmesine neden olmamaldr.

Giri b lmnde de deinildii gibi,

mode r n l e me / a s r l e me / ada l a ma

szcklerinin arkasna saklanarak yap

lan plnlama/yap lama eylemleri , he

men her yer lemede ya da krsal alanlar

da kltr ve doa varl klarnn ounun

deimesine, bozulmasna ya da yok

olmasna neden olmutur.

Baz tanr varlklarn mzelerde

korunabi lmesine karn, birok tanr

kltr varl ya hurdac lara sat lm ya

da atlmtr. Gnmzde birok folklorik

eser artk bu lunamaz hle gelmitir. te

yandan ykselen deerler arasnda " an

tika eya" sahibi o lmak yeni bir yakla m

o lduundan, eski o lmaktan te ok da

deer ta mayan eyalar antikac larda

pazar lanmaya balamtr. Dolaysyla,

eski ile kltr varl arasndaki ayrm

ortaya koymak ve bunun iin de bu var

lklarn deerlerini an lamak gerekir.

a-KLTR VARLIKLARININ DEERLER

-Belgesel Deer Bir kltr varl nn en nemli deeri

belgesel deeridir. O varlk, salt fizik

sel bir varlk o lmaktan te, ierdii ve

gnmz top lumuna aktard bilgiler

nedeniyle nemlidir. Bir kltr varl

Fotoraf 66: Bir Erken Cumhuriyet Dnemi yaps

Fotoraf 67: Suat'da ky mimarsi

Fotoraf 68: Mula Karabalar'da geleneksel bir konut

Fotoraf 69: Zelve Ak Hava Mzesi, Nevehir

incelendiinde, onu yaratan/kul lanan ve

zaman iinde deitiren toplum(lar) n

niteliklerini renmek olasdr. O toplu

mun sosyal, kltrel, politik ve ekonomik

niteliklerinin yan sra, teknik dzeyler i ,

moda ve beenileri, estetik yaklamlar ,

yaam biimleri, ritelleri, sosyal/top

lumsal normlar bu fiziksel tanklar do

ru yorumlamakla anlalabilir, reni lebi

lir. Kltr varlklarnn ister tanr, ister

ta nmaz olsun korunmasnn en nemli

gerekesi bu deeridir. Bu deeri , dier

tm deerleri ieren bir emsiye kavram

olarak alg lamak da olasdr (Ahunbay, Z

:1994, Kuban, D: 1994).

-Tarihsel Deer Kltr varlklar, bir top lumun ge

miinin somut belgeleridir. Dolaysyla da tarihsel bir deere sahiptir. Ancak bunu aritmetik bir yoruma balamak yanl olur: Daha eski bir kltr varln grece daha yeni bir kltr varl ndan nemli saymak doru deildir. Henz 10 yl nce yap lm bir yapt da eer

nemli niteliklere sahipse deerl i olabilir,

o zaman tarihsel deeri aritmetik olarak

fazla olmasa da, yine korunma kapsam

na alnabilir. Aksi takdirde, Cumhur iyet

Dnemi yaplar Seluklu Dnemi yap

larndan daha az nemli o lurdu. Bu tr

kronolojik bir bak ksr bir sonu rete

ceinden, her tr kltr varl kendi z

nitelikleri irdelenerek deerlendir i lmel idir

(Fotoraf 66).

-Estetik/Mimar Deer

Bir kltr varl , ait o lduu kltrn

nitelikli bir rn olarak estetik ya da

mimar bir deer tayor veya bir tekniin

zgn bir rnei ise, korunmas gerekli

varlk o lma zell iine ular. Bu yaklam

ilk bakta ok kiiye zel grnse dahi,

mimarlk, p lnlama, mimarl k tarihi ve

sanat tarihi gibi ilgili dallarn bil imsel

ltlerine gre deerlendir i l irse doru

ve geerli sonulara ulalr (Daifuku:

1979).

Burada salt "az bulunurluk" dei l ,

belli bir grubun rnei o lmak da yeterli

olabilir. Bu ltn kltr varl nn tm

yaam srecinin deer lendir i lmesinde

de nemi vardr. rnein bir ky evi

Topkap Saray 'ndan daha az deerl i

deildir. Ancak farkl trde deerler ierir

(Fotoraf 67).

-Ekonomik Deer/Kul lanm

Deeri

Kltr varlklarnn hemen tm, bir

mekn oluturmalar (ak ya da kapal)

nedeniyle gnmz yaamnda rol a la

bilecek bir kul lanm deerine sahiptir.

Bu kullanm, ok zel varl klarda (rne

in arkeolojik alanlarda) salt "grmek"

eylemiyle snrlandrlabilir. Geleneksel

konutlar ve onlarn o luturduu tarihsel

evreler sz konusu o lduunda ise, var

olan yap stoku ekonomik bir deerdir ve

gnlk yaamn bir paras olarak kentin

btn iinde yer alabilir (Fotoraf 68).

b-DOAL VARLIKLARIN

DEERLER

Doal varlklar (Bkz. Blm 2) deer

lerine baml olarak tanmlanmlardr .

Ancak burada bir gruplama yaplabil ir:

-Az Bulunurluk ve Yreye zg Olma Deeri Bir doal o luumun bazen "gar ip ' l i i ,

bazen "ze l " oluu ya da "salt o blgeye ze l " oluu bir deerdir. Kardelen iei, Kelaynak kular vb.

Fotoraf 70: Kapadokya'daki jeoformolojlk oluumlarda bozulmalar izlenebilir.

Fotoraf 71: Londra: Hava kirlilii kltr varlklarnda bozulmalara neden olmaktadr.

-Btnsell ik Deeri Belirli doal niteliklerin biraradalnn

oluturduu zel nitelikler de korunma deerini oluturabil ir: Bir bitki rtsnn srekli l ii, bir jeolojik o luumun btnsell ii gibi. Yine burada da kltrel ya da doal deerlerin tek tek deil, da ima birbiriyle i ie ve karlkl iliki iinde bulunduunu vurgulamak gerekir (Fotoraf 69).

B-KLTR VE DOA VARLIKLARINI TEHDT EDEN TEHLKELER -Doal Koullar Yzyl lara, hatta binlerce yla gs

gererek gnmze ulaan kltr ve doa varlklar, doa koullarnn etkisi altndadr. Deien s koullar, nem oran, yamur, kar gibi korunmas gerekli varl slatarak yzeyde ya da zeminde var olan talar eriterek eitli fiziksel (at lama, kabuk kalkma, toz haline gelerek dklme, vb.) ya da kimyasal (asitli ortam oluturarak kimyasal dei ime neden olma, malzemenin zgn niteliklerini deitirerek dayankl n azaltabilecek deiimlere neden olma) sorunlara neden olabi lmektedir (Fotoraf 70). Gece-gndz, k-yaz iklim farklarnn yan sra rzgrn tad partikllerin yzeyde anmaya neden olmas ya da deniz kenarndaki rzgrlarn deniz tu

zunu yaplara tamas gibi sorunlar bu balk alt nda saylabilir. Daha ok ta, tula, kerpi gibi trlerde ve bununla balantl har, sva gibi malzemelerde grlebi len bu bozulmalara zellikle ahap malzemede bceklerin trlerine gre yaratt sorunlar da eklemek olasdr. eitli mikroorganizmalar n, l iken, yosun gibi bitkilerin yan sra daha byk ot veya bitkilerin kkleri, yapraklar, dallar ve rmeleriy le toprakta yarattklar yap malzemesini bozan oluumlar da yine doal sorunlar arasndadr.

Btn bunlara ek olarak, kentlerdeki kontrolsz bymenin doaya verdii zararlar yine kltr ve doa varl klarmz iin tehlike yaratr. Hava kirl i l iinden o luan C 0 2 ve zellikle S 0 2 asit yamurlar oluturur ve talar andrr (Fotoraf 71).

-nsanlarn Neden Olduu Tahribat Bu bala ilk rnek olarak vandal izm-

den bahsetmek gerekir. Tm dnyada insanlar belirli yerlere adlarn kazmak, sevgil i lerine mesaj i letmek adna kltr ve doa varl klarna zarar vermektedirler. Okul sralarna yazlan notlar ile balayan bu sorun bireyin yandan bamsz olarak sregelmektedir. Buna, gnmzn kimyasal sorun yaratan boyalar ile graf-f/f/nin eklendiini de bel irtmek gerekir. Baz durumlarda bu tr bilinli tahribata dinsel grenekler de katkda bulunur. rnein, Kapadokya yresindeki kiliselerin ounda yer alan duvar resimlerindeki gzler, slmiyet'te " insan sureti izmenin doru o lmad " savna dayanlarak gemi yl larda tahrip edilmitir (Fotoraf 72), ( ICCROM: 1995)

Bugn kul lan lmayan yap larda geceleyen barnakszlarn yaktklar ate de salt kard isin yzeysel sorunu ile

Fotoraf 72: Greme Agkhava Mzesi'ndeki kilise duvar resimlerindeki kastl tahribat

kstl kalmam, zell ikle yap malzeme

sinde onar lamaz kimyasal tahribatlara

neden olmutur ve olmaya devam et

mektedir.

Bu tr tahribatlar bir an lamda daha

masumdur: Kentlemenin izin verdii

ykmlar asl nda kltr varl nitelii

tasn ya da ta masn, lkemizin ok

byk bir yap stokunun fiziksel mr

dolmadan rant adna yok edi lmesine

neden olmutur. Bu yakla m, mo

dernleme kavramyla gelen "o lmazsa

olmaz" geni bulvarlarn a lmas ile de

desteklenmi, cetvelle izi lmi ana cad

delerin a labi lmesi iin salt geleneksel

konutlar deil, birok antsal yap da

tarihe gmlmtr. Bu yollarn tad

trafiin neden olduu t itreim, hava

kirlilii, otopark gereksinimi yan etkiler

olarak cidd sorunlara neden olmaktadr.

Kyden kente kontrolsz g bir yanda

kentlerde yksek yap lama ile baz kii

leri rantiye haline dntrrken, dier

yanda kentin tarihsel dokunun aksi

ynde gel imesi nedeniyle terkedi lme

sonucu kayplar olmutur.

C-NASIL KORUMALIYIZ? R E S T O R A S Y O N / K O R U MA Bu soruya veri lecek ilk ve en neml i

yant udur: Kimliimizin kltrel da

yanan oluturan fiziksel tanklarn

yaat lmas ve gelecek kuaklarn da

bu tankl ktan yararlanabi lmeleri iin

ierdikleri/sergiledikleri bilgileri yanlgya

neden olmayacak bir bi imde aktarmaya

ynelik mdahaleler in tm " ko ruma"

olgusunu tanmlar.

"Ko ruma" szcn, her lekteki

ve farkl tekniklerdeki tm mdahale

trlerini ieren bir emsiye szck olarak

dnrsek, bugn lkemizde kullanlan

terminoloj iyi leklere gre yle srala

mak ve tan mlamak olasdr.

a-TAINIR KULTUR VARLIKLARININ KORUNMASI Tanr kltr varlklarnn fiziksel

ve/veya kimyasal sorunlarna mdahale ederek onlarn yaam srelerini uzatmaya ynelik al malara "konservasyon" ad verilmektedir. Daha ok mzecil iin ilgi alanna giren bu al malarda ta, metal, cam, seramik, teksti l, ahap gibi farkl alanlarda uzmanlamalar sz konusudur ve bu konularla ilgili laboratuvar-larda gerekli teknoloji ve yntemler le bu mdahaleler srdrlr.

Burada, salt mdahale ile bitmeyen bir srecin varl unutu lmamaldr: Hemen her tr objenin onarm bitmeden/srasnda/sonrasnda bulunaca ortamlar nemlidir. Bu ise mzeci l -in konusudur.

Ik kalitesi: Doal m yoksa yapay n m gerekli o lduu, n dorudan alnp al nmad, k kaynann nitelii her rn tr iin ayrdr.

Nem oran: Her mze esinin iinde bulunmas gerekli bal nem oran farkldr. Ahap bir e ile bir halnn ya da cam eyann ayn nem oranna sahip meknda depolanmas ya da sergi lenmesi olas deildir. Ziyareti says ile de deien nem, baz mzelerde bu oran lerek kii saysn kstlayan letlerle hep ayn seviyede tutulabilir.

Is: Korunmas gerekli tanr varl klarn hangi s koullarnda bulunmas gerektii de yine nemli bir teknik sorundur ve yetkin uzmanlarca gerekli zme kavuturulmaldr.

Gvenlik: Tanr kltr varlklarnn hem depolanmas ve hem de sergi lenmesi yukarda belirtilen iklimsel zmlerle birlikte gvenlil ii de iermelidir. Bu da tasarmn nemli bir boyutudur.

Tanmaz kltr ve doa varlklarnn korunmas ve kltr varlklarnn korunmas iki lekte ele alnmaldr.

-Mimar lekte (Yap lei) Koruma: Restorasyon

Bir kltr varl, ierdii nem/deerler, sergiledii sorunlar ve tad olanaklara gre mdahale grr. Bu aamann doru incelenmesi sonucunda uluslararas koruma, kuram ve yaklamlara uygun, ancak lke koul/kst lamalaryla da uyumlu zmlerin fiziksel ortama yanst ld bilinli mdahaleler dizgesine "restorasyon" denmektedir. Bu szck Trke o lmamasna karn, karlk olarak kullanlabilecek szcklerin ierdii anlamlarda farkll klar olmas nedeniyle, gnmzde hl restorasyon szc "bil imsel onar m" yerine kullanlmaktadr. Trkedeki "onar m" szc, bilinli bir tarihsel arat rma ve deerlendirmeye atf yapmayan, kullancnn yapnn yaam sresini uzatmaya ynelik mdahaleler anlamnda kul lan lmaktadr. Bu szck iinde de ikili bir ayr m sz konusudur: "Basit onar m" kltr varlnn yapsal s istemine mdahale etmeyen, daha ok rm/y pranm elemanlar n ayn malzeme ile dei imi, boya-badana yap lmas, at aktar lmas gibi ikincil nemdeki bir mdahale trdr ve bu yasal erevede de ayn anlamda kul lan lmaktadr (Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Yksek Kurulu'nun 5.11.1999 gn ve 660 sayl ilke karar). "Esasl onar m" ise yapnn strktrel sisteminin de ele alnd byk lekli bir mdahaledir.

Ancak bil imsel adan restorasyon ta

nm yap ldnda yle bir farkllk ortaya

kmaktadr: Restorasyon, ilk aamada

bir kltr varlnn mevcut durumunun

belgelenmesini gerektirir. Daha sonra,

yaptn geirdii tm yaamnn irde

lenmesinin sonucunda, yapm srecinin

balad andan gnmze kadar geirdii evrelerin saptanmas , deer lendirilmesi aamas gelir. Kltr varl nn deerleri, sorunlar ve olanaklarnn irdelenmesi, bu yaam srecinin ne kadarnn ve hangi nedenler le ve lekte korunmas gerektiinin saptanmas ise nc aamadr. Var lan bu sonular n bilimsel bir koruma kuramsal yaklam erevesinde deerlendir i lerek koruma ltlerinin bel ir lenmesi ile mdahale ler dizisinin ana erevesi belirlenir. Bu l tlere yant verecek fiziksel mdahale sisteminin kurulmas ve bu sistemin gerektirdii mimar/teknik zmler in salanmas restorasyon projesinin fiziksel yndr. Ancak, mimar tasar m, kltr varlnn iinde bulunduu evre ile iliki ve/veya elikileri balamnda deer lendirilmesini, ada yaamda alaca en uygun roln saptanmasn ve bunlarn bir btnsellik iinde zmlenerek doru bilgilerin sunulduu bir sonuca ula lmasn da iermek zorundadr. Tm bu eylemler " restorasyon" srecini oluturur. Tm bu al malarda en nemli ilke "varsaymlarn balad noktada restorasyon eyleminin durmasd r" ki bu ilke 1964 ylndan beri geerli l iini korumaktadr (Bkz.: Venedik Tz) .

Dier bir kuramsal doru da, kltr varlnn zgn blmleri ile, restorasyon mdahaleler inin ayrtrlabilir, ama uyumlu olmas gereidir. Bu lt de yine 1964 y l ndan beri de imeyen bir yaklamdr.

Gnmzde bilimsel aratrmalarn giderek ivme kazand ve kolay ulalabilir olduu da dnldnde, yap lan mdahalelerde geriye dn (kaldr labil irle) olasl da nemlidir.

Tm bu genel yaklamlar arasnda belki de en nemli ve evrensel saylabilecek yaklam, her kltr varl nn, kendi

z koul lar ndan yola kan ve ona zg zmler i gerekli klddr. Yani, her korunmas gerekli varl n evresiyle ilikis i , ierdii ulusal/uluslararas nitelikteki deerler i , kendi sorunlar (yapsal, mal zeme, meknsal , ilevsel vb.), kendine zg olanaklara dayal zmler, doru bir restorasyon uygulamasna ulamann asal ve deimez kuraldr.

Bu konuyla ilgili uluslaras belgeler blmn sonunda, koruma kuramlarnn gel i imine ve Trkiye'deki koullara ilikin kaynaklar ise "Kaynaka" b lmnde verilmitir.

-evre leinde Koruma Kltrel evrelerin Korunmas Her yapnn/kltr varl nn restoras

yonunda unutulmamas gereken bir ilke, o yapnn gemi inden bugne dein daima bir evrenin paras olduudur. Bu "evre" tanm bazen bir orman ya da doal deerleri , bazen bir yer leme alannn ounlukla da tmn ierebilir. Bu nedenle bir tek yap onar mnda o m imar rnn evresiyle ilikisini sorgulamak nemli ve gereklidir.

Ayn eki lde, insan eliyle yap lm

fiziksel evreler de, ister krsal nitelik

li kyler, ister kk kasabalar ya da

byk lekli kentler olsun, isterse bu

yer lemeler in bir b lmnde yer alan

tar ihsel/geleneksel yer leme paralar

[mahalle(ler)] olsun, znde fiziksel

birimlerin bir araya gelileri ile olutur

duklar meknlardr. Buralarda kamusal

/yar -kamusal/mahrem meknlar n,

ak/yar ak/kapal meknlar n iliki

leri nemlidir. Tm bu karlkl ilikileri

ve onlarn zaman iindeki deiimini

(olumlu ya da o lumsuz) oluturan da bu

meknsal dizgeyi yaayan sosyal gruplar,

yani " i nsan" etkenidir. Asl nda bu bak

a salt evre leinde dei l , yap l-

einde de konunun ayr lmaz bir esidir. nk koruma szc, salt fiziksel kabuk malzemesinin, pln (ema)nn ya da pencere boyutlarnn korunmas anlamna gelemez. Eer "deer ler" bal bu bak asyla yeniden gzden geiril irse (Daifuku: 1979), kltr varlklarnn ve onlarn oluturduu evrelerin neminin, o meknsal dizgeleri o luturan/ deitiren toplumlara/bireylere ait bilgilerin fiziksel aktarc o lmalar ndan kaynakland anlalr. te bu nedenledir ki " ko ruma" eylemi, birtakm meknlar n salt malzemelerinin korunarak iine farkl bir takm ilevler sktr lmas ile kstl ve ksr bir eylem olarak grlmemelidir. Bir konutun pln emasnn korunmas, salt bir mimarl k tarihisine pln tipolojisi verisi salamak iin deildir. O yapnn avlusunda yetien aa bize o konuttaki kiinin hangi rn yetitirdiini anlatrken, bir ahrn varl o dnemdeki ulam biimini ya da o ailenin ekonomik yaamn retir. VVC'nin avluda olmas teknik kstlamalar anlatrken, bir yandan da o dnemin hijyen anlayn ortaya koymaktadr. Penceredeki kafes, bir restorasyon srecinde salt bceklerinden arndr lacak ahap olarak dn lmemelidir. O mimar e, ai le-toplum arasndaki mahremiyet ilikisini anlatr (Fotoraf 73). Bu yaklam geleneksel konutun sokakla ve dier konutlarla ilikisine gre geniletirsek, konut-konut, konut-sokak, konut-mahal le ilikilerini ve buna bal olarak da birey-ai le-toplum ilikilerinin tarihsel geliimini anlamak ve gnmz ilikilerini de bu tarihsel geliim nda ok daha doru deer lendirmek olasdr (Fotoraf 74-a,b,c).

Ayn bak asyla dier yap trleri de incelendiinde, benzeri bilgiler veren bu rnler ok daha btncl bir top lumsal mesajn ileticileri hline dnrler:

Camiler salt dinsel yap tr olarak bir

mimar tipoloji esi o lmaktan karak

sosyal bir top lanma merkezi olarak

alglanacak, ticaretle balants kurula

cak, mahal le ile ilikilendirilebilecektir.

Hamamlara ayn yaklamla bak ldnda,

kadnlarn sosyal leme mekn olan bu

yap trnde oullarna gelin beenen

annelerin varln, hangi yemekler in

yendiini, toplumsal temizl ik alkanlk

larn, sabunlarn hangi tanr kltr var

lklar ile gtrldn anlatrlar, yani

bu yaplarn toplumsal yaamdaki ne

mini ve o dnemdeki teknik zmler i

iletirler. Bu bilgiler, en az yaplarn scaklk

meknlar na gre tipolojilerini renmek

kadar nemlidir ve onlar ok daha etkin

bir eit im aracna dntrmektedir.

Tm bu nedenler, evre leinde koruma al malarna farkl boyutlar kazandrmaktadr. Mimar birimin alg lanmas, bunlarn biraradalk dizgesinin ortaya konmas, bu alanlardaki deer, sorun, olanaklarn fiziksel olarak saptanmasnn yan sra bu meknsal ortam kullanan sosyal grubun sosyo-ekonomik, kltrel nitelik ve niceliklerinin reni lmesi, yaam biimlerinin alg lanmas, istek ve gereksinimlerinin saptanmas gerekir. Bu aamadan sonra, yer lemenin korunmaya deer parasnn yer leme btnndeki yeri ve konumunun saptanmas, kentin gel i iminde bu zel alana veri lecek roln kentteki farkl sektrler arasnda dengeli bir gel i im salayacak ekilde bel ir lenmesi ve bu dengel i geliimi salayacak doru rgt lenme modeli ve doru yasal/ynetsel/parasal modellerin ortaya konmas gereklidir. Bu genel erevenin bel i r lenmesinden sonra korunmas gerekli evrede uygulama aamalar kurgulanan ynet im biimine gre saptanmal , bunlarn gerektirdii fiziksel, sosyal, ekonomik uygulamalar

Fotoraf 75: Beypazar: Halkn katlm ile Belediye'nin ortak almasnn oluturduu korunmu bir evre

Fotoraf 76 a: Antalya, niteliksiz bir gelime: Fotoraf 76 b : Antalya Kaleii-turistik tesisler ky boyunca ykselen oteller ve yeni yaplar

58

ortaya konmaldr (Fotoraf 75). Bu denli geni bir al ma, farkl uzmanlklar n bir arada ve ortak emeini gerektirir.

Bu yaklam uluslararas ba lamda ancak 2000'l i y l larda nesnel/znel (tangible/intangible) tanmyla belgelere girebilmitir. Oysa bu gr Trkiye zelinde en az 10 yldr gndemdedi r (Atatekin: 1994).

Doal evrelerin Korunmas Doal varlklarn oluturduu alanlarn

korunmasnda, korunacak varl n niteliine baml olarak farkl uzmanlar grev alrlar. Ancak tm al malarda blgesel lekte kararlar kadar korunacak bir imlerin (flora, fauna ya da corafya vb.) uzmanlar ortak al mal, bu alanlar ile insan esinin birlikteliinin ltleri doru konmaldr.

Bu konulara ilikin ereveyi Orman Yasas, Mill Parklar Yasas, zel evre Yasas gibi eitli yasalar ile mar Yasas vb. oluturmaktadr. Ayr ca, Ramsar Szlemesi gibi Trkiye Cumhuriyet i 'n in imzalayarak taraf o lduu uluslararas belgeler de nemlidir.

b-KORUMA VE T U R Z M : A M A MI? ARA MI?

Tm bunlara ek olarak Trkiye turizmi ekonomik kalknmann ana sektr o larak benimsemitir. Yllardr siyas demelerde "pat lamas " beklenen tur izm, doru ve bilimsel koruma yaklamlar nda da kltr ve doa varl klarnn korunmasna ekonomik katk salayacak bir ara o larak grlrken, lkemiz tamamen bu bilimsel yaklamn tersini benimsemi ve bu tavr ok byk kabul grerek tur izm ama olarak benimsenmitir. Doal o larak bu politika cidd tahribatlara neden olmutur: Kylardaki doal gzell ikler be yldzl otellerin yan yana yld

mimarl k ucubeler ine dnmtr. Her

mimar biemin bir arada kullanlabildii

kimliksiz oteller, spanya'da 1970'lerde

denenip baarszl kant lanm bir tu

rizm yaklamnn niteliksiz rneklerini

o luturmutur (Fotoraf 76). Bu oteller,

fiyat politikalar ile niteliksiz/alt gelir gru

bu turistlerin daryla hibir i letiime gir

medii yalt lm alanlar yaratm, dola

ysyla tur izm "patlayamamtr". Kltrel

evrelerin de tur izm sektrnden pay

alma adna birok mdahale grd

artk geri dnsz bir tahribatn ana

nedenidir: Restorasyon ad alt nda salt

d cephelerin taklit edilerek, hatta ou

kez buna dahi gerek grmeden dkkn

cameknlar y la deitir i lerek yklp ye

niden yap lan "eskiymi gibi grnen

yeni yap lar n" pansiyon, bar, restoran

vb. ilevlere dnmesi ile garip, k im

liksiz, geleneksel nitel iklerden tmyle

Fotoraf 77: Antalya Kaleii - Yeni ile eskinin ayrtrlamaz hle geldii, hemen tmyle ilevini deitirmi yapay bir evre

Fotoraf 78: Laodicea antik kenti, pler

uzak evreler yaratlmtr (Fotoraf 77). Buralarda kltrel kimliinin bil incinde olmayan ellerin yaratt arabesk/kitch meknlar ise oryantalist tuhafl klar yaratmtr. Bu uygulamalarla oluan melez ve niteliksiz ortamlarn kltrel tur izme nem veren st gelir-st kltr grubu turistlere hitap etmedii , amalanann aksine gelen turist grubunun niteliinin giderek dt aktr. Sonuta, ne doal ne de kltrel varlklar korunabi lmi-tir. Turizm ama, restorasyon/koruma ara oluvermitir; ancak bu terslik, gerekten otantik deerlerin srekli l iinden bilgi almay amalayan ve gerekten bir lkenin bekledii nitelikteki turistin lkemize geliinde cidd bir azalmaya neden olmutur.

Oysa kltrel tur izm gerekten birok adan nemlidir: ncelikle bu tur izme

deer veren turistler lkeye daha ok dviz brakrlar. Bu ekonomik deerin yan sra lkemizi doru erevede tantmann en nemli arac, artk deniz-kum-gne (3 S: sea-sand-sun) s loganndan kurtularak uygarl mzn zenginliini tantmaktr. Dnyadaki genel durum incelendiinde getiimiz krk yln en byk olgular ndan birisinin kitle turizmindeki art o lduu gzlenmitir. Bu dnya miras alanlarn ziyareti saysnda da nemli lde etkili olmutur. yleyse Trkiye'de bu ortamda doru konumu bulmaldr.

Ulam teknoloj is indeki hzl gel ime, yaam koullarnn iyi lemesi, daha ok tatil ve bo zaman nedeniyle insanlar bugn, eskiden hi olmad kadar ok seyahat etmektedirler. rnein Dnya Turizm Organizasyonu (WTO), 1950'ler-

deki yaklak 25 milyon turist saysnn 1995'te 528 milyona ulaacan tahmin ediyordu ki bu, saynn 25 y lda 20 kat artmas demekt i . WTO 2010'da 940 milyon turist ngrmektedir (Unesco: 1997).

Birok turist yeni ve ilgin yerleri kefetmeye isteklidir. Dnya Miras Listesi'ndeki alanlar da stn evrensel deerleri nedeniyle insanlar taraf ndan grlmek istenmektedir. Gnmzde ok sayda insan byk ehir lerde yaad iin, kentlerden uzaklap doal gzellikleri grmek ya da dnya doal miras alanlarna gi tmek istemektedir. Bu tr seyahat genell ikle eko-tur izm olarak nitelendirilir. Kltrel alanlara yaplan geziler ise kltrel tur izmi oluturur (Unesco: 1997). Bylesi bir tur izm, uluslararas yaznda "yumuak tu r i zm" olarak adlandr lmaktadr. Bunda ama, gezilen/grlen alann yerel halkna ve onlarn doal yaamna zarar vermeden, gelenek-grenekler i ve bunlarn

yansd fiziksel rnler olan kltrel evreleri grmek, yaamak ve anlamaktr. Bu tr tur izmde gelen turistin saysal ok luundan te, kltrel adan st gruba ait olmalar nemlidir.

Dolaysyla, kltr ve doa varl k larnn korunmasnda nemli bir potansiyel olan tur izm olgusunu bir tehdit o lmaktan karacak doru ve dengel i bir polit ikann kurulmas nemli ve ivedilikle gereklidir.

Sonuta, koruma kltr top lumun her kesiminde olumaldr. Kltr ve doa varl klarmzn ne birer plk o larak braklmas (Resim 78), ne de koruma adna tanmsz objelerle donat lmas ile doru sonulara ula lamaz (Fotoraf 79). neml i olan, bu varlklarn deerlerini anlayarak onlar ne karacak nitelikli tasarmlarn yaplmasdr. Bunu salamak yalnzca halkn dei l , belediyeler, kamu kurum ve kurulularnn da grevidir (Fotoraf 80).

Fotoraf 79: Denizli'de bir lokanta bahesi

D K K A T f BU BNAYA: tm SAYILI YASA-KORUVA YKSEK KURULU LKE KARARLARINA GRE HER ET iNAi- FZK MDAHALEDE BULUNMAK YASAKTIR... AYRICA CAN Cnmm AISINDAN BNAYA YAKLAILMAMASI f

I^AOLUNJR KONAK BELEDYES

Fotoraf 80: zmir konak Belediyesi uyar levhas

62

KORUMA KONUSUNDA NEML ULUSLARARASI BELGELER

B L M 3

KORUMA K O N U S U N D A NEML ULUSLARARASI BELGELER

Kltr ve doa varlklarnn korunmas, yzyl lar boyunca tm lkelerin tartt, zaman iinde deien tanm ve koruma ilkelerinin gelitirildii bir konu olagelmitir. zellikle 20. yzy l , bil imsel koruma kuramlarnn tartld bir dnemdir. Bu srete yaplan uluslararas al malar ve toplant lar ile bunlarm sonucunda retilen belgeler Trkiye'nin de kabul ettii kuramsal ereveleri oluturmaktadr. Bu blmde, ada koruma kuramnn gel imesine nemli katkda bulunan bildirge