KONTINUITET DRŽAVNOSTI BOSNE I HERCEGOVINE, ZAVNOBIH I

535

DOI: 10.5644/PI2019.179.24

KONTINUITET DRŽAVNOSTI BOSNE I HERCEGOVINE, ZAVNOBIH I EVROPSKE INTEGRACIJE

Dženana Čaušević*

Sažetak

Proces evropskih integracija kao sredstvo uspostave trajnog mira i stabil-nosti u Evropi predstavlja fenomen XX stoljeća. Ideja o ujedinjenju Evrope javlja se već u 15. stoljeću. Temelji evropskih integracija postavljeni su na-kon Prvog svjetskog rata, a stvarni proces integracija započinje tek sredinom prošloga stoljeća. Jean Monnet, Robert Schuman i drugi su se zalagali za stvaranje jedne političke unije, tj. evropske federacije, danas Evropske unije.

Razmatrajući položaj i kontinuitet u razvitku države Bosne i Hercegovine, u kontekstu evropskih integracija, može se istaći da se Bosna od svog nastan-ka u ranom srednjem vijeku, a i kasnije tokom svog historijskog razvitka, odlikovala određenim specifičnostima, kako u geopolitičkom, kulturno-hi-storijskom, tako i u civilizacijskom pogledu, pripadajući uvijek evropskom krugu država. Osnovna obilježja njenog milenijskog postojanja su kontinuitet teritorije i imena Bosna te kontinuitet njenog državnopravnog razvitka. U tom kontekstu treba posebno istaći značaj ZAVNOBiH-a, imajući u vidu činjenicu da je nakon šestojanuarskog režima iz 1929. i okupacije 1941. godine, Od-lukom Prvog zasjedanja ZAVNOBiH-a ponovno uspostavljeno teritorijalno jedinstvo Bosne i Hercegovine i faktički obnovljena njena državnost. To je potvrđeno i odlukama Drugog zasjedanja AVNOJ-a. ZAVNOBiH je na svom Drugom zasjedanju konstituiran u najviše zakonodavno i izvršno predstav-ničko tijelo Bosne i Hercegovine. Odlukama s njegovog Trećeg zasjedanja dovršena je izgradnja sistema vlasti čime je zaokružena njena državna struk-tura. Bitno je istaći da su sve odluke ZAVNOBiH-a, kao ratnog parlamenta, donesene u uvjetima antifašističkog rata u Evropi, kao i u Bosni i Hercegovi-ni. Te su odluke bile legitimne, imale su ustavnopravni karakter i međunarod-no pravni značaj u skladu s Atlantskom poveljom i Poveljom UN.

S obzirom na današnje prilike u Bosni i Hercegovini, njenim primanjem u NATO savez i integracijom u Evropsku uniju, postiglo bi se unutrašnje

* Prof. dr. sc., Pravni fakultet Univerziteta u Bihaću. E-mail: [email protected]

536

Posebna izdanja ANUBiH CLXXIX, ODN 11, OHN 46, str. 535-555

jedinstvo i stabilnost ove države. To bi imalo za posljedicu slabljenje ten-dencija za daljnjim etničkim podjelama, a oslabile bi i velikodržavne težnje susjednih zemalja za podjelom Bosne i Hercegovine. Na koncu, uključenje Bosne i Hercegovine u NATO savez predstavlja garanciju njene budućnosti, a integriranje u Evropsku uniju njen jedini put ka stabilnosti i miru na ovim prostorima. Ključne riječi: Bosna i Hercegovina, državnost BiH, ZAVNOBiH, evropske integracije, Evropska unija, NATO

Uvod

Ideja o ujedinjenju Evrope predstavlja svojevrstan fenomen i javlja se već od XV stoljeća, a u izvjesnom smislu može se pratiti još od ranog srednjeg vijeka, identificirajući se s idejom slobode i civilizacije. Napisane su broj-ne znanstvene monografije i radovi koji se s različitih aspekata (filozofskog, pravnog, ekonomskog, književnog, historijskog) bave i razmatraju pitanje evropskog ujedinjenja (Čaušević 2012; Lasić 2010; Mintas Hodak 2004; Puš-karić 2010; Vukadinović i Čehulić Vukadinović 2011). Nit koja ih sve pove-zuje jeste izražena želja za jačanjem položaja evropskih država koje povezuje isti interes, a to je održanje reda i očuvanje slobode na principu ravnoteže snaga, što podrazumijeva uređenje međusobnih odnosa u kojima niti jedna od država ne može uspostaviti apsolutnu moć i prevlast nad drugim državama, što bi na koncu omogućilo stvaranje boljih uvjeta za njen daljnji razvitak (Kissinger 2000: 57-58).

Promatrajući kroz historiju, brojni su pobornici tih ideja. Između ostalih, već na početku XV stoljeća pravnik Pierre Dubois spominje mir u Evropi, a u isto vrijeme i češki kralj, iz straha od osmanskih osvajanja, zalagao se za stvaranje trajnog evropskog mira. U XVII stoljeću Francuz knez Sully ističe da želi Evropu u kojoj bi ojačao položaj Francuske. U doba prosvjetiteljstva u XVIII stoljeću evropskim idejama su se bavili i J. J. Rouseau i E. Kant (Vuka-dinović i Čehulić Vukadinović 2011: 11-13). Još davne 1751. godine Voltaire je opisao Evropu kao “…vrstu velike republike podijeljene u nekoliko država od kojih su neke monarhije, a neke mješovite … no u međusobnom skladu … te za razliku od drugih dijelova svijeta slijede ista načela javnog i političkog prava…” Te su države “…prije svega jedinstvene u pogledu mudre politike održavanja što bolje i ujednačenije ravnoteže snaga…” A kako kaže francu-ski filozof Montesquieu da “…u Evropi sve države ovise jedna o drugoj … Evropa je jedinstvena država sastavljena od nekoliko pokrajina…” (Kissinger 2000: 57). Pod utjecajem Francuske revolucije i u XIX stoljeću razmišljalo

537

Dženana Čaušević: Kontinuitet državnosti Bosne i Hercegovine, ZAVNOBiH i evropske integracije

se o sudbini Evrope kao kontinenta, a evropskim idejama su se bavili i so-cijalisti – utopisti Proudhon i St. Simon. Riječi koje je Victor Hugo izjavio na Mirovnom kongresu u Parizu u augustu davne 1849. godine danas zvuče vizionarski “…osvanut će dan kada ćete se vi Francuska, Rusija, Italija, En-gleska i Njemačka i sve nacije ovog kontinenta, ne gubeći svoje posebnosti i svoju slavnu individualnost, utopiti u superiorno jedinstvo i stvoriti evropsko bratstvo, na isti način na koji su se i Normandija, Bretanja, Burgundija, Lore-na, Alzas i sve naše pokrajine stopile u Francusku. Osvanuti će dan kada više neće biti drugih bojnih polja osim tržišta koja se otvaraju trgovini i duhova koji se otvaraju idejama. Osvanuti će dan kada će metke i bombe zamijeniti glasanje, opći narodni izbori, istinska arbitraža velikog suverenog senata koji će Evropi biti ono što je Parlament Engleskoj, ono što je Skupština Njemač-koj i ono što je Zakonodavna skupština Francuskoj…!” (Vukadinović i Čehu-lić Vukadinović 2011: 13).

Temelji evropskih integracija postavljeni su nakon Prvog svjetskog rata, a stvarni proces integracije započinje tek sredinom prošlog stoljeća. Tri godine nakon završetka Drugog svjetskog rata započinje razdoblje hladnog rata u Evropi. U uvjetima potencijalnog rata nastaje ideja integracije Zapadne Evro-pe, a paralelno je tekao i proces stvaranja demokratske Njemačke. Realiza-cijom procesa integracije, u Zapadnoj Evropi je stvoreno područje koje je sprečavalo širenje komunističke ideologije na Zapadu, a što su i SAD podr-žavale. Istovremeno je neutraliziran stogodišnji animozitet između Francu-ske i Njemačke. Činjenica je da integracija i počinje pomirenjem Njemačke i Francuske koje će zajedno predstavljati osnovu budućeg procesa izgradnje evropskog jedinstva (Puškarić 2010: 277-278).

Glavni kreator integracijskog procesa bio je Jean Monnet koga nazivaju “Ocem Evrope”. On je još dvadesetih godina prošlog stoljeća bio jedan od najglasnijih pristalica evropskog jedinstva, tj. izgradnje nadnacionalnog mo-dela integracije (Mintas Hodak 2004: 8-9). Taj je model podrazumijevao stva-ranje institucija koje bi djelovale nezavisno od nacionalnih političkih elita. U tom kontekstu Jean Monnet, Robert Schuman i drugi autori zalagali su se za postupnu integraciju po pojedinim sektorima, a konačan cilj bio je stvaranje jedne političke unije, tj. evropske federacije, danas Evropske unije. Integraci-ja je i započela kao proces privredne suradnje na području industrije ugljena i čelika između Francuske i Njemačke. Ta je suradnja i zvanično potvrđena kroz Deklaraciju vlade Francuske o zajedničkoj njemačko-francuskoj teškoj industriji. Ova Deklaracija predstavljena je u javnosti 9. maja 1950. godine, tako da se ovaj značajan datum obilježava kao Dan Evropske unije, odnosno kao “rođendan” ujedinjene Evrope (Pejanović 2010: 214). Ovom su se pro-

538


jektu pridružile Italija i zemlje Beneluxa (Belgija, Nizozemska i Luxemburg) sklapanjem ugovora o formiranju Evropske zajednice za ugljen i čelik u Pa-rizu 1951. godine, kao prve supranacionalne institucije osnovane između šest država (Mintas Hodak 2004: 11-12).

Danas, kada već postoji i funkcionira Evropska unija, ukidanjem i brisa-njem granica među evropskim državama i stvaranjem jedinstvenog ekonom-skog područja sa zajedničkom valutom zaokružena je i objedinjena velika te-ritorija koja od vremena Rimskog Carstva nije nikada bila u toj mjeri i obimu povezana i integrirana. To nije bio slučaj ni kada je Karlo Veliki, najslavniji vladar srednjeg vijeka, osvojio i ujedinio najveći dio zapadne Evrope u Fra-načko Kraljevstvo, čiju krunidbu današnja Evropa promatra kao svoje prvo ujedinjenje, niti u vrijeme kada je Napoleon svojim osvajanjima veliki dio Evrope potčinio svojoj vlasti, a i Habsburška Carevina je obuhvatala samo dio Starog kontinenta. Upravo se u ideji i praksi Evropske unije danas mogu prepoznati očigledne paralele s nečim što je, u historijskom smislu, već viđe-no na ovim prostorima.

Srednjovjekovna (feudalna) bosanska država

Promatrajući položaj Bosne i Hercegovine i kontinuitet u njenom razvitku u kontekstu evropskih integracija, može se istaći da se Bosna od svoga na-stanka u ranom srednjem vijeku, a i kasnije tokom svoga razvitka, odlikovala određenim specifičnostima, te da je u geopolitičkom, kulturno-historijskom, civilizacijskom, kao i religijskom pogledu uvijek pripadala evropskom krugu država (Čaušević 2005: 3-19).

U tom smislu je i cilj ovoga rada da s historijsko-pravnog aspekta, na te-melju izvornih dokumenata (Čaušević 2005; Janković i Krizman 1964; Mir-ković i Jevtić 1986; Petranović i Zečević 1985) i relevantne literature, prikaže i promatra Bosnu i Hercegovinu kao državu čija je sudbina stoljećima bila, na određeni način, utkana i vezana za Evropu, a današnju Evropsku uniju. Geo-politički položaj Bosne bitno je odredio njenu historijsku sudbinu i razvitak. Naime, podjelom Rimskog Carstva na Istočno i Zapadno 395. godine u doba rimskog cara Teodosija, linija razgraničenja išla je jednim dijelom rijekom Drinom kao istočnom bosanskom granicom (Bojić 1992a: 8-10; Malcolm 2011: 59). Nakon raspada Zapadnog Rimskog Carstva na njegovim ruševina-ma počela se oblikovati evropska civilizacija. U tim procesima značajno mje-sto zauzima Karlo Veliki, najslavniji vladar srednjeg vijeka, koji je osvojio i ujedinio najveći dio Zapadne Evrope u Franačko Kraljevstvo. Njegovu kru-nidbu današnja Evropa promatra kao svoje prvo ujedinjenje. Svojim djelova-

539


njem Karlo Veliki je položio temelje evropske civilizacije koja se oformila tokom srednjeg vijeka. U to vrijeme jasno su se izdiferencirala tri kulturno-politička kruga: zapadnoevropski, bizantsko-pravoslavni i arapsko-islamski. Bosna se kao granična zemlja našla u izvjesnom smislu pod utjecajem svakog od ovih kulturno-političkih krugova, koji su ostavili, svaki na svoj način, du-boki trag u njenom biću, odnosno u njenom društvu, u smislu njegove multi-lateralnosti u pogledu religije, zatim i kulturne tradicije koje su se stoljećima njegovale i štitile na ovim prostorima (Fine i Donia 1995: 9; Žiga 2007: 55-56). Našavši se između dvije različite državnopravne cjeline, nekadašnjeg Istočnog i Zapadnog Rimskog Carstva, odnosno Bizanta i Franačke, a kasnije Srbije i Ugarsko-Hrvatskog Kraljevstva, Bosna je uspjela održati i učvrstiti svoj politički i kulturni identitet te sačuvati svoju samostalnost u okviru šire geopolitičke cjeline koja se danas naziva Evropom.

Ako se Bosna i Hercegovina promatra u kontekstu evropskih integracija, treba istaći činjenicu da je Bosna još u vrijeme Karla Velikog i karolinške renesanse (od kraja VIII do početka X stoljeća) bila dio te evropske geo-političke cjeline. Obilježavajući jubilej karolinške Evrope, Evropska unija, odnosno Evropska komisija je pokrenula jedan međunarodni projekt “Karlo Veliki – stvaranje Evrope” u koji su bile uključene odabrane države s ciljem da u svojim sredinama organiziraju izložbe na kojima bi se prezentirali regi-onalni aspekti karolinške epohe, ističući nacionalni identitet, a istovremeno bi se ukazalo i na elemente koji ih povezuju, podupirući evropsku suradnju i kulturno-političku integraciju. Želeći da ukaže na povezanost tadašnje Bosne i karolinške Evrope, Zemaljski muzej u Sarajevu samoinicijativno je orga-nizirao izložbu iz svoga fundusa pod nazivom “Bosna i Hercegovina u doba Karolinga” (februar – maj 2001) na kojoj je bio izložen 191 arheološki ek-sponat koji potiče s lokaliteta iz Hercegovine, okoline Sarajeva te iz Bugoj-na. Svi izloženi eksponati, tj. različiti zanatski proizvodi, bili su namijenjeni ličnoj upotrebi i dokazuju da je u doba Karolinga i u Bosni postojala domaća feudalna klasa u razvoju koja je naručivala i koristila proizvode karolinške renesanse, koji danas predstavljaju dio evropske kulturne baštine. Organizi-ranjem izložbe “Bosna i Hercegovina u doba Karolinga” data je jasna poruka javnosti da karolinška renesansa nije zaobišla ni Bosnu kao staru rimsku, tj. evropsku zemlju te da narodi Bosne i Hercegovine isto tako trebaju učestvo-vati u budućnosti Evrope kao što su dijelili sudbinu ostalih evropskih naroda u vrijeme karolinškog carstva (Imamović 2008: 617).

U tom kontekstu treba istaći činjenicu da su bosanske plemićke i vladarske porodice u to vrijeme bile u rodbinskim vezama s pripadnicima srednjoevrop-skog plemstva, tako da je na tadašnjim bosanskim dvorovima bilo princeza

540


iz Ugarske, Pruske, Poljske, Italije, Grčke. To je bilo vrijeme kada su u Bo-snu dolazili raditi umjetnici i obrtnici iz Dubrovnika i Mletačke Republike (Malcolm 2011: 82). Na osnovu sačuvanih pisanih dokumenata evidentno je da je još od srednjovjekovnog perioda bosanska država održavala stalne kon-takte sa susjednim, danas evropskim državama. To svjedoči i Povelja Kulina bana iz 1189. godine upućena Dubrovačkoj Republici, koja predstavlja prvi međunarodni ugovor bosanske srednjevjekovne države s nekom stranom dr-žavom. Ujedno, to je najstariji do sada pronađeni državni dokument, ne samo s područja Bosne nego i svih južnoslavenskih naroda. Ovom je poveljom Ku-lin ban garantirao dubrovačkim trgovcima slobodu trgovine i kretanja po Bo-sni, preuzimajući na sebe obavezu da ih štiti u svojoj državi te da im pomaže savjetom i djelom ako to bude potrebno (Čaušević 2005: 208).

U prilog navedenim tvrdnjama o položaju i ugledu Bosne u srednjovjekov-nom periodu može se istaći činjenica da se Bosna u to vrijeme širila na okolne župe i oblasti pa je u vrijeme bana Stjepana II Kotromanića obuhvatala pro-stor “…od Save do mora i od Drine do Cetine…”. Svojim sposobnostima kao vladar, a stalno u kontaktu sa susjednim državama, naročito s Dubrovačkom Republikom, Stjepan II Kotromanić uspio je da uključi Bosnu kako u tokove tadašnje balkanske politike tako i u registar evropskih država. Svoju vladavi-nu završio je udajom kćerke Jelisavete za ugarskog kralja Ludovika I Anžuj-skog (Čaušević 2005: 36-42). Sve navedene činjenice govore o ugledu sred-njovjekovne Bosne u krugovima tadašnje visoke evropske politike, jer kada je Bosna pala pod osmansku vlast, Venecija je 14. juna 1463. godine pisala Firenci da je “…pred očima svijeta izgorjelo jedno ugledno kraljevstvo…” (Imamović 2003: 80). Evidentno je da je Bosna već u srednjovjekovnom pe-riodu bila uključena u tokove i zbivanja evropske historije i evropske politike.

Bosna pod osmanskom vlašću

Tokom svog milenijskog trajanja Bosna i Hercegovina je privremeno pro-lazila kroz određene oblike diskontinuiteta, ali u historijskom smislu ona ni-kada nije nestala, nego je, štaviše, uvijek postojala u kontinuitetu te je i op-stala kao jedna kompaktna cjelina, uvijek pod svojim imenom Bosna i uvijek na svojoj teritoriji i u svojim historijskim granicama. Kao takvu, Bosnu su respektirali i Osmansko Carstvo i Austro-Ugarska, a djelomično i režim stare Jugoslavije (Žiga 2007: 57).

Početkom ljeta 1463. godine osmanska vojska predvođena sultanom Mehmedom II Fatihom osvojila je veliko kraljevstvo Bosne (Giljferding 1972: 305). U tom kontekstu treba istaći činjenicu da su Osmanlije tokom

541


četiri stoljeća svoje vladavine afirmirali ideju Bosne kao kompaktne histo-rijske i geopolitičke cjeline, što je bio jedinstven slučaj u historiji osmanskih osvajanja na području Evrope. Bosna je bila jedina balkanska i srednjoevrop-ska država koja je i pod osmanskom vlašću zadržala svoje ime Bosna koje su osmanske vlasti redovno koristile u svojoj administrativnoj praksi. Nakon osvajanja Bosne, uspostavljen je Bosanski sandžak kao osnovna vojno-uprav-na teritorijalna jedinica u okviru Osmanskog Carstva s centrom u Sarajevu. Kada je 1580. godine uspostavljen Bosanski ejalet s centrom u Banjoj Luci, u njegov su sastav ušli svi sandžaci u Slavoniji, Hrvatskoj i Dalmaciji koji su bili usko povezani s Bosnom (Imamović 2004: 283). Na taj način nastala je jedna kompaktna šira cjelina koja je obuhvatala cijelu današnju Bosnu i Hercegovinu i neka već spomenuta susjedna područja. U okviru Osmanskog Carstva Bosna je uvijek imala poseban status kao zasebna cjelina sve do kraja osmanske vladavine (Malcolm 2011: 120).

Interesantna je činjenica da se Osmansko Carstvo na području Bosne prvi put susrelo s jednom novom vjerskom zajednicom, s katolicima, koje su osmanske vlasti odmah uključile u svoje državno-teokratsko uređenje, do-djeljujući im kao i drugim religijama širom Osmanskog Carstva određene povlastice. U tom je kontekstu sultan Mehmed II Fatih 28. maja 1463. godine fra Anđelu Zvizdoviću predao Ahdnamu kojom bosanskim franjevcima ga-rantira slobodu ispovijedanja vjere i njihovog daljnjeg vjerskog djelovanja u okviru Bosanskog ejaleta. Zahvaljujući ovom dokumentu bosanski franjevci preuzeli su cjelokupno vjersko i političko vodstvo nad svim katolicima koji su živjeli na ovom području, omogućivši im u tom smislu bogato pastoralno i kulturno djelovanje. Po svojoj formi i sadržaju Ahdnama ima snagu među-narodnog ugovora (Bojić 1992b: 41-41; Čaušević 2005: 66; Šabanović 1949: 200-206) te predstavlja pravni dokument koji je omogućio Katoličkoj crkvi i njenim sljedbenicima da opstanu i održe se u Bosni i Hercegovini kao najsta-riji narod do danas.

Treba istaći da je dolaskom Osmanlija postojeća Bosanska vikarija po-dijeljena na dva dijela te je tako nastala provincija Bosna Srebrena (Bosna Argentina) koja je obuhvatala ona područja koja su ostala pod osmanskom vlašću (Oršolić 1988: 26). Kada su Osmanlije u svojoj daljnjoj ekspanziji prešli rijeke Dunav, Savu i Dravu, znatno se povećala teritorija franjevačke provincije Bosne Srebrene koja je tokom XVI i XVII stoljeća obuhvatala prostor od Ugarske na sjeveru do Dalmacije i Jadranskog mora na jugu, a na zapadu sve do tršćanskog zaleđa (Kovačević 1979: 73-80; Stražemanac 1993: 12). Upravo zahvaljujući tolikoj teritorijalnoj ekspanziji franjevačke provincije Bosne Srebrene, Bosanski ejalet, odnosno Bosna, i u osmanskom

542


periodu, kroz djelovanje Katoličke crkve i školovanjem budućih svećenika za provinciju Bosnu Srebrenu po evropskim zemljama, bila je stalno povezana sa zemljama srednje Evrope koje danas pripadaju Evropskoj uniji (Čaušević 2014: 171-181; Džaja 1971: 15-32).

Bosna i Hercegovina za vrijeme austrougarske uprave

Kriza koja je od XVII stoljeća potresala i znatno oslabila Osmansko Car-stvo odrazila se i na Bosanski ejalet koji se, uslijed brojnih ratova, terito-rijalno znatno smanjio. Zbog zaoštrenih agrarnih odnosa u XIX stoljeću, u Bosni je izbio veliki seljački ustanak 1875. koji je trajao do 1878. godine te prouzrokovao duboke nemire i previranja nezadovoljnih masa. Upravo su ti nemiri poslužili Austro-Ugarskoj kao povod da povede opsežnu diplomatsku akciju, postavljajući pred evropske države pitanje daljnje političke sudbine Bosne, s obzirom na to da je već bilo otvoreno “istočno pitanje”, tj. pitanje preuzimanja i podjele osmanskih teritorija u Evropi, Aziji i Africi. Nastojeći da pitanje Bosne riješi u svoju korist, Austro-Ugarska je isticala da stanje u Bosni direktno ugrožava opći mir i stabilnost u Evropi (Čaušević 2005: 187-190) te da se takvo stanje može otkloniti jedino ako se uprava nad Bosnom povjeri nekoj neutralnoj državi (Imamović 1997: 12-13), s obzirom na činje-nicu da je centralna osmanska vlast u Istanbulu bila nesposobna da provede neophodne reforme i zavede red i zakon u Bosni (Čaušević 2012: 141-142). S tim u vezi, a na inicijativu Austro-Ugarske i Velike Britanije, sazvan je Berlinski kongres (13. juni – 13. juli 1978. godine) na kojem su učestvovale evropske države Austro-Ugarska, Njemačka, Francuska, Velika Britanija, Ita-lija te Rusija i Osmansko Carstvo. Tom prilikom su velike sile, razmatrajući stanje u Bosni, predložile Austro-Ugarsku, kao neutralnu državu, da u skladu sa čl. 25 Berlinskog ugovora (4. juli 1878. godine) dobije mandat “…da oku-pira i upravlja pokrajinama Bosnom i Hercegovinom…”. Glavni je zadatak bio uspostava reda i mira na ovom području. Član 25. Berlinskog ugovo-ra i Carigradska konvencija (21. april 1879. godine) bili su osnovni pravni akti koji su definirali i odredili državnopravni položaj Bosne i Hercegovine u prvih 30 godina austrougarske uprave, tj. od okupacije 1878. do Aneksije 1908. godine. Međutim, u tom razdoblju Bosna i Hercegovina je i dalje ostala pod sultanovim suverenitetom (Imamović 1997: 188). Nakon Aneksije, koja predstavlja priključenje Bosne i Hercegovine Austro-Ugarskoj, Bosna i Her-cegovina je i formalno-pravno postala habsburška pokrajina. Sam čin Anek-sije Austro-Ugarska je pravdala potrebom za uvođenjem Ustava za Bosnu i Hercegovinu te je u tom smislu bilo potrebno odrediti “…jasno i nesumnjivo

543


pravni položaj Bosne i Hercegovine…” pa iz tih razloga “…protežemo mi pravo suverenosti nad Bosnom i Hercegovinom…”. Tim činom prestao je dotadašnji nominalni suverenitet Osmanskog Carstva nad Bosnom i Herce-govinom te je uspostavljen puni suverenitet Habsburške Monarhije nad ovim područjem (Čaušević 2005: 222-223). Treba istaći činjenicu da je Bosna i Hercegovina u okviru Austro-Ugarske Monarhije tokom svih 40 godina za-držala svoj uvijek osoben položaj kao treće zasebno tijelo, odnosno kao treća država, “corpus separatum”, krunska zemlja Habsburgovaca pod direktnom upravom austrijskog cara te nezavisna i od Austrije i od Ugarske (Malcolm 2011: 254-255). Istovremeno su stanovnici Bosne i Hercegovine tretirani kao “bosanskohercegovački zemaljski pripadnici” te im je “…zajamčeno čuvanje narodne osobine i jezika…” (Čaušević 2005: 233-246). Bitno je naglasiti da je teritorijalni integritet Bosne i Hercegovine ostao nepovrijeđen tokom svih 40 godina austrougarske uprave. To svjedoči i Ustav Bosne i Hercegovine (Zemaljski štatut) iz 1910. godine koji u čl. 1. definira Bosnu i Hercegovinu kao “…jedno jedinstveno zasebno područje…”, što znači da je Bosna i Her-cegovina tokom tih 40 godina bila i ostala “territorium separatum”. Na kraju, zahvaljujući austrougarskoj strukturi upravne vlasti, Bosna i Hercegovina je u upravno-političkom pogledu bila potpuno izgrađena i uređena država (Ima-mović 1992: 39-40).

Promatrajući Bosnu i Hercegovinu u austrougarskom periodu u kontekstu evropskih integracija treba naglasiti da je Bosna i Hercegovina punih 40 go-dina funkcionirala kao “territorium separatum” nezavisna i od Austrije i od Ugarske i kao takva bila je direktno vezana i integrirana u srednju Evropu, aktivno participirajući sve vrijeme u svim njenim tekovinama, kretanjima i zbivanjima (Čaušević 2005: 211; 2012: 141-142).

Bosna i Hercegovina u zajedničkoj jugoslavenskoj državi (1918–1941)

U vrijeme krize i raspada Habsburške monarhije Hrvatski sabor je 29. ok-tobra 1918. godine u Zagrebu jednoglasno donio historijski zaključak kojim proglašava otcjepljenje Hrvatske, Slavonije i Dalmacije od Austro-Ugarske te ujedinjenje s ostalim jugoslavenskim zemljama koje su do tada, kao i Bosna i Hercegovina, bile u sklopu Austro-Ugarske u “…zajedničku narodnu suvere-nu Državu Slovenaca, Hrvata i Srba…” (Čaušević 2005: 256; Malcolm 2011: 290). S obzirom na težak međunarodni položaj i unutrašnje stanje u Državi SHS, Narodno vijeće SHS je 24. novembra u Zagrebu prihvatilo zaključak da se pregovara sa srpskom vladom u cilju “…provedbe organizacije jedinstvene

544


države…”. U tom kontekstu regent Aleksandar Karađorđević je 1. decembra 1918. godine u Beogradu u prisustvu delegacije Narodnog vijeća Države SHS, svojom proklamacijom proglasio “…ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne Države SHS u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca” (Čaušević 2005: 270-274; Janković i Krizman 1964: 673-676; Petranović i Zečević 1985: 121-124). Prvodecembarskim aktom o ujedinjenju i Bosna i Hercegovina je kao sastavni dio države SHS ušla u novu jugoslavensku državu.

Kako bi se sumirali rezultati Prvog svjetskog rata sazvana je Konferencija mira u Parizu koja je počela 18. januara 1919. godine. Tom je prilikom Kra-ljevina Srba, Hrvata i Slovenaca potpisala pet međunarodnih ugovora sa su-sjednim državama kako bi osigurala svoj položaj i granice novonastale drža-ve. Između ostalih ugovora, 10. septembra 1919. godine u dvorcu Saint-Ger-main-en-Laye blizu Versaillesa potpisan je Ugovor o miru Kraljevine SHS s Austrijom (Senžermenski ugovor) koji se odnosio neposredno na Bosnu i Hercegovinu. Tim ugovorom Kraljevina SHS se obavezala Austriji da će muslimanima Bosne i Hercegovine pružiti punu zaštitu, kao i svim njihovim vjerskim ustanovama (čl. 10.). Čl. 204. ovoga Ugovora garantira teritorijalnu cjelovitost Bosne i Hercegovine kao administrativne oblasti. Ovaj Ugovor je 10. maja 1920. godine proglašen za privremeni akt, a usvajanjem Vidovdan-skog ustava, koji je inkorporirao navedene odredbe, te su odredbe dobile stal-ni karakter te su predstavljale pozitivno-pravni mehanizam za zaštitu manjina u jugoslavenskoj državi između dva rata.

Kao uvjet za podršku i glasanje za predloženi tekst Ustava u Ustavotvor-noj skupštini, Jugoslavenska muslimanska organizacija (JMO) i njen vođa Mehmed Spaho političkom pogodbom s radikalsko-demokratskom vladom zahtijevali su rješavanje nekih pitanja bitnih za Bosnu i Hercegovinu. Poseb-no su insistirali na činjenici da se prilikom administrativne podjele Kraljevine SHS na oblasti sačuva teritorijalni integritet Bosne i Hercegovine u njenim dotadašnjim historijskim granicama. U tom kontekstu u Vidovdanski ustav (28. juni 1921. godine) unesen je čl. 135, nazvan “turski paragraf”, kojim je određeno da Bosna i Hercegovina i dalje “…ostaje u svojim sadašnjim grani-cama…” (Čaušević 2005: 283-301). U tom smislu zadržana je upravna podje-la Bosne i Hercegovine kakva je bila u prethodnom austrougarskom periodu na šest okruga koji su sada postali oblasti. Bitno je istaći da je čl. 135. Vidov-danskog ustava potvrdio činjenicu da je još od ranog srednjeg vijeka postojao i stoljećima se održao državnopravni, odnosno političko-teritorijalni kontinu-itet cjelovite Bosne i Hercegovine. U tom smislu Bosna i Hercegovina je bila jedini konstitutivni element u Kraljevini SHS koji je na taj način očuvao svoje granice, a samim tim i svoj identitet (Malcolm 2011: 295-296). Ove ustavne

545


odredbe garantirale su Bosni i Hercegovini političku stabilnost, bar za jedno određeno vrijeme. Međutim, Vidovdanski ustav je zbog svoje pravne prirode i odredaba izazivao oštre nacionalne i socijalne sukobe koji su, kulminirajući u Narodnoj skupštini (1928. godine), poslužili kralju Aleksandru Karađorđe-viću da 6. januara 1929. godine izvrši državni udar, suspendira Vidovdanski ustav te proglasi uvođenje diktature.

U novonastalim okolnostima Zakonom o nazivu i podjeli Kraljevine na upravna područja (3. oktobar 1929. godine) država je podijeljena na devet banovina, a političko-teritorijalna cjelina Bosne i Hercegovine prvi je put u svojoj hiljadugodišnjoj historiji narušena podjelom na četiri banovine: Vrba-sku, Drinsku, Zetsku i Primorsku. Među njima su samo Drinska i Vrbaska ba-novina imala sjedišta u Bosni i Hercegovini. Ovim Zakonom država je dobila novi službeni naziv Kraljevina Jugoslavija (Malcolm 2011: 301; Mirković i Jevtić 1986: 162-165). Daljnje dijeljenje Bosne i Hercegovine nastavljeno je nakon sporazuma Cvetković – Maček. Uredbom o Banovini Hrvatskoj od 26. augusta 1939. godine provedena je nova teritorijalna podjela države te je u okviru njenih granica stvorena jedna nova državno-pravna cjelina Banovina Hrvatska (Horvat i Bastajić i Sirotković 1968: 723). U pogledu Bosne i Her-cegovine, Sporazum Cvetković – Maček i Uredba o Banovini Hrvatskoj pred-stavljali su korak dalje ka zaoštravanju nacionalnih odnosa na tom područ-ju. Banovina Hrvatska je obuhvatala pored dotadašnjih Savske i Primorske banovine i srezove Dubrovnik, Šid, Ilok, zatim Brčko, Gradačac, Derventu, Travnik i Fojnicu, kao i 13 srezova koji su oduvijek pripadali Bosni i Her-cegovini. Ovaj Sporazum koji nikada nije ratificiran predstavljao je početak nagodbe između srpske i hrvatske buržoazije oko podjele Bosne i Hercego-vine te je izazvao brojne i oštre reakcije u državi, naročito među političkim strankama. Sve te kritike i aktivnosti koje su poduzimane na području Bosne i Hercegovine, policijskim mjerama su zabranjivane i definitivno prekinute Aprilskim ratom iz 1941. godine i propašću Kraljevine Jugoslavije.

Položaj Bosne i Hercegovine u okviru režima Kraljevine SHS, kasnije Kraljevine Jugoslavije, može se na određeni način promatrati i u kontekstu evropskih integracija. Naime, Senžermenski ugovor iz 1919. godine potpisale su i potvrdile pored Austrije i ostale evropske države. One su na taj način u ši-rem smislu pokazale da i dalje štite i brinu o interesima Bosne i Hercegovine, posebno o njenom teritorijalnom integritetu te o položaju njenih stanovnika, kao i nacionalnih manjina. Navedene činjenice ukazuju na čvrstu povezanost tadašnje Bosne i Hercegovine s državama srednje Evrope, a naročito s Austri-jom, koja se proteže sve do danas.

546


Bosna i Hercegovina za vrijeme rata 1941–1945. i ZAVNOBiH

U jesen 1942. godine niz povoljnih okolnosti vezanih za uspješan razvitak i realizaciju ciljeva NOP-a omogućili su da se u oslobođenom Bihaću 26. i 27. novembra 1942. godine održi Prvo zasjedanje AVNOJ-a. Tom prilikom, iz-među ostalih, donesena je Odluka o osnivanju zemaljskih antifašističkih vije-ća, kao centralnih političkih rukovodstava, u onim jugoslavenskim zemljama gdje još nisu bila konstituirana. Samim tim, ova odluka predstavlja realizaciju jednog od osnovnih ciljeva NOP-a i odnosi se na uređenje i izgradnju nove Jugoslavije na federativnom principu. S obzirom na velike ratne operacije širom BiH, kao i rasprave o njenom statusu u okviru buduće zajedničke dr-žave, kasnilo se s osnivanjem Zemaljskog antifašističkog vijeća Narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine (ZAVNOBiH-a). Naime, članovi CK KPJ zaduženi za pripremu nacrta odluka za Drugo zasjedanje AVNOJ-a polazili su od nacionalnog principa i shvatanja “koliko nacija toliko federalnih jedinica”. Međutim, s obzirom na činjenicu da su u Bosni i Hercegovini živjeli zajedno i Srbi i Hrvati i Muslimani te ostali narodi, pri formiranju te federalne jedinice nije bilo moguće primijeniti nacionalni princip. Iz tih je razloga zaključeno da su raniji stavovi i razmišljanja o statusu Bosne i Hercegovine, kao autonomne pokrajine, u budućoj federalnoj državi prevaziđeni. U tom smislu prevladalo je najrealnije shvatanje, a to je da se Bosna i Hercegovina konstituira kao posebna šesta federalna jedinica u svemu ravnopravna s ostalim članicama u okviru buduće demokratske federalne Jugoslavije, s obzirom na to da je već odranije bila historijski formirana geografsko-ekonomska cjelina sa svojom specifičnom političkom organizacijom (Ćemerlić 1968: 339-340). Nakon ka-pitulacije Italije i stvaranjem velike slobodne teritorije, na svom osnivačkom zasjedanju 25. i 26. novembra 1943. godine u Mrkonjić-Gradu konstituiran je ZAVNOBiH kao najviše političko tijelo za Bosnu i Hercegovinu. Tom pri-likom usvojena je Rezolucija ZAVNOBiH-a, kao i Proglas narodima Bosne i Hercegovine. U Rezoluciji se ističe da će narodi BiH učestvovati ravnoprav-no s ostalim narodima u izgradnji narodne demokratske federativne Jugosla-vije, čime je izražena konstitutivnost naroda.

Posebno treba naglasiti činjenicu da je nakon šestojanuarskog režima iz 1929. i okupacije 1941. godine Odlukom ZAVNOBiH-a ponovno uspostav-ljeno teritorijalno jedinstvo Bosne i Hercegovine i faktički obnovljena nje-na državnost, što je potvrđeno i odlukama Drugog zasjedanja AVNOJ-a 29. novembra 1943. godine u Jajcu (Čaušević 2005: 422-427). Između ostalih, tom je prilikom usvojena i Odluka o federativnom uređenju nove države u kojoj je Bosna i Hercegovina postala jedna od šest konstitutivnih federalnih jedinica u okviru tadašnje Demokratske Federativne Jugoslavije, čime je de

547


facto potvrđena i legitimnost ZAVNOBiH-a (Babić 1968: 321-326; Čaušević 2005: 428-441; Petranović i Zečević 1985: 540-541; Redžić 1968: 13-22). U tom kontekstu, na Drugom zasjedanju ZAVNOBiH-a održanom u Sanskom Mostu od 30. juna do 2. jula 1944. doneseno je jedanaest odluka od kojih su najvažnije one ustavnog karaktera, a koje su se zasnivale na načelima Drugog zasjedanja AVNOJ-a. To je prije svih Odluka o konstituiranju ZAVNOBiH-a u najviše zakonodavno i izvršno predstavničko tijelo federalne BiH koja u čl. 1 navodi da se “…ZAVNOBiH konstituiše u vrhovno zakonodavno i izvršno narodno predstavničko tijelo…” postavši tako najviši organ državne vlasti u BiH, a samim tim nosilac bosanskohercegovačke državnosti. U tom smislu Bosna i Hercegovina je pravno konstituirana u svojim historijskim granicama u kojima je bila 1918. godine, i to kao država ravnopravnih građana Srba, Muslimana i Hrvata, tj. kao federalna jedinica u okviru DFJ. Među odlukama s ovog zasjedanja izuzetan je značaj imala i Deklaracija o pravima građana BiH. Ona je imala ustavni karakter te je garantirala građanima BiH osnovna ljudska prava koja čine sadržaj svakog demokratskog ustava, između ostalih, to su: ravnopravnost “…bez obzira na narodnost, rasu, vjeroispovijest…”, za-tim lična i imovinska sigurnost, opće i jednako biračko pravo, tajno glasanje, sloboda štampe, udruživanja, zbora i dogovora, ravnopravnost žena itd. Na koncu se zabranjuju sve fašističke i profašističke organizacije jer su, kao ta-kve, usmjerene protiv slobode, nezavisnosti i bratske zajednice naroda, kako se navodi u Deklaraciji (Babić 1968: 325-325; Trnka 2000: 17-18).

Bitno je istaći da su sve ove odluke donesene u uvjetima antifašističkog rata u Evropi, kao i na području Bosne i Hercegovine, u periodu od 1941. do 1945. godine i bile su u skladu s Atlantskom poveljom (14. august 1941) i Po-veljom Ujedinjenih nacija. Treba istaći da je Povelja Ujedinjenih nacija u čl. 1 istakla načelo ravnopravnosti i samoopredjeljenja naroda koje je preuzela iz Atlantske povelje. Upravo su ta načela bila prihvaćena i u međunarodnim odnosima i međunarodnoj zajednici. Ta su načela dobila svoj puni značaj i primjenu u tački 4. Rezolucije Prvog zasjedanja ZAVNOBiH-a, kao i u od-lukama Drugog zasjedanja AVNOJ-a. U pogledu načela suverenih prava, a u skladu s odredbama iz Atlantske povelje, ZAVNOBiH je, kao najviše pred-stavničko i političko tijelo, bio nosilac suvereniteta naroda BiH, ali je to svoje suvereno pravo predstavljanja pred inostranstvom prenio na AVNOJ, ističući u tački 4. Rezolucije “…da ga može predstavljati u zemlji i inostranstvu je-dino AVNOJ i vlast koja iz njega proizlazi…” (Vražalić 1968: 437-439). U skladu s tim sve odluke ZAVNOBiH-a, kao ratnog parlamenta BiH, bile su legitimne te su imale ustavni karakter i međunarodnopravni značaj i uvažava-le su načela iz Atlantske povelje i Povelje Ujedinjenih nacija. One su nastale

548


u uvjetima narodnooslobodilačkog rata naših naroda koji se odvijao na ovim prostorima kao dio velike antifašističke i antihitlerovske koalicije. U tom je smislu i današnja Evropa nastala na bazi antifašizma koji je duboko utkan i u temelje države Bosne i Hercegovine. ZAVNOBiH i njegove odluke mogu se promatrati i kao rezultat višestoljetnog državnopravnog razvitka i kontinui-teta državnosti Bosne i Hercegovine čime je de facto određen i njen politički identitet (Imamović 2005: 9; Vražalić 1968: 439-441).

Na koncu, državna struktura BiH zaokružena je na Trećem zasjedanju ZAVNOBiH-a u oslobođenom Sarajevu od 26. do 28. aprila 1945. godine. Odlukama s tog zasjedanja dovršena je izgradnja sistema vlasti federalne BiH, a ZAVNOBiH je prerastao u Privremenu narodnu skupštinu BiH čiji je zadatak bio da izvrši pripreme za izbore za Ustavotvornu skupštinu BiH, (Čaušević 2005: 474-477; Trnka 2000: 18). U tom kontekstu Ustavotvorna skupština je 31. decembra 1946. godine proglasila prvi Ustav NR Bosne i Hercegovine kojim je određen status i oblik vladavine u Bosni i Hercegovini. U čl. 1. Ustava NR BiH istaknuto je “…Narodna republika BiH je narodna država republikanskog oblika…”, a u čl. 2. “…NR BiH ostvarena je u svojoj oslobodilačkoj borbi i zajedničkoj borbi svih naroda Jugoslavije kao narodna država…”. Ovim odredbama Ustava istaknuta je državnost Bosne i Herce-govine i način na koji je ta država ostvarena i de facto te dvije činjenice čine osnovu federativnog uređenja države. U vezi s tim, BiH se na osnovu prava na samoopredjeljenje svojom voljom “…udružila sa ostalim republikama u zajedničku državu FNRJ…”. I u ovom je Ustavu potvrđen princip narodnog suvereniteta, što znači da sva vlast pripada narodu (Čaušević 2005: 491-497; Ćemerlić 1968: 346-347; Ibrahimagić 2009: 290-291).

I u ratnom periodu Bosna i Hercegovina može se posmatrati u kontekstu evropskih integracija, s obzirom na to da je narodnooslobodilački pokret dje-lovao u sklopu velike evropske antifašističke i antihitlerovske koalicije oku-pljene oko Atlantske povelje i Povelje Ujedinjenih nacija. U tom su smislu i Evropa i Bosna i Hercegovina, odnosno njen ZAVNOBiH, nastali na bazi antifašizma koji je utkan u njihove temelje i čvrsto ih povezuje.

Bosna i Hercegovina kao samostalna država 1991–1995.

Ustavom iz 1974. godine SFRJ je postala decentralizirana federalna dr-žavna zajednica s visokim stepenom samostalnosti i odgovornosti republi-ka i pokrajina za sopstveni razvoj i razvoj federacije. Prema ovom Ustavu republike su predstavljale “…države zasnovane na suverenosti naroda…”. Ovakav je koncept Ustava na koncu i omogućio disoluciju SFRJ (Malcolm

549


2011: 353-357; Trnka 2000: 151-155). U tom se kontekstu već tokom 1990. godine osjećala izvjesna kriza jer su republike iz sastava bivše Jugoslavije poduzimale određene korake u smislu stvaranja uvjeta za jačanje svoje samo-stalnosti. U cilju rješavanja jugoslavenske krize i razmatranja tog problema s pravnog aspekta uključila se i međunarodna zajednica. Na samitu Evropske unije održanom u Bruxellesu 17. decembra 1991. godine usvojeni su doku-menti: Deklaracija o kriterijima za priznavanje novih država u Istočnoj Evro-pi i Sovjetskom Savezu i Deklaracija o Jugoslaviji, u kojoj je izražena spre-mnost Evropske unije i njenih država članica da od 15. januara 1992. godine priznaju sve one jugoslavenske republike koje se pridržavaju principa iz prve Deklaracije te poštuju određene međunarodne dokumente kao što su Povelja Ujedinjenih nacija i sl. U vezi s tim Evropska unija je formirala posebnu Arbitražnu komisiju, a za njenog predsjednika imenovan je Robert Badinter. U toku svoga rada Badinterova komisija usvojila je više mišljenja koja su značajno doprinijela i pomogla u raspletu jugoslavenske krize. Komisija je već 29. novembra 1991. godine u Mišljenju br. 1 konstatirala da je SFRJ “…u procesu disolucije…”, a u julu 1992. u Parizu je objavljeno Mišljenje br. 8 u kojem se navodi da je disolucija SFRJ završena te da “…SFRJ više ne posto-ji…” (Čaušević 2005: 503-509; Ibrahimagić 2009: 324-329).

U vezi sa zahtjevom SR BiH za međunarodnim priznanjem njene neza-visnosti Badinterova je komisija u Mišljenju br. 4 utvrdila da je Ustavom i pravnim sistemom Bosne i Hercegovine uspostavljen demokratski poredak i da postoje garancije da se poštuju ljudska prava i slobode te da su nadležni državni organi usvojili dokumente u kojima se preuzimaju sve obaveze pred-viđene Deklaracijom Evropske unije. Konstatirano je dalje da se srpski čla-novi Predsjedništva SR Bosne i Hercegovine nisu pridružili ovim izjavama te da su izvan institucionalnih okvira BiH isticani zahtjevi “srpskog naroda u BiH” da ostanu u sastavu Jugoslavije, tj. da proglase nezavisnost “Srpske republike Bosne i Hercegovine” (Trnka 2000: 27-29). U takvim okolnostima Komisija je zatražila da se građani Bosne i Hercegovine na Referendumu izjasne o državnoj nezavisnosti i suverenosti te međunarodnom priznanju Bosne i Hercegovine. U skladu s rezultatima Referenduma održanog 29. fe-bruara i 1. marta 1992. godine velika većina građana BiH izjasnila se u korist nezavisnosti te republike: od 64% građana koji su glasali, 99% se pozitivno izjasnilo da Bosna i Hercegovina dobije status nezavisne i suverene republi-ke. Ovu je odluku potvrdila i Skupština Bosne i Hercegovine 4. marta 1992. godine na temelju koje je utvrđen status BiH, a koja se definira kao “…suve-rena i nezavisna država ravnopravnih građana, naroda Bosne i Hercegovine – Muslimana, Srba, Hrvata i pripadnika drugih naroda koji u njoj žive…”.

550


Tokom ovog Referenduma došao je do izražaja puni narodni suverenitet i čvrsta opredijeljenost BiH da se kao suverena i nezavisna država zasniva na ravnopravnosti sva tri konstitutivna naroda i pripadnika ostalih naroda koji u njoj žive (Čaušević 2005: 512-513; Trnka 2000: 29). Pošto su ispunjeni svi potrebni uvjeti, uključujući i rezultate Referenduma, Evropska unija i države članice su na sjednici održanoj 6. aprila 1992. godine u Luxemburgu priznale Bosnu i Hercegovinu kao suverenu i nezavisnu državu u postojećim granica-ma. Generalna skupština Ujedinjenih nacija je 22. maja 1992. godine svojom Rezolucijom A/Res/46/237 primila republiku Bosnu i Hercegovinu za svog punopravnog člana.

Dejtonski sporazum

Tokom agresije i rata u Bosni i Hercegovini, prije Dejtonskog sporazuma, postojalo je više neuspjelih međunarodnih mirovnih planova u cilju pokušaja rješavanja problema u Bosni i Hercegovini. Konačno, na insistiranje međuna-rodne zajednice, u rješavanje ove krize uključen je i sam agresor, i to u okviru mirovnih pregovora koji su održani u zrakoplovnoj bazi u gradu Dayton u američkoj državi Ohio. Pregovori su se bazirali na Planu Kontakt grupe za BiH (predstavnici Francuske, Njemačke, Rusije, SAD i Velike Britanije) koji je polazio od podjele teritorije Bosne i Hercegovine, i to u odnosu 49% prema 51% između bosanskih Srba s jedne strane i bosanskih Hrvata i Bošnjaka s druge strane. Osnovni cilj bio je da se zaustavi rat i potvrdi državni suvereni-tet Bosne i Hercegovine u njenim granicama. Prema Dejtonskom sporazumu (Annex 4) koji je potpisan 14. januara 1996. u Parizu, Bosna i Hercegovina je sastavljena od dva entiteta, Federacije BiH i Republike Srpske (Ibrahimagić 2009: 403-417). Dejtonskim sporazumom potvrđen je državni i međunarodni subjektivitet te teritorijalni integritet Bosne i Hercegovine. U tom smislu se u čl. I, st. 1 pod naslovom “Kontinuitet” navodi da će Bosna i Hercegovina “…nastaviti svoje pravno postojanje po međunarodnom pravu kao država sa unutrašnjom strukturom modificiranom kako je ovdje određeno i sa postoje-ćim međunarodno priznatim granicama…”. U preambuli Ustava istaknuti su osnovni demokratski principi i osobenosti Bosne i Hercegovine kao višenaci-onalne države, a to su: poštovanje ljudskog dostojanstva, slobode i jednako-sti, pravda, tolerancija i pomirenje, pluralističko društvo, demokratski organi vlasti i pravične procedure itd. (Trnka 2000: 44-45).

Potpisivanjem Dejtonskog sporazuma završena je gotovo četverogodišnja agresija na Bosnu i Hercegovinu koja je dovela do najveće izbjegličke krize u Evropi nakon Drugog svjetskog rata. Iz Bosne i Hercegovine u izbjeglištvo

551


je protjerano više od polovine ukupnog stanovništva (52,2%). Bio je to dio etničkog inženjeringa u realizaciji nacionalističkih projekata s ciljem stvara-nja nacionalno homogene teritorije. Tako je u Republici Srpskoj od popisa stanovništva iz 1991. godine pa do 1997. godine, prema procjeni UNHCR-a, učešće Srba u strukturi stanovništva povećano s 54,30% na 96,79%, a uče-šće Bošnjaka se smanjilo s 28,7% na 2,19%, a Hrvata s 9,39% na 1,02%. Ove brojke svjedoče da je projektom etničkog čišćenja na teritoriji Republike Srpske od nacionalno izmiješane sredine stvorena jedna homogena jednona-cionalna struktura stanovništva. Upravo se iz navedenog primjera vidi da su formulacije o ljudskim pravima koje su navedene u Dejtonskom sporazumu imale čisto formalni karakter i bile očigledno namijenjene pokušaju legitimi-ranja pred međunarodnom zajednicom (Trnka 2000: 66-67).

Takva entitetska podjela Bosne i Hercegovine, prema Dejtonskom spora-zumu, zasnovana je na etnonacionalnoj osnovi te nema ni historijsko, ni et-ničko, niti ekonomsko-geografsko uporište niti bilo kakvo drugo opravdanje. Naprotiv, stanovnici Bosne i Hercegovine, bez obzira na to kojoj su naciji ili religiji pripadali, nikada nisu živjeli odvojeno, izolirani jedni od drugih. Njihovi običaji i mentaliteti stoljećima su se prožimali, predstavljajući uvijek jednu integriranu multinacionalnu i multireligijsku sredinu, sa svojim poseb-nim viševjekovnim identitetom (Banac 1994: 108). U tom smislu Dejtonski sporazum je svojim odredbama kaznio kulturu i civilizaciju, poričući čovje-ka, građanina, a umjesto njega u politički život uvodi nacije, tj. Srbe, Hrvate, Bošnjake. S takvim rješenjima Bosna i Hercegovina ne može funkcionirati kao normalna država, niti može biti multilateralno društvo. Imajući u vidu teško stanje i prilike u Bosni i Hercegovini koji su nastali kao posljedica agresije i rata, logično da se u takvim okolnostima i uvjetima ne može očeki-vati pravedan mir, a bez takvog mira ne može biti ni dugoročne stabilnosti na ovim prostorima, čime se direktno ugrožavaju temelji Bosne i Hercegovine i dovodi u pitanje njen državnopravni status i međunarodni položaj.

Konačno, za podijeljenu dejtonsku Bosnu i Hercegovinu postoji samo jedan put koji joj omogućava unutarnju stabilnost i budućnost kao državi. Taj put jeste prije svega provođenje potrebnih reformi unutar same Bosne i Hercegovine s ciljem ubrzanja procedure za njen prijem u NATO savez, a nakon toga integriranje u Evropsku uniju. Po svom geopolitičkom položaju Bosna i Hercegovina pripada krugu država Jugoistočne Evrope, zajedno s državama bivše Jugoslavije. S obzirom na to da Evropska unija planira svoje limese završiti na granicama Balkana, države Jugoistočne Evrope na temelju Sporazuma o pridruživanju i stabilnosti za Jugoistočnu Evropu već se nalaze, svaka pojedinačno, u određenim fazama procedure na putu ka pridruživanju i

552


integriranju u Evropsku uniju. Među tim državama, jedino je Bosna i Herce-govina za sada ostala samo na Sporazumu o pridruživanju i stabilnosti za Ju-goistočnu Evropu (Vukadinović i Čehulić Vukadinović 2011: 400-403). Njen je položaj dodatno specifičan i otežan u odnosu na ostale države s prostora Jugoistočne Evrope, s obzirom na činjenicu da je međunarodna zajednica i 23 godine nakon završetka agresije na Bosnu i Hercegovinu još uvijek tu prisut-na sa zadatkom implementacije Dejtonskog sporazuma. Konačno, primanjem Bosne i Hercegovine u NATO savez i njenom integracijom u Evropsku uniju postiglo bi se unutrašnje jedinstvo i uopće stabilnost države (Pejanović 2012: 17). Samim tim oslabile bi uvijek prisutne velikodržavne tendencije susjed-nih država za daljnjom etničkom podjelom bosanskohercegovačkog društva. Te bi tendencije na taj način izgubile svako uporište u smislu provođenja svojih ideja. U tom kontekstu jasno je da za državu Bosnu i Hercegovinu ne postoji alternativa, što znači da je uključenje u NATO savez jedina garancija njene budućnosti, a integriranje u Evropsku uniju njen jedini put ka stabilno-sti i miru na ovim prostorima. Tome u prilog govore i riječi Renca Imbenija, bivšeg potpredsjednika Evropskog parlamenta, koji je o politici ljudskih pra-va Evropske unije i ulozi Evropskog parlamenta, govorio učesnicima Ljet-ne škole “Evropska unija i evropski integracijski procesi” (31. august – 11. septembar 1998) održane u talijanskom gradu Cerviji, te izjavio “…vi imate samo jedno svjetlo u budućnosti, a to je da se uključite u Evropu. Vi jeste Evropa, ali da se uključite u evropske institucije, to je vaša budućnost. To je i naša budućnost jer, ako se situacija na Balkanu ne pokreće nabolje, ka pozitivnim i prijateljskim odnosima između različitih ljudi i kultura koje žive na tom području, nema mogućnosti ni za vas ni za nas…” (Imbeni 1998: 2).

Na koncu, Bosna i Hercegovina, koja je stoljećima bila multireligijska, multietnička i multikulturalna država sa svojim specifičnim identitetom, može predstavljati jedinstven primjer suživota i za Evropsku uniju, s obzirom na činjenicu da je već stoljećima i sama pripadala toj istoj evropskoj kulturi i baštini. Vraćanjem na temeljne principe antifašizma i ZAVNOBiH-a, Bosna i Hercegovina bi se obnovila kao moderna građanska država i kao takva bi mogla graditi svoju budućnost i vratiti se u društvo država kojemu je već pripadala, a koje je integrirano u Evropsku uniju. U tom smislu Bosna i Her-cegovina je i danas kao dio Evrope otvorena i spremna da aktivno participira u njenom suvremenom razvoju, dijeleći njenu cjelokupnu kulturno-političku baštinu. Štaviše, njeno uključenje u NATO savez i u Evropsku uniju pitanje je njene budućnosti, stabilnosti i na koncu i opstanka.

553


LiteraturaBabić, A. (1968). Mjesto i uloga ZAVNOBiH-a u izgradnji državnosti Bosne i Hercegovine.

Istorijske pretpostavke Republike Bosne i Hercegovine. Prilozi, Vol. IV (br. 4), 317-330.Banac, I. (1994). Cijena Bosne, Članci, izjave i javni nastupi, 1992–1993. Europa danas

d.o.o. Zagreb.Bojić, M. (1992). Prisvajanje istorije srednjovjekovne Bosne. U: Atlagić, D. (prir.) Bosna i

Hercegovina ogledalo razuma: Izbor članaka i odlomaka (8-10), Borba. Beograd.Bojić, M. (1992). Struktura stanovništva Bosne i Hercegovine od dolaska Turaka do danas.

U: Atlagić, D. (prir.) Bosna i Hercegovina ogledalo razuma: Izbor članaka i odlomaka (41-42), Borba, Beograd.

Čaušević, Dž. (1988). Partizansko pravosuđe u BiH (1941.–1945.). Glas. Banja Luka.Čaušević, Dž. (2001). Uređenje odnosa turske države s Katoličkom crkvom u Bosni prema

turskim dokumentima. Riječki teološki časopis, Vol. 9 (br. 2), 547-566.Čaušević, Dž. (2005). Pravno-politički razvitak Bosne i Hercegovine, Dokumenti sa

komentarima. Magistrat. Sarajevo.Čaušević, Dž. (2012). Europske integracije i Bosna i Hercegovina – historijski pogled. U:

Bosna i Hercegovina i euroatlantske integracije – trenutni izazovi i perspektive (136-146), Pravni fakultet Bihać, NATO headquaters Sarajevo. Sarajevo.

Čaušević, Dž. (2014). Europske integracije i Bosna i Hercegovina – Bosna Srebrena (Bosna Argentina). U: II međunarodna konferencija Bosna i Hercegovina i euroatlantske integracije – trenutni izazovi i perspektive (171-181), Pravni fakultet Bihać, International Burch University. Bihać.

Ćemerlić, H. (1968). Položaj Bosne i Hercegovine u jugoslavenskoj zajednici od ZAVNOBiH-a do Ustava SR BiH, Istorijske pretpostavke Republike Bosne i Hercegovine. Prilozi, Vol. IV (br. 4), 331-350.

Džaja, S. (1971). Katolici u Bosni i zapadnoj Hercegovini na prijelazu iz 18. u 19. stoljeće. Kršćanska sadašnjost. Zagreb.

Fine, J., i Donia, R. (1995). Bosna i Hercegovina: Tradicija koju su izdali. Fama. Sarajevo.Giljferding, A. (1972). Putovanje po Hercegovini, Bosni i staroj Srbiji. V. Masleša. Sarajevo.Horvat, M., Bastajić, K., i Sirotković, H. (1968). Rječnik historije države i prava. Informator.

Zagreb. Ibrahimagić, O. (2009). Državnopravni i politički razvitak Bosne i Hercegovine. Sarajevo.Imamović, M. (1992). Državne granice Bosne i Hercegovine. U: Atlagić, D. (prir.) Bosna

i Hercegovina ogledalo razuma: Izbor članaka i odlomaka (39-40), Borba. Beograd.Imamović, M. (1997). Pravni položaj i unutrašnjo-politički razvitak BiH od 1878. do 1914.

Svjetlost. Sarajevo. Imamović, M. (2003). Politički identitet Bosne i Hercegovine i njene granice. Godišnjak

Pravnog fakulteta u Sarajevu, Vol. XLVI, Sarajevo.Imamović, M. (2003). Historija države i prava Bosne i Hercegovine. Magistrat. Sarajevo.Imamović, M. (2005). Antifašizam i Bosna i Hercegovina kao država. Ljudska prava, Vol. 6

(br. 1-2), 7-11.Imamović, M. (2008). Bosna i prvo ujedinjenje Evrope. U: Knjige i zbivanja (614-618),

Magistrat. Sarajevo.Imbeni, R. (1998). Europska unija i europski integracijski procesi. Oslobođenje, 23.

septembar 1998, str. 2. Janković, D., i Krizman, B. (1964). Građa o stvaranju jugoslavenske države, II. Institut

društvenih nauka Beograd. Beograd.

554


Kissinger, H. (2000). Diplomacija. Golden Marketing. Zagreb. Kovačić, S. (1979). Pad Bosne i Hercegovine pod Turke u spisima bosansko-hercegovačkih

franjevaca. U: Turčinović, J. (ur.) Povijesno-teološki simpozij u povodu 500. obljetnice smrti bosanske kraljice Katarine, održan 24. i 25. listopada 1978. u Sarajevu (60-85), Kršćanska sadašnjost, Franjevačka teologija. Sarajevo – Zagreb.

Lasić, M. (2010). Europska unija: Nastanak, Strategijske nedoumice i Integracijski dometi. SP Sarajevo Publishing. Sarajevo.

Malcolm, N. (2011). Bosna – kratka povijest. Prijevod s engleskog. Baybook. Sarajevo. Mintas Hodak, Lj. (2004), Uvod u Europsku uniju. Mate d.o.o. Zagreb.Mirković, M., i Jevtić, D. (1986). Državnopravna historija Jugoslavije – odabrani izvori sa

komentarima. Pravni fakultet Beograd. Beograd.Pejanović, M. (2010). Ogledi o državnosti i političkom razvitku BiH: Studije, članci, intervjui.

Šahinpašić. Sarajevo – Zagreb.Petranović, M., i Zečević, M. (1985). Jugoslavija 1918-1984: Zbirka dokumenata. RAD.

Beograd. Puškarić, M. (2010). Razvoj europske integracije. Studia Vita. Zagreb. Redžić, E. (1968). Društveno-historijski i politički korijeni ZAVNOBiH-A. Prilozi, Vol. IV

(br. 4), 13-22.Stražemanac, I. (1993). Povijest franjevačke provincije Bosne Srebrene. Prijevod: S. Sršan.

Latina et Graeca: Matica hrvatska. Zagreb.Šabanović, H. (1949). Turski dokumenti u Bosni iz druge polovine XV stoljeća. Istorisko-

pravni zbornik, Vol. I (sv. 2), 177-208. Trnka, K. (2000). Konstitutivnost naroda: Povodom odluke Ustavnog suda Bosne i Herce-

govine o konstitutivnosti Bošnjaka, Hrvata i Srba i na nivou entiteta. Vijeće Kongresa bosanskih intelektualaca. Sarajevo.

Vražalić, E. (1968). Dokumenti ZAVNOBiH-a u svjetlu Povelje Ujedinjenih nacija. Prilozi, Vol. IV (br. 4), 437-446.

Vukadinović, R., i Čehulić Vukadinović, L. (2011). Politika europskih integracija. Ljevak. Zagreb.

Žiga, J. (2007). Izazovi Bosne i Hercegovine u euroatlantskim integracijama. Pregled – Časopis za društvena pitanja, Vol. XLVIII (br. 3-4), 47-62.

THE CONTINUITY OF LEGAL SYSTEM IN BOSNIA AND HERZEGOVINA, ZAVNOBIH AND EUROPEAN

INTEGRATIONS

The process of European integrations as a means of establishing lasting peace and stability in Europe is a phenomenon of the twentieth century. The idea of the unification of Europe was already present in the 15th century. The foundations of European integrations were set after the First World War, and

555


the actual process of integration began in the middle of last century. Jean Monnet, Robert Schuman and others pledged to create a political union, the European Federation, today the European Union.

Considering the position and continuity in the development of the state of Bosnia and Herzegovina, in the context of European integrations, it can be emphasized that, since its inception in the early Middle Ages, and later in its historical development, Bosnia was characterized by certain specificities in geopolitical, cultural, historical and civilization, always belonging to the European circle of states. The basic features of its millennial existence are the continuity of the territory in the historical borders, the continuity of the name of Bosnia and the continuity of state-law development. In this context, the constitution of ZAVNOBIH, as a war parliament during the Second World War, whose decisions had constitutional and international legal character, represents the legitimate act of this multi-century continuity and its political identity. In this context, the importance of ZAVNOBIH should be empha-sized in particular having in mind to the fact that after the 6. January 1929 Regime and the occupation of 1941, by the Decision of the First Session of ZAVNOBIH, the territorial unity of BIH was re-established and its statehood has been restored. This was confirmed by the decisions of the Second AVNOJ Session. At its Second Session, ZAVNOBIH was constituted in the most leg-islative and executive body of Bosnia and Herzegovina. By the decisions of the Third Session of ZAVNOBIH the building of the government system and state structure were completed. It is important to point out that all the deci-sions of ZAVNOBIH, as a war parliament, were made under the conditions of the anti-fascist war in Europe as well as in Bosnia and Herzegovina. These decisions were legitimate, they had constitutional and international legal sig-nificance in accordance with the Atlantic Charter and the UN Charter.

Given the current circumstances in Bosnia and Herzegovina, its accession to the NATO alliance and its integration into the European Union, the internal unity and stability of this country would be achieved. This would have the effect of weakening the tendency for further ethnic divisions, and the lofty aspirations of the neighbouring countries to divide Bosnia and Herzegovina would also be weakened. Finally, the inclusion of Bosnia and Herzegovina into the NATO Alliance represents a guarantee of its future, and integration into the European Union is its only path to stability and peace in these areas.Keywords: Bosnia and Herzegovina, Statehood of Bosnia and Herzegovina, ZAVNOBIH, European integrations, European Union, NATO

Documents

KONTINUITET DRŽAVNOSTI BOSNE I HERCEGOVINE, ZAVNOBIH I