Kültür, Sanat ve Edebiyat

untitled

357DndenBugneAntalya

Blm88.Kltr - Sanat veEdebi Hayat



S E K Z N C B L M

VIII. KLTR-SANAT ve EDEB HAYAT

SANA, BANA, VATANIMA, LKEMN NSANLARINA DAR

Kadnlar bilirim lkeme ait

Yrekleri Akdeniz gibi geni, soluu Afrika gibi scak

Gsleri ukurova gibi mnbit

Da gibi otururlar evlerinde

Limanlar gemileri nasl beklerse

yle beklerler erkeklerini

Yaslandn m nar gibidir onlar, sardn m umut gibi

Mslman yrekler bilirim daha

Kzd m cehennem kesilir, sevdi mi cennet

Eller bilirim hain hoyrat mert

Alnlar grmm ki vatanmn corafyasdr

Her kr sorulacak bir hesab

Her izgisi tarihten bir yapra anlatr

Erdem BAYAZIT (1939-05/07/2008)209

209- Kaynak: http://www.siraze.net/antoloji/erdembeyazit/sana-bana.htm-(19/02/2009)

A. KLTR HAYATI1. HALK KLTR (GE DNEMLER)

A. BAYRAMLAR

1. Ramazan Bayram

Hseyin MRN 210

Bayram hazrl Ramazan aynn on beinden sonra balar, arife gn akama kadar devam eder. Bu sre iinde her aile ocuklarna yeni elbise, ayak-kab, gmlek, apka gibi giyecekler alr. Bayram hazr-l srasnda her aile, el pmeye gelecek yakn, dost ve komu ocuklarna verilmek zere birok mendil ve birka kilo ktl eker alr. Yaknlarndan yeni evle-necek veya evlenmi olanlarn hediyeleri unutulmaz. Bilhassa arife gn, ekerci, ayakkabc ve giyim eya-s satan dkknlar alveri yapan insan topluluklar ile dolar taar. Bayram gn bayram namaz ile balar. Er-kekler bayram namaznda iken evde kadnlar ve o-cuklar yeni elbiselerini giyerek beklerler. Erkekler, ca-mideki arkadalar ile bayramlamadan sonra, eve ge-lerek evde aile fertleriyle bayramlarlar. Kkler, b-yklerin ellerini, bykler de kklerin gzlerinden, yanaklarndan perler ve Allah daha nice bayramla-ra yetitirsin. Allah her gnmz bayram etsin, ana-nzla, babanzla yaayn gibi dilekte bulunurlar. Bay-ramn ilk gnnden balayarak yaknlar, dostlar, kom-ular bayram tebriki iin birbirlerini ziyaret ederler. El pen ocuklara mendil, ekerleme ve bazen de para hediye edilir. Bayramda yal kimseleri ziyaret ederek, gnllerini almak bayram gnlerinin en gzel zelli-idir.

1.1.Ramazan Davulcular

Geceleri ve bayram gnlerinin ilk gn davul-cular sokaklardan geerek, davullaryla kap kap do-laarak her kapnn nnde dizeledikleri manileri bir ahenkle sylemeleri, bahi toplamalar byk bir il-giyle seyredilir. Ramazan davulcularnn sahur vaktin-de veya bayram gnlerinde kaplarda okuduklar ma-nilerden derleyebildiklerimizi rnek olarak alyoruz:

210- Kent Tarihisi


S E K Z N C B L M

Paa Camisi direk ister Sylemeye yrek ister Benim gzm toktur ama Arkadam brek ister.

Geze geldim geze geldim nci mercan dize geldim Komular sahur vakti Arzulayp size geldim

Besmeleyle ktm yola Selam verdim saa sola Sevgili Mehmet Beyim Ramazannz mbarek ola

ekerim var ezilecek Tlbentten szlecek Bahiimi verin beyim ok yerim var, gezilecek

Davulumun ipi kaytan Srtmda kalmad mintan Bahiimi oka verin, Yoksa hemen giderim.

Merdane beyim merdane nciler takn gerdana ki gzm ........ beyim Mahalle iinde bir tane

Gller geldi, gller geldiBaheye blbller geldiki gzm komularmHer seneki kullar geldi

2. Kurban Bayram

Kurban Bayramn, Ramazan Bayramndan ay-ran tek zellik bu bayramda kurban kesilmesidir. Kur-ban Bayramndan bir hafta ncesinden bayram gn-ne kadar, ekonomik durumu iyi olanlar ehre getirilen koyun ve kei srleri arasnda dolar. Kurbanlk ko-yun veya kei alndktan sonra yrtlerek gtrl-mez, bir arabayla veya bir hamaln srtnda tanr ve sahibinin evinde kadnlar ve ocuklar tarafndan se-vinle karlanr.

Bayram namazndan kldktan sonra herkesin evine gelerek kurbann kestirir.

Kesilen kurbann eti, kurban kesmeyen komula-ra ve akrabalara datlr. Kurban eti hibir zaman red-dedilmez, Allah kabul etsin diyerek alnr. Kurban ke-silince aile erkeinin iaret parman kana batrarak evdeki ocuklarn kalar arasna basmas, adak kur-banlarna zg bir gelenek olmasna ramen, Kurban bayramlarnda da uygulanmaktadr.

Kurbanc, koyunun ayan, iki arka, bir n sol olmak zere balayp yzn kbleye evirir. Kula ile gzn kapatr ve kazlan ukura kan akacak ekilde yatrlr ve:

Ferman Celil Kurban Halil Fedai smail Delili Cebrail

Sphan Allah Elhamdlillah Allah Ekber Vallahi Ekber Velillahil-hamel

Destur iman, destur ah diye dua eder ve ba-n yan tarafn koyunun boazna tutarak Ya Allah, Ya Muhammed diyerek defa svazlar ve ba sr-terek keser.

3. Hdrellez

Hdrellez, Anadolunun dier yrelerinde olduu gibi 6 Mays gn yaplr. Bu gn ayrca baharn ba-langc olarak kabul edilir ve kutlanr. Yaygn bir inan-a gre, lmszle erimi iki peygamber, Hzr ile lyas Aleyhisselam yln bir gn buluup grrler. te bu bulumann gndr Hdrellez adn da iki peygamberden, Hzr ile lyastan almtr.


H A L K K L T R

Hzr Peygamber, herkesin yardmna koan, her-kese iyilik yapmay seven bir kiidir; baharn mjde-cisidir. All, morlu, pembeli, sarl bahar ieklerinden rlm cppesi vardr. Al renkli klah baharn i-menlerini andran zmrt yeili sarnn ucu, nurlu yzn ve aksakaln okar. Geerken krmz yemeni-si ile bast yerlerde renk renk iekler alr. Elinde-ki asann dokunduu fidanlarda gl biter, dallarnda blbller ter. Baharn lkl btn canllar sevgiye srkler.

Antalya Blgesinde halk Hdrellezi mesire yer-lerinde karlar. Bir gn nceden hazrlanm kfte-ler, dolmalar, brekler, etli peynirli pideler, helvalar sepetlere doldurulur. oluk-ocuk, kadn-erkek, gen-ihtiyar herkes mesire yerlerine akn eder. Orada kuzu-lar evrilir. Bereketli sofralarda yemekler yenir, aylar demlenir. Byk kk oyunlar oynarlar.

5-6 Mays gecesi sokaklarda eski hasrlar yaklr, konu-komu Mart ieri pire dar diyerek yanan ha-srlarn stnden atlarlar. Alev atlayann paasna veya eteine dokunmazsa, niyetinin yce Tanrnn nezdin-de kabul olduuna iarettir. Paas yananlar iin Niye-ti kt diye alay ederler. Bu, yank hasrlar zerinden atlamak, uurlu bir ilkbahara iaret saylr.

Yine Hdrellezden bir gn nce komu kadn-lar ve kzlardan toplanan kpeler, yzkler, dmeler v.b. bir toprak mlein iine konur, mlein az te-miz bir bezle skca kapatlarak bir kilitle kilitlenir. Ak-

am vakti mlek bir gl aacnn dibine braklr. H-zr Peygamberin o mlek iindeki ufak eyalarn sa-hiplerine byk ksmetler getireceine inanlr. Ayr-ca bu amala o gece gl aalarnn dibine arzularn (yeni ev, araba v.b.) simgeleyen ekiller brakanlar bu-gn dahi grlmektedir.

Hdrellez sabah yal bir kadn tarafndan gl aacnn dibindeki mlek alnr ve gen kzlarn ba-lar zerinde gezdirilir. Yal kadn daha sonra kzlara Ksmetiniz bu mlek gibi alsn diyerek mlein azn kapatan bezi ve kilidi aar. Kzlardan biri elini mlee sokup bekler. Yal kadn veya grevlendiri-len kzlar bir mani okur, kz maninin sonunda eline ge-en kpe, yzk veya dmeyi sahibine verir. Okunan niyet ise, kacak eyann sahibine aittir. Antalya yre-sinde niyet manisi olarak yzlercesi arasndan unla-r setik:

ndim eme akmayor Yar yzme bakmayor Hep iekler alm Yarem gibi kokmayor

Yemeninin yeili Sil gznn yan Bana mjdeler olsun imdi buldum eimi

Karanfilim sarkarm Almaya korkarm Yar kapdan girince l olsam kalkarm

Kokular boyanmyor Ah glm uyanmyor Yar aklma gelince Yreim dayanmyor

Yemenim turaldr Kenar oymaldr Dostlara haber verin Sevdiim buraldr

ekmecenin kilidi stnde gller brd Sen orada ben burda Olan mrm rd

Yukarda anlatlan pratiklerden baka, Antalyaya zg dier bir Hdrellez kutlama ekli vardr. Antalyann gen kz ve kadnlar 6 Mays sabah erken-den, namaz vaktinden nce, bir deniz motoru ile ky-dan alrlar. Beraberlerinde getirdikleri iekleri, ze-rine dileklerini yazdklar ktlar sabah ezan okunur-ken denize atarlar. Bu arada dileklerinin yazl bulun-duu ktlar ie iine koyup atanlar da vardr.


S E K Z N C B L M

Hdrellez baharn hatta yazn balangc sayld-ndan eskiden kayklarn o gn suya indirilmesi adet olmutu. Kn balangc saylan kasm aynda karaya indirilmi kayklar, o gn denize indirilince, Antalya li-man adeta ssleniverirdi. Bugn de bu treye bazla-r uymaktadr.

Antalyann Hdrellez gnlerinin en nl kele-ri eskiden Antalya Karaaliolu Park, Bahearas, Lara yolu idi. Hemen btn Antalya halk bu yerleri doldu-rurdu. Bugn, ulam kolaylat iin, halk Dzleram Orman Park, Ddenba elalesi, Termessos, Kemer sahil yolu gibi mesire yerlerine ilgi gstermekte, Hd-rellez gn bu yerler bugn dahi dolup tamaktadr.

B. NANILAR

Antalya ve yresinde Trkiyenin dier yrelerin-deki gibi bo inanlar nemli bir yer tutmaktadr. Do-al yap, gelimemi ekonomik koullar, eitim, ileti-im ve ulam hizmetlerinin yetersizliinden kaynak-lanan bu tr inanlar zellikle krsal alanlarda etkili-dir. Ancak, giderek etkisini yitiren bu inanlar, salt bi-rer folklor esi olarak varlklarn srdrmektedirler.

*Sa avucun kanmas para alnacana, sol avucun kanmas para verileceine iarettir.

*Eli souk olann kalbi scak olur. Bu kimselerin sevgi-leri derindir.

*Gece trnak kesmek uursuzluk getirir. Kesilen trnak paralar geliigzel atlmaz. Ocakta yaklr ve Dnya-da kl, Ahrette gl denir.

*Parmak tlatmak, eytanlara tespih ektirmek saylr.

*Ayann alt kanan kimse, ya yeni ayakkab alacak veya uzun yola kacana inanlr.

*Dztabanlk uursuzluk saylr. Halk holanmad kimselere bu nedenle dztaban der.

*zerinden atlanlan kimsenin boyu ksa kalr. Uzama-s iin bir kez daha atlanmas gerekir.

*Ayakkablar karldktan sonra, ayakkablar st ste gelmise, eve misafir geleceine inanlr.

*Burunun kanmas kedere iarettir.

*ekilen di, dama atlr veya bir duvar deliine soku-lur.

*Kula nlayan kimsenin, bakas tarafndan anld-na iaret saylr.

*Kula kzaran kimsenin, arkasndan ktl konu-ulduu kabul edilir.

*Kula uzun olann, uzun mrl; byk olann baht ak; kk olann einin gzel olacana inanlr.

*Tokuan kimsenin kel olacana inanlr. Bu nedenle tesadfen kafalar birbirine tokuan kimse, bunu bir daha tekrarlayarak bundan kurtulmaya alr.

*Uan kuun pisliinin insan zerine dmesi nasip geleceine iarettir.

*Kesilmi saa basan kimsenin ba arr.

*Mavi gzlerin bak, nazarldr.

*Sa gz seiren kimse sevinli, sol gz seiren kimse kederli haber alr.

*Gece aynaya bakan deli olur.

*Gece salarn tarayan gurbete der.

*Kap eiine oturan iftiraya urar.

*Uyurken ellerini bacaklarnn arasna koyan kiinin ksmeti kesilir.

*Kedi ldrenler ancak yedi camiye sprge asarlarsa gnahtan kurtulurlar.

*Cuma gnleri temizlik yapp diki dikenlerin ksme-ti kesilir.

*Sal, cumartesi, cuma ve ayn son arambas amar ykamak uursuzluk getirir.

*Sabun, bakasna el stnde kez tuh denerek ve-rilir. nk l ykayclar sabunu avu iinde verirler.

*Nisan yamurlar baladnda ba ak dar kp slanmak uurludur. (Yaygn)

*Kurun Dkme: Bunu genellikle kadnlar yapar. Birisi hastalanrsa, hemen kurun dkc kadn arlr. Bu kadn bir tavann iine biraz kurun atarak tavada eri-tir ve iinde su bulunan bir tas hastann ba stnde tutarak erimi kurunu suyun iine dker. Bunu 5 ila 7 kez tekrarlar.

*Hastaya ya giyecei gmlee ve bir bardak suya veya krk bir zm tanesine 41 kez Yasin Suresi okunur. Has-ta sahibi okuyuculara bir yemek verir.

C. GELENEKLER (Doum, Askerlik, Evlenme, lm)

C.1. Doum ve ocuk stne Gelenekler, nanlar

ocuk, Anadolunun dier yrelerinde olduu gibi, Antalya blgesinde de ailelerin evlilikten bek-ledikleri ilk eydir denebilir. ocuk, aile mutluluu-nun temel ta saylr. ocuu olmayan aileler, ne ka-dar mutlu olurlarsa olsunlar, yine de aile mutluluuna glge dren bir eksiklii olduu kabul edilir. (zel-likle kadnlar, evlenince btn mutluluklarn ocuk-ta arar buna kavuamaynca da mutlu olduklarna bir trl inanmak istemezler.

Antalyada geleneksel usullerde doum ve ocuk ile ilgili birok uygulama ve pratik eskiye oranla terk edilmitir. rnein ky ve mahalle ebelerine doum yaptrmak artk yerini modern salk kurulularnda doum yapmaya brakmtr. Yine de halk arasnda u


H A L K K L T R

inanlar hala yaatlr;

- Hamilelik esnasnda kadnn bedeni zayf olursa do-acak ocuun kz olaca tahmin edilir.

- Hamile kadnn sa baca arr ve biraz ierse do-acak olan ocuun erkek olacana inanlr.

- Yeni doan ocuk tuzlanmazsa bedeni ve az kokar.

- Yeni doan ocuk abuk bysn diye ykanrken bir kere bacaklar yukar getirilerek dndrlr.

- Lousann bana al balanr.

- ocuun ad konurken bir kurban kesilir. Kadnlar arlr, yemek verilir. Bu davete gelenler ocuk iin a-mar getirirler.

- Doan ocuklar yaamayan aileler yeni doan o-cuklarnn yaamasn temin iin adn; Durmu, Dur-du, Dursun, Yaar, Baki koyarlar.

- ocuun dii kt zaman annesi tarafndan bu-day ve msr kaynatlarak komu kadnlar davet edilir. Bu uygulamaya Antalyada Di Kllesi ad verilir.

- Sesi gzel olsun diye ocuun gbei uzun kesilir.

- Zayf ve clz ocuklar kuvvetli olsun diye cenaze nnden geirilir.

- ocuk alt aylk olana kadar trnaklar kesilmez. lk tr-na kesilecei gn, eli babasnn cebine defa so-kulur.

- Alt aylk kz ocuklarnn ellerine kna yaklr. Bu konu iin kadnlar toplanp elence yaparlar ve ocu-un knal avucuna para koyarlar.

C.2. Askere Uurlama

Askere gitme, yurdumuzun dier yrelerinde de olduu gibi, aile iinde ve yakn akrabalar arasnda nemli bir olay olarak kabul edilir. Askere gidecek kii, gitmeden nce tm akraba ve yaknlarn ziyaret eder. Bu ziyaretler srasnda kendisine hediyeler ve harlk verilir. Evinden ayrlmadan bir nce akam arkadala-r arasnda davullu-zurnal elence dzenlenir.

Evinden, kynden ayrlaca gn tm yakn-lar ve ky halk arkasndan su dker, ardndan ayna tutulur helalleilir. Yanna eskiden daha nceden di-kilen asker torbas verilirdi. Bunlarn iinde daha n-ceden hazrlanan kuru yiyecekler konurdu. Bugn bu-nun yerine hazr pastalar, rekler verilmektedir. Fa-kat halen uygulanmakta olan bir gelenek hazrlanan bir rek veya peksimetin askere giden kiiye srtla-rak, yarsnn askerden dnnceye kadar saklanmas-dr. eitli yrelerde, eitli usullerle uurlamalar ya-plmaktadr. Ardndan ya dklen, kurban kesilen, adak adanan, helva yaplan adetler her yrede baka-lk gstermektedir. Bunlardan derlenen bir rnek y-ledir: Kuran okutulur, dua edilir. Bir ibrik su alnr. Bu

su iyi kalpli bir kadn tarafndan askere gidenle birlikte yrnerek, bitinceye kadar dklr. Kadn suyun bitti-i yerden geri dner. Haydi, yolun ak olsun denir ve uurlanr.

C.3. Evlenme Adetleri

C.3.1. Kz steme

Evlenme ana gelen olu iin anne ve baba nce evresinde kz aramaya karar verir. Btn akra-balarnn da fikrini alarak gen kz olan eve tansn tanmasn kz grmeye gidilir. Bir gnde 2-3 kz gr-mek iin ziyaretler yaplr. Btn grlm olan gen kzlar iinde bir tanesi zerinde karar verilir. Artk kz isteme ilemine geilir. Erkek evinin szcln alan kimse, kz anne ve babasndan ister. Bu isteme daha ziyade Perembe, Cuma gnlerine denk getirilir. (Dini ynden hayrl gnler kabul edilir.)

Kz ailesinden istenir ve sz almak iin belirli bir gn kararlatrlr. Bu aradaki zaman iinde kz aile-si kar taraf hakknda soruturma yaparak evet veya hayr der. Evet, cevab verilince her iki tarafn akraba ve dostlar toplanarak sz kesimi veya erbet ime denilen tren yaplr. Belirlenen gnde erkek evi tara-fndan masraf grlerek ve kz iin nian kofas ha-zrlanr. Hazrlanan bu hediyeler kzn evine gnderi-lir. Gelen hediyeler kzn arkadalarna ve tandklarna bir masa stne serilerek gsterilir. ki taraf arasnda kararlatrlan bir gnde de; yalnz erkekler toplana-rak dini ynden de duas yaplarak sz kesme treni yaplr. Sonunda limonata ikram edilir. kram edilen li-monatadan olan evine en nce kararak damada ii-ren kimse bahi alr. Tren dalrken gelen misafirle-rin bir ksm zellikle damadn arkadalar kz evinden baz eyalar gizlice alrlar. Karlan bu eyalar da da-mada bahi karl verilir. Sonrada ev sahibine iade edilir. Bu olaylar evrede geni tepki yaratr. Gnlerce bu hususta konumalar devam eder.

C.3.2. Nian

Sz kesme treni sonunda nian treni yaplr. Bu tren her iki tarafn anlamasna gre ayarlanr. Basit olarak aileler arasnda sade bir tren olabilecei gibi bir nian treni de dzenlenebilir. dete gre nian iin bir salon tutulur. Sadece kadnlar toplanr. Nian olacak kz yksek yere oturturlar. Her iki tarafn akra-ba ve dostlar toplanrlar. alg takm nian salonunu grmeyecek ekilde yerini alr. zellikle bu tren gn-dz yaplr. Herkes oynar; oyunlar genellikle hareketli ve tek olarak oynanan yerel oyunlardr. Bu arada ya-l hanmlarn oynad zeybek de olduka ilgi ekici-dir. Elencenin sonuna doru nian merasimi yaplr. Mzik eliinde kaynvalide nian yzn ve ken-di nian hediyesini takar. Arkasndan btn olan evi kendi hediyelerini renk renk kurdeleler ile takarlar. Sra


S E K Z N C B L M

kz evine gelir. Onlarda nian hediyelerini taknca ar-tk nian taklan gen kzn oynamas gerekir. Bu arada btn gzler zerindedir. nk btn kollar, boy-nu, parmaklar, gs eit eit altn ziynetlerle dol-mutur. Ayrca altn yerine para takanlarda bulunur. Bu merasim tamamlannca tren biter, kz evine gidi-lir. Btn bu taklan eyalarn saklanmas gerekir. Tak-lan her hediyenin kimin tarafndan da takld reni-lir. nk taklan bu hediyelere yeri ve zaman geldi-inde karlk vermek adettir.

C. 3. 3. Kna Gecesi

Dn Antalyada gn srer. Antalyada d-n, kz evinin byk bir masrafa girmesi olarak ka-bul edilir. nk kz evi btn eyay yapmak zorun-dadr. Bunun karlnda erkek evi sadece gelinlik k-yafeti ve ok az eyay yapar. Birinci gn kz evinin ha-zrlam olduu eyiz erkek evinin gnderdii arabay-la gelinin oturaca eve gtrlr, bu da bal bana bir trendir. Eya tamak iin tutulan araba ve tay-clara mendil, havlu, yazma gibi hediyeler verilir. Da-vul ve zurna nde olmak kayd ile caddelerden gei-lerek gelin evine eyalar indirilir. Ayn gn veya ertesi gn kz evinin yaknlar kz eyizini eve yerletirirler. Bu tren hafta bana denk getirilir. aramba gn veya hafta ortas her iki tarafn akrabalar ve kzn ar-kadalar hamama giderler. Buna gelin hamam de-nilir. Hamamda ykanlr ve renk renk mumlar yaklr. Trenle hamamdan karlan geline pullu yazmalar r-tlr. Hamamn iinde ve dnda dolatrlr. Ayn g-nn akam bu kna gecesi yaplr. imdilerde bu t-ren cumaya veya cumartesiye denk getirilir. Kna ge-cesinde mahalli alglardan yararlanlarak bir elence yaplr. Bu elencede kna hazrlanr. Yal bir kimse ta-rafndan - sa ise kzn anneannesi tercih edilir- kna-s yaklr. Kz ortaya oturtulur, bana pullu krmz bir yazma rtlr. Mahalli alglarla kza ait maniler sy-lenir. Gaye kz ve yaknlarn alatmaktr. Bu anda k-zn el ve ayaklarna knas yaklr. stenirse yarm saat sonra ykanr ya da sabaha kadar yle kalr. Bu elen-ce kzn alatlmasn takiben biraz daha srdrldk-ten sonra bitirilir.

Kna Gecesi Manileri

Altn tas iinde kna kesilsin Grmceler etrafna dizilsin Gelinim knan kutlu olsun Bundan dirliin tatl olsun. Dadan keserler sl Hani bu kzn yast Gelinim knan kutlu olsun Bundan dirliin al olsun.

Dadan keserler grgeni

nnde mumlar yanas Gel gelinin kaynanas Gelinim knan kutlu olsun

Kzm bu baheler senin mi? inde gezen yrin mi? Yarn ayrlk gnn m? Gelinim knan bol olsun

Binen atn alsna Der yolun koncasna Selam edin amcasna Ah kzm knan kutlu olsun

Geline bakn geline Knalar yakn eline Mendiller sokun beline Srmeler ekin gzne

Kz anasnn kadn Alama kzm alama Beni yolda eleme Biner atn iyisine

Der yolun kuyusuna Selam edin daysna Ah kzm knan kutlu olsun Annesi kzn annesi

Elinde mumlar yanas Yaknyor gelinin knas te budur bunun edas

Atlad gitti eii Sofrada kald ka Gidiyor da evlerin yak

A canm da kz gelin oluyor Annesi kzsz kalyor Komular ssz kalyor

Elimi koydum taslara Kolumu kesti testere Mevlam irin gstere A canm da kz gelin oluyor Annesi kzsz kalyor Testisi susuz kalyor

Geline bak geline Knalar yakm eline Yarn sabah gider kendi evine A canm da kz gelin oluyor Annesi kzsz kalyor Komular ssz kalyor.


H A L K K L T R

C.3.4. Dn

Kna gecesinin ertesi gn dn yaplr. Dn genel olarak Perembe veya pazar gnne tesadf et-tirilir. Geleneksel olarak yalnz kadnlara yaplr. Baz aileler dn yerine nikh treni ile birlikte bir kut-lama yaparak olay bir defada bitirirler. Baz ailelerde dnden birka gn veya bir hafta nce her iki ai-lenin yakn fertleri ile kz evinde nikah treni yapar-lar. Dn gecesi toplanan halkn btn gzleri ge-linlik kzdadr. Bu arada kza dikilen gelinlik, neler aln-m, neler dikilmi hep sz konusu edilir. Kz eyizinin olan evine gitmesinden hemen sonra, kz evine o-lan evinden dn kofas gnderilir. Bunda gelin-lik, mantodan, i amar ve tuvalet takmlarna ka-dar her ey vardr. Nian kofasnda olduu gibi sergi-lenerek halkn grmesine braklr. Nian veya dn-den nce urba grme veya asbab grme olarak ad-landrlan ve bir ksm kofaya konulacak eyalar birlik-te ar pazar gezilerek alnr. Evlenecek gen kza en az 3-5 takm elbise, ayakkab, terlik ve i amar al-nr. Kofa gnderme ii geleneksel bir uygulamadr. Ko-fann gnderilecei gn nceden haber verilir. Kz evi, komu ve tandklara haber verir. Gelen kimseler eya-lar grr. Kofa, geni bir sepet iinde gayet ssl e-yalar yerletirilerek zeri krmz tlden rtlerek ha-zrlanr. Fakir bir kimse tarafndan alnan bu kofa taksi veya bir arabayla kz evine gtrlr. Kz evine kofay teslim eden kiiye hediye verilir. Ayn ekilde kz evi de damada ait hediyelerini bu ekilde bir kofa hazrlaya-rak erkek evine gnderir. Dn, dn salonlarnda yaplr.

Dn idare eden bir a-hs bulunur. Buna baz ilelerde khya veya kia denir. Misafirler belli bir saatte toplanr. alg eli-inde oyunlar oynanarak bu d-n treni elenceli bir ekilde de-vam ettirilir. Bu dn idare eden kimse misafirleri sra ile oyuna kal-drr. Gelin her arkada ile ayr ayr oynar. Damat ve gelin salondan ayrlrlarken balarna para, eker, leblebi gibi eyleri avu avu atar-lar. Salona gelmeden nce taksi ve otobslerle her iki tarafn misafir-leri ehir iinde dolatrlr. Ayn e-

kilde salondan karken de taksi ve otobslerle misa-firleri evlerine gtrrler. Gelin ile damat oturacaklar eve gtrlerek damadn arkadalarnca gerdee so-kulur. Burada srtna vurmak adettir.

Gnmzde geleneksel kesimde bu adetler sr-drlse de zellikle kent kesiminde kendi evlenecei kiiyi kendinin bulmas adetlemeye balamtr.

C. 4. lm

Antalya Blgesinde de Anadolunun dier blge-lerinde olduu gibi lm zerine inanlar ve gelenek-ler byk bir benzerlik gsterir. lm, Allahn emridir ve ona kar gelinmez. Az yaa, ok yaa, akbet ge-lir bir gn baa diyerek, halk lme are olmadn anlatmaya alr. lmn ecele faydas yok, korku-nun ecele faydas yok, lm gelmi bedene, ba ar-s bahane, lm geliyorum demez, lmn vakti sa-ati olmaz, ecelin ne zaman ve nerede gelecei belli olmaz gibi deyimler, halkn lme kar durulamaya-can vurgular.

Halk, lme kar konulamayacan bilir, an-cak henz lmemi olanlar hakknda midini de yitir-mek istemez. Hastaln uzamas her ne kadar lm iareti saylsa bile, lm gerekleinceye kadar has-tadan mit kesilmez. kmayan canda mit vardr , Allahtan mit kesilmez gibi deyimler bu yaama midini belirtir.

Yallk, aresiz hastalk gibi nedenlerle len kim-selerin lmleri olaan saylr. Ancak hi beklenmedik bir anda, bir kaza sonucu lenlere de Dnyada gn grmeden gen yata gitti, Olan ocuklarna oldu, Yazk oldu diyerek zntler belirtilir. Savata len-ler ise ehit olurlar ve ahirette onlara sorgu sual yok-tur. Normal lmlerde ise ne mutlu, byle lm dost-lar bana denir. Cuma ve dier kutsal gnlerde len-ler iin ise yi birisi imi ki, mbarek gnde ld diye-rek, len kiinin gnahsz olduuna inanlr.


S E K Z N C B L M

Kimsesiz ve yoksul yallarn veya yatalak hasta-larn lm ise Allahn bir ltfu olarak kabul edilerek Allah acd da, kurtuldu, Allah ok ektirmedi, lm onun iin bir kurtulu oldu gibi deyimlerle normal karlanr.

Yaamlarnda kt yola sapanlarn bakalarna eziyet edenlerin lmleri ise Allah errinden kurtar-d, Su testisi suyolunda krlr, Dnya bir pislikten te-mizlendi gibi szlerle o kiiye duyulan halkn nefre-ti dile getirilmeye allr. ok kk yalarda len o-cuklarn ailesine Allah anasna babasna uzun mr versin, Daha genler, Allah bir daha verir gibi teselli edici szler sylenir.

Hastadan mit kesilip, leceine inanlrsa, hasta-nn yakn akrabalar uzakta olsalar bile arlr. Hastaya yasin okunur ve azna zemzem suyu damlatlr.

Dini inana gre, insann ruhu Allahn grevlen-dirdii Azrail isimli melek tarafndan alnr. Gnahsz kullarn ruhu, Azrail tarafndan hibir ac ektirilme-den gnahl kullarn ise lm srasnda ok ektirilerek alnd halk arasnda en ok kabul edilen inanmadr. Azrail ocuklarn cann alrken, onlara ho grnd ve kolayca ve ac ektirmeden ruhunu aldna inanlr.

lm olayndan sonra cenaze, ba taraf kbleye gelmek zere genellikle odann ortasnda hazrlanan bir karyola veya yer yatana yatrlr. Ayaklarnn ba-parmaklar yumuak bir bezle birbirine balanr. Gz-leri ak lmse gzkapaklar kapatlr. Kollar yanlar-na dzgn bir ekilde uzatlr. Aznn ak kalmamas iin enesi bir bez paras ile bana balanr. st bir beyaz rt ile rtlerek, karnnn imemesi iin kara sapl bir bak karn zerine konur. Cenaze erkek ise bir erkek, kadn ise bir kadn tarafndan beklenir; cenaze gmlnceye kadar yalnz braklmaz. Cenazenin bu-lunduu odaya kar cinsi olanlar giremez. Gebe ka-dnlar ve kk ocuklar odaya sokulmazlar. Cenaze odasnda tts yaklr.

leden sonra ge vakitlerde ve gece lenlerin cenazeleri ertesi gn, sabah ve le vakitlerinde len-lerin cenazeleri leden sonra ikindi vakti gmlr. Hibir surette cenaze hava karardktan sonra kaldrl-maz. Cenazenin mmkn olduu kadar abuk kald-rlmas, Antalya Blgesinin scak iklimi nedeniyle ge-reklidir. Bu nedenle cenazenin erken kaldrlmasnda abukluk bir gelenek haline gelmitir. Hatta dn ile cenaze beklemez diye de bir sz bunu vurgular.

lmden hemen sonra, lnn ailesi, lm ha-berini yakn dostlarna birisi ile iletir. Kent merkezlerin-de bugn bu duyuru, Belediye hoparlr, gazete, vb. aralarla yaptrlmaktadr. Kylerde genellikle caminin imam minareden salah verdikten sonra ilan eder. Ce-naze trenine katlmak, len kimseye gsterilen say-gnn bir belirtisidir.

Evde lenin cenazesi evde, hastanede lenin ce-nazesi hemen birka saat sonra gmlecekse hasta-nede ykanr. Cenaze dinin gerektirdii usullerle yka-nr, kefenlenir ve bir tabuta konur. Cenaze ykanrken tts yaplr. Cenazenin ld srada zerinde bulu-nan eyalar da su stma iin kullanlan kazann altna atlarak yaklmas, Antalya Blgesinde baz ailelerce uygulanmaktadr.

Cenaze iin alnan ve Cenaze Levazmat ad ve-rilen eya ve malzemeler ile kullan yerleri yledir:

Cenazeyi ykayanlar iin 2 ift takunya, ykamak iin bir sabun, stlerinin slanmasn nlemek ze-re l ykayclarnn bellerine saracaklar iki adet fta (petamal), cenazeyi ykadktan sonra kurulamak iin iki adet havlu, mahrem yerlerinden gelecek aknt ve kokular nlemek iin kullanlan pamuk, ykama iin-de kullanlacak lif, cenazenin toprak altnda uzun sre eitli haerelerden korumak iin dvlerek l ze-rine serpilen kfur, cenazenin ho koku yaymas iin dvlp yine l zerine serpilmek zere karanfil, g-zel kokmas iin gl esans, cenaze ykanrken evreye koku vermek iin yank kmr zerine atlacak gn-lk ve buhur, kadn cenazelerde ele yakmak iin kna ve bana rtmek iin al denen yazma, erkekler iin 9 metre kadnlar iin 12 metre kefen, mezarn kaybol-mamasn salamak iin ba ve ayakucu mezar tahta-lar, cenaze sahibinin lmn 52. gnne kadar her cuma piirip, konu-komuya dataca pii zerine atlmak zere reotu.

Erkek cenazeleri genellikle, mahalle veya ky imam ve mezzinleri tarafndan, kadn cenazeleri de l ykayc ad verilen ve bu ii genellikle meslek edinmi yal kadnlar tarafndan ykanr.

Cenazenin namaz hangi camide klnacak ise, ce-naze oraya kadar eller ve omuzlar zerinde gtr-lr. Tabutun tanmasna yardmc olmak byk bir se-vaptr. Cenaze yollardan geirilirken, orada bulunan-lar saln her kolundan sol batan balamak zere kr-kar adm tayarak sevap kazanmak isterler. Bunu ya-pamayanlar, ayakta hazr ol vaziyetinde durarak, vas-talar durarak lye sayg gsterirler. Hibir kimse veya vasta cenazeyi sayg nedeniyle sollayp gemez.

Cenaze camide musalla tana konur ve cena-ze namazndan sonra, yine ya eller zerinde veya bir cenaze arabas iinde mezarla gtrlr. Cena-ze, tabutsuz ve kefen balar zlerek, ayaklar veya sa taraf kbleye gelecek ekilde yatrlr. Bununla il-gili olarak u deyim yaygndr: Yattm sama! Dn-dm soluma! Melekler ahidim olsun; Dinime, iman-ma. Mezar, bir buuk metre derinliinde kazlr. Cena-ze iine yatrldktan sonra, st tahta veya beton ka-paklarla kapatlr. Cenaze gmlrken, krek veya avu toprak alp mezara atmak sevap saylr. Mezar stne atlan toprakla bir tmsek meydana getirilir


H A L K K L T R

ve zerine cenaze ile birlikte getirilen testi iinde-ki su bu toprak tmsein zerine dklerek top-rak sktrlr. Bu gmme srasnda hafzlar tara-fndan Kuran okunur ve gmlme ii bitince dua edilir ve mezarn banda telkin verilir. Anlatld-na gre, l telkini duyar ve hemen uyanarak Ah ben lmm diyerek kalkmak isteyince ba me-zara arpar ve tekrar lrm. Mezarlktan dn-lrken, fakirlere sadaka datlr.

l kan ev bir iki hafta boyunca yalnz bra-klmaz. Geri kalanlar teselli etmek ve onlara yal-nzlklarn unutturmak iin ziyaretler yaplr. Hatta baz yakn akrabalar l evinde yatya da kalrlar. Uzakta bulunan tandk ve akrabalar eer gelme imknlar yoksa mektup veya telgrafl a basal dilerler. l evinde gn a pimez, tm yemek-ler, dost, akraba ve komular tarafndan getirilir. lm izleyen haftalar iinde, lenin elbiseleri fa-kirlere datlr. Borlar denir, alacaklar toplanr. lye ait, saat, kordon, ak, czdan ve tabaka gibi eyalar hatra olarak saklanr. (lnn ykand yer ve ld oda, baz ailelerce 7 gn, bazlarn-ca lm tarihinden balamak zere 40 gn klan-drlr. Bu krk gn iinde, Kuran hatmettirilir, her cuma pii piirilerek komulara datlr. Hatim so-nunda irmik helvas misafirlere ikram edilir. Halk tarafndan cenazenin krk gnde, burnunun de-ceine ve elli ikinci gn de btn uzuvlarnn da-lacana inanld iin, elli ikinci gn lokma ya-plarak dost ve komulara datlr. Elli ikinci gn genellikle mevlit de okutulur veya tevhit ekilir.

Mezarlarnn kaybolmasn nlemek iin eko-nomik durumu iyi olan aileler, lm tarihinden krk gn sonra mezar yaptrrlar. Bu etraf tula ile klm basit bir mezar olaca gibi, mermerden antsal bir ekilde yaplanlar da vardr. Mezarlarn kitabelerinde ilgin drtlkler, lm nedenleri be-lirtilenleri de vardr.

Mezarlar, lnn ocuklar ve yaknlar tara-fndan genellikle Arife ve bayram gnleri ziyaret edilir, dualar okunur, sadakalar verilir.

* l geerken hemen ayaa kalklmazsa l-nn arl basar.

* l evden ktktan sonra, giysileri Bu artk son olsun! diyerek ardndan atlr; ayakkablar d-ar kap nne konur.

* l ykanrken uyuyanlar uyandrlr. ocuk-lar kucaa alnr.

(Bkz.) Halk Kltr ile ilgili, olarak kitabmzn 1.Cilt- VI-D-16-Kumluca- 2-Tarih, Kltr ve Ekono-mi- 4-Kltr-1-Halk Kltr blmnden de fay-dalanabilirsiniz.

Antalya - Aksu - Yeilkaraman Ky MezarlFoto: A. Kerim ATILGAN


S E K Z N C B L M

2. MZK VE OYUN KLTR*

A. ANTALYA GELENEKSEL HALK SAZLARINA GENEL BAKI

Antalya ili; kuzeybatsndan; Mula, Burdur, kuze-yinden Isparta, Konya; kuzey dousundan Karaman ve Mersin illeriyle; gneyden de Akdeniz ile evrelen-mi olup, Akdeniz Blgesinin gneybatsnda yer alr.

Gelimi olmas nedeniyle evre il ve ilelerden (zellikle Burdur ve Isparta) srekli g alan bir kent haline gelerek, bu gler ve komularyla olan balan-tlar bir kltrler mozaii halini almasn salamtr. Bu birikimin getirdii iletiim/etkileim ise mzik, gi-yim- kuam, oyunlar vb. gibi kltrel zenginlii olu-turmutur.

Blgemizde olduu gibi, limizde de yaayan bu zengin kltrel yap nedeni ile geleneksel giyim ve halk sazlar tespit almalarmz Korkuteli, Elmal, b-rad, Alanya ileleri ve evresindeki kylerde youn-latrlmtr. Buralarda yaplan derleme ve tespit a-lmalarna yrenin kaynak kiilerin verdii bilgiler de eklenerek aada anlatacamz bilgilere ulalmtr.

Antalya, Burdur, Isparta illeri ile Mulann do-usu, Denizlinin gneydousu, Afyonun gneyi-ni iine alan blgeye Teke Blgesi ad verilmektedir. Antalyann byk bir blmnn Teke Blgesi ieri-sinde yer almas nedeniyle blgenin belirtilen illeri ile benzer zellikler gsterir. Ancak Teke Blgesi dedii-miz bu blge; Yrk yaamnn ve isknnn youn ol-duu bir yerdir. Blgede yzlerce yl sosyal ve klt-rel kimliklerini gelitiren Yrkler yazn yaylada, kn da sahilde srdrdkleri konar-ger yaamn etkisiy-le ok fazla i ie girmi bir kltrel yap gsterir.

Blgemize yeni yerlemi Sarkeili Yrklerinin yan sra; Karakoyunlu, Karakeili, Yeniosmanl, Eski-yrk, Honaml, Tngl, Hayta, akalyrk airetle-rinin iskn etmi olmasndan kaynakl etkin bir Yrk kltryle karlalr. Ancak blgede yaayan Tah-tac ad verilen Alevi Trkmenlerinin de yre kltr zerinde azmsanamayacak bir etkiye sahip olduklar sylenebilir. zellikle Kuzeyde bulunan Elmal ve ku-zeybatda bulunan Kumluca, Finike ilelerine yerleen bu Trkmen airetleri de kendilerine has kltrel e-lerle blge kltrne nemli katklarda bulunmu-lardr.

Korkuteli ilesi, Teke Blgesinde yer almakta olup, folklorun dier konularnda olduu gibi mzik aletleri-mzikal yap ve geleneksel giyim bakmndan Yrk (konar-ger) yaamn tm karakteristik zelli-ini tamaktadr. Zamannn ounluunu hayvanc-lk ve gle geiren, avlanan Yrkler, giysilerini hay-vansal rnlerden oluturmular, doa koullarna ve ar yaam artlarna kar koyabilmek iin bedeni ko-ruyacak ekilde olmasna zen gstermilerdir. Elmal

ilesi de Korkuteli gibi zellik tamakla birlikte Tahtac ve Bektai kylerinden kaynakl ksmi bir Alevi-Bektai Trkmen yaam biimini karmza karmaktadr. Hat-ta her yl Haziran aynda yaplan ve byk bir katlm-la gerekletirilen Abdal Musa enlikleri bu yaayan kltr daha da nemli klmaktadr.

Antalyann kuzeydousunda yer alan brad, Ak-seki ileleri Konya kltrnden etkilenmi olup, mzik yapsnda, oyunlarnda Konya etkisi gze arpmakta, yksek rakm nedeniyle geleneksel giyim tarznn da yine buna gre dzenlendii grlmektedir.

Alanya, Antalyann bir ky ilesi olup, tipik Akde-niz iklimi zelliindedir. Seluklularn klk ikametgh olan Alanya (Alaiye) yerleik yaama uzunca bir zaman nce gemitir. Ancak Alanyann evresinde, zellik-le de yayla kylerinde konarger yaamn izlerine rastlanmaktadr. Alanya merkezde ise iklimin etkisiyle daha rahat ve hafif bir giyim tarzyla karlalmaktadr.

B. ANTALYA YRES HALK ALGILARI

Antalya yresinde kullanlan halk alglar ok e-itli olup, yre mziinin zenginliinin ve yre insan-nn rkekliinin bir gstergesi niteliindedir.

Blgede kullanlan karakteristik sazlar sip-si, parmak curas, kabak kemane ve balamadr. Anadolunun hemen her yerinde grlen dilli ve dilsiz oban kaval Antalyada da vardr. Yine Anadoluda ka-pal mekn dndaki mziin vazgeilmez saz zurna-da grlr. Yayla(dalk) blgelerde kartaln kanat ke-miinden yaplan rtma isimli dilsiz kaval mevcut-tur. Kapal meknlarda ritim arac olarak darbuka, tef (def ), zillimaa, kak gibi sazlar; ak havada da vazge-ilmez biimde zurnaya elik eden davul kullanlr. Ay-rca ift davul ve ift zurna orijinal bir armonikuyum yaratr.

Yukarda deinilen halk alglarn daha ayrntl olarak incelemek gerekirse:

1. Sipsi

Halk alglarmzn fl eme ile (nefesli) alman en kk boylu alglarndan birisi olup, Bat Akdeniz Bl-gesinde zellikle teke yresi; denilen Burdur, Isparta, Denizli, Mula, Afyon ve Antalyann zellikle Korkute-li Elmal dolaylarnda en fazla da Burdurda ve yaygn olarak kullanld bilinmektedir. zellikle Dirmilde (Altnyayla), Acpayamda ve ameli dolaylarnda asker sevkyatna dnlere giden alglar ak havada zur-na eliinde davul alarken, kapal yerlerdeki elen-celerde ise sesinin zurna kadar rahatsz edici olmama-s nedeniyle sipsiyi tercih ederler. Dolaysyla da sip-si kapal yer ve elentilerinin ba saz olarak kabul g-rr. (Foto-59)

Genellikle sazlklarda yetien su kam da deni-len kargdan yaplan sipsi, gvde ve azlk olmak ze-


M Z K v e O Y U N K L T R

re iki paradan oluur. Sesin kmasn salayan ve a-za alma ksmna azlk, azln takld ses perdele-rinin bulunduu ksma da gvde (gdlek) denilmek-tedir. Azlk yaklak 4-5 cm, gvde ise l5-25 cm ara-snda deimektedir. Ayrca am dallarnn filizlerin-den, st dallarndan, ii bo ot ve avdarlardan ve kartaln kanat kemiinden yaplan sipsilere de rastla-nlmaktadr.

Kutsal bir snn sesi olarak kabul edilen sipsi hak-knda anlatlan halk hikyesi olduka ilgintir. Hz. Ali bir gn obanlardan birisine ok nemli bir sr verir ve bu srr kimseye anlatmamasn, sylememesini is-ter. Fakat oban verilen bu nemli srr birilerine an-latma ihtiyacn duyarak bir gn sazlklarn, karglarn, kamlarn bulunduu bir ukura girip kendisine an-latlan bu srr burada anlatverir. obann bu anlatt- srlar orada bulunan sazlklar, karglar, kamlar ku-laklarn ap dinlerler. te bu denli oynak ve tiz ses-li gzel ezgiler gnmzde sipsiden name olarak -kan bu srlardr.

1.1. Sipsinin Ses Perdeleri ve Ses Genilii

Yresinde nde be, arkada bir olmak zere top-lam alt perdesi bulunmaktadr. Ancak radyolarmzda gnmzde kullanlan sipsilerin ses aral geniletil-mi, perde says yediye karlmtr. Baz yre para-larnn alnmas iin ek fa diyez perdesine ihtiya du-yulmutur. Bunun iin radyolarda yedi ses perdeli sip-silerde kullanlmaktadr. Sipsinin ses genilii 1,5 ok-tavdr. Yarm sesleri karmak iin perde bulunmad-ndan bu sesler nefes yardmyla karlr. Sipsiye ses olarak benzeyen alglarn banda tulum gelmekte-dir. Bilindii gibi tulum Dou Karadeniz blgesi halk alglarmzdandr ve ou zaman sipsi sesi ile ayrt et-mekte glk ekilir.

1.2. Sipsinin Akort Durumu

Sipsinin kendine zg ve ok ilgin bir akort lama sistemi vardr. Azln gvdeye geen ksmndaki alm olan kapan zerine iplik dolanr. Bylece aa- yukar oynatmak suretiyle istenilen akort elde edil-mi olur. Yine azln zerine alan kanaln iine sa kl geirilerek, ayarlanm akordun deimemesi sa-lanr.

1.3. Sipsinin alnma ekli

Sipsi grnm olarak kk, aln itibaryla ok zor olan nefesli hak alglarmzdan birisidir. Eksik per-deli oluu alnmasn bir kat daha gletirir. Ancak eksik perdeli olmas yre zelliindendir. Yedi delikli sipsilerin, alttan iki delii ak olmak zere dier de-likler kapatlarak alnr. Azln ba ksm dil ile veya herhangi bir madde ile kapatlarak fl enir. Sipsinin ke-nar seslerinde devaml olarak stten be delik (per-de) kapal olarak tutulur (arka delik dahil). En nem-

li zelliklerinden bir tanesi nefes alp verme, yani sesi hi kesmeden srekli olarak nefes evirme olaydr. Bu nedenle srekli alnd iin sipsi alann dudak-lar yorulmaktadr ve azlk ile gvdenin birletii yere bazen zurnada olduu gibi plastik bir maddeden lle denen ara geirilir. Bunun grevi ise yorulan du-daklar bir lleye dayamak kouluyla dinlendirmek ve daha uzun sre alnmasn salamaktr.

Sipsi alabilmek iin nce gl bir nefese ihti-ya vardr. Tiz ve ince seslere doru normal iddetin-den daha gl bir nefes gerekmektedir. Ayn tonda ve iddetle fl enildii zaman sipsi alnamaz ve yanl ses kar. Genellikle sipsiyi alan sanatlar la mi arp-masn srekli yaparlar ki,bu da sipsinin yresel zelli-indendir. En nemli zelliklerinden bir tanesi de sip-si alm srasndaki trillerdir. Genellikle lisesinden alt ene srekli ve devaml olmak zere kaslar aracly-la titretilir ve st n diler azlkta bulunan hassas ka-paa dokundurularak tril meydana getirilir. Trilsiz sip-si alanlar yrede sipsi sanats olarak kabul edilme-mektedir. Eskiden Teke yresinde delikleri ve lle-ri ayn olan iki sipsi yan yana iple balanarak alnr, bu tip sipsilere ifte sipsi denilirdi. Ancak bu tr sipsi-ler fazlaca kullanl olmadndan ve sesler tutmad iin gnmzde kullanlmamaktadr.

Sipsi alnrken azlk uzun sre azda kald iin slanmakta ve tutaklk (tutukluk) yapmaktadr. Tu-taklk yapmasn nlemek iin mahalli sanatlar ilgin bir yntem kullanmaktadrlar:

Kurutmak iin ncelikle gvercin kanadndaki tylerden azln iine sokularak slakln gideril-mesi, ayn olay byk ty ile gvde ksmna da uygu-lanarak ses perdelerinin almas salanr. Yine azl-n tkanmamas ve slanma srasndaki sesin dei-memesi iin sipsinin azlk blmne alan kanalda-ki kapan altna sa kl geirilir.

1.4. Sipsinin Yapl

Bilindii gibi sipsi, Bat Akdeniz Blgesinde yay-gn olarak kullanlan halk alglarndan birisidir. Kulla-nld yrelerde sipsi yapan ve alan kiiye gre de-imektedir. Baz blgelerimizde tek kamtan yapl-makta olup, bu tr sipsilere Bucak Sipsisi de denil-mektedir. Yani azlk ve gvde ksmlar tek paradan oluur.

1.5.Bucak Sipsisi

Bu tr sipsilerin azlarnn bozulmas halinde kullanm sona ermektedir ve yrede yaygn deildir. Bu yzden daha ok portatif azlkl sipsiler kullanlr.

Yrede usta olarak sipsi alabilen kiiler, aldkla-r sipsiyi kendi ustalk ve sluplar ile kendileri yapar-lar. Sipsi yapan kii 3-5 yllk kurumu olan, demir karg da denilen ii bo 5-6-7 mm apndaki (iten ie ap)


S E K Z N C B L M

kargy keserek yapm iin almaya balar. Sz konu-su karglarn ekleri 20-21 cm olarak dzgn bir ekil-de, keskin bir akyla her iki tarafndan keser. Yukarda da belirttiimiz gibi sipsi, yapan ve alan kiiye gre deimektedir. Sipsi yapmcs, dzgn ekilde kesmi olduu bu kargnn zerine elindeki alg ile aacak ol-duu ses perdelerinin yerlerini ll bir ekilde ia-retler. Daha sonra 4 mm apnda, yuvarlak ve ucu sivri bir ii atete kzdrarak, iaretlemi olduu ses perde-lerinin zerine yakarak deler. Bu ilem bittikten sonra herhangi bir kargy boydan boya drde blerek, del-mi olduu kargnn iine sokar ve deliklerdeki apak-larn, pisliklerin temizlenmesi iin de seri bir ekilde dndrlr. Temizlik ilemi bittikten sonra sz konusu paray iine akarak gvdeyi slk sesi veriyor mu ver-miyor mu diye fl er. Eer ddk sesi gibi net bir ses alabiliyorsa, yaplan sipsi iyi olmu demektir. Eer slk sesi alnamyorsa, alnncaya kadar yukardaki ilemler tekrar yaplr.

Meydana gelen ksm, sipsinin gvdesini olutur-maktadr. Sz konusu gvdenin ii, zeytinya ile ya-lanr. Bylece zeytinya karg da vernik grevi gre-rek sesin net kmasn salar.

Sipsinin azlk ksmnn yapl da kiiden kiiye deiir. 4 mm apndaki ince ve ii bo boru yani kar-g tek taraf dzgn olacak ekilde ak ile kesilir. Boru-ya dikey olacak 1-1,5 mm derinlemesine kanal amak iin hazrlk yaplr. Kesilen bu kargya yatay olarak yak-lak 3 cm.lik kanal alr.

1.6. Sipsinin Azlk Ksm

Alan bu kanaln zerindeki paraya azlk ka-pa denilir. Sz konusu kargnn iinde apak ve pis-likler olduundan, yine kesilmi karg ile ii temizle-nir. Daha sonra bu kapan zeri keskin bir ak ile az miktarda yani zerinin kabuu alnacak ekilde kaz-nr. Daha sonra atele kzdrlm demir paras ile az-lk kapann zeri 2er mm arayla ok hafif bir ekil-de yaklr. Bunun nedeni ise azln alm srasnda tutaklk yapmasn nlemektir. Eer azlk gvdenin boluuna gemiyorsa keskin bir ak ile hafif bir ekil-de yontulur ve i ie gemesi salanr. Yaplan bu az-lk bikin (pikin) olabilmesi yani sesin gr ve net k-mas iin baz ilemler yaplr:

Bir bardak yarsna kadar su ile doldurulur ve ya-plan bu azlk suyun iine konularak iki gn bekle-tilir. Daha sonra kartlarak kurumaya braklr. Byle-ce de azln tutaklk yapmasn nne geilmi olu-nur. Sipsi aza alnarak alman bir halk algs oldu-u iin, haliyle slanacaktr. Islanma srasnda azln sesi deimektedir. Bu deiiklii nlemek iin azlk suyun iinde bekletilir. Bekledii sre iinde yeterin-ce su emer ve aza alnp alnd zaman slandnda kabarma veya ses deiikliine meydan vermez. Az-lk hem kesik (ark) hem de tarla kargsndan yapld-

nda iyi sonu vermektedir. yi bir azlk devaml ola-rak 15-20 gn kadar alndktan sonra oluur. nk slanp kuruyan azlk, bulunduu ortama alm ve bundan sonraki gnlerde deiime ayak uydurmu, pikin bir azlk olmutur.

1.7. Sipsi zerinde yaplan sslemeler

Genellikle Teke yresinde sipsilerin, azlk ve k-lfl arnn zerine eitli ilemeleri sslemeler yap-lr. Sipsinin yani gvdenin delik aralarna (perde ara-larna) Ala eri denilen re benzeyen dikenli bir aatan bir kabuk geirilir. Kabuk bu aatan, gvde-nin (sipsi gvdesinin) kalnlna gre filiz ksmndan kesilerek geirilir. Grnte donuk yani kl renginde olan bu aa, zeri ak ile hafif bir ekilde kaznd zaman altndaki krmz renk ortaya kmaktadr. Eski-den sipsi gvdelerinin ve klfl arnn zerine bu aa-tan ss olarak kabuk geirilir. imdi ise bu aacn ren-gine benzeyen ve kolay bulunduu iin tercih edilen kiraz kabuu kullanlmaktadr. Dzgn boumlu fi-liz dallarndan sipsinin gvdesine gre kesilen kiraz, perde aralarna yalnzca kabuu gelecek ekilde kesi-lir ve kesilen bu kabuun zeri zedelenmeyecek ekil-de hafife vurularak kabuun aatan ayrlmas sala-nr. Aatan ayrlan bu kabuun iindeki aaca zg madde, sz konusu kabuun birbirine srtlmesi so-nucu karlr. Daha sonra temizlenmi olan zar eklin-de ki ince kabuk gvdenin perde aralarna yani delik aralarna zorlanarak geirilir. Bu sre sonra sz konu-su kabuk kurumu olacandan gevekliini kaybede-rek gvdeyi skca sarar. Bylece bir daha hibir ekil-de oynama ve kayma olmayp, bu kiraz kabuklarnn da sese uzaktan yakndan etkisi bulunmamaktadr.

Azlk ksmnda, yukarda deinilen aacn ka-buundan ss olarak geirilir. Azln kapann st ksmna gvdede uygulanan yntemle kiraz kabuu geirilir. Yine azln gvdeye geen ksmna da kiraz kabuu geirilir. Bu bir eit ss olmakla birlikte kapa-n zerine karlp indirilerek sesin deiimi de sa-lanr. Yani bir tr akort olay buradan yaplr.

Sipsi klf, sipsinin krlmamas iin kaln ve ii bo kargdan yaplr. Sipsi iine konulduktan sonra ii s-t veya herhangi bir aatan yaplan mantar eklin-deki tpa ile kapatlr. Bu tpann kaybolmamas iin de bir ucu da klftan iple balanr. Tpann zerine hay-van ve ku motifl eri yaplr. Klfn zerine ise gerek ki-raz kabuu geirilir, gerekse yine hayvan, ku ve yre motifl erini yanstan sslemeler yaklarak yaplr.

1.8. Sipsi ile alnan Yre Ezgileri ve lleri

Bat Akdeniz Blgesi (Teke Yresi) halk oyunlar ve halk mzii denilince, ar zeybek oyunlarndan ok Teke oyunlar, kvrak zeybek oyunlar, sipsi havalar ve gurbet havalar akla gelmektedir. Sipsi ile alman halk ezgilerinin oyunlu alanlarna sipsi oyunlar da denil-



mektedir. Genellikle teke yresinde sipsi ile alman ezgilerin lleri dokuz zamanldr. rnein 9/4, 9/8, 9/16lk gibi Ancak unu da belirtmekte yarar vardr. Dokuz zamanl llerin dndaki ezgiler de alnabil-mektedir. Yani ksaca sipsinin karakterine ters dme-yecek yre ezgileri sipsi ile alnmaktadr.

Teke yresinde, daha dorusu sipsinin kullanl-d blgelerde karakteristik olarak sipsiye benzeyen (ses olarak) cura balamay gsterebiliriz. Bunun ya-nnda orta boy tambura balama, divan balama, darbuka, def, sipsiye elik eden alglardr. Genellikle kabak kemane ile ayn yerde yalnz olarak kullanlmaz. nk ses olarak kabak kemane ile ayndr.

Mahalli sipsi sanatlar arasnda smail EVCL, Mehmet Ali KAYABA, mer TOSUN, Hseyin DEMR, Erol KANYILDIRAN, TRT Ankara Radyosundan Ferhat ERDEM, zmir Radyosundan ahin AKAY saylabilir.

Foto 1- Kaval ve Sipsi

2. Kabak Kemane

Kabak kemane gemiten gnmze kadar otan-tik grnn korumu bir halk algsdr. Anavata-n Orta Asya olup, olduka yaygn olarak kullanlmak-tadr. Yrelere gre ilev ve yap bakmndan bir takm farkllklar gstermektedir.

En eski Trk kemenesine kl ad verilir. Ik ok, l yay anlamna gelmektedir. Orta Asya da bugn-k balamann atas saylan yayl kopuz grlmekte-dir. Trkler kemane ve kemence kltrlerini kta zerine yaymlardr. Yeniseyde Iyk Altaylarda Yan-ak komus, Krgzlarda Kl Kyak, Trkmenlerde G-cak gibi isimlerle anlmtr. Azerbaycanda ise kema-nenin benzerine Kamana ad verilmektedir. Kaman-a gvde, sarp ve burgular ceviz aacndan yaplm olup, zerine geirilen zar Hazar Denizinde yaayan Gelebcn adl baln derisinden elde edilir. Gn-mz Anadolu kemanesi Teke yresinde yaygn olup, bu sazn kullanm ok eskilere dayanmaktadr. Yrede bu saza eskiden kli denilirdi. Genelde telli olarak kullanlrd. Bu sazn telleri daha nceden barsaktan yaplrd. Bundan dolay bu saza kirilide denirdi.

Bu yrede says ve kullanm azalm bu ailede trnak kemane de kullanlmaktadr. Trnak kemane tek telden alnmaktadr. st tele geilmemektedir. Byle olunca trnak kemanede ses aral fazla olma-yan ve daha ok teke havalar alnmaktadr.

Kabak kemane, trnak kemaneye gre yap bak-mndan daha ok gelitii iin orkestralarda rahatlkla kullanlmaktadr. Teke yresinin ok yaygn ve ili bir saz olup, yre havalarna ve zellikle gurbet havalar-na ok iyi kaynam durumdadr. Kabak kemane yap-lrken Su kaba yukar doru incelen boum altndan kesilir ve zerine yrek zar veya deri geirilir. Daha sonra kabaa aatan sap (kol) monte edilir. Kemane-nin asl telli olup, daha geni ses elde etmek iin daha sonralar drdnc bir tel ilave edilmitir. Kaba-n apnn byk veya kk olmas elde edilecek se-sin tiz veya pes olmas sonucunu dourur. ki eik ara-s (st ve alt eik) normal artlarda 32-33 cm. uzunlu-unda olmaldr. Ancak derinin az veya ok gergin ol-mas bu uzakln deimesinde etkendir. u anda ke-manede normal balama telleri (elik ve srma) kulla-nlmaktadr. Ancak kemanenin doal yaps ile orantl olarak keman telleri de kullanlabilir. (Foto-61) Sazmz at klfndan yaplm yay ile alnr. yi, kaliteli ve gr ses elde etmek iin kllar zerine reine srlr.

Yrede kabak kemane yapm ustalar Burdurdan Ahmet ETN, zzet LOLU, Tahsin YARAR, Abdil ACAR, Kemal ERFELEK yredeki icraclar ise yine Bur-durlu Faik NCE, Ahmet TURGUT, TRTden Salih URHAN ve hsan MENDE saylabilir.

Foto 2 - Kabak Kemane ve Yay

3- Kaval

Trk halk sazlarmzdan olan kaval nefesli alglar gurubuna girer. Genellikle erik aac ve benzeri sert, lifsiz aalardan yaplmaktadr. Kavaln n yzeyin-de yedi, arkada bir olmak zere toplam sekiz perdesi (delii) vardr. Kavaldaki sesler kromatik diziye sahip-tir. Yani her perde aral yarm sestir. Bu da eitli ton ve makamsal ezgilerin kolaylkla icra edilmesi demek-tir. Kaval, iki buuk oktav ses geniliine sahiptir. Dola-ysyla eitli seslerden icralar, grmeler (transpoze) mmkndr. Transpozenin veya bulunduu sesten baka bir sese grmenin en byk dezavantaj ko-maya sahip ezgilerin icrasndaki glktr. Bu tr ez-gilerde enstrman deiiklii yapmak yani kaval de-itirmek icracnn iini kolaylatrr.


S E K Z N C B L M

Tarihsel geliimi Etilere kadar dayanr. Yaplan ar-keolojik kaz almalarnda Eti dnemine ait kemik-ten (Kartal veya uzun kanatl kularn kanat kemiin-den) yaplm, perde (delik) says -drd gemeyen kavallara rastlanm olup bugn Anadolunun baz y-relerinde kullanlan ve rtma ismiyle anlan kemik kavallara ok benzemektedir. Ancak rtmann per-de (delik) says atalarnnkinden daha oktur. rt-ma, Elaz ve Burdurda halen kullanlmaktadr. Dilsiz-dir ve perde says be nde, bir arkada olmak zere altdr.

Anadolumuzda kaval ad altnda eitli alglar bulunmakta ve icra edilmektedir. Genel olarak kaval-lar dilli ve dilsiz olmak zere ikiye ayrlr.

Dilli kavallarn boyu dilsiz kavallara oranla ksa olup iki oktav ses geniliine sahiptir. Delik aralnda-ki sesler tamdr. Bu nedenle dizey ve bemoll para-larn icras olduka zordur.Tiz bir sese sahip olup ta-ma ve alma kolaylndan dolay tercih edilir, zellik-le kavala ilgi duyanlar iin ilk nce dilli kavallar nerilir.

Orta retim kurumlarnda blok fl tn yannda halk mzii ezgileri iin M.E.B. Talim ve Terbiye Kuru-lu tarafndan sz konusu okullarda kullanlmak zere baz zel mzik aletleri yapan maazalara dilli kaval si-parileri verilmitir. Buda gsteriyor ki geleneksel halk alglarmzdan olan kaval orta retim seviyesinde rencilere tantmak ve bu konuda bilgilenmelerini salamak amacyla yararl almalar yaplmaktadr.

Dilli kavallardan boy ve perde says olarak dil-siz kavallara benzeyen eidine Horlatmal Bolu Ka-val denilmekte olup, Bolu dnda Tokat ve civarnda da yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu kavaln icras di-er btn kavallardan farkllk gsterir. Gl bir sese sahiptir ve pes tonlarn hkimi olduu hortlatma sesi kullanlr.

Halk mzii icralarnda genellikle dilsiz kavallar kullanlmaktadr. cras olduka zor olup, ezgiye katt kendine has ses tonundan dolay tercih edilir.

Dilsiz kavallarla icra edilen baz ezgiler mevcut-tur. Bu ezgiler ancak bu kavallarla icra edilebilir, rne-in Kara Koyun havas. Usta bir icrac iin Kara Koyun havas, senfonik bir ses gibidir. Bu ezgiye ait hikyeler halk arasnda Suya ndirme Havas olarak bilinmekte-dir. Bu ezgilerin icrasnda kullanlan kaval, birinci po-zisyon olarak adlandrlr. Birinci pozisyon kavallarla genellikle uzun hava alar alnr.

Kavaln ses perdelerine halk arasnda baz isimler taklmtr. Bunlar; kara koyun perdesi, dertli hava perdesi, teke zortlatmas perdesi gibi. Trk halk mzii icrasnda bugn kullanlan kavaln halk arasn-daki ismi OBAN KAVALIdr. nceleri daha ziyade o-ban havalar (ezgileri) icra edilirdi. Ancak gnmzde gerek halk mzii ezgileri, gerekse baz dier mzik

trlerinin ezgilerinin icrasnda kullanlmaktadr. Bu da gsteriyor ki kaval evrensel bir alg olma yolundadr. Kaval yapmyla ilgili teknikleri ilerledike ve yapm us-talar arttka bu algmza olan ilgide artmaktadr.

Bugn Trk Mzii Blm olan konservatuar-lar da kaval rencileri yetimekte ve bu algmz icra eden bilgili, eitimli, sanatlar kmaktadr.

Foto 3 - Kaval ve Harbilii

4- Balama-Cura-Parmak Curas- Telli

Tm Anadoluda olduu gibi Antalyada da ba-lama vardr. Orta tel mi telinde karar veren ve st tel miye ekilen balama dzenine yrede Avar Dze-ni denir ve Avar Beyleri gurbet havas ile Avar Zey-beinin dzenidir.

Orta telli doya ekip, tel doda karar veren ve st tel sol olan mstezat dzen ile Tefenni Zeybei, Bas-bas Zeybei gibi repertuar alnr, ama alt telden iti-baren la-re-sol sesleriyle akortlanan bozuk dzen ok yaygndr. Teke blgesinin en karakter saz sipsinin ya-nnda mutlaka telli ya da parmak curas grlr.

Akort ynnden Avar Dzeni daha ok kul-lanlmaktadr. Bu sazdan kan ezgiler, halk mziinde bulunan ya da bulunmas gereken ok seslilie gzel bir rnek olup, halk sanatlarnn parmak curasndaki irticalen kullandklar armonik sesler konservatuarlar-da Trk Mzii ok seslendirilmesinde temel alnmak-tadr.

Parmak cura dier yre sazlarna da iyi uyum gs-terir. Ad stnde bu saz, tezene kullanmadan, par-mak darbeleriyle alnmaktadr.

Tskalamal, vurmal, dmeli, taramal eklinde alma ekilleri bulunmaktadr. Parmak cura ile tel-li ayn ilevi grr. Arasndaki fark yap bakmndan telli, parmak curadan biraz byktr. Burdur avdr-KOZAA kynde yaygn olan cura tr drt telli cu-ralardr. levsel bakmdan ve gnn artlarna gre parmak curada birtakm deiiklik yaplmtr. Tel say-s yer yer oaltlm, akort durumuna gre sap ksal-tlmtr. zellikle boaz havalarnda bu sazmz vaz-geilmezdir.



Otantik tavrlar, zeybekler, teke havalar ve gurbet havalarnda ve zellikle de, cura-sipsi ikilisinde par-mak cura ( telli) baar ile kullanlmaktadr.

Burdurdan Faik NCE, Fethiyeden Ramazan GN-GR (Topal Ramazan), Burdur Kozaal Habip Z-YURT, rtenli Hseyin KARAKAYA, Dirmilli Kadir TU-RAN bu konuda kaynak sanatlardr.

Foto 4 - Cura

Foto 5 - Cura

5- Zurna

Dier yrelerde olduu gibidir. Ancak Trakyada kullanlan kaba zurna ve Karadenizde kullanlan cura zurna Antalyada grlmemektedir.

Ak hava saz olup zellikle zeybek oyunlarna ayr bir renk katmaktadr. Yrede ift zurna kullanlr-ken bir tanesi ana melodiyi almakta, dieri ise dem tutmaktadr.

6-Davul-Darbuka-Def-Zilli Maa Kak

Anadolunun dier yrelerinde olduu gibi bun-lar ritim sazlardr. Davul ak havada zurnaya elik et-mekte, ift zurna olduu zaman da, ift davul kullanl-maktadr. Dier ritim sazlar ise kapal meknlarda di-er sazlara elik etmektedirler.

7-Cmb

Dier yrelerimizde karlald gibi olup yalnz-ca Alanyada kullanlmaktadr.

Foto 6- Cmb

Foto 7- Cmb

Kaynak: Antalya Yre, Oyun, Mzik ve Kostm Aratrmas - Antalya l Milli Eitim Mdrl

Kaynak Kii ve Kaynaka Listesi

1- Aye GZEL: Elmal Yuva ky 1934 doumlu okuryazar.

2- Rahime GK: Elmal Bozhyk ky 1950 do-umlu ilkokul mezunu.

3- Hulbi SAVRAN: Elmal 1944 doumlu ilkokul mezunu.

4- A.Rza OKUMU: Elmal Yaprakl ky 1931 do-umlu okuryazar.

5- Osman EN (Hoca Osman): Elmal Semahyk ky 1920 doumlu eski yaz bilir okuryazar.

6- Feriha KOCAKULAK: Ormana/ brad.

7- Osman OSMAN: Ormana/brad.

8- Osman KAPLAN: Esenyurt Ky /Korkuteli.

9- Osman efik DELOLU: Korkuteli.

10- Taner EZG, Burdur Folkloru, T.C. Babakanlk Genlik Ve Spor Genel Mdrl, 1997/Ankara.


S E K Z N C B L M

C. HALK OYUNLARI VE SEYRLK OYUNLARI

Sen raksna dalarken iin titrer derinden

iekli bir sahnede bir beyaz kelebein

Bizim de kalbimizi kmldatr yerinden

Topraa dz vuruu da gibi bir zeybein

F. Nafiz AMLIBEL

1. HALK OYUNLARI (DANSLARI)

Hseyin MRN211

Antalya yresi halk danslar, Antalyann komu illeri Burdur, Isparta, Mula ve el yrelerinde oyna-nan halk danslar ile Teke Folkloru diye adlandrlan blgesel bir zellie sahiptir. Blgede mzik alannda olduu gibi halk oyunlarnda da Yrklerin etkisi ar basar.

Halkevleri dneminde yaplan halkbilimi aratr-malarnda, Teke Beyliinde saylar yzleri aan halk dans ad, bir o kadar da mzik melodisi ve trk ad derlenmitir. Yrenin danslarn; Mengi, Samah, Teke, Kak oyunlar ve Zeybek gibi, danslarn birbirlerine tutunmadan yrttkleri danslar oluturmaktadr.

Antalyann dousundaki ilelerde ise Konya ka-k havas, Boaz havalar, Serenler Zeybei, Anamur Yollar, Silifkenin Yourdu, Cezayir havalar alnr. Bu oyunlar tek tek veya toplu olarak da oynanr.

zellikle Yrklerin ilkbahar aylarnda sahiller-den yksek yaylalara g ve sonbahar aylarnda tek-rar Antalyann sahil ovalarna klamak zere dnme-leri, bu blgenin oyunlarna, komu yrelerden yeni bir akm ve ritim getirdii gibi, o yrelere de birtakm danslar gtrm ve o yre folklorunda sz sahibi ol-mutur. rnein Teke yresi, bugn Antalya ili snr-lar iinde yer almasna karn bir teke oyunu ve Teke Zortlatmasnn, Yrklerin yazlad (Burdur-Isparta) blgelerde oynanmakta olmas, bunun en gzel rne-idir. Bu nedenle, halk danslar ve trkleri ynnden Antalya blgesini zellikle Burdur, Isparta ve Mula il-lerinden ayr dnmek mmkn deildir.

Bugn dahi krsal alanlarda yaayan halkn nem-li bir blmn yerleik Yrkler tekil ettiinden, bu blgenin ou oyunlarnda Yrklerin davara ve do-aya olan tutkular yansmaktadr. Trklerinde teke, kei, koyun, davar szleri sk sk geer. Ak hava, yeil otluk, davar, bu gebe halk iin her eydir ve bunlar onlarn btn yaantsdr. Bu durum da yre oyunla-rnda teke ve keilerin kayadan kayaya sramalar ka-yadan kayaya sekmeleri gibi ok hareketli bir dans bi-imini yaratmtr. Bunun rneklerinden Teke Zortlat-mas denen bir oyun erkek keinin (teke) iftleme za-

211- * Kent Tarihisi

man kzarak diisine eitli aklabanlk ve gsterili hareketlerle yapt cilveyi anlatr.

Bu oyunlar birka istisna olmak zere, karma oynanr. Bunlardan balcalar, Sar Zeybek, Serenler, Teke Zortlatmas (Yayla yollar) Alyazma, Avar, nem Dt Yerlere ve Kabardtr. Bu oyunlarda da tekenin hareketleri grlr.

-Yrede Oyunlara Elik Eden Trkler

u Dirmilin algs, Cemilem, Sar Zeybek, Hay-manal, Antalyann Mor zm, Karinom, Teke Zort-latmas, Dirmilcikten Gider Yaylann Yolu, Yayla Yolla-rnda Yryp Gider, Pampirin Bacalar, Hey Bostanc, Hadi Gari Sende Gel, Tahtalkta Galbr Var, Kezban Yen-ge, Hanm Zhra, Erik Dal, nem Dt, iedeki Gl Ya, Alyazma Zeybei, Avar Zeybei, Serenler Zey-bei, Kazm Zeybei, Basbas Zeybei, Kuluman Zey-bei, Sabuncu Zeybei, Kaba Ard, Harmandal.

a. Teke Oyunlar

Teke oyunlar genellikle trkl danslardr. Bu danslar boaz havalar da denen, Teke havalar ile oy-nanmaktadr. Teke oyunlar genellikle uzun hava de-nen guval (gurbet havas) ile balar. Teke oyunlarnn en nemlilerinden, tannmlarndan, sevilenlerinden biri Teke Zortlatmasdr. Oyunlar ok hareketlidir. Teke oyunlarna, elik eden alglar balama, saz, kaval ve sipsi olarak isimlendirilen kk kaval veya kei kava-ldr. Ak havalarn saz davul ve zurnadr.

Teke Zortlatmasnn ok hzl oynanan bir ksm-na da Dattiri denmektedir. Boaz havas, Teke Yrkle-rinin grtlaklarnn zerine parmakla bastrarak kart-tklar ezgilere denilmektedir.

Teke oyunlarnn yaygn olduu Antalya, Burdur ve Isparta illeri eskiden Hamidoullarnn bir bl-m olan Teke Beylii snrlar iinde yer ald iin bu oyunlara bu isim verilmitir. Bu oyunlarn bazlarnn isimleri unlardr: Alyazma, Dmdm, Dneley, Kaba-ard, Serik Kvrak Zeybei, Karinom, limon, Serenler Zeybei, Teke Oyunu, Teke Zortlatmas. El, kol ve ayak hareketleriyle ok abuk ve canl olarak oynanan bu oyunlarn ou trkldr.

-Teke Zortlatmasnn Douu

Oynayanlara ve ad geen blgede yaayanlara gre, bu ad, teke ad verilen erkek keinin hareketle-rini yanstmasndan dolay verilmitir. Zortlatma; s-rama, hoplama anlamna gelir. Oyunun sekme, arka-ya hzla dnerek yryp kama, direnme ve korku dolu ani sramalar gibi figrleri tekenin hareketleri ile byk bir benzerlik gsterir. 9/8lik usuln sanat m-ziindeki aksak ve raks aksa olarak bilinen eklinin 9/16lk trevi Teke Zortlatmasnn en belirgin unsuru-dur.



Teke Zortlatmasnn dou yeri, Yrklerin ya-ad dalk yrelerdir. ok hareketli, hafif srana-rak oynanan bir oyundur. Sonbahar mevsimi tekele-rin iftleme zamandr. Bu mevsimde sr iindeki te-keler, diilerine kur yaparak, hoplarlar, zplarlar. Tatan taa ritmik hareketlerle, coku iinde zplayan tekeyi gren oban da, bu hareketlere kendini kaptrarak, o da srdeki tekelerin hoplayp zplamalarna uygun bir ritimle hoplayp zplamaya balar. Sekerek, talar-da sesler kararak yaplan bu zplaylara, sonralar bir mzik de uydurulur. Bu mzik ve dans daha sonrala-r daha da gelitirilerek Teke Zortlatmalar ortaya k-mtr. Ayaklarla topuk vurma, diz kme, yalpa yap-ma hareketleri oyunun ana devinimleridir.

Bu oyun iki blmden olumaktadr. Oyuna ba-lamadan nce blgede guval denilen bir kaval hava-s alnr. Bir uzunhava olan guval, ezgi ile kark sy-leyii ve alay yanstan bir attr. Isparta evresin-deki Yrklerde Garip, Kerem, Afar ve ninniler guval olarak okunur. Guvaldan sonra ok hzl bir ritimle asl zortlatmalara geilir. Balang havas Teke dalarm duman brd szleri ile balar. kinci fasln ilk oyu-nu ise Ardcn iyisi znden olurdur. Arlama ksm-nn bulunmad teke zortlatmalarnda yeldirme veya yellemede oyun balar. Kollu, kolsuz, sa kol havada yrmelerle, sol kol havada iken kme ve el rpma bittikten sonra hoplatmaya geilerek hzl bir ekilde bu figrler tekrar edilir.

b. Oyun Havalar

Teke oyunlar ar ve kvrak zeybekler k-rk havalar, uygulamal oyun havalar ve Teke oyunlarnn tmn ierir.

1. Zeybekler:

Zeybek halk danslar genel olarak Bat Anadoluya dalmtr. Zeybek tek kii, iki kii ya da grup olarak oynanmaktadr.

1.1. Teke Zeybei:Ege Blgesinden btn Akdeniz Blgesine yay-

lan bu halk oyunu tr Anadolu kylsnn nitelikle-rini, zelliklerini tar. Teke Zeybeinde balca figr-ler, iftli yrme, tekil yrme, dnme, kme ve d-nerek kmeden oluur. Teke Zeybei, 9/8lik lyle alnan en hzl zeybek tr olup Sar Zeybek, u Dir-milin algs, Haymanal, Kozaa Zeybei gibi ok de-iik ezgileri vardr.

Zeybekler ilemeli alvar, kuak, ste cepken, baa brk giyer veya fes zerine evre sararlar. Silah-lk, tozluk, yemeni veya izme giyerler. Zeybek, mey-danlarda davul, zurna (imdilerde grnata-klarnet) ile kapal yerlerde cura, balama, divan saz ve dmbe-

lek eliinde oynanr. Teke Zeybei olarak Tek Zeybek, Haymanal, Sar Zeybek en tannmlardr. Genellikle el hareketleri, ayak hareketlerine uydurularak oyna-nan Teke Zortlatmasnn ar oynanan eklidir.

1.2. Ar Zeybekler:

Zeybek oyunlarnn en karakteristik oyunlarndan olup, ar bir tempoda oynanan cesaret ve salamln ifadesi olan oyunlardr. Ege zeybeklerine gre yrenin hareketlilii ve evikliini yanstan bir tavrda oynanr. Alyazma, ay benim eme benim, Glhisar, Tefenni ve Gaz Amad (Kaz Ahmet) zeybekler bu trdendir. Uy-gulamal ar zeybekler genellikle Antalyann hemen btn kylerinde oynanr. Alyazma, Kaz Ahmet Zey-bei bunlarn en tannmlardr.

1.3. Kvrak Zeybekler:

Daha hareketli bir zeybek trdr. Blgeye has bir karakteri vardr. Parmak klatma, diz ve topuk vur-ma en belirgin zelliidir. Bir eviklik ve ataklk vardr. Serenler Zeybei, Bucak Serenleri bu tr oyunlardan-dr.

1.4. Krk Zeybekler:

Kvrak zeybeklere benzer bir trdendir. Oyun iin-deki eilip, bklme, diz krma figrlerinden dolay bu ad alr. Tefenni ve Denizli tarafl arnda oynanan bir tr-dr. Karaaa, Sar Zeybek, Krk Tavas zeybei bu tr-dendir.

1.5. Kesinti Zeybekleri:

Hzn veren ackl havalarn sonuna eklenen ge-nellikle krk veya kvrak zeybektrleridir. Gurbet ha-valarnn arkasndan oynanmas ile bu zellii alrlar. Kazm zeybei, Kazm atnn sonunda, Avar zeybei de Avar Beylerinin arkasndan oynanan rneklerdir.

1.6. Kadn Zeybekleri:

Kadn oyunlar genellikle kadn tefiler eliinde oynanr. Kadn oyunlarnda saz bulunmad hallerde leen de alnmaktadr. Tefi kadnlar ayn zamanda trkc ve oyuncu kadnlardr. Kadn oyunlarna ufak oyun, ince oyun, zenne oyunu ve krk oyun da den-mektedir.

Kadn oyunlar dz oynanan oyunlardr. Zeybek tavrndan ziyade krlma, sallanma ve omuz hareketle-ri ile krk zeybek tr hzl oynanan oyunlardr. nem Dt Yerlere en belirgin oynanan rneklerindendir.

1.7. Serenler Zeybei:

Kvrak ve zel figrlerle oynanan bu oyundaki yere ift diz vuru, baka bir yrenin zeybeinde g-rlmez. Eer sz syleniyorsa oynananlar gezelemek-tedirler. Sz bitince oyun ksm balar.


S E K Z N C B L M

Teke zeybeklerinden biraz daha yava oynan-makla birlikte olduka zor ve deiik figrleri vardr. 9/8lik lyle oynanan bir kesinti zeybeidir.

Baz yrelerde davul zurna ile alnr. Aslnda Se-renler Zeybei, zel tezene vuruu, baparmak bo-mas ve ift dizili figrle zeybeklerin en deiik bir t-rdr. Atatrkn 6 Mart 1930da Antalyay ziyaretle-ri srasnda, kknn bahesinde dzenlenen gste-ride, oyunun gzellii karsnda duygularn dile ge-tirerek Bu yle yaman bir oyun ki, aynsn Ankarann Kostak oyununda da grmek mmkndr demitir.

Serenler serenler, yksek serenler (of)Ben gidiyorum mamur olsun viranlar (of)Ahret hakkn helal eylen yarenler (of)

Aman Allah nedir bunun aresiYakt beni kalarnn karas

u Burdurdan gece getim, grmedim (of)On yerimden haner yedim, lmedim (of)Ba emeden sular itim, kanmadm (of)

Serenlerin dnda da iftlik Zeybei, Avar Zey-bei ve Kazm Zeybei gibi kvrak trleri vardr. Avar Zeybei ile Kazm Zeybei trnde olanlara Kesinti Zeybei de denilmektedir. Kesinti, hznl havalarn sonuna yaplan eklerdir.

1.8. Alyazma Zeybei:

Alyazma Zeybei, 9/4lk l ile oynanr. Seren-ler zeybeinden daha ardr. Kesinti zeybei olup, sz sylenirken mzik ritmine uygun olarak gezeleme ya-plmakta, sz bitince de oyuna girilmektedir.

1.9. Avar Zeybei:

9/4lk l ile oynanr. Yrede ok sevilen ar zeybeklerdendir.

2. Alanya Zeybek Oyunlar

Alanya, zeybek ve kak oyunlar yresi iinde yer alr. Kent iinde zeybek, krsal kesimde kak oyunlar-na ilgi oktur. Zeybek burada bir kii tarafndan oyna-nr. 9 vurulu, aksak lldr. Alanyada zeybek oyun-lar, genelde aksak ve ar aksak usulde oynanr. Bun-lar Eygaziler (Alanya Gelin Alma Havas), Hasbahe Zeybei, Oba Zeybei, Osman Zeybei ve Hacbekri Zeybeidir. alml vcut hareketleri, zellikle yere diz vurular bu zeybein kkl figrleridir. Bu oyunlarda-ki alglar kemane, klarnet, saz, cmb, tef, davul ve darbukadr.

Alanya, Gazipaa gibi yerler, evresindeki komu yerleimlerden etkilenmitir. Bu ilelerde Konya Boz-kr Oyunlar, Anamur ve Silifke Oyunlar, Antalya Teke Yresi oyunlar da oynanr.

Antalyann batsndaki Kumluca ilesi ve krsaln-

da grup oyunlar yerine ferdi oyunlar oynanr. Burada en mehur oyun Teke Zortlatmasdr. Yayla Yollar, if-tetelli ve Krmz Gl oyunlar ile Mula ve Ege yresi-nin oyunlar oynanr.

c. Gurbet Havalar

Gurbet havalar, Teke oyunlarndan nce alnr. Serbest ve lsz olan bu gurbet havalar, znt, ayrlk, hasret konularn iler. Gllk Da, Ali Bey, Gur-bet, Yol Havas, mm bunlardan birkadr.

d. Kabaard

ki vurulu krkhava trnde bir oyundur. Kollar-dan ok ayak, zellikle topuk hareketleri oyuna ege-mendir. ki vurulu bir ritme sahip olmas, dier oyun-lardan ayran bir zelliktir. Yrede deiik tavr ve s-lupta oynanan bu oyun oban oyunu olarak bilinir. Bu nedenle yrenin tek oynanan oyunlarndandr. An-cak gnmzde halk oyunlar gruplarna toplu olarak oynatlmaktadr.

e. Dmdm (Dmdan)

Blgede kadnlar da, Teke yresi oyunlarn gzel bir ekilde tepsi, tencere kapa, leen, def ve dmbe-lek gibi ritim sazlar ile kapal yerlerde oynarlar. Bu tr Teke Zortlatmasna Dmdm denir.

Sonu olarak Antalya yresinde oynanan halk oyunlarnn en nemlilerini Teke oyunlar ve Zeybek-ler tekil eder. Bu halk oyunlarnn isimleri yledir: Al-yazma, Dmdm, Dneley, Gkte de Yldz Yzaltm, Glhisar Zeybei, Mengi, Perev Oyunu, Sallama, Sek-tirme, Serik Kvrak Zeybei, Yayla Yollar, Teke Zortlat-mas, Zeybek Gezellemesi, Serenler Zeybei, Sprge-si Yoncadan.

Bir de, Alanya ve Gazipaa dolaylarnda oynanan Sema ve Bengi oyunlar vardr. Bu oyunlar dinsel zel-lii bakmndan ilgintir. Bu oyunun elemanlar bir daire biiminde dnerlerken, el ve kol hareketleriyle Tanrya dua ederler. Bengi, Sema ve Krklar olarak bi-linen bu oyunlarn da kylerindeki Yrkler tarafn-dan da oynand tespit edilmitir.

f. Teke Beylii Yresinde Saptanm Halk Danslarnn Adlar

Alyazma, Dimidimi, Dneley, Gkte de Yldz Y-zaltm, Glhisar Zeybei, Hasanbeyli Zeybei, Hay-manal, Kabard, Kak Oyunu, Mengi, Perev Oyunu, Sallama, Sektirme, Serik Kvrak Zeybei, Yayla Yollar, Ar Aydn Zeybei, Al Yazmann Oyas, Avar Beyle-ri Zeybei, Ayol, Bergama Zeybei, Bin Gidelim, Em-min olu, Burdur Zeybei, Cieri Kediler Yedi, ak-c, amar Ykama, Develi, Dmdan, Gemilerde Talim Var, Gcr Gcr, Honaml Boazlar, Hopala, limon, z-mir Zeybei, Kabard (Aziziye kynde), Kazm Zey-



bei, Kestirme, Keani, Lili Menekeli-Meneveli, Pen-cereden Bakver, Pskrtme, Sarho Zeybei, Sepeti-olu Zeybei, Serenler Zeybei, Sprgesi Yoncadan, Teke Zortlatmas, Zeybek Gezelemesi, Asi Zeybek, Ay-kr Oyun, Bidenem, Kakl Sallama, Kesik Zeybek, Se-petiolu Zeybei, Serenler Zeybei, Teke Zortlatma-s, Yrk kz Oyunu, Yrme-Yrtme.

g. Antalya Halk Oyunlarnn Ana Figrleri

g.1. Teke Zeybei:

1) Adm Cmlesi: Koma Figr

2) Adm Cmlesi: Koma Adm Cmlesi Dn

3) Adm Cmlesi: Beli Figr

4) Adm Cmlesi: Beli Adm Cmlesi Dn

5) Adm Cmlesi: Beli Adm Cmlesi kmesi

6) Adm Cmlesi: Beli Adm Cmlesi Dnerek kmesi

7) Adm Cmlesi: Altl Figr

8) Adm Cmlesi: Altl Adm Cmlesi Dn

9) Adm Cmlesi: Altl Adm Cmlesi kmesi

10) Adm Cmlesi: apraz Figr

g.2. Teke Zortlatmas:

1) Adm Cmlesi: Tekli Yrme Figr

2) Adm Cmlesi: Tekli Savrulma Figr

3) Adm Cmlesi: iftli Yrme Figr

4) Adm Cmlesi: iftli Savrulma Figr

5) Adm Cmlesi: Diz Vurma Figr

6) Adm Cmlesi: Ayak ekme Figr

7) Adm Cmlesi: Ko Ko Figr

8) Adm Cmlesi: Dn Figr

g.3. Kz Srtmecesi ( Kezban Yenge ):

1) Adm Cmlesi: Temel Figr

2) Adm Cmlesi: Yanlara Savrulma Figr

3) Adm Cmlesi: Yanlara Dnerek Savrulma Fi-gr

4) Adm Cmlesi: ne Arkaya Savrulma Figr

5) Adm Cmlesi: Toplama Figr

6) Adm Cmlesi: Yava Dn Figr

7) Adm Cmlesi: Hzl Dn Figr

g.4. nem Dt Kz Oyunu:

1) Adm Cmlesi: Yrme Figr

2) Adm Cmlesi: Ar Dn Figr

3) Adm Cmlesi: Hzl Dn Figr

4) Adm Cmlesi: kme Figr

g.5. Alyazma Zeybei:

1) Adm Cmlesi: Balang Figr


3) Adm Cmlesi: Tek Diz Figr

4) Adm Cmlesi: ift Diz Figr


6) Adm Cmlesi: Yere Oturma Figr

7) Adm Cmlesi: Bitiri Figr

g.6. Avar Zeybei:





5) Adm Cmlesi: Diz Figr


7) Adm Cmlesi: Teh Teh Figr

8) Adm Cmlesi: Bitiri Figr

g.7. Serenler Zeybei:


2) Adm Cmlesi: Tekli Dn Figr




6) Adm Cmlesi: Atlma Figr

7) Adm Cmlesi: Dnerek Atlma Figr

8) Adm Cmlesi: iftli Dn Figr

(Antalya ve Yresi Ky Dnleri Antalya Tarih ve Kltr Kongresi, Nisan 1992)

h. Samah

Antalya yresinde yzyllardr ormanda aa bi-me ve aa ekme ilerinde alan ve Tahtac olarak isimlendirilen gebe oymaklardan oluan Alevi Trk-menlerin dini trenlerinde dndkleri dinsel bir dans trdr. Anadolu Alevilerinin dinsel trenleri olan cemlerdeki Oniki Hizmetten biri olan samah, inan-ca gre ilk olarak Krklar Cemi ad verilen ve gnn birinde dnyay dzelteceklerine inanlan, aralarn-da Hz. Muhammed ile birlikte Hz. Ali ve Hz. Fatmann


S E K Z N C B L M

da bulunduu krk kiinin gizli toplantsnda yapl-mtr. Tarihsel srete, dinsel trenlerde yaplan raks, amanizmden Anadolu Aleviliine uzanan izgide varln korumutur.

Samahlar, Alevi topluluklar tarafndan dini sere-monilerde oynanan zarif, yumuak ve ince bir danstr. Fakat son yllarda halka ak gsterilerde de yaplma-ya balamtr. Mzik yaps ok zel ve zengin, figr yaps ok farkldr. Samahn mzik ls 5/8, 7/8 ve 9/8dir ve geleneksel enstrmanlar saz (balama) dr. Samahlar u aamalardan oluur.

- Arlama (elence ve toplant),

- Yrtme

- Yeldirme (Pervane),

- Arlama

- Dua

Samah yaplaca zaman byk bir oda seilir. Er-kekler bir tarafta, kadnlar bir tarafta toplanp oturur-lar. Samah yapanlarn says konusunda ounlukla bir snrlama yoktur ancak oynayan kii says ift olmal-dr. Zakir ya da Sazandar denen sazc, samah havasn almaa balad srada kadnlardan biri kalkarak bir erkee niyaz eder. Niyaz etmek erkei dansa davet et-mek demektir. Niyaz kadn ve erkein ellerini dieri-nin omuzlarna koyarak birbirlerine kucaklar gibi kez yaklamalar suretiyle yaplr. Bu suretle kadn er-kek samaha kalkarlar.

Samah samahlar birbirlerini tutmadan ve bir-birlerine dokunmadan, daire eklinde dizilerek ya da karlkl durarak yaparlar. Tahtaclar belirli geceler toplanarak erkn srerler. Samaha duru, kadn ve erkein selamlamasyla balar. Samaha davet, yre-lere gre farkllk gsterir. Kimi yrelerde kadn erke-in elinin iini per, kimi yrelerde ise kadn erkein sa omuzuna niyaz eder. Kadnn erkein ayana ni-yaz ettii yreler de vardr. Omuz omuza ve cemal ce-male (yzyze) niyazlama da yaplr.

Samahlar ar ve hareketli olmak zere iki ksm-dr. lk blme Arlama, hareketli blme ise Yrt-me ya da Yeldirme denilir. Arlamada erkek kollarn saa sola hareket ettirir. Kadn da, kollarn omuz hiza-sndan yukar kaldrmamak kouluyla, erkek gibi saa sola hareket ettirir. Her ikisinin ayaklar da birbirine uyarak bir ileri, bir geri gider, gelir.

Bu trenlerde, Erkn Meydan, Dvaz- mam (Oniki mam) Nefesi ile alr:

Medet, mrvet dedim kapna geldimMuhammed Mustafa, Ali gel yetisyan deryasna gark olup kaldmHnkr Hac Bekta Veli gel yeti

u benim halimi Pirime bildir

Gnlmn evini nur ile doldurCesedim lmeden nefsimi ldrHatice, Fatma, ulu gel yeti,

Bir yanmda nefs-i emmrem azarBir yanda vesvese ok hile dzerMelek gnahm yazmada bezerah Hasan, Hseyin, dolu gel yeti

Yezidin elinden mkl halimizMnafklar fa eyledi yolumuzEl-aman Y Zeynel sen tut elimizMuhammed Bkrn dili gel yeti

Tamaha aldanma geziyor her barHrsa, nefse frsat verme yaCebbrSana snmz Vahid-l-KahharCar gnmdr Cfer eli gel yeti

Dalarca gnahm gel vurma yzeTamunun odunu gsterme bizeMusa Kzm ile ah mam Rzamam Tak, Nak Ali gel yeti

Tevbekrm muhabbetim bu yoldaMrvvet dilerim kusurum eldeGster cemlini eyleme dardaAsker gnlmn gl gel yeti.

Masum-u paklardan erie himmet,Sana snmm Mehdi Muhammed,Sar Saltk Kz Deli gel yeti.

Noksani arzeder didar- cennet,Bundan sonra, zakir dier nefeslere geer. Za-

kirler tarafndan okunan nefes, deyi ve dvazlardan sonra dede, samah duasn okur, Bismi ah Allah Al-lah, ler, Beler, Yediler, Krklar akna, Allah, Muham-med, Ali, Hnkr Hac Bekta Veli huzurunda samah-mz vardr. Gerek erenler demine h...

Katlanlarn isteklerine gre, erkek veya kadnlar-dan seilmi olan saki, her nefesin sonunda, orada-kilere iki sunar. Nefesler bitince, sazc samah alma-ya balar ve sra Pervane ad verilen oyuncularn oy-namasna gelir. Bundan sonra samah dnecek olan-lar niyazlarlar. nce bir can (meclise katlan erkekler can, kadnlar bac diye anlr) ayaa kalkar ve kendi-siyle pervaz etmesini istedii bacnn nnde el ayak balar. Bu durua dara durmak denir; sa kol, sol ko-lun stnde gse kavuturulur ve sa ayan bapar-ma zerine konur. Bac da hemen ayaa kalkar ve bandaki yazmay ularndan tutarak erkein ban-dan aa geirip beline balar. Ellerini erkein omuz-larna koyarak sa ve sol omuzlarndan per. Erkek de kadn iki omzundan kucaklayarak alnndan per. Daha sonra mzie uyarak birbirlerine el dedirme-den ve dedeye arkalarn dnmeden oynamaya ba-larlar. Samah esnasnda kollar sra ile sa ve sol yanla-



ra kalkar. Avular yere bakar ve bo kalan el gse ko-nur. Ayaklar da, elmeler (sa ayak, sol ayan stne doru atlarak sola dnler) yapar.

Oynarken coan iftler ve evredeki canlar ah... ah... ah diye el rparlar. Samah bitince erkek ve ka-dn balangtaki gibi niyazlaarak birbirlerinden ayr-lrlar ve yerlerine otururlar.

iftlerin istei zerine dede bir Hayrl Glbengi (dua) eker:

Allah Allah, eramz ruen, erenler dura gl-en ola.. Niyazlarmz pervazlarmz kabul ola. On iki imam, ondrt masum-u paklar gzcmz, klavuzu-muz ola. Gerekler demine devranna hu diyelim hu...

Samah dnen iftlerin says giderek artar ve so-nunda oradaki mecliste bulunan tm can ve baclar hep birlikte Krklar Samah na balarlar. Krklar Sama-h, genellikle sabaha kadar devam eder ve meclisteki-ler sabah gn domadan dalr.

Samahlarn son drtlnde (ah beyiti) sz sa-hibinin ad getiinde, cemde bulunanlarca sa el dudaa dedirilmek suretiyle niyaz edilir. Samah bit-tiinde samahlar olduklar yerde, sa ayak bapar-ma sol ayak baparma zerine, sa el sol el zeri-ne gelecek ekilde gs stnde balanr. Vcut ha-fife ne doru eilir. Oturanlar da ayn ekilde sec-de durumuna gelirler. Hnkr Hac Bekta devranna hu... diyerek samahn biti duasn yapar. Herkes do-rulur, niyazlamaya geilir. Niyaz, en bye eilmek ve secde etmektir. Tanrdan sonra en byk insandr. Bu nedenle her insan dierinin kblesini oluturur. n-sana secde etmek Tanrya secde etmek demektir. Al-lah bile gzellere ktr.

Semahlarda yaplan el hareketleri ve baz duru biimlerinin grnt dnda i anlamlar vardr. Bir el yukar bakarken dier elin topraa bakt duru bii-mi, Haktan alnann halka verilmesini ifade eder.

2. SEYRLK OYUNLARI

a. Dnlerde Oynanan Bir Seyirlik Oyun

- Herdem Oyunu

Daha ok Elmal yresindeki dnlerde gr-len Herdem Oyunu, genellikle sal gnne rastlayan eyiz grme treni srasnda kadnlar arasnda oyna-nr. Oyuncularn kadn, dierleri kzdr. Kzlar, kz ve olan evlerini temsil etmek zere iki gruba ayrlr-lar. Kadnlardan biri dedeyi, biri kz anasn, dieri de olan elisini temsil eder. Dede rolndeki kadn, ba-nda sar, yannda asas ve elinde tespihiyle bir k-ede yerini alr, kz anasn oynayan kadn, onun yann-da yn eirir.

Eli atn kineterek sokak kapsna gelir. An-

cak kapdaki kpek kendisini ieriye sokmamaktadr. Dede ile kars (kz anas) kpein havlamalarn duy-mazlktan gelirler. Eli, kpekten g bela kurtulup ieri girmeyi baarr. Filancann filanca oluna filanca kzn vereceksin diyerek geli nedenini aklar. Dede yine duymamalktan gelir ancak bu arada kars ken-disine ne istediklerini anlatr. 0 zaman da dnelim, bakalm der. Eli bir sre sonra yine gelir ve szleri-ni tekrarlar. Dede Dnelim, dostlara akrabalara da-nalm diyerek eliyi savar. Elinin nc geliinde dede, verdim gitti der demez, o srada gruplara ayrl-m kzlar ortaya karlar. Olan evini temsil eden kz-lar, Herdem Trksn syleyip oynayarak kz evini temsil eden kzlara yaklarlar:

Herdem herdemSiz kz evi, biz olan eviKalyoncunu alakoydumYar yola koyakoydumHerdem Herdem

Trk bitince, kzlar geri dnp, unutulan eya-y getirirler. Daha sonra trkye tekrar devam ederler:

Herdem herdemSiz kz evi, biz olan eviarafn alakoydumYar yola koyakoydumHerdem Herdem.

Kzlarn unutulan eyalar getirmeleriyle oyun s-rer. Trknn en son blmnde, unutulan eya du-vaktr. Duvak da getirilince trk sona erer. Gelinin du-va rtldkten sonra, erkek evini temsil eden kzlar-ca karlmasyla oyun son bulur. (Hasan Ylmaz, Trk Folklor Aratrmalar S. 80,1956)

b. Elmalda Zekir Oyunlar ve Cezalar

Yurdumuzun eitli yrelerinde fincan oyunu ola-rak bilinen oyun, burada Zekir Oyunu adn alr. Yal-nz bu oyunda fincan yerine demir ad verilen ak-mak demiri saklanr.

Oluturulan iki takmdan biri demiri ortadaki on-bir mendilden birinin altna saklar. Kar takm oyun-cular srasyla gman larn, yani tahminlerini bildirir-ler. Demiri saklayan takmdan bir oyuncu imir ad verilen bir ubukla mendilleri kaldrr. Gman doru kan oyuncu Arza olur ve takmna say kazandrr. Oyunu, 51 say toplayan takm kazanr. Zekir oyunu-nun en ilgin yn yenik den takma verilen cezalar-dr. Bunlarn her biri kendi bana bir oyun oluturur:

b.1. Deve ekme

Yenik takmn oyuncular iple birbirine balanr. Boyunlarna ve ellerine byk anlar taklr. Oluturu-lan bu kervan ev ev dolatrlr. Kapsnn nnde dur-duklar evden kendilerine erezler verilir.


S E K Z N C B L M

b.2. Tekerlemeler

Yenik takm oyuncular diz kp otururlar. Yenen takmdan birinin sylediklerini birbirlerine syleyerek tekrarlarlar. lk turda, oturan oyunculardan her biri ya-nndakine Ben sana ne dedim? diye sorar, o da Sar-noniko cevabn verir. kinci turda verilecek cevap bi-raz daha uzar: Sar-nonika deil, yal ete bol soan dornaniko deil, al onu koy dolaba kitleniniko dur. Bunu baka tekerlemeler izler.

b.3.Tra Etme

Kazanan takmn biri berber, yenik takmdan biri mteri olur. Berber, nce elindeki ubuk ve maayla mterinin salarn ekitirerek sa kesme taklidi ya-par. Ardndan ayran ya da yourtla yzn sabunla-yp maann kenaryla tra eder. Tra ederken yzne pudra yerine kmr tozu srer.

b.4. Palto Diktirme

Kazananlardan iki kii terzi, yitirenlerden biri de mteri olur. Terzilerden biri l alrken br de paltoyu getirir. ran elinde bir srahi su vardr. Pal-to zorla mteriye giydirilir. Kollar yukar kaldrlr, s-rahinin iindeki su paltonun kolundan ieriye dklr.

*Kaynak: Hseyin imrin, Antalya Folkloru, ATSO Yayn, Temmuz 2008-Antalya

D. HALK AIKLARI (OZANLARI)

Frtnay andran orkestra sesleriBir rperi getirir senin sinirlerineIstrap ekenlerin ackl nefesleriBizde geer en yank bir musiki yerine

F.Nafiz AMLIBEL

limizde kendi sahasnda faaliyetini icra eden halk ozanlar, serbest mesleklerinin yannda bu sanatlarn da eitli kltrel faaliyetlerde halkmza sunmaktadr-lar. Biz burada kt kanaat da olsa bu mesleklerini brak-mayp yrten ve kltrmze katk yapan halk ozan-larmza teekkr ediyor, limizde yaayan baz halk aklarmzn isimlerini aada belirtmek istiyoruz.

ADI SOYADI MAHLASI DOUM YER TELEFONU

Selahattin KAZANOLU Kazanolu Erzurum

0535.36155360242.3346071

Kaya ZLK Keskinli HaydariKrkkale-Keskin

0554.7155218 0242.3314904

Hseyin YORULMAZ Ozan Seyfili Erzincan 0536.7661239

Necati AKSAKAL Necati Erzurum 0543.3076622

Burhanettin DEMR

Ak Burhani Erzurum 0242.3310017

Muhlis KOCAMAN Kocaman Bayburt 0535.5049209

Halk Aklar (Ozanlar) Muhlis KOCAMAN, Selahattin KAZANOLU -31/03/2008


Y A Y L A K L T R

3- YAYLA KLTR

Yazlar bilirim memleketime zg

Yiit ky delikanllarnn

ncir ekirdei meselelerle birbirlerini kurunladklar

Birinin l dudaklarndan szan kan daha kuruma-dan

stne cehennem gnelerde germi mor sinek-ler konup kalkan

Dieri kan ter iinde yayla yollarnda

Mavzerinin demirini alnna dayam

Yrei susuzluktan bunalan

inden mahpushane emeleri akan

Anszn parlayan keklikleri jandarma baskn sanp

Apansz silahna davranan

Nice delikanllarn figranlk yapt

Yazlar bilirim memleketime zg

Erdem BAYAZIT (1939-05/07/2008)212

212- Kaynak: http://www.siraze.net/antoloji/erdembeyazit (19/02/2009)

YAYLACILIK, YAYLA KLTR ve ANTALYA YAYLALARI

1. Yaylaclk ve Yayla Kltr

Dr. Cemali SARI213

Leidenfrost ve Pascher (1969), gebe hayvan-cla dayal yaylacln temelinin Ta Devri sonlar-na doru (M.. 5000-1700) Kuzey Avrupann ve Ku-zey Asyann aasz steplerinde, aasz yayla ayr-larnda ve bozuk melez ile am ormanlarnda, ayrca ksmen de yaylalarn yaprakl aalaryla kapl orman-larnda atldn belirtmektedirler. Bu dnemde ara-ziden faydalanma asl olarak yaylaclk ve otlaklkla olmakta, alak yerlerdeki klama ise arzu edilmeyen bir zorunluluk olarak grlmekteydi. Hayvan srleri ve yaylalar, obanlarn malyd ve yaz mevsimi sonun-da hayvan srlerinin bir ksm satlyor, dier bir ks-m ise yabanc klaklara yerletiriliyordu.

Anadoluda Trk boylar gelmeden nce ge-belik bulunmuyordu. Anadoluya gelen gebe Trk boylarndan bir ksm istilalara uram ve knt halinde olan Bizans mparatorluuna ait harap olmu, emniyet ve asayii kalmam kentlerine yerletikleri halde, ounluu gebe hayat tarzn srdrmtr (Emirolu, 1977a).213- * Akd. niv. Eitim Fakltesi r. yesi

Kumluca - GdeneYaylas / Akal Mh. (Foto:A.Kerim ATILGAN-28/02/2009)


S E K Z N C B L M

Trk boylarnn Orta Asya steplerine uyumun gerei olan gebe hayat tarzn Anadoluda da de-vam ettirmeleri u nedenlere dayandrlmaktadr (Htterotha atfen Sirel ve Ylmaz, 1997):

13. ve 14. yzyldaki Trk gleri daha ok Anadolunun ky blgelerine ynelik olmutur. Ancak kylar her ne kadar ideal bir klak yeri olsa da, bir yan-dan iddetli yaz scakl ve stma tehlikesi, te yandan Osmanl dneminde lkedeki emniyetsizlik ile birey-lerin gvenliklerini salamak iin ulalmas g da-larda geri ekilmenin daha kolay olmas, ky blgele-rinin srekli bir yerleime konu olmasn engellemi-tir. Ayrca dalk alanlarn zellikle orman snr altn-daki blmleri, az eimli ve su asndan zengin yer-leri ile iyi olanaklara da sahipti. Bylece yaz mevsimin-de yksek dalk alanlardaki yaylalar ile kn lk ova-lardaki klaklar arasnda gerekleen gebe hayvan-cla dayal yaylaclk ekli ortaya kmtr. Gnmz-de bu ekildeki gebe hayvancla dayal yaylaclk, Akdeniz evresinde kalnt halinde grlebilen bir ge-lenek haline gelmitir ve Beyrut, Cezayir ve Toroslarn gneyinde az sayda adrlk gruplar tarafndan srd-rlmektedir.

Deiik anlamlara gelen yayla szc, hem bir fiziki ve hem de beeri corafya terimidir. Fiziki coraf-ya terimi olarak yayla (plto), akarsularla derin bir e-kilde yarlm, yksek veya ykseke dzlklerdir (z-brak, 1992:339). Beeri corafya terimi olarak yayla ve yaylaclk, daha deiik anlamlar ifade etmektedir:

Eski Trklerde yayla veya yaylak (Orhun yaztlarn-da), yazlar oturulan yer, yani klak teriminin karl-dr (gel, 1978: 23-24). Orhun yaztlarna gre, bu te-rim yer olarak, hayvanlarn otlatld yksek dzlk ve dalar anlamna gelir.

Emirolu (1977b:16-17)nun bildirdiine gre; Alagz tarafndan gebe hayvancla dayal olan yayla, ky srlerinin yazn en scak devresinde kp uzun sre kaldklar da meras eklinde tanmlam-tr. Darkot, ot salamak amacyla, hayvan srlerinin da sralarndaki yama ve dzlklere yaylmasndan yayla teriminin tretildiini belirtmektedir. Tundilek ise; daha ok yksek mahallerde yer alan yaylalarn ta-rm yapmak, hayvan otlatmak ve bunlarn dnda ka-zan salayan baka ilerde uramak amacyla gidi-len, kyden ayr, fakat kye sosyo-ekonomik balarla bal, ou kez kyn ortak mlkiyetinde olan geici yerleim yeri olarak tanmlamaktadr.

28.02.1998 tarihinde Resmi Gazetede yaynlana-rak yrrle giren 4342 Sayl Mera Kanununda ise yayla; iftilerin hayvanlar ile birlikte yaz mevsimini geirmeleri, hayvanlarn otlatmalar ve otundan ya-rarlanmalar iin tahsis edilen veya kadimden beri bu amala kullanlan yerdir eklinde tanmlanmtr.

lkemizin yaz scak geen blgelerinde grlen

ve nfus art, tarm ve sanayideki gelimeler, gelir dzeyi ve yaam standartlarndaki art gibi nedenler-le gnmzde olduka yaygnlaan ve zellikle kent-sel nfus tarafndan klan yerler de bulunmaktadr. Buralara da yayla denmektedir. Ancak yazn scaktan kap serinlemek amacyla klan bu tr yazlk yerle-im yerleri yani sayfiye yerleri zelliine sahip yayla-lardr.

Yayla ve gebe hayvanclkla ilgili bulunan yay-lacl ise Emirolu (1977a); yaz mevsiminde ve en scak aylarda insan ve hayvanlarn yaylaya gitmeleri, orada bir sre kalmalar ve ekonomik faaliyetlerde bu-lunmalar eklinde tanmlam ve bu faaliyete katlan insanlarn yaylalarda ve esas yerleim yerlerindeki fa-aliyetlerinin, ekonomik hayatlarnn bir btn olarak yaylaclk ad altnda mtala edildiini belirtmitir.

Bu soysal ve ekonomik faaliyet, yani yaylaclk ekonomisi ve yaylaclk gelenekleri, bugnk Anado-lu Trklerine, Orta Asya Trk Devletleri ve toplumlarn-dan miras kalmtr (Doanay, 2001:274). Yzyllar n-cesinin Orta Asya Trknn yaam biimi olan bu i-leyi, Yrk gruplar tarafndan Anadoluya sokulmu, yeni yurt olan bu sahada, Asya ktasnn zelliklerini yanstan bir ortamn bulunmasyla varln srdr-mtr.

Bugn byk bir ekseriyetle yerleik hale gelmi olan Anadolu insan, k geirdikleri alak ve scak ku-ak ile yazn ktklar yksek ve serin kuak arasnda, hem kltryle hem de geim tarzyla ilgili yer dei-tirmektedir. Yaylaclk faaliyetleri ve yayla yerlemele-ri iki kuak arasndaki ykselti fark ve bunun bitkilerin yetime devresine etkilerine bal ekilde, hayvanclk yapmak gayesiyle vardr. Fakat lkemizde yaylaya gi-dilerin birok yerde, zelliklede Akdeniz Blgesinde olduu gibi, ky kuann bunaltc scaklarndan ka-mak, hatta bayram vb. ksa sreli tatillerde dahi bu s-reyi dinlenerek deerlendirmek amacyla da yapld- bilinmektedir. Bunu yayla yerlemelerinin bir ba-ka tipi olarak ele almak, hayvanclkla ilgisi olmad-n sylemek ve bunlara sayfiye yaylalar isminin ver-mek gerekir.

Trkiyede yaylaclk amacyla yaylalara gme hareketi, genellikle dikey ritmik hareketler eklinde olur. Gme, belli blgelerdeki ky, kasaba ve hatta kentlerle, ykseklerdeki plto dzlkleri ve da ya-malar arasnda cereyan eder. Bu hareket, yaylaclk terimlerinden olan yaylalara gme hareketi (mezra-lara, komlara, ba evlerine, rekreasyon merkezlerine olan yazlk gmelerde burada hatrlanmaldr), bl-geden blgeye baz deiiklikler gsterirse de; genel-likle yln Nisan ve Mays aylarnda balar; 15-20 gn iinde hareket tamamlanr; 3-4 ay yaylada kalnp eko-

Documents

Kültür, Sanat ve Edebiyat