64

KOKBOROK KOKPHOLOK Final Kokpholok-2021.pdf9) Bumuk perya 16 10) Pekhak ya 16 11) Wak bomotom 17 12) Tokha thaisumu 18 13) Dong ghor bising ni khum 20 14) Ta khulai kutung 21 15) Lama

  • Upload
    others

  • View
    2

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

  • By

    BIRENDRA DEBBARMA

    KOKBOROK

    KOKPHOLOK

  • Kokborok Kokpholok

    Publisher : Directorate of Kokborok & Other

    Minority Languages

    First Edition : January, 2021.

    D. T. P. : Birendra Debbarma.

    Cover Design : Ajay Debbarma.

    Printed by : Kalika Press Pvt. Ltd., Agartala

    KOKBOROK TEI KUBUN BOROK BANGTHAYA

    BOSONGN KOK DAGIKHUNG,

    TRIPURA HAPHANG

  • SWINAI

    BIRENDRA DEBBARMA

    BA (HONS ) Political Science,

    MA (Political science),

    MA (sociology) , B.Ed ,

    Kokborok Dipoloma , Basic

    Training Linguistics from CILL

    PGT (Post graduate teacher)

    Sociology

    Former Senior Teacher,

    Montfort Hr School (Champak

    Nagar) Affiliated to CBSE

    Former Principal ST. JOHN’S

    HIGH School Rio (Udaipur )

    Affiliated to CBSE

  • .

  • .

    Ani kok

    Kokborok kok go kwbangma proverb tong baio.

    Haiphano tabuk aswk sajak thaliya ni bagwi komor twi komor

    twi eba kwmatwi kwmatwi wngwi tongkha. Buini kok eba juda

    kokbai choprajak manibai mwthangwi narwk nani belai no

    tukgwi phai kha. Kusung kusung bisi romwi sajak simi tongmani

    bai jora ni pherbai kwmana phano tong o .Je muito mansak

    thumwi narwk na hwnwi no khao chongwi yapiri rom mani.

    Taibo kwbangma tongkho haiphano jora kesep ni bagwi bebak

    no swiwi manliya .kha khwlaio rwngnok go swrwng tong nairok

    tai rwng nok kotor o swrwng tongnairok ni bagwi samung o

    chuk anw hwnwi. Tumung no samung chuk khe kolomtwi

    khikwlaimani eba jora rw wi swimani hao magwna kwlailiya

    hwnwi tongthok nai. Kok borok kok rwbai no kuchukgo tisa

    thani yakhili engsa kasanai hwnwi kha khwlai man nai .Taibo

    proverb tongo juda juda amchaio, juda juda khe salai tongo,

    bijab bo swijakya ni bagwi tabukni chalairok sawi man nani

    sep manliya .Agini okra chakwrarokbo twrwk twrwk o hani

    mwtai chawi thang baima bai ulo khe taibo se manthok gwlak.

    Jora tongsani no yapiri rom na nangmabai maromkha .Haiphano

    jeswk wngna tongmani swk le wngwi manya kho .Ulo kari phuru

    karjakmarokno daphinai eba sithok phinai.

  • .

  • 1) Koylano suphano chwngya 9

    2) Tha bai Muya song jak 10

    3) Dani sai Danibuphung kolok 10

    4) Thangya ni hati kwlai 11

    5) Nokhani Athukiri Khak 12

    6) Swikhitung no wasung go da phano peng ya 13

    7) Wak harepek go tukuo 14

    8) Hanthani kwrwi 15

    9) Bumuk perya 16

    10) Pekhak ya 16

    11) Wak bomotom 17

    12) Tokha thaisumu 18

    13) Dong ghor bising ni khum 20

    14) Ta khulai kutung 21

    15) Lama ganani muiphwrai buduk 22

    16) Hasing khongni nok 22

    17) Jora kaham ni bayap 23

    18) Buini hambara baithangni dogra 23

    19) Musukno sikuruk swraima 24

    20) Aming sinjono thwng 24

    21) Khik-korok kuchuk 25

    22) Khik-swlang haleng 26

    23) Chwngkhurupma simi rangchak wngya 26

    24) Damar maitang chekhwra mung thang 27

    25) Holong beser ni toktwi 28

    26) Laio no chao, laio no khio 29

    27) Sinjoni makhumai khamani 29

    28) Bomotom serem 31

    29) Auwar kotor ni borok 31

    30) Chwlarok kwbang phakwlai sokya,

    bwrwirok kwbang naila munya 32

    31) Thenta ha kwrwi, seler mai kwrwi 33

    Contents

  • 8

    32) Thampui J kwkhwwrang 34

    33) Gola kwtal ni twi 35

    34) Twikhokani borok gola baijakgo 35

    35) Musuk kwthwi kochakhe dut machao,

    Borok kwthwi kochakhe kok khontai machao 36

    36) Chekabni hoki 37

    37) Ritwrak nasingwi yakung musudi 38

    38) Mwsana rwngyakhe nokhola kekhek 39

    39) Orono kwinani buma ,orono jamaini buma 40

    40) Imang ba tamo nukya tong? 41

    41) Lama ganani wasok 42

    42) Chibukbo thwitwi ,lathabo baiyatwi 42

    43) Phantok bari hapkhese phantok motokma saimano 43

    44) Moso bari hap khese moso yokmani saimano 44

    45) Bel munphano tokhani le tamo ba? 45

    46) Nokha simi gurumo watwi khe phaiaya 45

    47) Chana kheba bekereng khibinakhe bo bahan 46

    48) Gola kupulung twi pupakya 47

    49) Kwswrang ah hang seler lwi hang 48

    50) Ahsuda nokni kaswla 48

    51) Chibuk kitung kaphik 49

    52) Nok kunani kunani kuruma 49

    53) Tiyari o rungchok 50

    54) Khum sakni bagwi barya 51

    55) Nogo sinjoda khi khiya 51

    56) Gundakni hoki 52

    57) Kuwa bising ni yongwla 53

    58) Twimabo naitwi rignaibo sutwi 54

    59) Yaksi rwkhe, yaktwk monogo 54

    60) Bol hamya sokhe tapla bang go 55

    61) Chibuk bo thwi twi, latha bo baiya twi 56

    62) Khinai lachiya ,nuk naise lachio 57

    63) Musuk goinok ganani jabra eba sam chaya 57

    64) Angsai thwimani wanaya, khipai kokmanise wana o 58

    65) Totwra bothor kwrwi 59

    66) Jami mun phano twiya 60

    67) Bumung khe kaswla, tola khe patwla 61

    68) Nokha kosom ni watwi 61

    69) Thampui kwkhwrang 62

  • 9

    KOKBOROK KOKPHOLOK

    1) Koylano suphano chwngya: Koyla omo haino manwi

    kaisa abo jesaphano khwlaidi abo tai swlaijakya, kosom

    ba kosom no tongnai bono chwng rwna tai lama kwrwi.

    koyla no jeswkphano sudi haiphano aswk no awsk no

    kosom tamoni hwnba bini gwrwng no kosom ba mung sa

    khwlaina kwrwi abose bini sinimungba. Abo haino

    swngcharo bo dalsa eba dolsa borok tong go koyla ni hai

    tongmung bohrokbo sakni soi tongmung khibiwi eba

    yakarwi mangya. Samung hamya khwlai mano buibai

    sajakgwi chaya hwnwi sawi manphano abono yakarwi eba

    khibiwi manya. Romdi khoroksa khoknani loi tongmano,

    gwnang wngphano bini khokmani raidano khibiwi manya

    thwiya sakno logio tongwi tong nai, koyla bo kupurubaiya

    sakno kosom tongnai abokhe bini tongmung. O ha saka o

    kwbangma borokno tong go bini salbrum brum ni sal

    kolkoma romwi phaimani loi no khibina mungjakya abono

    mang twiwi ton na muchungjago tai buinobo bini hai kheno

    ton na muchung jago, bini hai gothokjakya khe jolijakgo

    tai urum murum phwnang tai borok bai borok kaklai gut

    khalai o khoroksa bai khoroksano swkakgo, hunuhanai salai

    o, abo hai kheno luku no swkakgo. Salsa abo kwsa kotorma

    khe uaro tai abo sogwi mwnam mo, ah jwngjal kotor no

    chwng no swkakgwi halokno hakchal khwlai o tai komorna

    lamao thangwi sogwi o. Omo hai borok chini hoda o tongma

    bain o chwng khwthalai manlailiya,jwswkphano hwnjakdi

    tai lachina bo rwngya tai tongmung no bo swlaiwi manya,

    omo hai borokno no koyla bai baksa khe sujak go.

  • 10

    2) Tha bai Muya song jak : Tha bai Muya chini Borok

    dopha o belai no kaisa kotor muikhutung , o chamung no

    chawino chini dophani borokrok mai kwrwi eba machaya

    jora chawi thangwi tong go. Muya aswkno borok dophani

    langmao kwdaljak, awandru, chakhwi, guduk chawi

    thangwi tong go,abo haino tha bo kaisa belai chajaknai

    kaham borok dophani thani, biyal ni jora o maikhul hamya

    ni jora, watwi pantwi kwrwi jora o chawi thangwi

    tongmani chamung. Phiya ba o mung nwino kaisa bai

    kaisa kisaphano gothokya eba khwthaya eba

    mwchanglaiya. Abo haino chini borok lukuo bo kaisa bai

    kaisa gothokya eba mwchang ya ,baksa baksani kok bai

    tongmung miliya, eba jora no buchiwi yapiri no senani

    siya abo bai kwbangma jwngjal achaio tei kokbanglaiwi

    swkakgwi piringporai swnam rwo.Tha bai muya songjak

    gothokya wngma hai no Sinai bai siyani bo ahaino

    gothokya eba khapiya laimanya, naharmung eba

    muchungma kwbangma pherlaimung tong ,aboni bagwi

    no chini luku o kwbangma samung kaham khwlaina

    thangthani kebengmung wngwi bachawi tongma bai

    sogwina nangma jago sogwi manya wngwi tong go.Tai

    tabuk dolsa borok achai kha buini kok kaham nobo

    khwnamuchung jakya ,kaham no yachakna

    muchungjakya, abo bai no dosa kakya birman kagya,butua

    rok bai Sinai le unsukma thansa wngwi manya,buchirwna

    naibo buchirwowi manya ni bait ha bai muya songjak hai

    hwnjago .

    3) Dani sai Danibuphung kolok: Chini borokrok uaisa uisu

    kok salaiphuru dani sai dani buphung kolokni kokno

    salaimani khwnao. Chwng jotono sawimano da ni

    buphung lok khe samung tangthokya eba da bai

    tanthokya.Aboni bagwino Da ni buphung daphuru ujan

    khe kahamkhe naikolwima darwo. Tamoni hwnba Da

  • 11

    bukmani abo buphung baiya dani buwa baise Da bukgo,

    romthokdropni bagwi se buphung. Da buknani bagwi

    buwa se hamnani nang go. Kok khe ahaise tabuk chini

    luku o eba dophao kwbangma borokno lukuni kaham eba

    dophani kahamni bagwi samung tanglai tong go sak sak

    ni je manmatwikhe, haiphano baksa borok tong go buini

    samung khwlaijakno nugwi buini sai swkang bumung nani

    bagwi choi choi wngmani, abo simiya soi soi ni sai bose

    taibo soi ni saiphano buini swkang bareng bareng wngjak.

    Aboni bagwi soi tangnairok khe jora jora o khwlaina

    hwnwi chabjak samungno khwlaimanya wngwi derajak

    go, ah hal hal rok ni bagwi. Taibo kok no swbaiwi sana

    thang khe bugra ni sai seleng kotor wngmani kok no

    samani. Tabuk ni o jora chini borok dopha o kwbangma

    borok tong go buini sai sak no torjak nai gilagila borok

    achaikha phiya samung khe kwrwi bui bwswkang khe,

    buini sai bara samung khaikuknai, buini sai bara sikuknai,

    buini sai bara kaham kuk wng jaknai borok ni biyal kwrwi

    Borok lukuo. Abono takuk samung khwlaithani jotoni

    swlai busu kotor wngwi bachawi tong kha, soi ni sai soiya

    se bwswkang bwswkang wngmani bagwi, bugrani sai bini

    seleng se bui no bui no dagi sa dagisa ,bugrakhe abono

    sawi no manya,phiya ba bugrani mung bai kwbangma

    sakni bagwi ajiwi narwkna bagwimang no chaitok go,

    kokbathongkhe sana thang khe bugrani bumung no phalwi

    chamani. Bugra sayasinino bono swkang swkang bini

    chanani eba bini kokno phwnang na bagwi samung

    khwlaimani. Bugrani mungwi kok kotor kotor samani.

    Tabuk ni jora o omo hai borok ni biyal kwrwi, omorok

    bebakno Da ni sai Dani buphung lokmani.

    4) Thangya ni hati kwlai : chwng joton sawi mano kok

    sanani belai kwlai, phiya ba samung le kutuk. kok khe

    ahaise jephuru buino hati kwchar phuru manwi man nani

  • 12

    kwlai hai no matong, joto manwi no salbrum salbrum no

    manthokgo o kok le soiya. Abo simi ya buini samung no

    yasisornani le belai kwlai phiya sak go khwlai phuru

    bwswk dai aphuru se sawi mano, buini no hamya sanani

    belai kwlai, phiyaba sakni no charwnani belai no doro

    hai matong go. Hati thang yawi no hati ni mannwino dam

    no sanai kwbangmano tong go, phiyaba hati thangwi nai

    khe abo khwnama bai pherlaio. Soi hati o thangwi hati

    dam sawi manmani se soi dam no sawi mano. Tabuk

    chwng nokgo Tipra dophao kwbangkuk borok no kok

    kotor kotor sanai ni biyal kwrwi, samung go mungsa

    kwrwi kok go eba bukhuk go simi no tongwi tong go

    baithang go mung sa kwrwi. Dophan no hamjaknani tai

    dophani samung tangnani kok kwbangma no sanai tong,

    bukhukbai dophani samung tangnaini biyal kwrwi,

    baithang samung go wngkhornai borok le belai no kisa

    eba bang thaya. Nogo tongtwitwi thwngrwng (politic) ni

    biyal kwrwi phiya baithang go mung sa chukya, bukhuk

    go simi no eba imang go simi no,mukthang go abo

    buphuru phaino sawi manya. kok go no tong go kok bai

    khe nokhani athukiri se khagwi mano niya de, baithang

    le dogrs se, o kok khe soi se khakmaswk gothokya eba

    samung chaya. Khwlaiya sini bebak no manthok mantho

    hai matong go, khwlai na thang phuru se sawi mano

    samung khwlainai ni bwswk kuthuk tai dai abo khwlainai

    borok bono sio, twikhokya borok kunu phuru phano gola

    baijakgwlak. Omo no hwn no thangyani hati kwlai.

    5) Nokhani Athukiri Khak: Kokbokrok kok go o kokthai

    belai sinilaijak ,tai kisa swk kok salai kheno o koko no

    salai o, tamo ni hwn ba Kokborok kok go omo kaisa kok

    bwchwlwi. Tipra luku o kwbangma borok tong go bui ni

    sai buini bwswk go bui ni sai sawi mannai hwnjakna

    muchungjago tai kok salai phuru bui ni sai kwplai wng

  • 13

    na muchung mani tong go joto ni sak gono. Abobaino

    buini sai kok koktor sawi phano buini sai kotor wng na

    chaitokmung tong go. Abo bai jora jora o sak bai

    mwchangya eba sak go kwrwi phano sawi khibi o ,tamoni

    hwnkhe bo to aro kwplai wng na nangnai abo se bini

    naharmung aboni bagwi bo sak no mwchangya eba khwlai

    manya no phano sawi mechengna nai o.Abono no nokhani

    athuk kuri khak hwno .Chwng jotono sawi mano nokhani

    athuk kuri belai no hakchal chwng bai abono jeswkphano

    chaitok di mahanya .Kokkotor samano hwn no nokhani

    athuk kuri khak.kok bathing khe sana thang khe sak

    gothokya eba sak bai mwchangya kok samani .Baksa

    baksa omo hai borok bo tong go bini loi no jesa kok phano

    sadi bo buini sai jephuruphano kok kotor sanai eba

    saraknai .Buini sai bara sak no torjak nai borokrok no

    nokhani athuk kuri khanai rok ni dol .Abohai borokrok

    no tabuk Tipra luku o jwngjal pkwnagwi tong go,buino

    mokol pengjakya,buini kok kaham bo khwnana muchung

    jak ya.Wngma kwrwi kok simi sawi buino no bandhwi

    ton nani samung khwlaina bagwi chaitokmang tong go

    borok,kok simi khwnathotok sawi bandhi ,imang simi

    phunukgwi kok sawi no bwkha methep mano nokhani ni

    athuk kiri khak.

    6) Swikhitung no wasung go da phano peng ya : Swi kaisa

    nogo rijaknai yabrwi, swi bini bugra no bo chubawi mano

    tai nogo siniya borok phaiphururogo swngwi nokni

    bugrano hoja rwwi rwo ,abo simiya sikokrok hap

    phaiphuru bo nokni bugrano hoja rwo.Abobaino twipra

    lukurok nogo swi rinani hamjago,swino no chwng joto

    no hamjago tamhwnba swi chwng no chubawi mano .Swi

    podret pod rong ni tong go, baksa ba khuphur,baksa ba

    kasam ,baksa ba kwchak,abo hai kheno swi ni khitung bo

    naithok khoindrojak mwchang rwwi ton no. Jesaphano

  • 14

    khwlaidi swini khitung sepengwi manya ,sepengwi

    rwphano haino hai bini tongmuno kiphilwi khongkoi

    wngwi thang phir o, omo khe swini khitung ni tongmung.

    Abo hai no baksa baksa borokrok ni tongmungbo abo

    haino jeswkphano kaham khwlaijakthung ,haino hai bini

    soi tongmung go kiphilwi thang phiro, tamo hwn ba

    tongmung no swlai manya kisa bai. chwng nokgo baksa

    baksa borok samung hamya khwlai manjagwi, nakarwi

    rwjakphano haino hai tongmung hamyao khiphilwi thang

    phiro ,jeswkphano bono soi khwlaina nai di khwlai manya

    bo aronibo khilwi phaiwi manya bini tongmung no

    swlaimanya.Twipra dophani luku ni borokrok abohai no

    jeswkphano bui ni dopha bai satokjadi, khwijakdi

    ,romphere-somphere khwlaijakdi haiphano swrapsa kheno

    pogwi thang go ,bui bai haino hai khwijakgo tai satokjak

    phiro ,haikhe mang bebakno kwmajakha tai yakung ni ha

    phano kwmawio thang kha tobophano

    khasiya,khakahambai bui no yachakgwi bui bai bandhijak

    phiro ,haino hai thwinani lamao kwlaiphiro ,komorna

    bwkhak thang paiphiro ,swi khitung nobo sepeleng na

    bagwi wasung go phano dadi haiphano ,pengya kongkoino

    kongkoi wngphiro.

    7) Wak harepek go tukuo : Wak salbrum brum no

    harepekgo tukuo ,wak tongmung eba harepek bai wakrok

    ni langma gwdaljak .Harepek go ma tukuya khe wakrok

    kha khom khom matongjakya ,abokhe wak ni gwrwng

    .Wak no jeswk phano tukurwi rwdi haiphano, taisa hai no

    harepek go no tukuphinai ,letepetakhe tong nano belai no

    hamjakgo wak.Sal o uaisini phano wak no tukurwwi sap

    suturakhe rwphano logi logi no ,harepek man kheno aro

    sak no rokorwwi eba gerokgwi sak no letepeta khwlaiwi

    khibio wak. Kok khe ahaise wak kaham tai kwchwng khe

    tong nano hamjakya. Chwng tai babaisa bwkha naisik khe

  • 15

    nukgo Borok bo baksa tong go soi kaham khe, kwtharkhe,

    kubui bai khe tongnano hamjakya,eba tongmung sitra,

    hamya, mwchangya,gothokya, lukuo miliyawi, bejua

    lamao, somsok eba raida chao tong na hamjakgo. Aboni

    bagwi lukuo ,nukhung go, hasakao,jwngjal kwbangma

    achaio tai kokbalaio tai kaisa bai kaklaio,gutkhalai risi

    wng laio. Amotwi borokrok no jeswkphano kaham

    khwlaina naidi haiphano mungsa kaham khwlai

    mangwlak, tamni hwnba tongmung kaham no hamjakyawi

    tongmung hamya khe tong nano hamjakkukgo.

    Kwbangma sawi bujokgwi, chaya khwlaimano nakarwi,

    taisa kaham o kiphilwi tubanaphano naidi haiphano man

    gwlak, abono bini mokol bwswkang go chajak go

    hamjakgo, bini bagwi abo belaino kaham wng jakgo.

    Hamya khwlaimano, chaya lamani yakar rwwi tubuphano,

    kaham eba soi lamao, kubui lamao ton rwi mangwlak,

    tamoni hwnba borok letepeta khe tong nani hamjakgo.

    Wak harekpek go tuku phiro.

    8) Hanthani kwrwi : Chwng jora jora kok salaiphuru,

    samung rok chajakya wngphuru ,bukhukni kwlaisa kheno

    wngkhorwi thangjakgo hanthani kwrwi hwnwi . Kok khe

    tamo no hanthani kwrwi hwn ? Chini Twipra lukuo o

    kokthai belai no sinijak .O hayung kotorma kwbangma

    joto kisim ni borok eba podretpod borok no tongbaio, kaisa

    bai kaisani tongmung miliya eba gothoklaiya ,kaisa bai

    kaisani phano bo baksa wngya,muchungma bo thansaya,

    samung khwlaimanma bo baksaya tai joto borok no

    somanya eba baksaya .Borok ni manmani bo baksaya, o

    swcharo omo hai borok nib o biyal kwrwi chukya

    twitwiphano kokkotor sanai muchungmani borok ni biyal

    kwrwi, sak go bwswk bo tong ter phutani eba sak no

    bolaibaijakya .Bui ni saka saka tongwi kokkotor sana tai

    samung kwrwi .Omo hai borok kok simi no mungsa

  • 16

    samung phano charwimanma kwrwi eba chukrwimanma

    kwrwi .Buini samung go simi no thengbak thengbak

    wngna simi chuk go ,phiya nangma jora bo kunu

    jagaphano mangwlak .Nangya jora khe gwlak gwlak kok

    sasini sasini sawi paijakya ,bono bono nukhe bini kokno

    sanani muchungjakmani kulmanjakya.Swgcharo

    kwbangma borok tong go mungsa samung no phano

    paisokgwi eba mosokgwi man mani kwrwi . Omo hai

    borok no no hanthani kwrwi hwnwi.

    9) Bumuk perya : Chwng jora jora o khwnao bumukse

    perya o kokthairok. Chwng jotono sawi mano, joto

    bwthai ni no eba bwchwlinino salsa gera perwi eba

    bumuk perwi hai no hai taisa kwtal buphang achaiphiro

    tai earphiro, abono kaisa bini gwrwng.Abohai wngya

    bwchwlwi eba bwthai bukubuk yakheba oda chajak.

    Omo no bumuk perya. Phiya ba bumuk perya sajakma

    khe baksa baksa borok tong go mungsa nangmani samung

    go phano chukmani kwrwi. Ereng ereng tongwi eba aula

    khwlai eba lokai lokai khe mang sal thang go, tai sal

    phaio. Nukhung go mungsa samung go phano thepawi

    manya ,bebak gono buini baimang jesa jaga phano. Amo

    hai borokrok samung charwnato hachal ni kok ,bui bai

    dagijak samung no phano thik thik khe khwlai manya

    ,bukubuk, hanthani kwrwi,bethaya , chukya, seler thakjak,

    badamiya ,omorok no bumuk perya.

    10) Pekhak ya : Joto manwini no bini kaisa gwrwng tong go

    abo bai no bono eba bini sinimung bo. Romdi baji bini

    samung no pernani eba pekhaknani. Abono karwi bo,

    silai khe pernani abo no bini samung ,tumung no kokgwi

    perya khe bini samung go bo soi wngmani kwlaiya .Thik

    abo hai kheno chini luku o bo mo hai borok ni biyal

    kwrwi. Bini khwlaijaknai samung no khwlaiya eba

  • 17

    khwlaina no sawi manya.Je borok no chwng luku

    hamkwraini bagwi samung go chongkha hai phano bo ah

    samung no tangwi manya khe, abo pekhakmani kwlaiya.

    Au o kok le soise bak –jak samung no charwi manya khe

    abo pekhakmani kwlaiya .Je rwngnok go phwrwng na

    bagwi chongjak kha phiya bo soi khe phwrwngwi no

    manya khe abo pekhakya.Chini dophani twiphang

    hwnjaknairok soi khe pekhak khe chini o hai dosa chwng

    manjak gwlak khamu. Mungsa o phano dophani bagwi

    samung charwi manmani kwrwi. Pekhak khe omo hai

    jwngjal tong gwlak khamu.Pekhak ya ni no omo hai dosa.

    11) Wak bomotom : Yanwi – yabrwi ni bising go joto ni sai

    bomotom kwrwi eba kaham hamya unsogwi manya no

    wak. Chwng joto no sawi mano nogo rijakma yanwi eba

    yabrwi no bising go kwbangkuk nogo rilaikugo wak no

    tamoni hwnba abo joto ni slai borok ni samung go nang

    mani rang ajithani chukgo. Haiphano o wakni bomotom

    kisa phano kwrwi bono jeswkphano poriskar khe ton na

    naidi ,haiphano bo letapeta khe sak no sitrarwphiro. Abo

    hai kheno chini dophani kwbangmano wak ni bomotom

    hai borok ni biyal kwrwi . Sak go thamchi simi phok phok,

    bomotom no samung go thepana rwngya ,bui bai bo

    daktino mojogi no paiwi khibijago, kisa misa rang puisa

    rwmabaino bandijago ,twma thwngrwng (rajniti ) twma

    tongthar khwlaithani (religion) joto jagao no buibai

    kwlaisa khe phaljago . Omo hai borok no sak no kususe

    sijakmani, torjakmani, hao se nukhwlaijakya, kisa swk

    sajak khe thamchisimi tolung tolung kajago, tai bunani

    bakum bakum wng go ,siki sokoro khwlai bini

    muchungmano simi no khwlaina chaitogo. Tabuk dolsa

    achaikha ha phalwi chanairok, phegjaknai phalnairok,

    phegjaknai chanairok, sak phalwi chanairok, omorok

    jotono wak bomotom rok.Taibo tong go wak bomotomrok

  • 18

    sakni dophani huijak kok no buini dophani borokrok ni

    thani tunui buibai kaham hwnjaknairok,borokni tong

    dalbo dalnwi dophani bwswkang go khe juda dophano

    hamjaknai haikok sawi tong go,bujimanani tugo ,phiyaba

    bini naisikma wng kha sakni dophani huijak kok no buini

    dophani thani tunui sak no tor rwnani ,sak sak ni bagwi

    simi tai dophani bagwi mungsa phano khwlaina phano

    unsukya ,sak chana bagwi simi no bebak samung no

    khwlai o , o wak bomotom rok. Wak bomotom rok

    mungsao phano khom khom khe samung khwlainai

    kwrwi, bebakgono yaklaiwi thamchi simi tungwi ,samung

    derarwo tai digisigi khwlaina no belai no hamjakgo ,tai

    kaisa wak bomotomrokni khurchajaknai tongmung wng

    kha tongmung hamyao yakrwmani tas thwngmani, juwar

    thwngmani ,jandimunda thwngmani . Abo hai taibo

    borokni bising go samung hamya khwlai rang ajina simi

    mokol thaijak ,boro o buino khwio khiklai man no abono

    mang rutukgwi tong go. Wak bomotom ni thani kaham,

    hamya tamo unsukna naiya bini lab simi no unansugo .

    12) Tokha thaisumu : Chwng Kokborok sanairok jotono

    sawi mano Tokha thaichumuni ni kok no , Tokha

    thaichumu omo hai no bwthai kaisa nukheno bono chaya

    chathok, belai naithok ,kaham-ma ,naiwi bo naibaya,

    twibo- twibaiya twina muchungmani . Phiya ba tokha

    thaichumu bising go bwswk se sitra abo no bukhukbai

    sabaya, nukmano sawi gothok rwimanya. Omo khe tokha

    thaichumuni tongdal eba gwrwng .Tokha thaichumu hai

    no chini luku eba dopha o kwbangma borokrok tong bai

    o, saka saka khe bwswk se bukhuk kwtwi ,bini ah kok

    no khwjna khe bini sai bara borok kaham oha sakao

    kwrwina hwnwi ma hwn. Tokha thaichumu ni hai

    tongmung tongma bai luku, kami, amchai o, nukhung

    go, sandaini bising go swkakgo eba kwtharwya eba

  • 19

    kaklai rwo eba walai– suklai khwlai rwo. Saka saka naiwi

    sawi mangwlak bini ah huijak huijakgwi samung sitra

    tangmanino. Tokha thaichumu ni tongmung

    twitongnairok borahok ni bwkha bo awswk no sitra buini

    ni kaham no nasigwi manya, khoroksa swk buini samung

    kaham khwlaimano twi bolai eba lobmano no khwnawi

    no manya eba khwnatokjakya, hai khe ah borok no bahai

    khe hamya khlai man no, buini bwswkang go ,tamo

    khwlai lachirwi mano amo hai sep no mang rutukgwi

    tong go tokha thaichumu .Phiya ba je borokno boh

    naselar o ah borok bono sawi manya eba termaya,tokha

    thaichumu buibai saka saka belai tong na kwrwng ,tai

    buini bwkhano bo kwlaisakhe romwi mano, bini sakni

    kunu ideology eba principal kwrwi . Saka saka kaham

    hwnjakgwi buino khwinani eba phemeloknani bini

    naharmung kotor ,tokha thaichumu ni soi bihik no karwi

    kwbangma huijak hik kwbangmano tong go .Tokha

    thaichumu hai borok panda eba kuthumlai thani samung

    tangnani bagwi hal hal wngnai ,buini sai bara kaham

    hwnjaknani bini chaitokma ,chalaima panda o khe buini

    muikaham no boknani bagwi hal hal wngnai, borok

    kotorrok ni bwswkang go taibo barikukgo, mui kaham

    rok chanani hamjakgo ,phiya buini bwswkang go khe

    kisa phano muchungya hai, tamo sakno buini bwswkang

    go kaham khwlai ton na o bo kaham kheno sijak eba

    sawi manjak. Omo hai borok o hayung tongma bagwino

    digisigi eba jwngjal paiphwlaiya bini chanani bagwi

    kaisa bai kaisa no walairwo bu –tok khwlai rwo, borok

    bai borok no khahamya khwlai bwkha swbai o, aro simi

    no bathagwi tongya buini nukhung go sudano se hor sunu

    hor omo hai borokrok. Bihik bwsai no suda swkakgwi

    khibiwi mano, kaisa bai kaisani halok no swbai khibiwi

    mano tokha thaichumu ni tongmung twijak borok. Aboni

    ni bagwi no chwng sawi man na nang go sabo saka saka

  • 20

    simi kaham kaham kok sawi, bising go khe kirimasingsa

    twijak borok bai hus wngna nangnai. Kok khe ahai tokha

    thaichumu ni tongmung ni borok no sinina nangnai.

    13) Dong ghor bising ni khum : Dongghor abo belai no

    bolong khutuk, aboni bagwi joto borokno dongghor no

    nuknai kwrwitha. Kebo kebo ni thani abo imang se,

    khwnawi simi se tong go,phiya nuk -nai kwrwi, joto no

    aro thangwi manya ni bagwi. Chu chu song ni khugo

    kwbangma kerang kothoma khwnao dongghor ni kokno.

    Dongghor bising ni khumnobo nuknai kwrwi no hwnwi

    mano, abo khwnamasing ,mukthang go manmani kwrwi.

    Au soi soi mukthangni langmao bo abo hai kwbangma

    no gothokmani rok tong go abo bo dogghorni khumhai ,

    kaisa kuisu sak ni borok no kwmajakmani, dog-ghor

    bisingni khumbai baksa, tai abo langma tongsak ni

    bagwino kwmawi thang go. Abono karwibo chwng sawi

    mano kwbangma manwi tong go, abono chwng sawi

    mano, phiyaba abo mukgthang go kunu phuru phano man

    na hwnwi unsogwi manya. Jora jora o omo hai gothokmani

    bo tong chwng nuk go sakbaksa tonglaiphuru kha kawi

    manya sal sa omo swk hakchal o thangwi pailainai hwnwi,

    sakbaksa eba chalai kaisa borok phano boro tongmani boro

    sogwi, kaisa bai kaisa nuklaimanlaiya, baksa khe

    tonglainani sep manlailiya langma tongsakni bagwi. Kebo

    kebo ni langmao awswk hachal wngwi thangnai hwnwi

    unsukgwi manya. Sabo si omo hai wngwi thangnai hwnwi,

    bwkhani kokno salaina hwnphano, salai na tai sep kwrwi

    manliya kwrwngsa eba hachal o tonglaimani bagwi,

    khwnaisimi no matonglaijasio, mukthang go abo dogra

    se, dogghor bisingni khum hai nukhorsimi tong go sogwi

    man horya, baithang nainani hwnwi bo naiwi manya.

    Khatungma kokno sana muchung bo sawi manya,

    khatangphuru bo gana man na muchung bo manya.

  • 21

    Thangna muchung bo thangwi manya jaga eba

    thangthokya thai ,nukhorma manwino baithang go manya.

    Tongmano sai manphano tubuiwi manya eba sakni phano

    buini yago hwn khe abo buini bai baksa no kwlaio ,kok

    khe haise buini yakni abo buini no. Hakchal ni manwino

    no bwkha bai khe ganao kheno nugwi tongthokwi

    tongmano. Borok ni langmao thangwi tongna bagwi imang

    eba kha -kamung tongna ni - no nang- go. Omo no dog

    ghor bising ni khum.

    14) Ta khulai kutung : To khulai agini chini chu-chubora –

    rachi eba dang-gaima dang pha ni jora ni simi no to

    khulai o kokthai no sajakgwi phaio. Haiphano tabukni

    o jora o le jora ni pher bai aswk omorok no sajakmani

    ni no mokol o kwlaithaliya. Phiyaba tabuk phano o

    koktairok no uram –muram sajak go kwmawi le

    thangya kho, abo ni bagwi no kok salai phuru chwng

    tokhulai kutung ni kokrok sajak twrwng go .Tamoni hwn

    ba Kokborok kok bo kaisa kwcham kokba aboni bagwi

    bini podret pod kokthaini biyal le kwrwi ba. Kok khe

    tokhulai tamo ? Ta khulai wng kha kaisa yokjaknai eba

    serjaknai kepher eba loksisi manwi .Chajaknai

    bwchwlwi rokno yoknani eba sokna phuru o samung go

    thepa jago. Borok ni langmao jora jora o dalbidal jwnjal,

    tekto, biyal ,birman, belokjakma, tong keseb, phaio. Juda

    juda borokni juda juda jora tong kesep phaiwi sokphaio.

    Baksa baksa ni omo hai birmanrok uaisa baino

    poderepod manjakmani bo tong go, omotwi jora o.

    Aboni bagwi omotwi jora achomsa pal manjakya

    wngjakgo ,abobai amangchimang wngjakgwi tokhulai

    kutung go tongma hai mawng go.Sida kok sana thang

    khe tekto kotor ni jora no wng kha tokhulai kutung.

  • 22

    15) Lama ganani muiphwrai buduk : Chwng jotono sawi

    mano lama ganani muiphwrai bugra tongphano kwrwi hai.

    Thangtwi phaitwi jesa phano lama gana kaijak

    muiphwraino kholnai eba khaknai bono bui sakni haino

    matong jak go. Abo hai ni Borok luku o bo baksa baksa

    bwrwi tong go, jesabaiphano bini chaswmai ni halok tong

    go tai sak motok tongmung tongnai . Bini bwsai tong bo

    kwrwi hai ,mungsa wngjakya bini sakmotok tongna bagwi.

    Tai baksa bwrwi sikla tong go mapha tong bo kwrwi bai

    baksa ,jesa chwla bai phano bo sikla tong na mungsa

    wngjakya eba lachima kwrwi hai ,srai srai khe sana thang

    khe lukuni bagwi no hai bo sakno matong jak go . Kunu

    halok hata nangya bwrwirokni. Abono bgwi no omotwi

    bwrwi no lama ganani muiphwrai hwnjak go.

    16) Hasing khongni nok : Chwng jotono sawi manbaio

    hasing khung go nok tangmani abo swrapsani bagwi

    .Tamo ni hwnba hasing khung ni nok twi lom kheno eba

    watwi phaiwi khe no bo kolomwi baiwi kwlaiwi baiwi

    thangnai . Aboni bagwi no nok tang phuru bono rakrwna

    bagwi kaham khe thong ma kanai .Tabuk kok khe ahaise

    chini luku o kwbangma samung khwlai laio haiphano abo

    swrapsani bagwi no ,kisa ni bising gono kwmawi thang

    go .Kwbangma no luku motha achai o ,phiya daktino baiwi

    eba kwmawi thang go . Taibo chwng nok-go kwbangma

    thwngrwng motha achaio ,phiya daktino baiwi thangphiro,

    naharmung thena eba thena unsukmung ni bagwi .Abo

    simiya kwbangma no nukhung no daktini baiwi thang go,

    nukhungni halok hamyani bagwi kaisa bai kaisa halok

    kwrwi ni bagwi bo eba kuthuk hamjakma kwrwini bagwi.

    Je nukhung go hamjakmani thong kaham kwrwi ,ah

    nukhung dakti baiwi kwlai mano. Je sal o hamjakmani

    kwmanai, aphuruno nukung kwmai thang nai .Hamjakma

    kwrwi nukhungle, hasing khung go nok tangmahaise.

    Abono nono hasing khung ni nok hwnjak go.

  • 23

    17) Jora kaham ni bayap: O hayung go jottono bayap kwrwi

    tongwi manya . Bayap ni bising go bo tong go gana ni

    bayap ,ganakukni bayap ,hakchal ni bayap ,baksa baksa

    bayap tong go twiyasak ni bayap tai baksa baksa bayap

    tong go jora kaham ni bayap . Tabuk ni o jora dolsa borok

    ni kaisa halok nukjakgo ,borok ni rangpuisa eba machana

    manwngnani eba mamna phuru ni simini bagwi halok

    bomani . Amohai borokni naharmung no bini donulat eba

    chawi nwgwi tong na bagwi . Phiya ba soi soi bayap ya,

    chana nwngnani bayap . Omo hai bayaprok nwngbai tong

    nai ,jephuru chana ,nwngnai ,nin aro tongphuru bo nwng

    bai nin logi logi jesa jaga phano nwngman nai bono je

    kunu samung go phano man nai .Phiya jephuru nin yago

    kunu kwrwi kha ,rangpuisa ,duntual ,machana kwrwi kha,

    nwng jephuru bipod khwlaikha aphuru nwng bono mumng

    sa o phano mangwlak ,biyang thang, biyang phai nwng

    sawi no mangwlak .Omo no hwn no jora kahamni bayap.

    18) Buini hambara baithangni dogra : Kokborok kokrwbai

    o kok kokthai belaino khug bai khug go sajakgwi tong go

    . Kokle soi no buini khwnaphuru bwswk se khwnathok

    .Jesa samung phano wngthung bui khwlaiphuru bebakno

    kaham no wng go ,manwi paiphuru phano, manwi

    kaiphuru phano ,baniya khwlaiphuruphano, amjokmung

    achukphuru phano, sebukni samung manphuru phano,

    porimaphano buini phuru bwswk se samung rok cha . Sak

    baithang khwlaina phuru khe bwswk se dai tai kutuk aboni

    kokrokno bukhukbai sawi sabaiya . Buini hamari kokno

    khwnawi sakni bagwi khwlaina thangphuru, abo

    khwnama simino .Thangya ni hati bwswk kwlai. Bithang

    ni phuru khe khwnamani bebakno ulotamang. Hamari

    wngyawi dogramang chajak .

  • 24

    19) Musukno sikuruk swraima : Kok rwbaio o kok belaino

    sajakwi tong go .Borok luku o baksa baksa sak sak bo

    jagao tong sak sakni ujanbuchiya .Sakno bo buibai

    baksano kotor hai no matong jakgo . Aboni bagwi no

    suwang patima bo tong go . Okokni kok bothoma wng

    kha ahai sikuruk wngkha kosok kusum chao tai kosok

    kusum no chanani bini chukmani . Musuk kwthwi chanani

    sikurok belai hamjakgo tai thokjago ,aboni bagwi jeswk

    hakchal o phano wngthung bahaibo khobor manwi musuk

    kwthwino chana bagwi phaio .Haikhe sikuruk busuk

    bahan no thokjakmabai ,musukno thwidi hwnwi swraio.

    O mohaino chini lukubo ,omohai borokchini luku o bo

    biyal kwrwi ,butua borok rok twiphang chonjakgwi,

    twiphangni ros sawi mankhe bo tai abono yakarna

    muchungjakya ,abono jesa khephano romwi narwkna

    bagwi ,soi Sinai tai soi chuknaini uklokgo nangnai tai

    soichuknai twiphang ni bagwi hamya sanai buini buino

    tatal tatal sawi lama koro rwnai tai bandinai ,tamoni hwnba

    boh twiphang chonjakna bagwi je nangmani bebakno thik

    khe narwknai .Abono butua tai siya borok ni tongmung.

    Abono sikuruk musuk no swraimani .

    20) Aming sinjono thwng : Sinjo belai borok no tekto rwo

    nogo hakor khur rwi nokno sitra rwo . Aboni bagwi nok

    ni bugra jolijagwi aming no sinjo roman bagwi nogo rio

    eba nogo tubuo .Aming bo sinjo romnani belaino hamjak

    go tai tongthokjak go . Hai khe aming bo sinjo buphuru

    hakorni wngkhorwi nok bising hap abono naichomwi tong

    go ,sinjo jephuru phaikha aming sinjo romnai tai

    rombaimani ulo sinjono thwngwi lengrwnai, uaisa phiyok

    rwnai tai uaisa romwi je muchung sak thwnai, je muchung

    haikheno thwngwi lengrwi ulo butharwi chanai . Tabuk

    tai babaisa bwkha sasik khe nogo abohai kheno dolsa

    Tiprasarok tong baio borok thwngrwng no belai hamjakgo

  • 25

    tai thwna swrang go ,tai buibai jute kheno thwngjakgo

    .Sak no akhinino Sinai hai matongjakterwi buini

    bwrarokbai thwngrwng thwng go, kotor kotor imang sakni

    dophano phunukgwi, sakni hamnani, rang, ajina,

    sepnanani bagwi dophani lukurok no bandiwi. Sak bo

    buini bwsarokbai thwngjakwi, lengmasing lengjakgwi kha

    baijak go, hai khe tai kaisa bodol kwtal swnamnai,

    haiphano siya wngmabai ,sakni phan bai bachayawi buini

    phan bai bachawi haino hai thwngjak go. Aming sinjono

    lengrwi thwngjakma hai khe thwngjak go.

    21) Khik-korok kuchuk: Kokborok kok go akhinino agini

    borokrok eba chakrakuk borokrokni khukgo kusu

    khwnama hano khik-korok kuchuk kokthaino. Aboni

    bagwino Kokborok kok khurumpui jatrepod kokthaini

    biyal kwrwi .Chini Borok eba Tipra luku o chwng dolsa

    borokrok ni tongdal eba tongmung nukjakgo kusu sak

    no torjakmani, buinisai jesaphuruphano kotor khe tongna

    muchungmani .Kamio tongnarokni bising go taibo

    kwbangkhe mokol o kwlaikukgo ,halok salaithani,

    buinisai halok kotor hwnwi buibai halok kotor wngna

    muchungmani. Kaijakmani twiphano,

    jatisoklaimatwiphano, hakchalni soklaimatwiphano

    halok torna muchungmani ,abono twino kailai panda eba

    lukuni samung tangthani phano ,halok seklaiwi

    ulailaimani eba kok banglaimani kwbangma

    lukumalaithani kwbangkuk wnglaimani nukjago.

    Tamoni hwn khe buini sai halok go torna muchungmani.

    Tai abono karwi bo nukjago baksa baksa tong go kaka

    eba mama eba moi eba pi kwlaimano phano dada eba

    bachwi eba bai nuglai tonglai mani mokolo kwlaio.

    Omotwi rokno twilaino uaisa uisu kokbanglai o eba kha

    hamlaiya wnglaimani .Dolsa borok no tong go jesa jagao

    phano torna muchungmani ,chathini, nwngthani,

  • 26

    tongthani ,halok bothani bebakgono khik-korok kuchuk.

    Omotwi borokrokno lukuno eba hao jwngjal phwnang

    go tai ubrum jabrum phwnang go .

    22) Khik-swlang haleng: O kok thai bo Borok eba Tipra

    lukuo salaijakgo eba khurchajaknai kokno .Tamo ni

    hwnmale Borok eba Tipra lukuo kisa bwrwirok tong go

    khik-swlang heleng .Bahai hwnba khik-swlang heleng

    bwrwirok bini sakno buino rwnani mungsa wngjakya kisa

    bai no rw wi rwo .Sinina sinniya nakya kisa jora ni bising

    go no buino bini sak no rwimano .Bini sakno rwthani halok

    hata nangya ,chwrai ,okra ,bura nangya .Sak motok

    tongmung tongnano belai hamjakgo .Abobai luku o jwnjal

    phwnang go tai tongmung sitra ni boyer siprwo .Saborok

    o khik-swlang heleng khuk hwn khe ,lukuo borok chikon

    hwnwi basijakrok eba amchaio kisa lukubai norjak

    borokrokno omo hai o bangkuk go .Baksa baksa belai

    biyal kotor kwlaima baibo khik-swlang heleng go ,baksaba

    tongmung ni jarwibo biyal o khwlaio ,baksa ba khamanino

    hai . Khik-swlang helengmani abo lukuo gothokya tai

    chaya ,aboni bagwi lukuni selengmung mano .Luku o

    bobai bobai sakmotok tongmung tongmanino khik-swlang

    helengmani .

    23) Chwngkhurupma simi rangchak wngya : Kok go no

    tong go jilijalak wngmabaino rangchakya .Rangchak bini

    no kaisa gwrwng tong go ,abo no karwi rangchak wngwi

    manya .Saka jeswkphano chwngthung eba jok jok phano

    wngthung ,bising go kwrwi le rangchak wngya .Abo haino

    o hayung saka o kwbangma jateret pod borok ni biyal

    kwrwi ,hamung siniya ,mokolo gothokya kisim ni

    borokrok mokolo kwlai mani nukjakgo .Sak no akhini no

    Sinai hai matongjakgwi ,saka saka buini sai bara Sinai

    hwnjakna muchung jakgwi ,buini thani sakno bolaimani

  • 27

    tai thakya . Kok khe ahaise kolni bising go wasur kwrwi

    khe jeswk phano kol no sep di haiphano, twi kog gwlak .

    Abo hai saka jeswkphano richom naitho naithok kanwi

    phano tong thung ,hai phano bo elem gwnang wngya .Sak

    no jeswkphano bolaidi bising go nin simung kwrwi khe

    ,mungsao phano chukgwlak .Sak ni goron naithok

    mabaino simung wngya .Kok sana rwngma baino Sinai

    wngya .Simung haino phaiya ,sak no swrwngma o

    thepama bai simung phainai ,aboni logi kaitor ni hamari

    bo nang go simung man nani bagwi . Abo ni bagwini

    chwngkhurupma simi rangchak wngya hwn jakgo .

    24) Damar maitang chekhwra mung thang : Kok go no

    tong go damra mai tang go chekhwra mung thangmani.

    Hugo mairok kaiphuru tai tangmani jora o dama belai

    samung nang go .Damra kwrwi hukgo mai no kaiwino

    manya .Haiphano damra ni kok no kebo aswk kaham khe

    unsuknai kwrwi ,mai manmani jora . Chwkhwra se mai

    ranani jora samung thepajakmani ba, paithak go

    chekhwrani ni kokno no salai kukgo eba mairanani jora

    o abono samung nangmani ba, chwkhwrano no tor rw

    kukgo .Abo haino o swcharo bo je soi samung kaham

    eba kosto kwlainai mung no jephuru phano huiwi tong

    rwjao .Omo hai borok bo tong go, samung khaiyawi

    bumung simi ajiwi tong nai bo tong go .Abohai borok

    rok sep simi naiwi tong go bahai khe bui kostokhe samung

    khai baiwi phuru ,paithak buibai sini jakna phuru simi

    khwlai man no hwnwi . O ha saka o, omo twi borokrok

    no bang go buisamung khwlai phuru khe ,buini thata

    tikhwlainai ,mwnwinai ,haiphano ah samung chawi bui

    bolai phuru khe bwswk kang go hal hal wng nai ,bobo ah

    samung khwlaio hwn wi phunuk na bagwi chaitoknai . O

    kokbo soi o swangcharo soi soi samung khwlainairok

    bhorok manthai borom manya .Aboni bagwi no, soi

  • 28

    borokrokno soi jagao machukya , abo bai no dopha

    kuchuk go kawi manya .Chapjakya tai ubrum jabrum

    nangjak .Je samung khwlainai bonino bumung bo tong

    na nang go . O mo no tabuk duniyani raida khawi thang .

    Damura khe samung thang kha, Chekhwra kheba bumung

    thang kha .

    25) Holong beser ni toktwi : Holong beser o toktwi bayawi

    tongnani belai dai . Tamoni hwnba ,toktwi wng kha belai

    serem manwi tai holong bo belai no kwrak ,toktwi ah

    kwcharo tongwi bainani belaino kwlai .Bwswk se tekto

    wng khwna toktwini bagwi . Abo haino baksa baksa

    langmao toktwi holong beser o tong mani hai khe thangwi

    matong go ,belai tekto ni bisingtwi . Thangwi tongnani

    bagwi bwswk se dai.Baksa ba kaijakgwi nukhung khawi

    bihik kok no nakhebo ,buma bupha chajakya ,takhuk,

    bukhukni tai bumabupha ni kokno nakhebao bihik bwsa

    bai chajakya ,aswk ahkojo kotor tamo khwlainai ,palman

    nani kokyano .Bihik bai bo hwnjak go nwng nwma –

    nwpha bai da tong nai ? na , ang bai . Takhuk- bukhukni

    kok no twi unsukbo hwnjak go ,nwng ba borok bai da ,

    tong nai? Yang buma –buphabo hwn aswk kosto khwlai

    pusiwi tububaimani tabuk khe naidi bihik bwsa simi se

    tor si , chwng ba bui si wngsio. Hai no takhuk –bukhuk

    hwn no chwng baisi tongwi torwi phaimani ,posokyaphuru

    bagwi chawi phaimani ,chukya jora chubai phaimani,

    tabuk khe bihik se tor si chwng ba buise wng si o .Amo

    simiya luku o tongthani taibo kwbangma jwngjal achaio .

    Lukuo tongwi kaham ni bagwi kaham koklam sakhe bo

    hwnjak go bo,simida sinaiba tongsi tai buinoba

    nukjakliyada ,poderetpod no unsukwi saya siring siring

    tong khe bo ,omo borok le mungsa siyana kok suda saya,

    hairok hwnjaknai .Buini kaham khwlaina thangwi bo,

    hamyano sajaknai .chubana thangwi bo hwnjaknai ,bini

  • 29

    mungsa swk mannani tongna hwnwi. Omo hai

    babakbwrwi ni bejuwa kok no mang khwnawi eba

    sajakgwi tong mani no holong beser o toktwi tongma hai

    khe matongmani .

    26) Laio no chao, laio no khio : O kokrokbo Kokborok kokgo

    kusu sajakma hano .Tamoni hwnba omo rok belai no

    kokbwchwlwi . Agi ni jora ni borokrok, tabukni hai

    chajaknai mairangrok kwrwi eba manthokya ni bagwi

    chamanirok lai o no chalai o ,tai ulo aro khiwi khibiwi

    rohor o . Ah jora o tabuk hai ni nok huk bo kahamya,

    garing eba wabai swnamjak ,norok bo kubungya kisa

    keseng uro noksa aro noksa .Aboni bagwi kami bo aswk

    borok bo bangthaya ,khoroksa tai khoroksa aswk kwrwng

    laimabo kwrwi tha .Kok he Borok eba Tipra luku o omo

    hai boroknibo mokol o kwlai o .Je borok ni chubachu eba

    twitherma bai kuchuk go kakha eba sogwina nangma jora

    sokphaiwi man kha eba mamna nangma manwi man kha

    ,phiya bo achubajakmani no pogwi thangwi paio .Aro simi

    bathakgwi tongyawi ,ulota bono hamya sanani cheng go

    tai binino eba bono hamya khwlaina bagwi chaitokgo tai

    bini uklogo nangwi hamya khwlaio .Ah chubanaisale bono

    khairokjakwi eba hamjakma bisingtwino chubamani ,boh

    aro mungsa man na kwrwi .Haiphano se kwrwi kwrwini

    kokruju khwnawi matong go .Omo hai tongmung eba

    samung khwlaiman no laio no chanai ,laio khinai hwn

    jak go .

    27) Sinjoni makhumai khamani : O kokbo soi no sinjoni

    bo makhumai kha mani tong go . Sinjobo dalbidal tong

    go .Dal sa sinjo kotor jat tong go ,abo makhumai khawi

    thang go ,ulo abo tai jotor kwrwi ,soi makhumaini sai

    phano laiwi thang go .Abo haino borokbo tong go sinjoni

    makhumai khama hai .Borok chikon tongmani eba kisa

  • 30

    kuchuk go kakhe tai sawi manjakliya . Tai jotor kwrwi jesa

    jaga phano tai hus kwrwi ,koksathani ,buino behave

    khaithani ,tongthani ,hai kaswi bebakgono yaklaijak. Sakni

    ujan bwswk abo bo pogwi thang go ,boro tongmani,

    bobohai tongmani ,kastwi jesa jagaphano tore

    tore,paijakteya .Phutani wngmani ni to taisana kok kwrwi

    no. Dap rwsa rwsa uklok bwswkang sabo tong tai sai

    manliya . Hanthani to kwrwi no ,kisa misa tongmanini tai

    sabaiya ,kulmanjaktiya.Sak no torjakmani bai agi tongmani

    eba laiphaimani sal ni kokno to pogwino thangsokha .Agi

    machaya manwngya ni kokno to muitorok kwrwi kha no,

    bigra to hwnjakna naiyano ,buini nokrokgo thangwibo

    achukthai kaham kaham man na muchungjaktiro ,buini nok

    go thangwi bo muikahamrok simino charwjakna muchung

    jaktiro,nok kaham gwnangrok ni aro simi berainani

    muchungjaktirmase. Buini sai sijaktermase tai sakno

    kulmajaktiya ,bini sai sijak tai saimanjak borokno no

    phwrwngna muchungjakmani tai kulkwrwijak .Yangkhe

    bising gole bwswk se tong te ? sak no gwnang bolaitemabo

    tai sawi sabaijaktiya .Hus tai jutur hwnmani tai kwrwi o

    sinjoni makhumai khanaisani .Mungsa jaga thakgo

    bathakmani kwrwi kha . Kastwi jesa jagaphano hai buinisai

    laiywile tong manya niyade .Omo hai adangmasiya borokni

    kusu bang go Borok eba Tipra luku o . Omo hai sak ni ujan

    siya borokrokni bagwi no dopha o jwngjal kagwi

    malailailiya .Mungsaswk samung khwlai thani omo

    adangmasiya eba sinjo ni makhumai khanairokrok no

    phwtwng phatang wngma baino tai soi Sinai eba kubuio

    tong nai borokrok bwswkang eba nangmani jago bachawi

    manliya tai birmani yakni bo kagwi manya wngwi tong

    kha .Sinjoni makhumai rokno dophani hamthani tabuk busu

    wngwi bachajak .Dopha hamthani sinjoni makhumairok

    no kebengna nangnai .

  • 31

    28) Bomotom serem: Kok go tong go joto borokno baksa

    (soman) wngya .kebo kebo kisa lem ,keboba kisa kutung.

    O ha sakao juda juda kisim ni borok tong baio. Joto

    boroknino sak sak ni gwrwng tong baio. Achai

    phaiphuruni simi no abo logi o no mannwi phaio .Luku o

    dolsa borok tong go ,kisa bai no jolijak nai bo tong go.

    Kokno no bujiyawi no phok phok khe thamchi kajak go.

    Bujina phan sago kwrwi .Tai sak ni simi no saiman nai.

    Jesa samung ni bagwiphano sak ni bai gothokjakya khe

    no phok phok khe jolijaknai .Kaham kokno unsukna

    rwngya ,unsukma kuthuk go hapna rwngya . Saka saka

    simi no no sininai ,ulo tamo wngnai abono unsukna

    rwngya .Bomotom serem ni bagwi no mungsa o phano

    chukrwi man ma kwrwi .

    29) Auwar kotor ni borok : Borok ni simung thakya eba

    paimani kwrwi .Tai borok ni bayapni ni ari khajakya

    khajakya .Kisa borok tong go bini sima nukma bo kisisano

    kami o simino ,keboniba amchai ki amchaio bini bayap

    tong go .Omo hai borokbo tong go bini tai kunu samung

    kwrwijak sal brum brum no buini hamya bahai khe sawi

    sal thangrwi man no abo no bini samung .Tamo ni

    hwnmale bini sima ni kisa ni bagwi bo nukna ni simi no

    soi wngjakma bai boa bono sawi kulpaijakya .Abo Borok

    luku eba Tipra luku o simiya ,joto luku o no tong go .Je

    borok ni bayap chari kum bini sima nukma bo kom no ,je

    borok thang phai laisu kwrwi bini nukma bo kom no

    wngnai .Auwar kotor ni borok hwnjakmani no wngkha

    sijak nukjak kwbang tai thang phai laisum bo kwbang,

    bayapchari bo kwbang no . Bui jotono omo hai borok no

    manibaio ,lukuo borom bo rwjakgo . Tamoni hwn ba bini

    sima nukma kwbang ,bayapchari bo kwbang , jesa samung

    phano charwibo mano. Kokgo no tong go simung wng

    kha phano ,o simung ni no phano thepawino samung no

  • 32

    charwi man no .Tamoni hwnba auwar kotor ni boyar bo

    juda no .abo hai borok ni tongmung bo buini sai juda no

    wng wi tong go .Sinai nuknai borok bo kaham samung

    bo tang go lukuni bagwi,aboni luku o auwar kotorni borok

    nang go .Bwkha bo kotor tai samung bo kotor tai kaham

    no khwlaio auwar kotorni borok .Luku ni samung

    tangnani bagwi auwar kotor ni borokno nang go.

    30) Chwlarok kwbang phakwlai sokya, bwrwirok kwbang

    naila munya: O kokno kwbangkuk borok ni khukgono

    nangmani jora sajakmang no tong go .Luku ni langmao o

    kok belai nangmani tai baithang ni kok wngma bai no,

    Salbrum brum no o kok nangmani wngwi tong go .Kok

    khe ahaise je nukuhung go chwlarok kwbang aro belaino

    chwlani no samung kisilwi kok banglaio tai bo bo bono

    khwlaithung hwnwi kisillaio tai bo bono khwlaithung

    hwnwi kisillwi jono uaisa thol laio . Paithak go ah samung

    nangmani eba soi jorao takhwlaijakliya .Abono no

    chwlarok kwbang phaklai sokya hwnlaio . Abo hai kheno

    je nukhung go bwrwi rok bang go ah nukhung go

    bwrwirok ni samung no belai no kisil laio, bobo bono

    khwlaithung bobo bose khwlaithung hwnwi jono uaisa

    kisil lai mang kisil lai mang abo tai jora o eba nangmani

    jorao khwlaijakliya . Omo hai khe bwrwirok nukhung ni

    samung no kisilwi samung chaya wngmani no no

    bwrwirok kwbang naila mungya hwnjak go .O kok bo soi

    luku bo eba dophani langma o bo abohaino samung

    khwlai thani bobo bono no jono uaisa kisil mang kisil

    mang khwlaijakya .Abo ni bagwino dophao belai ojamo

    bangmani ni chaya no jono uaisa kisil lai mang kisillai

    mang no paithank go ah samung khwlaijakya ,abo bai

    luku eba dophani hamkwrai kwmao. Dopha o belai thwng

    rwng bodol bangmani bo chaya no bobo bono uaisa majra

    berlaimang berlaimang hamnani, chanani jora lai thang

    go. Langma uklogo kwlai o tai thing chwngya wng go .

  • 33

    31) Thenta ha kwrwi, seler mai kwrwi : O kok bo jotoni

    khuk bai khuhgono sajakgwi tong go .Bura bwrwichukni

    khukgono sajak kuk go .Tamoni hwn ba kubui kubui no

    thenta borok ni le ha le kwrwi no,thentarok bui ni kok no

    to unsukgwi manya bini sakni bagwi simi no kaham

    hwnwi unsukgwi tong go .Buibai bo gothokgwi manya,

    sakni kaham simi nainai ,buino bo sak nangya, kok sabrum

    no bui no khe damrokjak ,khwina mang, tentainai ,mungsa

    swk swngjak khe sokoromjak ,phan mang phunujak

    homaning no . Omo twirok ni bagwi no borokrok mansak

    omohai borokrok bai katiwi eba hachal khetongna

    muchung jak go .Tai bui bo bono kirimani eba jwngjal

    eba bejal wngjakmani bai tong nani naiya mansak joratwi

    katiwi tong nai o eba bono nugwi kharna naio, bejal

    wngjakmani bai .Bobo bobo ,kebophano bobai bini

    omotwi thenta tongmung ni bagwi tongna naiya gwja .

    Aboni bagwi no borok thentani ha kwrwi hwnjak go .Taibo

    borok seler ni mai kwrwi o kok bo belai no soi kok .Sal

    brum brum seler borok buini hai no magwna machawi

    tong na naio .Seler wngma bai boro hai no mang tangyawi

    mangno machano abo mang bini chaitokma.Abo simiya

    phati brum brum no muikhothok bai mangse chana

    muchung jak tero, hake sal brum brum no bini oro uaisa,

    bini oro uaisa, chawi tongnani bagwi bini soi

    muchungma.Jotono sal sa bini seler ni tongmung sibaima

    ulo . Bui le sal bwswk omo hai khe tangyawi hai no mang

    charwi tong si nai ba? Omo twi seler borok no kaham

    khe sini baikhe bui kebo tai bono makgwna charwna

    muchungjakya . Hake bui twrwk twrwk seler borok no

    khibiwi eba khe yakarwi rwo . Twrwk twrwk khe ah

    seler tongthai eba chathai kwmao .Aboni bagwino seler

    ni mai kwrwi hwnjak go . Omo ni bagwi no thenta ha

    kwrwi, seler mai kwrwi.

  • 34

    32) Thampui J kwkhwwrang : O kokrok no bo Borok eba

    Tipra luku o kusu sajakgwi tong tong go .Naidi thampui

    kwkhwrang rok no chwng jemitwi hai no nukmang tong

    ya ,bonno kwrwi hwnwi tong phano ,bini nangmani jora o

    biyang tai buphuru phaiwi sok phai sawi manya .Romdi

    ahkwrang sok khe biyang nibo buphuru sok phai saise

    marwkya ta yakheba mulai chakhwirok song khe biyangni

    bo thampui kwkhwrang sok phai saise man nai kwrwi .

    Abo haino chwng nuk go akjoj kotor nangwi phaiphuru

    eba nin hamya jora phuru .Biyang ni bo, buphuruni bo nin

    hamya tong mano eba rutuk kutuk khwlai bebak no luku

    ni bwswkang nin bagwi lukhulai rwnai tai nin mwkhang

    soknai .Amotwi borok nin ani gana o sabo tong ,nwng sawi

    bo mangwlak ,bo buphuru ni simi ni uklogo nangwi tong,

    nwng sawi bo mangwlak. O thampui kwkhwrang hamung

    siniya nin bagwi lukuni thani kok silsanai tai nin bagwi

    lukuni thani kok ruju tubuwi nin sitra sanai tai luku

    bwswkang go nono hamya khwlainananino bini

    chaitokmung .Bo nin bagwi hamberenai ,nin chama nobo

    nuk mangwlak .phiya nwng bono sibo sini gwlak ,bo nwng

    bai nobo nukjak gwlak, nwng sawi bo mangwlak, saka saka

    le bo nwngbai kaham no tong nai . Phiya ba bo nwng bai

    tongwi no nono dera rwnai ,nwng ter no mangwlak .Bole

    nin bebak bahai no manwi nin thani berengwi tong go.

    Jephuru nin akojoj phai o, bo aphuru nono tai yakar gwlak.

    Omo hai khe haphangni bisingtwi bo kwbangman no

    thampui kwkhwrang kwbangma khikwlaijak ebakhe

    lukhulaijak eba khe naikol rwjak nwng tamo sa ,tamo

    khwlai bebakni kok no sogwijak .Abo bai no chwng chibok

    hai no hus gwnang wng thai .Thampui kwkhwrang buphuru

    boroni sokphai sawi marwk gwlak. Kokborok kok rwbaio

    thampui kwkhwrang ni tong mung eba gwrwng no bui no

    digisigi o khik kwlainani ,khoroksa bai khoroksano ulta

    palta kok sawi swkakna ni.

  • 35

    33) Gola kwtal ni twi : Hani Gola kwtalo twi daphano, abo

    logi logi no biyang bo kwmai thango sawi no

    marwkya.Omo no wng kha gola kwtalni gwrwng . Jesa

    gola phano wngthung ,kwtal khe twi dakhe no kwmainai

    eba ranwi thangnai.Thik abo haino luku ni langmao bo .

    Romdi khoroksa sarkarni chakri kwtalphano mankhe bini

    rang biyang bahaikhe paiwi thang sawi se marwkya .Tamo

    hwnmale bini nangmani thakphwlaiya .kwtal rang ajimani

    bai bebago no kulukrwi mansokya ,abobai tamo khainaiya

    palmanjakya .Abo hai kheno Tipra eba Borok lukuni

    twiphang tai maphasong bo pal majakya wngwi tongbaio.

    Hayung tongmung chamungrok swlaijak thangbaikha,

    bahai khe chapnai ,bahaihe twidulnai bumamanya

    wngjakgo,kwtal tongmungni boyarni gwrwngno romwi

    manya .Siswlaprwkya kaisa paiya sinino taikaisa juda juda

    tongmung eba mannwi phaiwi kobolphaio ,abo sakni

    simung bai romswlapwi mansokya ni romwi tonwi manya,

    abo kwtal kwtal jwngjal phaio .Mungsa sarwkgwi

    manswlapya, gola kwtal ni twi kwma-ma haino kwmai

    thango.Abo no karwibo Tipra eba Borok lukuo taibo

    khurchajaknai kok wngkha twiphangbo kwtal kwtal

    wngmabai eba twidulthani awswk twithermani loi

    kwrwinibai dophani lukurokni jwngjal

    paiphwlailiya.Tamoni hwnle achomsakhe phaima hai

    matongjak saswlapbwi marwkya . Omono no hwn

    golakwtalni ni twi.

    34) Twikhokani borok gola baijakgo: Kokgono tongo je

    twikhoknai bono golabaijakgo . Kokbothomakhe haise

    samung khwlainai borok bono samungno derajakgo

    .samung khwlaiya borok bo samungbo khaimani ni kwrwi

    bini samungbo derama tongwlak .Chwng kisa kheno

    salaio borogokni samung derajakmani kokno markheno

    sejalaio eba kok kherek salaio ,phiya baithangle mungsabo

  • 36

    khaimani kwrwi deramabo kwrwi no .Kokhe samungni

    bechebno saimanyawi no borog poderetpod kok salaio .

    Lukuni bagwi samung khwlainani belai no kutuk tai dai

    abo bukhukbai sanani kwlaiphano samung chanani

    belaino tukgo . O ha sakao kwbangma borokno tongo

    haiphano borog samung khwlaimanya , lukuni bagwi

    samung khwlainanibo khwlaithai tongnani nango ,haino

    muchungmabai no lukuni bagwi samung khwlai manya.

    Samung khwlainai borok bono samung ni dalno sio tai

    saimano .Kok khe samung khwlai no bolai eba chubanani

    nango ,haikhe bini samungbo deragwlak tai samungbo

    chanai ,karjagwi tongmaninobo khwlaiwi mannai .Kok

    khe samung kaham khwlainai borok bo buibai seja jaknai

    tai sitra sajakni , haiphano kaham samung tainaile bo

    tangwi no thangnai ,bo bini kaham ni bagwi tangya lukuni

    kaham ni bagwise tango .Khum sakni bagwi barya buini

    bagwise baro hwnma haino borok kaham bo buini bagwi

    no tangnai . Jeswkphano hwnjakthung eba kasujakthung

    bo bini samung kaham tangmano thakgwlak tangwino

    thangnai .O kok le belai soino twikhoknai borok bonogola

    baijakgo ,haiphano twino tai khokyawi bathakgwi

    tongwlak.

    35) Musuk kwthwi kochakhe dut machao , Borok kwthwi

    kochakhe kok khontai machao : Kusung kusung bisi

    romwi tipra lukuo sajakgwi phaio musuk kwthwi

    kochakhe dut machao, Borok kwthwi kochakhe kok

    khontai machao hwnwi ,o kokbo soino tamoni hwnba

    tabukni o jora le tongkeseb jora ba ,mungsaswk samung

    khwlanaphano yasiyakra unsukgwino khwlaina nangkha,

    nwng jeswkphano samung kaham phano se khwlaithung

    borogni nin ukulogo nangwino tongo . Romdi nwng bui

    hamya chaya wngwi chubamano phano bo nono chaya

    khwlaina bagwi buino ulta puta sawi phano bejuah

  • 37

    khikwlaina bagwi kaichomwi tongwitongo.Amohai

    borokni tipra lukuobiyal kwrwi .Jora ni pherbai borogni

    unsukmung tai muchungmani swlaijakbaikha ,sabo sabo

    bahaikhe hamya khwlaiwi bejuah khwkwlaimano abose

    batailaijak .Borok kaham buini kaham khwlaina bagwi

    samung khwlaimano phano ulta bujogwi chamano no

    hamya khwlainai tongmanibai borok kahamrokno buibai

    kokkhontai machao.

    36) Chekabni hoki : Chwng jotono sawi mano chekab belai

    daktino khamnani kwlai .Belai kwrang wngmabai horni

    kisa bahai manmabaino hor swlakgo ,abo kisa baino kham

    nani kwlai .Hake kisa jorani bisingo no khamwi thapla

    chawi thango. Omo haino chini Tiprasani lukuo bo

    chwkabni hoki eba hor eba horjwlai borokni biyal kwrwi.

    Jesa samung phano khwlaithani baksa baksa borok tongo

    bujisokaya sinino bini boh gwlak gwlak sawi buino bo

    mwlamg charwio tai buino digisigi phwnango . Abono

    karwi bo kaham khe sisokyawi no bini bo bujijakterwi

    buino chaya khe phwrwngwi borokno ultapulta khwlaio.

    Baksa baksa omotwibo tongo bujitwiyawi no saka saka

    buino phunukna bagwi simi no lungphek lungphek wngnai

    tongo ,bising khe bini kunu bujimani se kwrwi te tai dol

    sa tongo mungsaswkno puila puila simi hal hal kisa khe

    no bwkha baijakterwi thangbaio .Jora jora omo hairokbo

    nukjago buini bwswkango simi kaham kaham khe samung

    khwlana hamjakgo ,buini bwswkang o hai kaswi pailaiya

    hoilaiya wngjak ,buni mahwnai bo haile tai kwrwi khwna

    hwnwi .Bisingo hapyawi saka saka simi kwlwkgwi

    tongnai tongo .Samung khwlaithani omo hai borokbo

    nukgo swkang swakang khe bohai tai bui samung

    khwlainai kwrwi hai tai jotorpotor kwrwi ,buini chada

    chaya abobo siliya, buini khwlaida mano abobo siliya,

    buini bagwi aboba chukda chukno siya. Kaham hamya

  • 38

    cheryawino juttur kwrwi buini sai bara bara samung

    khwlaina muchungnai eba manamuchungnai .Kwbang

    lerwi tong manya swrapsani bisingono kwmai thangnai

    tai nangphuruphano nwng tai mangwlak .Tipra luku

    omotwi borokni kunu biyal kwrwi . O jutur kwrwi borok

    tai swrapsani bising kwmai thang naiborokno .Chwkabni

    hor eba Chwkabni horjwlai bai suwi sajakgo .

    37) Ritwrak nasingwi yakung musudi : Kokborok kokgo

    belai kokbwchwi tongo abono chwng nangmani jora ono

    thepajakwi tongo .Ritwrak nasikgwi yakung musudi

    hwnmani belai no luku ni langmao thepajakgwi tongo.

    Chwng nukgo baksa baksa borok sakni tongma bai

    mwchwngya eba tongna rwngya borok gila gila no tongo.

    Romdi sakni tal rang ajimase saiba phiya bini swbaimani

    khe saisinisai phanose kwbang haikhe ba bahai pusoknai,

    haikheba boba buini aro solok ma nasinai .Ulo khe buino

    solok namanino bo suwi manliya khe nukhung cholina

    belai tuk eba dai wngsinai .Nukhungo haikhe

    kokbanglaisinai ,kokbanglai banglaite salsa kotor jwngjal

    wngwi mano .Tai omotwi borokbo tongo sak sak no

    rwtawi naiya ,haino unsukyawi no bui batainai rangpuisa

    o phano ,lukuo sakni borom no twiphano ,chukyatwitwino

    buibai baksa baksa borom manmuchungwi tongnai ,sak

    bwswk chuk chukya unsukyawino buibai baksa wngna

    muchungjakgo ,khakama hai manya wngjakwi buino

    jolijaknai buini sitra sanai ,bono bono kokrujusanai

    abokhe borokroni tongmung . O ha sakao kwbangkuk

    borokno omo hai sakni ujon eba sakni position saimanya

    borokno bangkukgo .Sakle bwswk tor torya abonobo

    unsukgwi naiya. Mungsaswk samung khwlaina swkang

    sak boro tong bwswk tamo wngwi mania abono unsukgwi

    man na nangnai. Omotwi borokbo tong bui nok kotor

    tangma nukgwi bobo buino swrwngkhe ulo paimanya

  • 39

    wngwi adangmadang wngmanibo nukjakgo .Tamni hwnba

    bo bini samung khwlainani phan eba rang ni phan

    todatong? tumungno bo unsukgwi naikhe omo adang

    madang wngna nang gwlakhamu. Aboni bagwino chini

    luku o okra chakwrarok sao ritwrak nasikgwi yakung

    musudi hwnwi . Samung khwlaina swkang sakni kokno

    ubnsukgwi nainani kono sajakgo . Thuphuru bo ritwrak

    nasikgwi yakung no ma pholokgo ,tumungno ritwrak bara

    khe mwchangya haino sakni langmabo mwchang gwlak

    eba gothokgwlak .Aboni bagwino kogo sajakgo ritwrak

    nasikgwi yakung pholok nani .

    38) Mwsana rwngyakhe nokhola kekhek : O hayung go

    kwbangma borok tong o .uaisa phano sakno chaya,

    chukya, rwngya, siya gosina naiya .Mungsa mungsano

    majra eba dus bermani . Bwsa bwtwi kok khwna wngwi

    eba tongmung sitra eba lam hamya himkha eba derakha

    ,haiphano sakni bwsa no hamya hwn gwlak ,buini bwsa

    eba bwsani pal eba logirokno majra bero bobai tongwise

    omo twi wngsio bwsakhe kaham no kaham . Romdi

    swrwngthani eba amjokmung eba porikha o phano lailiya

    eba phail wngkha abobo buino buino majra bernai.

    sakniuaisa phano chaya nukya omo hai borokni biyal

    kwrwi jesaphano wngthung buino majra berna ni khe phor

    phor wngwi tongo .Mungasa swk panda ni bagwi samung

    khwlaina bagwiphano oja chongjakha eba samung charwi

    manliya abo sak no katirwi buino buino majra bero ,omo

    wngkha tipra ni bisingo kaisa chaya tongmung gwrwng.

    Omo no bo jottono sai mano je mwsana rwngya no

    mwsana chongwi bo mwsawi manyakhe boh nokhwlano

    phano ma silnai , soi o khele bo mwsanase rwngya.

    Bathongkhe sana thangkhe kwrwng ,Sinai ,elem gwnang,

    soi borok ,buj gwngnag borok ,samung khwlainai borok

    buino majra berya eba buino dus rwya . Phiya chengta,

  • 40

    siya ,butuah borok ,sitra borok buino majra bernale

    khwkchwiose . Ah bagwino jesa samungni bagwi

    chongphano ah samungo chuknai no chong na nango

    .Twiphang chongthani rogobo belai kheno unsukgwino

    chongna nangnai .

    39) Orono kwinani buma ,orono jamaini buma : Kami

    amchairogo o kok rok uramuram salaijakmani khwnao .

    Tamoni hwnba tipra luku o dolsa borok bo nukjakgo ,buini

    bwswkango kaham hwnjakna bagwi simi chaitokmung

    .Khoroksa bai tongkhe bobaibo kaham tai khoroksabai

    tong khe bobaibo kaham .Bini sakni kunu soi tong gwrwng

    kwrwi ,bahai khe kaham hwnjagwimano abono bini

    naimung .Amotwi borok bini soi tongmung no khe huiwi

    ton –no .Kok khe kailainaphuru chwla bai bwrwi ni wngwi

    kok sachuruna bagwi raiba chonjakgo ,kaila panda ni

    bagwi bwrwirok eba kaijaknai chwlasong ni tamo tamo

    naima eba sanmani tongo abono yangbai yangni kokno

    sana bagwi raiba ni bisingtwi no salaimani raida Tipra ni

    raida tongo . Omo haikheno o samung tangthani baksa

    raibani samungno kaham khe charwwi manya ,chwlasong

    samani eba borogni sanmani kokno no bwrwisongni

    phasing kaham khe kok no swbaiwi sajakya wng o ,eba

    kaijaknai bwrwisong ni sanani kokno phano kaijakai

    chwlasongni phasing kaham khe swbai sajakyani bai ulo

    kailaini salo eba kailaimani ulo jwjngjal achaio ,abobai

    kaijaknairokni nukhung o kokbanglai o tai nukhung phano

    baiwi mano .Kok khe soi kok san na nangma jora sananino

    nango.Kaijaknai nukhungni borogrok to bo bo o kok no

    saimanjak hwnwi tongo ,kwcharni sanani chongjak eba

    sana kwlaimani borok sayani bagwi ulo buini nukhung

    jwngjal patio . Abono bagwi no chwng chini langmao omo

    hai wngthai kwrwi ,soi jora soi kok no sana nango eba

    swrai swrai khe rwna nango .Chwng buibai kaham

  • 41

    hwnjakna bagwi samung tangthai kwrwi soi khe se

    samung tangna nango .Samung kaham tangna bagwi kunu

    eba kebono kirina nangya ,buini bwkhano narwkna bagwi

    samung no tangkhe nwng samung kaham no khwlai

    mangwlak .Bathongkhe sana thangkhe oro no kwinani

    buma orono jamani buma hai eba tatal lomthai kwrwi,

    kaisa salaima hai tai kaisa bai salaimani kokni kokno

    wngthai kwrwi .Khoroksa bai kaisa kok tai khoroksa tai

    kaisa kok omo no luku kok bangrwo tai walairwo .Abono

    bagwi no kubui bai kubui kokbai tongna nangnai .

    40) Imang ba tamo nukya tong? Tokha ba tamo pungya

    tong? O kok uaisa uisu Tipra luku sajakgo ,sajakna nagmani

    jora o .Tipra lukuo omo hai borok bo tongo sal phaikhe nang

    nukya kok sawi buino buino ubrum jabrum phwnang nano

    hamjakmani . Kokya kok sawi buino khwinani eba bandinani

    no hamjakgo . Baksa baksa haino koksanani rang nangya

    hwnwi ereng ereng kok no sawino sal thangrwo .Wngbo

    wngyabo kok sawi no buino ulung pulung khwlai o ,omo

    dolsa borokno tongo .Aboni bagwino omo haiborokno imang

    nukmani bai baksa suwi sajakgo ,imangoba poderepod

    nukgo, abo baithangbai mungsao bo phano kwrwi ,borogrok

    je unsukmani abono nukgo eba hamung siniya poderepod

    no imang nukgo. Jesaphano je kunu imang nukgwino mano.

    Aboni bagwino imang ba tamo nukya tong ? hwnjakgo .Tai

    kaisa tokha pungmabai sujakgo .Tokha jesa jagaphano

    jephuru phano pungwi no mano .Nangbo wngkha ,nangya

    wngkha tokha ba pun no pungo .Abo baino nang nungya

    kok sanairokno tokha pungmabai suwi sajakgo .Hunuhanai

    sanani buino lama kororwnani no karwi borogni tai kunu

    samung kwrwi, kaham sanungo borogno kunu phuru phano

    mangwlak .Buino hamya jora chubana phuru kharjak tai

    nuknani dai nangnai omotwi borogrokno imang nukmani

    tai tokha pungma bai sujakha .

  • 42

    41) Lama ganani wasok : Chwng jotono saimanbaio lama

    ganani wasok je phuruphano ,jesa phano wasok no swbai

    eba twlangwi mano . Lama o tongmaba jesa phano bono

    kholwi mano ,abo jotoni bagwi phiyokjak .Lama ganani

    wasok bini mungsa gwrwng kwrwi lamatwi himnairok je

    khwlaitwi bo matongnai bini bugra phano bono bini sakni

    gwrwng bai tonwi manya abo khe wasok ni kok . O ha

    sakao omo hai borokbo tongo bini kunu sakni gwrwng

    kwrwi bo buibai kwlaisakhe no buibai tolwi twijakgo ,je

    bono kisa misa charwmabai eba mokol thairwi bono bini

    bwkhak twlangnai ,tai khoroksa bobo bono taimungsa bai

    mokolthairwphikhe bo bini logibo twlangphinai .Kisa

    misa bwrwi ni tongmung bo nukjakgo bo jesa chwlabai

    phano bini halok eba chaswmai tongnaibo tongo ,kaisa

    chwlabai pai khe tai kaisa chwlabai tongnani bo mungsa

    wngjakya ,bini thani kunu halok hata kwrwi .Sakni borom

    hwnmani mungsa kwrwi bini kokni kunu borom eba dam

    bo kwrwi .Borom tamo bini thani mungsa chukya ,abo

    lukuni boyar hamya sipbo tai borok kaham tai borokni

    borom baio .kwtal achaisongni bagwi kaisa kotor boyar

    hamya wngwi bachao .Kok khe lama ganani wasok hai

    wngthai kwrwi bini kunu sakni borom kwrwi tai kaham

    tongmung kunu gwrwng bo bini kwrwi ,moni bagwi no

    lukuo bo jwngjal achai o . O tongmung hamyano no lama

    ganani wasok bai suwi sajakgo .

    42) Chibukbo thwitwi ,lathabo baiyatwi : O kok le balai

    no sajakgo Tipra luku o tamo hwnba omo belai nangmani

    kok tai nangmani kokbiti .Okra chakrarok jora jora o

    samung kotor eba samung kaham khwlainai borogrokno

    o kok bai no kok kwchar o tai yachaksogo lukuni bagwi

    samung kaham khwlai nairokno .Chwng jephuru lukuni

    bagwi samung kaham khwlaina thango aphuru belai kotor

    kebengjak bo tongo . Ah samung no charwi tisathani belai

  • 43

    kok biti le kholnani eba saiman nani nango .Baksa baksa

    belai muchungma bai dophwra kaphwra wngjakgwi

    samungno charwi manya eba derajakmani ,kaham khe

    samung mosokna bagwi kaham kokbiti nango .Chwng

    jotono kaham kheno saimano borok bai chibuk siritini

    simino kena ari borok bo chibuk no nuk kheno bwtharo

    chibukbo sep man kheno borokno suknai .Chibukni

    samung no bin ibis tongmano buino sugwi bwtharnani,

    amono karwi bini tai mungsa samung kwrwi .Abo haino

    tipra lukuo bo dolsa borok tongo ,homanino buino hamya

    khwlainani eba bejuah khikwlaiwi buino derarwnani .Sal

    phaikhe bahai khe buino hamya khwlai man abono

    borogni samung . Dophano chapthani boo mo hai

    borogrokno kebengo ,boro biyangni kok no naitukgwi

    jwngjal phwnangnani no rutuk rutukgwi tikhwlainani

    borogni samung .Buini dopha bai kwlai khe bomotom

    paijakgwi lukuni bagwi ari wngwi bachao ,kaisa bai tai

    kaisano swkakgo .Chibuk bini bis sarwi butharma haino

    o borogrokbo bis sarwi lukuno swkakgo . Omo twi jwngjal

    no mwthakna bagwi no o kok no sajakgo chibuk bo

    thwitwi latha bo baitwi .Hamyarokbo mechengwi tai

    kaham borogrokbo deraya twi khe samung no tangwi

    man na bagwino kaham kok biti nani kok no samanino,

    chibukbo thwithung lathabo baithung hwnjakgo .

    43) Phantok bari hapkhese phantok motokma saimano :

    O korok jora phaiphuru sajakgwi tongo .Kokborok kokrok

    belai jora bai gwdalwi sajak kokthairok kokborok kokgo

    biyal kwrwi . Phantok chajaknai manwini bisingo kothok

    mui no ,haiphano motok ni bagwi bui bono chana phano

    baksa charakya ,chakhebo bejuha wngma bai .Kokgono

    sajakgo phantok barrio hapyawi phantok ni motok jala

    saimanya ,bisingo hapyawi abono khachongmabaile

    gothokrwi manya . Omotwi no tipra luku o boo mo hai

  • 44

    borok motok tongo ,borokbai tongyawi borogni motok

    tongmung no saimanya .Nukhungo bo borok motoknai

    tong khe motokrwi nukhungni bisingo orai porai khwlai

    o tai bo solonabo kwlai buini thani daktwino solo o ,taibo

    abobai nukhungni kwtwi halok wngkhorwi thango .Luku

    o bo borok motok nai tongmabai kamuni eba amchaini

    kwtwi halok kwmai thango .Abo bai lukuni bisingo kwtal

    jwngjal achaio .paithakgo tai kwthalai manlaiya wngwi

    thango ,tai hamarini yakni kepeleo .Je phantok bari o

    hapya kho borok bini phantok barini simung kwrwi

    wngmahaino ,lukuni ni samung tangya borok bo lukuni

    jwngjalno sai manya tai borokni kokno bo saimanya tai

    bujiya wngo .Phantok no motok na kiriwi charakya haino

    borok motok no bo bui kirijakgo ,mungsaswkda bejuha

    khono hwnwi .Borok bai tongyawi borok ni soi tongmung

    no buchiwi manya.

    44) Moso bari hap khese moso yokmani saimano : O kokle

    soi no moso bari hapkheno moso yokmani saimano.

    Nukmabaisimi moso bwswk yok saimanya. Moso kwrwi

    muiborok bo wngya ,abo belaino nangmani manwino

    .Phiya moso belai nangkhebo eba lomkhebo chaimanya

    tai moso kwrwibo chawi thokya .Moso beswkse nangmani

    haiphano bari hapnase kosto .Tipra luku bo abo haino

    nangmani borokrok tongbaio ,lukuo bono karwi boniya

    eba mwchangya .Phiyaba omotwi borok kotor rokle moso

    bari hai se yokmani bai bui bini ganao thangrakya

    yokrwida rwno hwnwi .Luku bono kolok kotor swnamkha

    moso haino nangmani manwi haikheno ,phiyaba bole

    haino siring siring tongo sakni kaham simi naiwi.Aboni

    bagwino borokno mwkhangbai simi naiwi chongmani abo

    soi o kwlaiya ,borokni bisingni quality (goron) kwrwi

    borok mungsa khwlai manya kha kamaswk wngya .Kok

    khe borok bai tongyawi borokni tongmung tai bini

  • 45

    muchungmano saimanya .Moso bari o hapwi naima haino

    borokni bisingo hapwi nayakhe sai manya . Baksa baksa

    borok tongo bini soi tongmung tai muchungmano huiwi

    ton o ,bini soi goron no saimanani belaino tukgo .Borokni

    tongmung saimana bagwi bono kaham khe cherwi naina

    nango haiyakhe soi tongmung no siya wngnai .Haini

    bagwino sajakgo moso bario hapyawi moso yokmani

    saimanya.

    45) Bel munphano tokhani le tamo ba? : Bel belai kothok

    bwtai chajaknai ,phiya haiphano jotoni bagwi bel

    chajaknaibo wngya .Bel jeswk kaham eba naithokphano

    wngthung tokhani bagwi le mungsa wngna kwrwi ,tamoni

    hwnba tokha bel no swbaiwi eba bokhokgwi chawi

    manya .Aboni bagwi tokhani mungsa thangna bo kwrwi

    man na bo kwrwi .Abo haino mokol nukya ni thani naithok

    mungsa nukna bo kwrwi tongthok nab o kwrwi .Khunjun

    khwnaya eba nathongni thani khwnathok eba kwtwini

    khorangni kunu man na bo kwrwi ,tongthokna bo kwrwi.

    Buini bihik naithok no nukgwi mungsa tongthokna kwrwi

    eba man nab o kwrwi .Uaisa uisu omotwi borok no bo

    mokol o kwlaio ,buini nok kaham no eba naithokno

    nukgwi tongthokjak eba kok kotor kotor sajak ,phiya bini

    mungsa aro man nani kwrwi .Bigra ni thani khatinani

    mungsa chukya wngma haino ,chabaiya nwngbaiya

    gwnangni thani kwrwi tamo saimanya haino bigra bo

    Khatinano saimanya.

    46) Nokha simi gurumo watwi khe phaiaya : Jora jora

    nukjakgo nokha simi gurumo watwikhe phaiya .mo haino

    borokni langma o bo kok simi kotor kotor sao samungo

    khe mungsa bo kwrwi .Romdi thwng rwng bodol rok

    chongmarini swkang kwbangma kok no sao omo rwnai

    omo rwnai hwnwi ,phiya haphango phaiphuru mungsa

  • 46

    khwlaiya kokgo simi no sao .O hayungo kwbang kuk

    borokno bangkukgo buino imang simi phunukgo phiya

    ba baithango khe bebakno dogra mangse .Borok no

    bandina bagwi borokrok kwbangma juda juda jora juda

    khe borokno imang phunukgo tai samung bo khairwo

    ,phiya ba paithakgo yak bukcha no bukcha . O kok bo soi

    borokrok kok samaswk samung go kwrwi tai aboni ni

    bagwi kokbai samung miliya .Kok sao kaisa samung

    khwlaio tai kaisa .Kok sana kwlai phiya samung khe kutuk

    aboni bagwino ,nokha simi gurumo watwi khe waya.

    47) Chana kheba bekereng khibinakhe bo bahan :

    Kokborok kokgo o kokrok jora jora sajakgo nangmani

    bagwi .Borok ni langmao joto jora baksa thangya ,keboni

    jora hamya phaimani bo tongo ,keboni ba jora kaham

    mang thangmani eba lai mani tongo .Jora hamya o

    nukhung ni hamjaklaimani phaithangmani jora bo tongo

    ,khoroksa tai khoroksano nakarwi manya wngmani bo

    tongo .Romdi chwng muihan chaphuru bahan bai

    bekereng swrapjak wngmabai chabo chathokya

    ,khibinakhebo magwna bahan bo tongmaba .Ahmo hai

    no nukhungo bo uaisa uisu wng o takhuk bukhukni

    bisingo walai suklai wngkhe eba kaklaikhe eba

    kwthalaimanlaiya wngphuru .Sakni takhuk no khibiwi

    rwna boya ,haikhebo khwthalaiphina boya yang thansa

    tonglaina khe ba tungluk tungluk khe sal bwswk le

    tongnaiba ,omono bo wanama ,yang khwthalai

    manlaiyakhebo lukurok hunui hanai salainai ,unsukgwi

    palmanya wngma jora bo tongo. Bihik bwsai bo uram

    muram ma walai yo ,haiphano joliphuru belai khuklaiwi

    samabai tai khwthalai man na kokliya ,kaklaina khebo

    tamo jani hai ,tonglainakhebo tongwi malaina kokya

    .Bwsa bwtwi kok khwnaya ni bai luku o mwkhang

    khorang manya wngma jora o bwsano ba khibiwi eba

  • 47

    yakarwi rwna boya ,yang luku no bo kokno sawi methep

    nai .khibina bo sakni bwsase ,ton nakhebo lachima

    singcha.

    48) Gola kupulung twi pupakya : Gola kupulung twi

    pupakya , o kok no aphuru sajakgo mungsa swk

    gothokya tongmung tongkhe eba bara bara mwchangya

    tongmung tongkhe .Gola pungsokya o no twile pupakgo

    tai twibo kwsaro . Abo haino soi soi gwnang borok bo

    sak no gwnang hwnwi phunukya .Bo sakno kotoi hai

    khese siring siring no tongo .Phiya omo hai borokbo

    tongo sak no akhinino tomor moro khwlai terwi jesa jaga

    phano buini sai swkang swkang sak kotor saditerwi

    tongna naio .Sak sak no torjak rw ter rwi phutani

    khwlaiwi buibai buibai bolaijakna muchung jak.Hamung

    siniya kok saterwi buini sai Sinai hwnjakna

    muchungjakgo .Kanmung chungmung no twibo kok

    kotor sanai tai homanino kanmung chumung no twi

    bolaijakternai .Nangbo wngkha nangyabo wngkha yang

    ayang wngkhorjakternai .Hati haba o bo morokni manwi

    no paisa paisa wngnai .Muihanrok paithani buini sai

    kwbang paisa paisa wngnai . Gola pungya twi no

    twithokya kwsarma haino ,borok pungsokya no twinabo

    kostono .Borok pungsokya rok jephuru phano jotor

    kwrwi buibai gothokgwi tongnabo rwngya .Sak no simi

    chajakterwi kulpaijakteya .Bising mungsa kwrwi bukcha

    haiphano saka saka khe kusu tongya tongthok .Gola twi

    kupulung pupakya haino borok pungjak bo pupakya

    .Rangchak rangchakno ,pitol kunu phuruphano rangchak

    wngwi manya ,sor jeswk phano chwngthung haiphano

    rangchak wngya .Rangchak sak no rangchak hwndi

    hwnwi sana nangya.

  • 48

    49) Kwswrang ah hang seler lwi hang : Kokgono tong o

    kwswrang ah hang seler lwi hang .Kok bwchwilw haise

    kwswrang borok jesa jaga eba jesa samung phano khwlaidi

    machayawi thwiya .Kwswrang borok samung tangsini

    tangwi bo tangbaiya ,ajina bo ajibaiya . kwswrang

    jephuruphano ahjiwio mano tai bini kunu phuru phano

    biyal wngya .Seler borok no jwswk samung kwlaiphano

    rwdi bole khwlai manya .Ha sakani jesa hao phano seler

    borokni bagwile chamung tongwlak .Seler lekha

    swrwngthani bo chukya ,sebok khwlaithani bo chukya

    ,baniya khwlaithanibo chukya .kwswrang je jaga phano

    chukgo ,baniya khwlaithani ,sebok khwlaithani ,samung

    tangthani joto samungni bagwi no chukgo kwswrang

    .Aboni bagwino hwnjakgo kwswrangkhe ah no hangwi

    chanai maichaphuru ,phiya seler le machayano matongnai

    ,chana khe lwino hangwi chana kwlainai . O ha saka o

    kebophano tangyawi machaya.

    50) Ahsuda nokni kaswla : Kisa mungsa swk salai kheno

    khwnao . Ahsuda nok ni kaswla hwnwi .Jotono sawi

    man baio ahsuda nokgo eba chabaiya nwngbaiya

    nukhung o kaswlabo kotor kotor tai kwbangma .Tai

    kaswla kupulung mairung eba nukhungni nangmani

    mannwi kupulung ,tonthani kunu kachikna nangya ,jesa

    no phano bwtwk bwtwk songnai , ura ura supungjak

    .Mungsani bagwi phano thikna rwngya eba brung brung

    .Abo haino borokbo baksa baksa tongo langmao thikna

    tamo abobo sai manya. Maimui songna phano bwtwk

    bwtwk eba brung brung khe songnai .Buino

    rwnaphuruphano brung brung .Jesa phano wngthung

    magwna thangna bo siya .Ahsuda nok ni kaswla bebekgo

    no kwbang eba biyal kwrwi hai no baksa bahaikhe thik

    na nang saimanya bo tongo.

  • 49

    51) Chibuk kitung kaphik : Chibuk bai borok sirisiti ni simi

    no kena ari .Borok bo chibukno nukheno bwtharo tai borok

    nobo sep mankheno chibuk bo sukgo . Chibuk to belai

    thamchi kutung ,kisa swk dukhu man kheto taikunu kok

    no kwrwi ,bini jolima paiyasak je manmano suknaino,

    kebo tai bini yakni yokliya .Chibukni kitung kaphik

    jakmani abo bipod kotor .Abo tai hamnani kwrwikha .

    Tai babaisa bwkhak gobo nukgo .Chibuk hai borok bo

    tongo ,bini thani jolima ,naselema,khamaima bai kupulung

    .Bini thani bono karwi tai kebo kwrwi ,bo sak sak no simi

    chajakgo tai buino khe hamjakgwi manya .Tamchi simi

    phok phok .Omo hai borok bai phekra wngmani no chibuk

    ni kitung kaphikma haino .Langmao bipod ringwi

    tubumani kwlainai ,chibukni bis bai borok thwio abo haino

    chibukni kitung kaphikjakmano thwinani lamase .Borok

    hamya eba chengta bai kha pherlaimani eba kheklaimani

    abo thwinani lama o yapiri semani kwlaio .Kok khe thenta,

    thengbra borok bai khelaimani eba chibuk ni kitungo

    kaphikmani kwlaio .Chibukni kitung kaphik ma wng

    thwinani lama se,abo hai borok hamya eba thengbra bai

    jolilaimani langmao bipod ringmani .Thenta eba tengbra

    borok bai hakchal khe tongmani no chao.

    52) Nok kunani kunani kuruma : Jora jora o kok no sajakgo

    . Nok kunani kuruma haise bole .Kuruma nok ni kuna o

    no tongo .Tamoni hwnba kuruma nokni adra gunrda

    tongnani hamjakgo tai bini tongmung nok kuna o tongnani

    no .Chwng luku o bo nukjakgo ,baksa baksa nok kunani

    kuruma haino nogo simi no nokgo simino tongwi ,nok ni

    kok simino sai mano tai doniyani kok to bo pokjakno .Sabo

    boro tamo khwlai tong bo aboni tai kunu sai manliya ,sak

    no bebakno sijakgwi tongsinai .Buini kok no to mungsabo

    nanai naigwlak, luku tamo choliwi tong ? aboni bahaibo

    bini taikwrwi wngnai .Luku ni samung bai chaljak.

  • 50

    Dophani kokno bo pokjak ,Sak no karwi tai kebono mokol

    pengjakya ,sak no simi no khom khom wngjak .Bui ni

    thani swrwngmabo kwrwi ni bagwi sak sak no simi no

    sijakgwi aro no kwmawi thango ,baisa simi no simani bai

    soi jagao sogwi manwiya .Kisa sima ba kisa o no

    kwlwngwi tongo ,abono no nok kunani kuruma hwnjakgo.

    53) Tiyari o rungchok : Kokborok sanai rokni thani o kok

    belai no sajakgo mungsaswk patikhe eba bejuah kotor

    wngkhe .Chwng jotono sio tiyari o wngkha twi khuthuk

    tai twi turgwnang wngmabai ,tiyari o kwlaikhe thwio.

    Tiyari twio duljak khe tai basinani lama kwrwi aboni

    bagwi tiyarini ni twino kirijakbaio .Awo kok khe chini

    lukuo bo mo haino borok hamya bangmabai samung

    kaham khwlainani belaino tuk kha .Nwng samung

    kaham no tangna thangkhe kwbangma o no kasujaknai

    .Ah samung khwlai thani nwng kena arirokbai

    bwtharjakna phano tongo .Tiyari o rungchokna thangwi

    twio kwlwngwi thwima hai .O hayung kotor o samung

    kaham khwlainai twiphang rok kwbangmano buini eba

    borok hamyani yakgo no mathwimani bangkukgo

    .Romdi tabuk dopha no bumungbai sak hamnani bagwi

    sakni muchungtwi samung khwlainai kwbangma

    borokno tongo ,mokolo kwlaio bejauah lamatwi rang

    ajina bagwi jandi munda mwthwngna bagwi hor aiwi

    rwchapmung mwsamung khwlai rwo .Abo no chajakya

    wngmani kokno nwng tongmungno sakhe nwng

    mungsaswk bejuah khwlaijakmano .O mo hai jora rokgo

    soi samungni bagwi yapiri romani eba namani tiyario

    rungchokmani kwlaio . Jekunu samung kotor eba belai

    kutuk samung no yago namanino tiyario rungchokmani

    kwlaio.

  • 51

    54) Khum sakni bagwi barya : Khum no jotono hamjakgo

    chwrwini simi chengwi bura eba chakra jotono khum no

    hamjakgo tai naithokjakgo . Khumni naithok tai motom

    bahai abo hamangni no manwi phaimani . Khum no

    hamjakna rwngya borokno borogni giyan khasokya se

    hwnwi salaio . Phiya khum bo sakni bagwi mungsa

    unsukya ,bini hwnwi mungsa bo kwrwi ,khumno buino

    janija nangman haino khwlaio ,keboba mwtai rwthani

    .kebo ba kailaithani ,keboba naruwai no yachakthani ,kebo

    kwthwino no paithakni malaiphuru o . Khum wngkha

    kwthar .kwtharni bagwi buijotono samungo nangjakgo.

    Khum buini bagwi simi no samung nangjakwi tongo ,sakni

    bagwi khwlainani mungsa unsuknani kwrwi .Chwng

    borokni langmao bo khum haino wngthai khwlaio ,sakni

    kahamni bagwi simi unsukyawi bui eba dopha eba lukuni

    samungni bagwi sakno thepani nango .Tai abo simiya

    khum kwthar wngwi bui eba jesa samungo phano thepawi

    manmahaino chwngbo sak sak no kwthar tai kubuini khe

    tongnani nango . Bui ni eba lukuni eba dophani ni samung

    no kaham khe no khwlaina nango .Sakni muchungmano

    khibiwi borogni kaham ni bagwi sakno bedokna nangnai

    khum bui ni samung no charwna bagwi bini sakno

    bedokgwi buini kaham khe pairwma haikhe no sak bo

    buini bagwi kaham khwlai nani borokni tongthar eba

    dormo wngana kwlaio . Tabuk bo kwbangma samung

    tongo hamya ,chukya borokno chubanani samung kotor

    khum ni mwtaio bokjakwi khwlaima hai.

    55) Nogo sinjoda khi khiya : O kokrok chini dophani

    lukurok kwbang jora o no salaio . Tamoni hwn khe kisa

    borok tongo borog ni tongmung tongo bui bai gothokya

    tongmani nukhe no o kokrokno salai o. Nogo sinjo da

    khikhiya hwn makhe , nogo mai kwrwikhe nogo sinjo

    nok go bothop thupya eba hakor khurya . Je nukhungo

  • 52

    maigula kwrwi ah nukhungo kunu phuru phano sinjo

    bothop thupya. Kokkhe chini lukuo tabuk bo o kisa

    tongmung juda eba saka saka buini sai kotor khe tongna

    muchungma tongo .Bui ni bwswkang bwswkang kusu

    kok kotor kotor sanai buini sai rang gwnang hwnjakna

    muchungnai ,buini sai bara kaham kaham ri kamchwlwi

    rok chumuiwi buino bolai swrangnai . Sakni tongmani

    swlai gwnang hwnjakna bagwi hamung siniya tongmung

    tongnai . Yang kanmung chumung buini swlai bara bara

    wngnai .Kok khe mokol gothokya tongmung tongnai

    borokno ,rakdakmakhe eba toksawi bumung nukmano

    no nogo sinjo da khi khiya hwnjakgo .Hanthani kwrwi

    muchungmakhae eba tongmung buibai gothokya .Yang

    nog khele khichik michik tongma chamakhe kusu

    tongbaiya chabaya nukhungni borok hai ,chamakhe

    maitulu, tongmakhe babu . Kanma chumakhe dalan pakio

    tongma hai ,baithango khe mungsa bo kwrwi salo

    phatiktham machana se dai omo two borogrok no nogo

    sinjoda khikhiya hwnjakgo .Kok bathong khe sana

    thangkhe sak bukcha haiphano bwsak khe kupulung hai

    khe phunuknai borok .Sakno bui bwswkang o bolaina

    kwswrang .

    56) Gundakni hoki : Chwng jotono sai mano gundakni hoki

    belai twrwk twrwk khe khamo ,abo sijakya haiphano

    bebak paiyasak khamrwi paio ,tai bini hoki bo doithwiya

    .Chwng chini lukuni langmaobo nukgo baksa baksa borok

    kok je sanani sawi paio bwkhao mungsakhatiwio toniya,

    je wngmanino boh pokwino thango ,joliphuru jechatwi

    sao haino paithango .Phiya omo haiborokbo tongo boh

    lukuni bwswkango mungsa saya bini jolima eba

    naselemano buini bwswkango huiwi tongnai ,bini

    khwlaimani samungbo bui romwi mangwlak ,twrwk

    twrwk bo bini khwlainanagmanokhwlaino khibinai .

  • 53

    Omotwi borok no sininani no belai kutuk tai dai .Tabukni

    o jora o borogok sak hamna bagwi samung hamya

    khwlainano mungsa wngjakya eba abono bagwi omo

    hai borokno sinina nangnai .Borok hamya rok no samung

    hamya kwlaimano huiakgwi khwlaio ,sini sini nwng

    bono romwi mangwlak . Gudak ni hoki haikhe twrwk

    twrwk khe bebakno paisokgwi kobolwi khibio .Bebak

    bini muchungmano tai nangmano twrwk twrwk khe

    khwlainai eba adai khwlainai . Je phuru bini nangma

    rok paibainai aphuruse nwng sai man nai ,aphuru nwng

    tai kostam eba kunu khwlaina tong gwlak . Omo hai

    huajak huijakgwi samung hamya khwlaimano no

    gundakni hoki bai sujak kha .

    57) Kuwa bising ni yongwla : O kok rok jora jora o belai no

    sajakgo mungsa swk gothok ya eba tongrwngya wngmani

    nukjakmani jora o .Tipra dopha o eba kokborok sanai

    dophani thani kwbangma jora bai gothokjak eba jora bai

    milijak gothokmung bai gwdaljak kokthaini biyal kwrwi.

    Kok khe kuwani yongla bini sai man mani kuwa bising

    simi no ,kuwani boyar satung ,watwi no karwi bini tai sai

    man mani kwrwi .Kuwa bisingo no tor mani lok mani bai

    bini sima nukmani belai kisa no . Abo hai no borokni

    langma o bo baksa baksa borok kami kaisa o no tor mani

    lokmani bai bini sima nukmani kisa tai phatarni boyer

    bahai bini kwrwini bai