1

Aleś Alachnovič

Koszty zaniechania reform: Białoruś w latach 1991-20111

“Capitalism with Chinese characteristics”

works because of the capitalism,

not the characteristics.2

1. Wstęp

Celem danej pracy jest analiza transformacji systemu gospodarczego Białorusi w okresie od

rozpadu ZSRR w 1991 r. do 2011 r. oraz porównanie jej wyników z wynikami transformacji

gospodarczej w Polsce.

Doświadczenia byłych paostw socjalistycznych, które w latach 1989-1991 rozpoczęły

transformację gospodarki centralnie sterowanej, są bardzo odmienne. Najnowsza historia Europy

Środkowo-Wschodniej dostarczyło niemal idealnych eksperymentów w postaci krajów, które –

startując z socjalizmu – realizowały mniej lub więcej reform. Porównanie wyników takich strategii –

przy uwzględnieniu ewentualnych różnic w warunkach początkowych i szokach zewnętrznych,

wskazuje jakie są koszty zaniechania reform gospodarczych.

Polska i Białoruś są krajami, które dwadzieścia lat temu znajdowały się na bardzo zbliżonym

poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego, ale wybrały różne modele przemian gospodarczych. Dla

porównania białoruskiej gospodarki wybrałem polską gospodarkę również dlatego, że są to kraje

sąsiadujące ze sobą i z punktu widzenia geografii ekonomicznej posiadające podobny klimat,

bogactwa naturalne, warunki rolne i zasoby ludzkie. Mieszkaocy tych krajów mają wspólną

wielosetletnią historię – w ramach unii personalnej Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego

(1385-1569), Rzeczpospolitej Obojga Narodów (1569-1795) i II Rzeczpospolitej (1918-1939), w skład

której wchodziła połowa terytorium współczesnej Białorusi. Białorusini i Polacy są blisko

spokrewnieni ze sobą pod względem etnicznym, kulturowym i językowym, a mimo wszystko przebieg

transformacji i jej przesłanki na Białorusi i w Polsce bardzo się różnią. Tym samym parę krajów

Białoruś/Polska w latach 1989-2011 można z pewnym uproszczeniem3 porównad do par krajów

Niemiecka Republika Demokratyczna/Republika Federalna Niemiec w latach 1949-1990, Północna

Korea/Południowa Korea w latach 1948-2011.

Polska gospodarka w ostatnim dwudziestoleciu bardzo szybko zbliżyła się do modelu

gospodarki rynkowej. Z sektorem prywatnym wytwarzającym ok. 75%. PKB, w pełni

sprywatyzowanym sektorem małych i średnich przedsiębiorstw, ze zliberalizowanym systemem cen

oraz z otwartą gospodarką, Polska jest uznawana za jeden z najbardziej zreformowanych

postsocjalistycznych krajów. Natomiast według międzynarodowych instytucji takich jak Bank

1 Artykuł powstał na podstawie pracy licencjackiej napisanej w Katedrze Międzynarodowych Studiów

Porównawczych Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie pod kierunkiem prof. Leszka Balcerowicza. 2 Zob. Bamboo capitalism, „The Economist”, 10.03.2011.

3 Oczywiście należy zwrócid uwagę na istotne różnice w rozwoju narodu białoruskiego w porównaniu z polskim

narodem (szczególnie posiadanie własnej paostwowości w XX w., proces stanowienia tożsamości narodowej, siłę procesów rusyfikacji i sowietyzacji).

2

Światowy, Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju, Międzynarodowy Fundusz Walutowy przemiany

gospodarcze na Białorusi są najmniejsze wśród transformujących się krajów. Dla białoruskiego

prezydenta nadal aktualne są słowa W. Lenina, że „gospodarka jest kontynuacją polityki, ale

prowadzona innymi metodami”. Należy podkreślid, że władze Białorusi starają się jak najdłużej

zachowad status quo i kontrolowad gospodarkę. Rola, jaką odgrywa paostwo w rozwoju gospodarki,

jest nadal olbrzymia – udział sektora publicznego w tworzeniu PKB wynosi obecnie ok. 70%.4, a

system gospodarczy jest uznawany za system „tłumiący wolnośd gospodarczą” 5.

Wyraźne różnice w rozwoju społeczno-gospodarczym Białorusi i Polski po dwudziestu latach

od upadku komunizmu sugerują, jaki model lepiej służy społeczeostwu. Historia jest najlepszym

sędzią każdego sporu i wydaje się, że w tej sprawie wyrok został już wydany.

2. Polska i Białoruś w 1989 r.

Literatura empiryczna6 podkreśla silny związek pomiędzy rozwojem systemu politycznego a

reformami gospodarczymi w danym kraju. System polityczny tworzy bodźce dla polityków do

podejmowania określonych decyzji w sferze ekonomicznej. W zależności od wyboru polityki

gospodarczej inny będzie rozkład korzyści i kosztów dla poszczególnych grup społecznych, które

następnie będą decydowad o wyborze elit politycznych. Upadek komunistycznej dyktatury w Polsce i

rozpad ZSRR sprawiły, że w pierwszej kolejności naród dokonywał wyboru systemu politycznego, a

dopiero później systemu gospodarczego. W swojej pracy traktuję zmiany w systemie politycznym

jako egzogeniczne determinanty transformacji gospodarczej. Nie analizuję osobno społeczno-

politycznych przesłanek transformacji ustrojowej, ponieważ bez przesłanek ekonomicznych są one

niewystarczające do jej realizacji. Jednak warto o nich pamiętad, ponieważ częściową wyjaśniają,

dlaczego na Białorusi zabrakło zmiany władzy w 1991 r., a później powstało przyzwolenie społeczne

na stanowienie władzy autorytarnej reżimu Łukaszenki, co ostatecznie przyczyniło się do wyboru

innego niż w Polsce modelu transformacji systemowej.

Większości wybitnych ekonomistów zajmujących się transformacją sądzi7, że na dłuższą metę

wyniki ekonomiczne w krajach postsocjalistycznych mniej zależą od warunków wstępnych oraz

szoków zewnętrznych niż od jakości prowadzonej polityki gospodarczej. Jednak moim zdaniem, w

przypadku Białorusi, warunki wyjściowe ustroju politycznego miały wpływ na kształtowanie tej

polityki. Po pierwsze, na progu przemian systemowych na początku lat 90’ na Białorusi całkowicie

zabrakło tradycji zorganizowanej walki społeczeostwa o swoje prawa. Po drugie, białoruskie

społeczeostwo było o wiele bardziej zsowietyzowane niż polskie. W odróżnieniu od Polski rządy partii

komunistycznej trwały na Białorusi nie 44 lat, a 73 lata, czyli dokładnie 3 pokolenia, co oznacza, że

każde pokolenie białoruskiej rodziny, które żyło w 1991 r., zostało wychowane zgodnie z sowiecką

ideologią. Wreszcie, w świadomości Białorusinów nie było „pamięci” o demokracji, ponieważ od

rozbiorów Rzeczpospolitej Obojga Narodów w XVIII w. aż do rozpadu ZSRR w 1991 r. Białorusini nie

mieli własnej paostwowości, a Polska ją miała w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Pierwsze

4 Zob. EBRD (2010), Transition Report.

5 Zob. Heritage Foundation (2011), Index of Economic Freedom.

6Zob. A. Åslund (2007), How Capitalism Was Built: The Transformation of Central and Eastern Europe, Russia,

and Central Asia 7 Zob. A. Krueger (2004), S. Polanec (2004), A. Mervar (2002), O. Havrylyshyn i T. Wolf (2001), S. Fisher i R.

Sahay (2000), M. de Melo, C. Denizer, A. Gelb i S. Tenev (1997), L. Balcerowicz (1995).

3

instytucje niezależnego paostwa tworzyły się w Polsce w latach 20. XX w., a na Białorusi dopiero w

latach 90. Wyżej wymienione różnice w społeczno-politycznym rozwoju dwóch narodów w chwili

upadku komunizmu tylko częściowo tłumaczą, dlaczego na Białorusi istniało społeczne przyzwolenie

na utrzymanie się przy władzy starej elity politycznej po 1991 r., podczas gdy w Polsce w 1989 r.

naród dokonał cywilizacyjnego wyboru na rzecz demokracji. Z kolei historia krajów

postsocjalistycznych potwierdza, że wszędzie tam, gdzie w I fazie przemian przy władzy pozostali

przedstawiciele dawnego porządku, realizowano wyłącznie nieradykalne programy gospodarcze.

System gospodarczy na Białorusi i w Polsce można określid jako socjalizm lub „zniszczony

kapitalizm”8. Te systemy miały wiele cech wspólnych.

1. Dominacja paostwowej własności środków produkcji. Sektor publiczny na Białorusi,

mierzony udziałem sektora publicznego w tworzeniu PKB, w 1991 r. stanowił ok. 95%, a w Polsce w

1989 r. ok. 70%9. W Polsce ważnym wyjątkiem od własności paostwowej było rolnictwo. Polskie

władze komunistyczne zrezygnowały z przeprowadzenia masowej kolektywizacji chłopów po II wojnie

światowej i dlatego rolnictwo pozostało w przeważającej mierze prywatne.

2. Centralne planowanie. W obydwóch gospodarkach, to paostwowa organy planistyczne

określały co produkowad, jak wytwarzad i dla kogo te dobra zostaną przeznaczone.

3. Wysoka redystrybucja dochodów poprzez budżet centralny. Dla przykładu w Polsce w 1989

r. wydatki budżetowe w relacji do PKB stanowiły 49%. Wydatki konsumpcyjne gospodarstw

domowych na Białorusi i w Polsce w relacji do PKB stanowiły w 1990 r. odpowiednio 47% i 48% PKB10,

podczas gdy pozostałe 53% i 52% PKB stanowiły wydatki rządowe oraz inwestycje przedsiębiorstw.

4. Brak konkurencji. Skutkiem ww. trzech podstawowych cech systemu był brak konkurencji

(zarówno wewnętrznej, jak i zagranicznej) w gospodarce centralnie planowanej. W związku z

powyższym gospodarka centralnie planowana pozbawiona była innowacyjności, głównego czynnika

długoterminowego rozwoju gospodarki kapitalistycznej.

5. Uprzemysłowienie. Wysoki stopieo koncentracji w przemyśle charakteryzował obydwa

badane kraje. W 1990 r. udział przemysłu w tworzeniu PKB wynosił 49% na Białorusi oraz 52% w

Polsce11.

Jednak na progu przemian ustrojowych, to co odróżniało system gospodarczy Białorusi od

Polski, był system prawno-instytucjonalny. Pomimo że Polska w okresie po II wojnie światowej była

zależna politycznie od ZSRR, posiadała ona własną paostwowośd i własne instytucje, tj. system

ustawodawczy, system bezpieczeostwa wewnętrznego, system celny, system finansowy, które

zostały stworzone w II Rzeczypospolitej (1918-1939) jeszcze w latach 20. XX w. (tab. 1.). Natomiast

Białoruś, jako kraj wchodzący w skład ZSRR formalnie do 1991 r., właściwie nie miała paostwowości i

należała do ściśle scentralizowanej unii polityczno-ekonomicznej. Białoruś pozbawiona była

większości instytucji narodowych. Przed 1990 r. Białoruś nie miała jeszcze własnych ustaw

regulujących życie gospodarcze oraz własnej polityki monetarnej, polityki fiskalnej i polityki celnej.

Dopiero ogłoszenie przez Radę Najwyższą BSRR deklaracji o niezależności Białorusi w 1990 r. dało

podstawę prawną do tworzenia białoruskiego systemu instytucjonalnego. Przykładowo, ustawę o

Narodowym Banku Białorusi, jak i pierwszy budżet Białorusi uchwalono w grudniu 1990 r., pierwsze

8 Zob. Balcerowicz (1995), Socialism, Capitalism, Transformation.

9 Zob. EBRD (1995), Transition Report.

10 Zob. Monika Bąk, Europa Środkowa i Wschodnia wobec wyzwania transformacyjnego, Gdaosk 2006

11 Dana metodologia badawcza zaliczała również budownictwo do sektora przemysłowego (Zob. M. de Melo, C.

Denizer, A. Gelb and S. Tenev (1997), From Plan to Market: Patterns of Transition).

4

białoruskie pieniądze (rubel białoruski) wprowadzono na początku 1992 r., a Konstytucję Republiki

Białoruś uchwalono dopiero w 1994 r. Białoruski rząd przed rozpoczęciem transformacji gospodarczej

musiał całkowicie od podstaw zbudowad własny system instytucjonalny. Natomiast Polska miała już

doświadczenie w tworzeniu instytucji paostwowych i mogła korzystad z już istniejącej infrastruktury

prawno-instytucjonalnej.

Tabela 1. Stanowienie niektórych instytucji systemu prawno-instytucjonalnego na Białorusi i w Polsce

Instytucje Białoruś Polska

Powołanie banku centralnego 14.12.1990 20.01.1924

Uchwalenie pierwszego budżetu centralnego 21.12.1990 29.07.1924

Wprowadzenie waluty krajowej (częściowe) 01.06.1992 1917-1924 (Marka polska)

Wprowadzenie waluty krajowej (jako jedynego środka płatniczego) 19.10.1994 1924 (Polski złoty)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie aktów normatywnych BSRR.

Do początku lat 90’ gospodarka Białorusi nie funkcjonowała jako samodzielny organizm

gospodarczy, a prowadzona przez jej rządy polityka ekonomiczna była silnie uzależniona od innych

republik ZSRR. W ramach wewnątrzzwiązkowego podziału pracy po II wojnie światowej białoruska

gospodarka pełniła rolę „montowni przemysłowej” czyli ostatniego ogniwa cyklu produkcyjnego. Na

Białorusi rozwijały się przemysły, o wielkim nakładzie surowców i wykwalifikowanej siły roboczej,

które często nie miały na Białorusi ani wystarczającej ilości surowców, ani rynków zbytu12. Wśród

krajów ZSRR Białoruś była drugą najbardziej uprzemysłowioną republiką, a wśród 29 krajów byłego

bloku socjalistycznego białoruska gospodarka była najbardziej zorientowana na eksport13. W 1990 r.

stosunek eksportu do PKB Białorusi wyniósł 50%, a Polski 33%. Świadczy to o silnej specjalizacji

białoruskiej gospodarki, szczególnie w przemyśle maszynowym, przemyśle lekkim oraz przemyśle

paliwowo-energetycznym. Jednak z drugiej strony gospodarka Białorusi była bardziej narażona na

szoki zewnętrzne. Handel zagraniczny Białorusi był słabo zdywersyfikowany – ponad 90% eksportu

przypadało na kraje ZSRR14. Natomiast w Polsce 50% eksportu przypadało na kraje spoza bloku

sowieckiego15, co może świadczyd o wyższym zaawansowaniu technologicznym polskiej produkcji i

mniejszej zależności od handlu z ZSRR.

Przed rozpoczęciem procesów transformacyjnych na Białorusi istniały ekonomiczne

przesłanki do zachowania starego modelu gospodarczego, ponieważ przynosił on dobre wyniki,

zarówno w porównaniu do wyników całego ZSRR, jak i Polski. Przed rozpadem ZSRR w 1991 r. BSRR

była jedną z najbardziej rozwiniętych gospodarek ZSRR. W latach 1970-1989 czysty produkt

materialny16 na Białorusi rósł o 1,7%. szybciej niż w całym ZSRR17. Według badao MFW i Banku

Światowego materialny poziom życia na Białorusi w 1989 r. w porównaniu z poziomem życia w

pozostałych krajach socjalistycznych był bardzo wysoki (tab. 2). Jedynie Chorwacja, Czechosłowacja i

Słowenia mogły pochwalid się wyższym PKB per capita mierzonym parytetem siły nabywczej (PSN).

Wiele krajów postsocjalistycznych, obecnie należących do Unii Europejskiej, w przeliczeniu na

12

Zob. Gromadzki (2007), Energetyczna gra: Ukraina, Mołdawia i Białoruś między Unią a Rosją. 13

Zob. M. de Melo, C. Denizer, A. Gelb and S. Tenev (1997). 14

Ibedem. 15

Ibidem. 16

Radziecki odpowiednik dochodu narodowego (ros. „чистый материальный продукт”). 17

Zob. А. Чубрик (2004), Десять лет роста ВВП в Беларуси: факторы и перспективы.

5

jednego mieszkaoca produkowało w 1989 r. mniej, a nawet o wiele mniej niż Białoruś. W 1989 r. na

Białorusi przeciętna wartośd wytwarzanych dóbr w przeliczeniu na mieszkaoca była o jedną trzecią

większa niż w republikach nadbałtyckich, oraz o kilkanaście procent większa niż w krajów Europy

Środkowo-Wschodniej, w tym Polski (tab. 2).

Tabela 2. Niektóre postsocjalistyczne kraje pod względem PKB i PNB per capita (PSN) w 1989 r. (w USD)

Kraj PKB per capita PSN PNB per capita PSN

Białoruś 6667 7010

Bułgaria (obecnie w UE) 5740 5000

Chorwacja 6919 6171

Czechy (obecnie w UE) 8207 8600

Estonia (obecnie w UE) 6475 8900

Litwa (obecnie w UE) 3603 6430

Łotwa (obecnie w UE) 5204 8590

Polska (obecnie w UE) 5687 5150

Rumunia (obecnie w UE) 3535 3470

Rosja 5627 7720

Słowacja (obecnie w UE) 6969 7600

Słowenia (obecnie w UE) 11525 9200

Węgry (obecnie w UE) 6081 6810 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: S. Fisher and R. Sahay (2000), The Transition Economies After Ten Years i M. de

Melo, C. Denizer, A. Gelb and S. Tenev (1997).

Powyższe zestawienie potwierdzają również dane z głównych urzędów statystycznych

Białorusi i Polski, które przed 1989 r. stosowały podobną metodologię statystyczną. Zarówno poziom

siły nabywczej wynagrodzeo (tab. 3.), jak i poziom konsumpcji (tab. 4.) był wówczas na Białorusi

wyższy niż w Polsce.

Tabela 3. Relacje przeciętnych wynagrodzeo nominalnych do cen detalicznych wybranych towarów żywnościowych na

Białorusi w 1990 r. i w Polsce w 1985 r.

Wynagrodzenie miesięczne wyrażone w:

kg mąki pszennej

kg mięsa wołowego

kostki 250 g masła

tuziny jaj kurzych

kg cukru białego

opakowania 100 g herbaty

Białoruś (1990) 577 80,4 302 184 282 276

Polska (1985) 466 58,9 187 123 267 286 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny (1994), GUS. * Niestety brakuje danych dla Białorusi i Polski dla tego samego roku.

Tabela 4. Spożycie podstawowych produktów spożywczych na Białorusi w 1991 r. i w Polsce w 1989 r.

Spożycie per capita, kg Białoruś Polska

ziarno czterech zbóż w przeliczeniu na przetwory w kg 126 117

ziemniaki w kg 165 143

mięso i podroby w kg 73 69

ryby i przetwory w kg 13 6

jaja w szt. 320 194 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Ministerstwo Statystyki Białorusi (1998), Статистический ежегодник; GUS

(1991), Rocznik Statystyczny.

6

Oczywiście, istnieje problem wiarygodności danych statystycznych dla gospodarek

socjalistycznych. Jednak, nawet gdyby przed 1989 r. białoruski urząd statystyczny zawyżał wskaźniki

gospodarcze i społeczne bardziej niż GUS, to i tak nie zmienia to ogólnego obrazu sytuacji. Białoruś

przed rozpadem ZSRR była gospodarką stosunkowo zamożną na tle regionu, w tym także na tle

krajów, które obecnie należą do Unii Europejskiej. Oprócz wyników gospodarczych Białoruś mogła się

pochwalid również lepszymi wynikami społecznymi. Potwierdza to Human Development Index

opracowywany corocznie przez ONZ, który jest tworzony na podstawie wyników gospodarczych i

edukacyjnych oraz efektywności służby zdrowia. Białoruś w 1990 r. zajmowała 38. miejsce spośród

173 krajów i była na wyższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego niż Polska, a także

niektóre kraje Europy Środkowo-Wschodniej (tab. 5.).

Tabela 5. Wskaźnik Społecznego Rozwoju Białorusi i Polski w 1990 r.

Składowe HDI (dane z 1990 r.) Białoruś Polska

HDI (miejsce na świecie) 38. 48.

oczekiwana długośd życia 71,3 71,8

osiągnięcia systemu edukacji 2,47 2,57

skorygowany PKB per capita 4 889 4 237 Źródło: Opracowanie własne na podstawie United Nations Development Programme (1993), Human Development Report.

W 1990 r. na Białorusi było dwa razy więcej lekarzy i ponad dwukrotnie więcej łóżek

szpitalnych w przeliczeniu na mieszkaoca niż w Polsce (tab. 6.). Współczynnik zgonów niemowląt na

1000 urodzeo, jeden z głównych mierników określających poziom jakości służby zdrowia, był na

Białorusi w 1990 r. o 25 proc. niższy niż w Polsce. Oczekiwana długośd życia, na którą ma wpływ

jakości opieki społecznej w okresie dłuższym niż jeden rok, była na Białorusi i w Polsce na bardzo

zbliżonym poziomie.

Tabela 6. Stan służby zdrowia na Białorusi w 1990 r. i w Polsce w 1989 r.

Wskaźnik Białoruś Polska

Lekarze na 10 000 osób 39 21

Łóżka na 10 000 osób 133 57

Zgony niemowląt (na 1000 urodzeo) 11,9 15,9

Oczekiwana długośd życia mężczyzn 66,3 66,8

Oczekiwana długośd życia kobiet 75,6 75,5 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Ministerstwo Statystyki Białorusi (1998), Статистический ежегодник; GUS

(1991), Rocznik Statystyczny.

Na korzyśd Białorusi świadczyły nie tylko wyniki gospodarcze przed zmianą systemową w

obydwu badanych krajach, ale przede wszystkim ich dynamika. Dostępne dane dot. wzrostu

gospodarczego, wzrostu płac realnych oraz poziomu i dynamiki konsumpcji gospodarstw domowych

wskazują na poprawę warunków życia na Białorusi i stagnację gospodarczą w Polsce w latach 80.

Dochód narodowy brutto per capita na Białorusi w 1990 r. (rok przed rozpadem ZSRR) był o 49,8%

wyższy niż dochód z 1980 r.18, podczas gdy w Polsce w 1988 r. (rok przed zmianą systemu

gospodarczego) dochód narodowy wytworzony per capita był jedynie o 3% wyższy niż dochód z 1980

r.19 Według danych z Rocznika Statystycznego GUS (1992) wynagrodzenie realne na Białorusi w 1991

18

Zob. Richard Kaufman and John Hardt (1993), The Former Soviet Union in Transition. 19

Zob. GUS (1992), Rocznik Statystyczny.

7

r. było o połowę wyższe niż w 1980 r., podczas gdy w Polsce wynagrodzenie realne w ciągu dziesięciu

lat nie zmieniło się i w 1989 r. stanowiło 100,2% wynagrodzenia z 1980 r. – roku, w którym wybuchły

ogólnonarodowe strajki robotnicze i powstał wielomilionowy związek zawodowy „Solidarnośd”.

Białoruska gospodarka przed rozpadem ZSRR ciągle jeszcze była w dobrej kondycji (tab. 6).

Wskaźnik cen detalicznych towarów i usług w 1990 r. był jedynie o 16% wyższy niż w 1980 r. Chociaż

w wyniku rozpadu ZSRR gospodarka Białorusi w 1991 r. skurczyła się o ponad 1%, a inflacja w kraju

osiągnęła poziom trzycyfrowy, to jednak budżet BSRR w 1991 r. notował nadwyżkę, a eksport

znacznie przewyższał import. Białoruś w momencie transformacji nie była obarczona negatywnymi

skutkami spłaty zadłużenia zagranicznego, ponieważ Rosja (RFSRR) po upadku ZSRR przejęła na siebie

obowiązek spłaty zadłużenia zagranicznego byłych republik ZSRR.

Polska gospodarka przed upadkiem komunizmu w 1989 r. odczuwała z kolei silną

nierównowagę makroekonomiczną (tab. 7.). Negatywne tendencje nasilały się z roku na rok. W 1989

r. ceny były ponad trzydziestokrotnie wyższe niż w 1980 r. W sklepach brakowało produktów,

rozwijała się „szara strefa”. W 1989 r. roczna inflacja przekroczyła 250%, a saldo budżetu centralnego

oraz saldo rachunku obrotów bieżących były ujemne. Jednym z głównych problemów polskiej

gospodarki była spłata kredytów zagranicznych, zaciągniętych przez rządzącego w latach 70. Edwarda

Gierka. Polski dług publiczny w ostatnich 20 latach przed transformacją wzrósł ponad

trzydziestokrotnie w ujęciu absolutnym i w relacji do PKB wyniósł 63,4% w 1989 r.20

Tabela 7. Niektóre mierniki makroekonomiczne na Białorusi w 1991 r. i w Polsce w 1989 r. (w proc.)

Mierniki makroekonomiczne Białoruś Polska

Inflacja (r/r) 147,5 251,1

Inflacja (1980=100) 116 3243

Zmiana PKB (r/r) -1,2 0,2

Saldo budżetu (proc. PKB) 1,7 -7,4

Saldo handlu zagranicznego (proc. PKB) 3,4 -1,8

Dług zagraniczny (proc. PKB) 0,1 63,4 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Ministerstwo Statystyki Białorusi (1998), Статистический ежегодник; GUS

(1990, 1993), Rocznik Statystyczny; S. Fisher and R. Sahay (2000); IMF (2011), World Economic Outlook.

Oceniając całośd warunków początkowych Białorusi w porównaniu z Polską, za zdecydowanie

niekorzystne uwarunkowania Białorusi można uznad brak własnego systemu prawno-

instytucjonalnego i brak doświadczenia w tworzeniu własnej paostwowości. W strukturze białoruskiej

gospodarki mniejsze znaczenie odgrywał sektor prywatny, a uzależnienie tej gospodarki od

kompleksu gospodarczego ZSRR było nieporównywalnie większe. Szok zewnętrzny związany z

upadkiem gospodarczych więzów między byłymi republikami ZSRR miał dużo większe przełożenie dla

białoruskiego sektora realnego. Natomiast inne cechy wyjściowe białoruskiej gospodarki, tj. stabilna

sytuacja makroekonomiczna, brak zadłużenia zagranicznego, wysoki poziom życia ludności, wysoko

wykwalifikowana siła robocza, należy uznad za korzystne. Jednak ostatecznie można stwierdzid, że

Białoruś miała gorsze warunki wyjściowe niż Polska.

Podsumowując: w 1989 r. poza społeczno-politycznymi przesłankami istniały w Polsce

również ekonomiczne przesłanki dla transformacji systemowej. Polacy byli zniechęceni zarówno

systemem politycznym, jak i gospodarczym. Poziom życia w Polsce w latach 80’ nie uległ poprawie i w

1989 r. był bardzo zbliżony do poziomu z 1980 r., roku, w którym w całym kraju wybuchły masowe

20

Zob. S. Fisher and R. Sahay (2000).

8

strajki robotnicze. Natomiast białoruską gospodarkę przed rozpadem ZSRR cechował wysoki wzrost

gospodarczy przy stabilnym poziomie cen, dodatnim saldzie budżetowym i dodatnim saldzie handlu

zagranicznego oraz braku zadłużenia. Zarówno gospodarcze, jak i pozagospodarcze wyniki Białorusi

często były lepsze albo zbliżone do ich polskich odpowiedników. Nie tylko poziom, ale przede

wszystkim wzrostowa dynamika dochodu narodowego, produkcji i płac realnych, świadczyły o

polepszającym się dobrobycie białoruskiego społeczeostwa i prawdopodobnie dlatego

przeciwników systemu komunistycznego i gospodarki centralnie planowanej na Białorusi było

znacznie mniej niż w Polsce.

3. Transformacja gospodarcza w latach 1990-2010

Polska była pierwszym krajem socjalistycznym, który rozpoczął zdecydowane reformy

systemowe, w wyniku których ustabilizowała się gospodarka oraz wprowadzono instytucjonalne

zmiany. Bardzo szybko skooczyły się chroniczne niedobory produktów, a ceny przestały gwałtownie

rosnąd. Udało się także wynegocjowad redukcję zadłużenia zagranicznego o połowę, a spłatę

pozostałej części długu rozłożyd w czasie. Wielu ekonomistów ocenia polską transformację jako jedną

z najbardziej skutecznych w grupie krajów postsocjalistycznych21.

Potwierdzeniem tej oceny mogą byd wyniki polskiej gospodarki na tle pozostałych krajów

postsocjalistycznych – najkrótszy okres ujemnej dynamiki produkcji (dwa lata) i najniższy

skumulowany spadek PKB (ok. kilkunastu procent) oraz najwyższy wzrost PKB w stosunku do 1989

r.22. Stało się to możliwe dzięki przyjęciu kompleksowego pakietu reform gospodarczych (tzw. Plan L.

Balcerowicza23) w grudniu 1990 r. Jego celem była stabilizacja i liberalizacja gospodarki oraz

rozpoczęcie budowy wolnorynkowych instytucji. W wyniku prowadzenia konsekwentnej polityki

antyinflacyjnej wspartej liberalizacją mikroekonomiczną, która miała pobudzid prywatną inicjatywę,

już w marcu 1990 r. inflacja w ujęciu miesięcznym spadła do poziomu jednocyfrowego, a od 1992 r.

gospodarka zaczęła się rozwijad.

Eksperci24 podkreślają, że perspektywa członkostwa w Unii Europejskiej wiązała się dla Polski

z silnymi bodźcami społeczno-ekonomicznymi, aby jak najszybciej dostosowad system prawno-

instytucjonalny do systemu funkcjonującego w Europie Zachodniej. Z kolei „pamięd rynkowa” z

okresu przed II wojną światową, kiedy funkcjonowała II Rzeczpospolita, duży udział rolnictwa

prywatnego w rolnictwie PRL oraz silna niechęd do ówczesnego ustroju politycznego sprzyjały

społecznemu przyzwoleniu na szybką transformację gospodarki planowej w gospodarkę rynkową. W

rezultacie, mimo częstych zmian politycznych w pierwszych latach po upadku komunizmu w Polsce25,

kolejni premierzy i ministrowie finansów byli w mniejszym lub większym stopniu kontynuatorami

transformacji wolnorynkowej, a żaden rząd nie zaniechał reform.

Polityka gospodarcza Białorusi wyglądała zupełnie inaczej. Białoruś znajdowała się w ZSRR od

1919 r. i była poddawana znacznie silniejszym represjom, szczególnie w okresie rządów Stalina. W

21

Zob. A. Åslund (2007); Fisher and Sahay (2000); Melo, Denizer, Gelb and Tenev (1997). 22

Zob. EBRD (2010), Transition Report. 23

Jednym z argumentów do przeprowadzenia „terapii szokowej” była możliwośd wykorzystania zaufania społecznego do rządu w tzw. „okresie polityki nadzwyczajnej”, który nastąpił po przełomie politycznym w 1989 r. (zob. L. Balcerowicz (1995)). 24

Zob. A. Åslund (2007), Melo, Denizer, Gelb and Tenev (1997). 25

W ciągu pierwszych pięciu lat transformacji ustrojowej w Polsce zmieniło się pięd rządów (rząd T. Mazowieckiego, J. Bieleckiego, J. Olszewskiego, W. Pawlaka i H. Suchockiej).

9

przeciwieostwie do Polski „upadek komunizmu” na Białorusi w 1991 r. nie doprowadził do

gwałtownej zmiany władzy politycznej. Wybrana w 1990 r. Rada Najwyższa Białorusi, jedyny wówczas

organ ustawodawczy, obradowała pełną kadencję aż do 1995 r. Przeważająca komunistyczna

większośd odrzuciła w 1992 r. wniosek o samorozwiązanie. Białoruski Narodowy Front, jedyna

opozycyjna partia w kraju, posiadała w Radzie zaledwie 10% mandatów. Należy zaznaczyd, że

powołanie pierwszego niekomunistycznego rządu na Białorusi odbyło się dopiero po pierwszych

wyborach prezydenckich, w połowie roku 1994. Do tego czasu władzę sprawował rząd Viačesłava

Kiebiča, wybrany jeszcze w 1990 r. To oznacza, że w pierwszych latach niepodległości (1990-1994)

reformy gospodarcze mieli przeprowadzad ci sami ludzie, którzy wcześniej byli zwolennikami

gospodarki centralnie planowanej. Przedstawiciele starego reżimu, którzy pozostali przy władzy po

uzyskaniu niepodległości przez Białoruś, próbowali jak najdłużej utrzymad stary system polityczny i

gospodarczy, dlatego też nie wprowadzili radykalnych zmian systemowych26.

Można powiedzied, że Białoruś nadal nie przeszła transformacji wolnorynkowej. Od momentu

ogłoszenia niepodległości w 1990 r. do wyborów prezydenckich w 1994 r., rząd prowadził politykę

bardzo powolnej liberalizacji i prywatyzacji, kompletnie nie radząc sobie z nierównowagami

gospodarczymi – w 1994 r. ciągle jeszcze spadała produkcja, a stopa inflacji osiągnęła poziom ok.

2000 proc. w ujęciu rocznym. Koncentracja środków produkcji w rękach paostwa oraz brak regulacji

prawno-instytucjonalnych doprowadziły do korupcji i rozwoju czarnego rynku, co sprzyjało procesowi

rozwarstwienia społecznego. W związku z tym Rada Najwyższa straciła kredyt zaufania społecznego

niezbędny do przeprowadzenia reform, a nazwę „gospodarka rynkowa” Białorusini zaczęli kojarzyd ze

złą sytuacją gospodarczą i z kompletnym chaosem27.

W takich warunkach w wyborach prezydenckich w 1994 r. zwyciężył Alaksandr Łukaszenka,

który obiecywał narodowi wzmocnienie dyscypliny i powrót do czasów „socjalistycznego dobrobytu”.

Od samego początku Łukaszenka dążył do przejęcia nieograniczonej władzy w kraju. Na fali

początkowej popularności przeprowadził dwa referenda w 1995 r. i 1996 r., które zwiększyły

uprawnienia prezydenta, wskutek czego trójpodział władzy na Białorusi w rzeczywistości przestał

istnied. Drugie referendum nie jest uznawane przez społecznośd międzynarodową, ponieważ jego

ogłoszenie było sprzeczne z ówcześnie obowiązującą na Białorusi konstytucją, a jego wyniki uznano

za sfałszowane. Wiele zachodnich krajów do dziś nie uznaje Łukaszenki za prezydenta Białorusi (m.in.

w UE Łukaszenko jest personą non-grata). w wyniku naruszenia konstytucji i wskutek łamania praw

obywatelskich Łukaszenka doprowadził do izolacji paostwa białoruskiego na arenie

międzynarodowej28.

Po dojściu do władzy Łukaszenka powstrzymał dalsze reformy rynkowe i zaczął dążyd do

wzmocnienia paostwowej kontroli również nad gospodarką. Zgodnie z najnowszymi

międzynarodowymi rankingami, oceniającymi postęp w zakresie transformacji gospodarczej i

politycznej, Białoruś zajmuje jedno z ostatnich miejsc spośród wszystkich krajów postsocjalistycznych

Europy Środkowo-Wschodniej oraz Azji Centralnej. Według Europejskiego Banku Odbudowy i

26

Zob. L. Złotnikow, N. Złotnikowa (1996), Problemy reform gospodarczych w Białorusi. 27

PKB Białorusi spadł w latach 1991-1995 o 37 proc. Na podstawie S. Fisher and R. Sahay (2000). 28

W tej chwili Białoruś nie ma prawie żadnych szans na wstąpienie do UE oraz WTO. Ponadto, Białoruś nie wykorzystuje możliwości wsparcia międzynarodowych instytucji, które sprzyjają likwidacji negatywnych skutków transformacji. Jeszcze do niedawna członkostwo Białorusi w Banku Światowym, MFW, EBOiR, programach międzynarodowych funduszy i UE, Radzie Europy było ograniczone lub nawet zawieszone z powodu cofnięcia przemian gospodarczych i politycznych w 1995 r., wkrótce po dojściu Łukaszenki do władzy. Dopiero reformy w latach 2008-2009 umożliwiły wznowienie dialogu z niektórymi z tych organizacji.

10

Rozwoju (EBOiR)29 spośród 29 krajów postsocjalistycznych jedynie Turkmenistan przeprowadził mniej

reform strukturalnych niż Białoruś. Natomiast wskaźniki transformacyjne dla Polski należą do jednych

z najwyższych. Co ciekawe, wg szacunków EBOiR udział sektora prywatnego w gospodarce Białorusi

w 2010 r. był dokładnie taki sam jak w Polsce w 1989 r. – 30% PKB (rys. 1.). Przez 20 lat od

rozpoczęcia transformacji gospodarczej, Białoruś przeprowadziła mniej reform strukturalnych niż

Polska w pierwszym roku transformacji w 1990 r. (rys. 2.). Warto podkreślid, że wskaźniki oceniające

„postęp transformacyjny” na Białorusi w ostatnim roku były tylko minimalnie wyższe niż te, które

odnotowano w 1995 r., na początku rządów Łukaszenki (rys. 2.). Według Indeksu Wolności

Gospodarczej publikowanego corocznie przez Heritage Foundation30 w 2011 r. na 179 krajów Białoruś

zajmuje 155. miejsce, znajdując się w grupie krajów o „represjonowanej wolności gospodarczej” –

dokładnie pomiędzy Malediwami i Lesotho. Polska w tym rankingu zajmuje 68. miejsce, znajdując się

w grupie krajów o „umiarkowanej wolności gospodarczej” – pomiędzy Turcją i Portugalią.

Rysunek 1 Udział sektora prywatnego w gospodarce Białorusi i Polski, w latach 1989-2010, w % PKB

Źródło: opracowanie własne na podstawie EBRD (1995-2010), Transition Report.

Rysunek 2. Średnia arytmetyczna wszystkich wskaźników postępu transformacji EBOiR dla Białorusi i Polski w latach

1989-2010 (gdzie 1 oznacza gospodarkę centralnie sterowaną, a 4+ gospodarkę rynkową typu zachodniego).

Źródło: Opracowanie własne na podstawie EBRD (1995-2010), Transition Report.

4. Przyczyny zaniechania reform

29

Zob. EBRD (2010), Transition Report. 30

Zob. Heritage Foundation (2011), Index of Economic Freedom.

0

10

20

30

40

50

60

70

80

Białoruś Polska

0,00

0,50

1,00

1,50

2,00

2,50

3,00

3,50

4,00

4,50

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Białoruś Polska

11

Białoruski przykład transformacji stanowi wyzwanie dla tradycyjnego paradygmatu

transformacji31. Kraj odnotował stosunkowo niski skumulowany spadek PKB po rozpadzie ZSRR, a po

1996 r. nastąpiło silne ożywienie (rys. 3.), mimo tego, że na Białorusi przebieg stabilizacji i

wprowadzania reform instytucjonalnych odbywało się bardzo powoli. Eksperci podkreślają, że w

przypadku Białorusi „transformacja ledwo się rozpoczęła”32.

Rysunek 3. Dynamika realnego PKB Białorusi i Polski w latach 1992-2010.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Białoruskiego Komitetu Statystycznego.

Prowadzenie przez Łukaszenkę w latach 1995-2010 polityki gospodarczej skoncentrowanej na

utrzymaniu starego systemu gospodarczego stało się możliwe wyłącznie dzięki bezprecedensowemu

wsparciu gospodarczemu ze strony Rosji, w zamian za polityczne obietnice przyśpieszenia procesów

integracyjnych obu krajów33. Rosyjskie wsparcie gospodarcze można rozpatrywad na czterech

płaszczyznach:

Import tanich rosyjskich surowców naturalnych (ropa i gaz) na potrzeby krajowe Białorusi.

Eksport na Zachód po cenach rynkowych produktów naftowych przetworzonych z taniej

rosyjskiej surowej ropy.

Bezcłowy handel z Rosją, otwierający dostęp do rynków ze 140 mln ludności.

Rosyjskie kredyty dla Białorusi na preferencyjnych warunkach.

Pomimo braku złóż ropy naftowej i gazu na Białorusi, 35-38% wartości całego eksportu kraju

stanowi eksport produktów mineralnych, w tym przede wszystkim eksport produktów naftowych.

Według danych Międzynarodowej Agencji Energetycznej w 2007 r. Białoruś była 9. krajem na świecie

pod względem wielkości eksportu netto produktów naftowych (13 mln ton)34. Białoruś wykorzystuje

na potrzeby krajowe tylko jedną trzecią importowanej ropy z Rosji, przy czym cena surowej ropy dla

Białorusi do 2007 r. była bardzo zbliżona do cen obowiązujących na rosyjskim rynku wewnętrznym.

Pozostała częśd surowej ropy jest przetwarzana w białoruskich rafineriach i eksportowana na Zachód

31

Zob. Fisher and Sahay (2000). 32

Ibidem. 33

Zanim Łukaszenko doszedł do władzy, stosunki międzypaostwowe Białorusi z Rosją nie wyróżniały się na tle stosunków Rosji z innymi byłymi republikami ZSRR (poza paostwami bałtyckimi). Proces integracji obu paostw rozpoczął się w styczniu 1995 r. od utworzenia Związku Celnego Białorusi i Rosji. 34

Zob. International Energy Agency (2009), Key World Energy Statistics, str. 21.

-12,0%

-10,0%

-8,0%

-6,0%

-4,0%

-2,0%

0,0%

2,0%

4,0%

6,0%

8,0%

10,0%

12,0%

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Białoruś Polska

12

po cenach rynkowych, czyli do 2007 r. – dwu-trzykrotnie wyższych. Jeszcze większy przywileje

cenowe Białoruś miała na importowanym z Rosji gazie. Dla porównania - cena 1 tys. m3 gazu dla

Białorusi w I kw. 2011 r. (230 USD) względem Ukrainy i Polski była taosza o ok. 18% i 28%

odpowiednio, podczas gdy np. w 2006 r. cena gazu dla Białorusi (46 USD) była taosza odpowiednio

dwu- i pięciokrotnie. Nadwyżka finansowa, w wysokości od kilkuset milionów do kilku miliardów

dolarów rocznie, uzyskiwana na reeksporcie ropy naftowej podtrzymywała białoruski wzrost

gospodarczy w ostatnich 15 latach. Natomiast tania ropa i gaz na potrzeby krajowe zapewniała

białoruskim przedsiębiorstwom konkurencyjnośd na tle regionu.

Według rosyjskiego politologa Andrieja Suzdalcewa35: „Od początku istnienia umowy

związkowej Białorusi z Rosją do 1 stycznia 2010 r. Rosja «wlała» w Białoruś 52 mld dolarów”, co

oznacza „dotacje” w wysokości 16,8% PKB rocznie przez cały okres 1995-2009. Należy podkreślid, że

są to jedynie bezpośrednie subsydia, które można oszacowad. Dodatkowo, trzeba uwzględnid

olbrzymie korzyści dla gospodarki Białorusi ze względu na bezcłowy handel z Rosją. Rosja jest

głównym partnerem handlowym Białorusi – import z Rosji stanowi prawie 2/3 całkowitego importu

Białorusi, a eksport do Rosji 1/3 całkowitego eksportu (tab. 8.). Dla porównania szacuje się, że w

latach 2007-2013 Polska otrzyma od UE w sumie 87 mld euro, a do budżetu odda 22 mld euro, co

oznacza, iż „na czysto” otrzyma ok. 65 mld euro – czyli ok. 3,2% PKB rocznie.

Tabela 8. Udział handlu z Rosją w handlu zagranicznym Białorusi w latach 1995, 2000-2009

1995 2000 2005 2006 2007 2008 2009

Import z Rosji 54% 65% 61% 59% 60% 60% 58%

Eksport do Rosji 46% 51% 36% 34% 37% 32% 32%

Źródło: opracowanie własne na podstawie Białoruskiego Komitetu Statystycznego (2001, 2007, 2010),

Статистический ежегодник.

Jedynie tak olbrzymie dotacje zewnętrzne umożliwiają Białorusi utrzymanie wzrostu

gospodarczego bez reformowania gospodarki. Dzięki Rosji Łukaszenka z roku na rok zapewnia

odczuwalną poprawę poziomu życia na Białorusi, pozostawiając sobie kontrolę nad gospodarką, od

której pośrednio zależy jego władza. Jednak konflikty gazowe i naftowe, które od 2006 r. wybuchają

pod koniec każdego roku w momencie podpisania umów surowcowych pomiędzy Białorusią a Rosją,

ujawniają słabośd białoruskiej gospodarki. Białoruś nie jest w stanie płacid za surowce energetyczne

po cenach rynkowych, a każda podwyżka ceny jest traktowana jako atak na niezależnośd kraju.

Znaczenie rosyjskich „dotacji” podkreśla również fakt, że gdy Rosja w 2007 r. zmieniła swoje

nastawienie do Białorusi i zaczęła stopniowo wprowadzad cło na eksportowaną do Białorusi ropę i

podwyższad ceny surowców, domagając się ekonomicznych ustępstw (sprzedaży najważniejszych

białoruskich przedsiębiorstw oraz wprowadzenia unii monetarnej), sytuacja gospodarcza na Białorusi

szybko się pogorszyła – bardzo mocno wzrósł deficyt handlu zagranicznego, a płace realne przestały

szybko rosnąd. W odpowiedzi na pogarszającą się sytuację gospodarczą rząd Białorusi rozpoczął

nawet stopniowo wprowadzad reformy gospodarczych, co odzwierciedlają wyższe wskaźniki

transformacyjne EBOiR oraz usprawnienia w prowadzeniu przedsiębiorstw.

Jednak rosyjskie ukryte dotacje dla białoruskiej gospodarki wkrótce znikną. Albo stanie się to

z przyczyn politycznych, poprzez zmuszenie Łukaszenki do integracji z Rosją, na którą nie może sobie

pozwolid, ponieważ utraciłby dotychczasową, nieograniczoną władzę, albo gospodarczych – z

35

Program informacyjny Abjektyŭ białoruskiej stacji telewizyjnej Biełsat, 4.04.2010.

13

powodu przystąpienia Rosji do Światowej Organizacji Handlu (WTO), która wymaga wprowadzenia

przez Rosję cen rynkowych na wszystkie dobra i usługi.

5. Polska i Białoruś w 2011 r.

Oficjalne dane podawane przez Białoruski Urząd Statystyczny pokazują, że gospodarka

Białorusi w ostatnich dziesięciu latach doganiała kraje rozwinięte, rozwijając się z przeciętnym

rocznym wzrostem gospodarczym rzędu 8%. Istnieją jednak poważne zastrzeżenia co do sposobu

liczenia PKB na Białorusi36. Mimo tak spektakularnego wzrostu gospodarczego przeciętne

wynagrodzenie brutto na Białorusi w marcu 2011 r., 1367 zł37, było prawie trzykrotnie mniejsze niż w

Polsce – 3634 zł38. Płaca minimalna od stycznia 2011 r. wynosi na Białorusi 405 zł, czyli ponad

trzykrotnie mniej niż w Polsce – 1317 zł. Przeciętny zasiłek dla bezrobotnych na Białorusi w styczniu

2011 r. wyniósł 60 zł, podczas gdy w Polsce podstawowy zasiłek był ponad 10-krotnie wyższy i wynosi

– 742 zł w okresie pierwszych trzech miesięcy oraz 583 zł w okresie kolejnych miesięcy posiadania

prawa do zasiłku39. W marcu 2011 r. przeciętna emerytura na Białorusi wyniosła 516 zł40 wobec

ponad trzykrotnie większej przeciętnej emerytury w Polsce – 1,788 zł41. Co ciekawe, ceny na Białorusi

nie są dużo niższe niż w Polsce. Przykładem może byd cena Big Maca – wystandaryzowana kanapka,

która w Miosku kosztuje 7,2 zł, a w Warszawie 8,7 zł (o 1/5 droższy). Zatem statystyczny Białorusin

może kupid 189 takich kanapek za miesięczną wypłatę, a Polak – 418 sztuk. Ponadto, w chwili pisania

tego tekstu bardzo niepewna jest sytuacja na rynku walutowym na Białorusi. Najprawdopodobniej

białoruski rubel ulegnie deprecjacji rzędu 20-40%, co jeszcze doprowadzi do jeszcze większego

zubożenia białoruskiego społeczeostwa. Już teraz Białorusini nie mogą kupid zagraniczną walutę po

oficjalnym kursie, a kurs nieoficjalny jest wyższy o ponad 30%. Dlatego ww. dane o białoruskich

płacach, zasiłkach i emeryturach należałoby liczyd po nieoficjalnym kursie. Na rysunku 4. widad, że

pomiędzy wynikami białoruskiej a polskiej gospodarki znajduje się przepaśd.

Poziom życia społeczeostwa można mierzyd m. in. poprzez ocenę struktury wydatków

gospodarstw domowych. W społeczeostwach, w których rośnie realny poziom dochodów obserwuje

się spadek udziału wydatków na żywnośd. Po dwudziestu latach od upadku komunizmu w Polsce

udział ten spadł o połowę – z 50,6 proc. w 1990 r. do 25,6 proc. w 2008 r., podczas gdy Białorusini w

2008 r. nadal wydawali na żywnośd stosunkowo dużo, bo ponad 40 proc. swoich dochodów42.

Niewątpliwie pozytywnym aspektem białoruskiej gospodarki jest niski poziom bezrobocia. Na

Białorusi praktycznie nie występuje długoterminowe bezrobocie, chociaż oficjalne dane o

jednoprocentowym bezrobociu są mało wiarygodne. Białoruś jest krajem o stosunkowo niskim

rozwarstwieniu społecznym, czym chwali się oficjalna propaganda. Nierównośd dochodów mierzona

36

Zob. IMF (2004), Country Report No. 04/141; А. Чубрик (2003), Белорусский экономический рост: загадка или мираж [в:] Беларусь: выбор пути, ІПМ. 37

Dane Białoruskiego Komitetu Statystycznego przeliczone według kursu Narodowego Banku Białorusi z dn. 28.04.2011. 38

Dane GUS o przeciętnym wynagrodzeniu w sektorze przedsiębiorstw w marcu 2011 r. 39

Dane Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. 40

Dane Białoruskiego Komitetu Statystycznego przeliczone według kursu NBB z dn. 28.04.2011. 41

Zob. Średnia emerytura wzrośnie o 53 złote, Andrzej Gębarowski, „Dziennik Zachodni”, 09.03.2011. 42

Zob. GUS (1991), Rocznik Statystyczny; Biał. Kom. Stat. (2009), Потребительские расходы домашних хозяйств; GUS (2009), Budżety gospodarstw domowych w 2008 r.

14

współczynnikiem Giniego dla gospodarstw domowych jest jedną z najniższych na świecie43. Jednak

dążenie do sprawiedliwości społecznej na Białorusi nie powinno oznaczad solidarnego życia w

biedzie. Przypomnę, że przeciętne wynagrodzenie na Białorusi jest jedynie nieznacznie wyższe niż

płaca minimalna w Polsce.

Rysunek 4. Niektóre mierniki dochodu gospodarstw domowych na Białorusi względem Polski (100 proc.) w marcu 2011 r.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Białoruskiego Komitetu Statystycznego oraz GUS.

* Po dewaluacji ceny większości dóbr i usług wzrosną, chociażby ze względu na wzrost kosztów importu, a białoruska

produkcja jest bardzo importochłonna. Dlatego względna cena Big Maca po dewaluacji zostaje na poziomie zbliżonym do tej

sprzed dewaluacji.

Również pod względem mierników rozwoju społecznego Białoruś wypada znacznie gorzej niż

Polska. Według Raportu Społecznego Rozwoju w 2010 r. Białoruś zajęła 61. miejsce na świecie, a

Polska 41. miejsce. Chociaż przypomnę, że w 1990 r., to Białoruś była na 38. miejsce, podczas gdy

Polska dopiero na 48.

Jednym z podstawowych mierników odzwierciedlających stan zdrowia społeczeostwa,

świadczącym o jakości opieki zdrowotnej czy o warunkach życia społeczeostwa jest oczekiwana

długośd życia (rys. 5.). Warto zaznaczyd jego wzrost o prawie cztery lata w Polsce: z 71,8 lat na

początku transformacji do 76 lat w 2010 r. Natomiast na Białorusi oczekiwana długośd życia po

rozpadzie ZSRR skróciła się o 1,5 roku.

Kolejnym potwierdzeniem niekorzystnych warunków społeczno-gospodarczych na Białorusi

jest ujemna dynamika przyrostu ludności. W okresie 1989-2009 wg danych ogólnonarodowych

spisów powszechnych liczba ludności Białorusi skurczyła się o prawie 0,7 mln ludzi, czyli o 6,5%,

podczas gdy w Polsce liczba ludności pozostała na tym samym poziomie, 38,1 mln44.

43

Zob. United Nations University (2008), World Income Inequality Database. 44

Zob. GUS (1990, 2009), Rocznik Statystyczny.

100% 100% 100% 100% 100%

38%31%

8%

29%

83%

26%22%

6%

20%

83%*

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

przeciętna płaca brutto

płaca minimalna zasiłek dla bezrobotnych

przeciętna emerytura

cena Big Maca w stolicy

Polska Białoruś Białoruś po 30-proc. dewaluacji

15

Rysunek 5. Oczekiwana długośd życia na Białorusi i w Polsce w 1990 r. i 2010 r.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie UNDP (1993, 2010), Human Development Report.

Przyszłośd nie wróży nic dobrego białoruskiemu modelowi gospodarki. Wysoka inflacja,

wysoki deficyt na rachunku obrotów bieżących oraz rosnące zadłużenie zagraniczne (tab. 9) świadczą

o dużych nierównowagach w rozwoju gospodarczym Białorusi. Przykładowo - w ciągu ostatnich

dziesięciu lat podstawowy koszyk towarów i usług, tzw. CPI, zdrożał w Polsce o ok. 40%, podczas gdy

na Białorusi cena analogicznego koszyka wzrosła ponad dziewięciokrotnie45. Białoruś, jako kraj silnie

uzależniony od handlu zagranicznego46, ucierpiała w latach 2007-2009 z powodu kryzysu i napiętych

stosunków z Rosją od 2007 r. Wzrosły ceny importu ropy i gazu z Rosji, a spadły ceny głównego

produktu eksportowego na Zachód, soli potasowej. Od początku 2007 r. deficyt na rachunku obrotów

bieżących ciągle się pogarsza i w relacji do PKB osiągnął niebezpieczny poziom 15,5% w 2010 r.

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) na Białorusi nadal są niewielkie i nie wystarczają do

sfinansowania deficytu handlowego (tab. 9). Dlatego, aby, z jednej strony, sfinansowad powiększający

się deficyt obrotów handlowych, a z drugiej strony, podtrzymad kurs białoruskiego rubla, rząd

zdecydował się na zaciąganie kredytów zagranicznych.

W 2010 r. BIZ (1,3 mld USD) sfinansowały niecałe 15% deficytu handlu zagranicznego

Białorusi, a pozostałe 85% sfinansowano kredytami zagranicznymi (czyli 6,5 mld USD) oraz rezerwami

walutowymi (0,8 mld USD). W ten sposób zadłużenie zagraniczne Białorusi w ciągu czterech ostatnich

lat wzrosło ponad czterokrotnie – z 6,8 mld USD na początku 2007 r. do 28,5 mld USD na początek

2011 r. (rys. 6.) i zgodnie z zapowiedziami rządu w najbliższym czasie będzie nadal rosło, stanowiąc

poważne zagrożenie dla stabilności gospodarki w przyszłości. Prawie połowa obecnego zadłużenia

zagranicznego Białorusi stanowią kredyty krótkoterminowe, z terminem zapadalności do jednego

roku. Polityka finansowania wzrostu gospodarczego zadłużeniem zaczyna przypominad piramidę

finansową, ponieważ rząd zaciąga coraz większy kredyt dla pokrycia wcześniejszych długów. Historia

gospodarcza Polski pokazała, czym dla gospodarki może się skooczyd zaciąganie wysokiego długu

zagranicznego przez rząd – długi zaciągane przez Gierka w latach 70. doprowadziły do bankructwa

polskiego paostwa na początku i pod koniec lat osiemdziesiątych.

45

Białoruski Komitet Statystyczny (2010), Статистический ежегодник,; GUS (2010), Rocznik Statystyczny. 46

Wartośd obrotów towarowych handlu zagranicznego Białorusi w 2008 r. wyniosła 130% PKB, podczas gdy dla Polski analogiczny wskaźnik wyniósł 72%. polskiego PKB (Zob. BKS (2010); GUS (2010)).

71,3

69,6

71,8

76,0

66

68

70

72

74

76

78

1990 r. 2010 r.

Białoruś Polska

16

Tabela 9. Deficyt handlowy, BIZ, zadłużenie zagraniczne (proc. PKB) Białorusi i Polski w latach 2006-2010

Miernik 2006 2007 2008 2009 2010

Saldo rachunku obrotów bieżących, Białoruś -3,9 -6,7 -8,6 -13,0 -15,5

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne, Białoruś 0,9 4,0 3,5 3,6 2,4

Zadłużenie zagraniczne na koniec roku, Białoruś 18,5 27,6 24,9 45,1 52,2

Saldo rachunku obrotów bieżących, Polska -2,7 -4,8 -4,8 -2,2 -3,3

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne, Polska 5,8 5,5 2,8 2,7 2,1

Zadłużenie zagraniczne na koniec roku, Polska 46,6 48,4 57,0 59,6 65,5

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Word Economic Outlook (2011), IMF oraz Статистический ежегодник (2009),

Białoruski Komitet Statystyczny; Rocznik Statystyczny (2010), GUS; dane za 2010 r. podane przez NBB na

http://nbrb.by/statistics/BalPay/ oraz GUS na www.stat.gov.pl.

Rysunek 6. Zadłużenie zagraniczne Białorusi w latach 1995-2009 (mln USD)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Narodowego Banku Białorusi.

Na początku lat 90. powtarzane było na Białorusi rosyjskie powiedzenie: „Kura nie ptica,

Polsza nie zagranica”. (Kura to nie ptak, a Polska to nie zagranica). Minęło 20 lat i nie ulega

wątpliwości, że Polacy żyją dużo lepiej niż Białorusini. Spora częśd młodych Białorusinów są gotowi

wiele dad, żeby mieszkad i studiowad w Polsce. Alternatywna droga cywilizacyjnego rozwoju, którą

wybrał 17 lat temu Alaksandr Łukaszenka, nie przyniosła oczekiwanych rezultatów. Nierównowaga

białoruskiej gospodarki wcześniej, czy później zmusi władze Białorusi do przeprowadzenia

wolnorynkowych reform. Dopiero wtedy na Białorusi będzie możliwy proces systematycznego

zmniejszania różnicy w poziomie dochodu na mieszkaoca w stosunku do krajów rozwiniętych.

6. Wnioski

Różnic wyników gospodarczych i pozagospodarczych Polski i Białorusi nie można

wytłumaczyd niekorzystnymi warunkami początkowymi Białorusi, ponieważ przed 1989 r. ten kraj był

na zbliżonym, albo nawet na wyższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego niż Polska.

Ponadto, siła oddziaływania warunków początkowych i wstrząsów zewnętrznych (rozpad RWPG i

ZSRR) na osiągane wyniki malała z upływem czasu. Na przykład: rozpad RWPG i ZSRR miał bardziej

negatywny wpływ na gospodarkę Białorusi, niż Polski. Jednak w przypadku Białorusi uzależnienie od

gospodarki byłego ZSRR po dojściu Łukaszenki do władzy zaczęło przynosid wysoką rentę

6 844

12 49715 154

22 060

28 512

0,0

5 000,0

10 000,0

15 000,0

20 000,0

25 000,0

30 000,0

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

17

ekonomiczną w postaci tanich rosyjskich surowców energetycznych. Z punktu widzenia oceny

przemian gospodarczych po 20 latach transformacji, rozpad ZSRR ma ograniczone znaczenie. Z

powodu tego rozpadu ucierpiały przecież na przykład także kraje bałtyckie, a jednak dzisiaj są one

bogatsze niż Białoruś i są członkami UE.

Rozłożenie reform w czasie nie pozwoliło Białorusi uniknąd wysokich kosztów społecznych –

spadku oczekiwanej długości życia oraz relatywnie niskich dochodów gospodarstw domowych.

Uniemożliwiło jej także szybką stabilizację ekonomiczną.

Różnice w wynikach transformacji na Białorusi i w Polsce są uderzające.

– Po pierwsze, przeciętne dochody Białorusinów są ponad 3-krotnie niższe niż w Polsce, a po

uwzględnieniu dewaluacji białoruskiego rubla, te różnica jest ponad 4-krotnie. Chociaż ceny

na Białorusi nie są dużo taosze niż w Polsce.

– Po drugie, przy tak niskich dochodach ponad 40% swoich wydatków Białorusini przeznaczają

na żywnośd, podczas gdy w Polsce odsetek ten wynosi tylko 25%. Dlatego na dobra wyższego

rzędu (kultura, rekreacja, edukacja, dobra luksusowe) Białorusini wydają znacznie mniej niż

Polacy, zresztą nie tylko w ujęciu absolutnym, ale również relatywnym.

– Po trzecie, oczekiwana długośd życia nowonarodzonego Białorusina jest o 1,5 roku krótsza niż

przed rozpadem ZSRR i o 6,5 roku krótsza niż obecnie w Polsce.

– Po czwarte, mimo że 20 lat temu Białoruś była jednym z najbogatszych krajów Europy

Środkowo-Wschodniej, dziś jest to kraj izolowany politycznie i zacofany gospodarczo. Z

powodu politycznej samoizolacji Białoruś nie ma dziś takich bodźców do szybkiego

dostosowywania systemu prawno-instytucjonalnego do standardów UE, jakie miała

wcześniej Polska. Ponadto nie korzysta z olbrzymich możliwości finansowych i cywilizacyjnych

wynikających z akcesji do UE (m.in. transfer know-how, swoboda przepływu towarów, usług,

kapitału i zasilanie finansowe z funduszy strukturalnych).

– Po piąte, nawet w 20 lat po rozpoczęciu reform na Białorusi, jej gospodarka jest ciągle

niestabilna, a fundamenty długookresowego wzrostu - zachwiane.

Białoruski model gospodarki z dominującym sektorem paostwowym za rządów Łukaszenki

mógł się rozwijad wyłącznie dzięki zewnętrznemu wsparciu. O ile w latach 1995-2006 gospodarka

szybko się rozwijała dzięki olbrzymim rosyjskim „dotacjom”, to zachowanie wysokiej dynamiki PKB w

latach 2007-2010 zostało osiągnięte kosztem szybkiego zadłużania się kraju, do niepokojących

poziomów. Białoruś nieuchronnie zmierza do tego momentu, gdy już nie będzie w stanie obsługiwad

swoje zadłużenie i wtedy trzeba będzie zawiesid spłatę kredytów i rozpocząd trudne reformy

gospodarcze. W przypadku braku kompleksowych reform Białorusi grozi załamanie gospodarki już w

najbliższych latach.

Historia gospodarcza pokazuje, że żaden kraj postsocjalistyczny nie może uniknąd

transformacji rynkowej, ponieważ gospodarka centralnie sterowana jest nieefektywna, a dystans w

rozwoju ekonomiczno-społecznym pomiędzy krajami, które zreformowały gospodarkę (na przykład

Polską) a tymi, które zaniechały reform (na przykład Białorusią) stale się powiększa. Białoruś jest

obecnie tylko nieznacznie lepiej przygotowana do przeprowadzenia transformacji gospodarczej niż

tuż po rozpadzie ZSRR. Białoruska gospodarka próbuje utrzymad swoją konkurencyjnośd dzięki

taoszemu importowi surowców naturalnych. Jednak w chwili pełnego wycofania rosyjskich

subsydiów oraz z powodu narastających trudności ze spłatą zadłużenia zagranicznego, władze

18

Białorusi zostaną zmuszone do przyśpieszenia przemian gospodarczych. Wtedy może się okazad, że

Białoruś, podobnie jak Polska, wybierze model radykalnej transformacji.

Tyle, że zrobi to o 20 lat później…