Upload
others
View
2
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
By
BIRENDRA DEBBARMA
KOKBOROK
KOKPHOLOK
Kokborok Kokpholok
Publisher : Directorate of Kokborok & Other
Minority Languages
First Edition : January, 2021.
D. T. P. : Birendra Debbarma.
Cover Design : Ajay Debbarma.
Printed by : Kalika Press Pvt. Ltd., Agartala
KOKBOROK TEI KUBUN BOROK BANGTHAYA
BOSONGN KOK DAGIKHUNG,
TRIPURA HAPHANG
SWINAI
BIRENDRA DEBBARMA
BA (HONS ) Political Science,
MA (Political science),
MA (sociology) , B.Ed ,
Kokborok Dipoloma , Basic
Training Linguistics from CILL
PGT (Post graduate teacher)
Sociology
Former Senior Teacher,
Montfort Hr School (Champak
Nagar) Affiliated to CBSE
Former Principal ST. JOHN’S
HIGH School Rio (Udaipur )
Affiliated to CBSE
.
.
Ani kok
Kokborok kok go kwbangma proverb tong baio.
Haiphano tabuk aswk sajak thaliya ni bagwi komor twi komor
twi eba kwmatwi kwmatwi wngwi tongkha. Buini kok eba juda
kokbai choprajak manibai mwthangwi narwk nani belai no
tukgwi phai kha. Kusung kusung bisi romwi sajak simi tongmani
bai jora ni pherbai kwmana phano tong o .Je muito mansak
thumwi narwk na hwnwi no khao chongwi yapiri rom mani.
Taibo kwbangma tongkho haiphano jora kesep ni bagwi bebak
no swiwi manliya .kha khwlaio rwngnok go swrwng tong nairok
tai rwng nok kotor o swrwng tongnairok ni bagwi samung o
chuk anw hwnwi. Tumung no samung chuk khe kolomtwi
khikwlaimani eba jora rw wi swimani hao magwna kwlailiya
hwnwi tongthok nai. Kok borok kok rwbai no kuchukgo tisa
thani yakhili engsa kasanai hwnwi kha khwlai man nai .Taibo
proverb tongo juda juda amchaio, juda juda khe salai tongo,
bijab bo swijakya ni bagwi tabukni chalairok sawi man nani
sep manliya .Agini okra chakwrarokbo twrwk twrwk o hani
mwtai chawi thang baima bai ulo khe taibo se manthok gwlak.
Jora tongsani no yapiri rom na nangmabai maromkha .Haiphano
jeswk wngna tongmani swk le wngwi manya kho .Ulo kari phuru
karjakmarokno daphinai eba sithok phinai.
.
1) Koylano suphano chwngya 9
2) Tha bai Muya song jak 10
3) Dani sai Danibuphung kolok 10
4) Thangya ni hati kwlai 11
5) Nokhani Athukiri Khak 12
6) Swikhitung no wasung go da phano peng ya 13
7) Wak harepek go tukuo 14
8) Hanthani kwrwi 15
9) Bumuk perya 16
10) Pekhak ya 16
11) Wak bomotom 17
12) Tokha thaisumu 18
13) Dong ghor bising ni khum 20
14) Ta khulai kutung 21
15) Lama ganani muiphwrai buduk 22
16) Hasing khongni nok 22
17) Jora kaham ni bayap 23
18) Buini hambara baithangni dogra 23
19) Musukno sikuruk swraima 24
20) Aming sinjono thwng 24
21) Khik-korok kuchuk 25
22) Khik-swlang haleng 26
23) Chwngkhurupma simi rangchak wngya 26
24) Damar maitang chekhwra mung thang 27
25) Holong beser ni toktwi 28
26) Laio no chao, laio no khio 29
27) Sinjoni makhumai khamani 29
28) Bomotom serem 31
29) Auwar kotor ni borok 31
30) Chwlarok kwbang phakwlai sokya,
bwrwirok kwbang naila munya 32
31) Thenta ha kwrwi, seler mai kwrwi 33
Contents
8
32) Thampui J kwkhwwrang 34
33) Gola kwtal ni twi 35
34) Twikhokani borok gola baijakgo 35
35) Musuk kwthwi kochakhe dut machao,
Borok kwthwi kochakhe kok khontai machao 36
36) Chekabni hoki 37
37) Ritwrak nasingwi yakung musudi 38
38) Mwsana rwngyakhe nokhola kekhek 39
39) Orono kwinani buma ,orono jamaini buma 40
40) Imang ba tamo nukya tong? 41
41) Lama ganani wasok 42
42) Chibukbo thwitwi ,lathabo baiyatwi 42
43) Phantok bari hapkhese phantok motokma saimano 43
44) Moso bari hap khese moso yokmani saimano 44
45) Bel munphano tokhani le tamo ba? 45
46) Nokha simi gurumo watwi khe phaiaya 45
47) Chana kheba bekereng khibinakhe bo bahan 46
48) Gola kupulung twi pupakya 47
49) Kwswrang ah hang seler lwi hang 48
50) Ahsuda nokni kaswla 48
51) Chibuk kitung kaphik 49
52) Nok kunani kunani kuruma 49
53) Tiyari o rungchok 50
54) Khum sakni bagwi barya 51
55) Nogo sinjoda khi khiya 51
56) Gundakni hoki 52
57) Kuwa bising ni yongwla 53
58) Twimabo naitwi rignaibo sutwi 54
59) Yaksi rwkhe, yaktwk monogo 54
60) Bol hamya sokhe tapla bang go 55
61) Chibuk bo thwi twi, latha bo baiya twi 56
62) Khinai lachiya ,nuk naise lachio 57
63) Musuk goinok ganani jabra eba sam chaya 57
64) Angsai thwimani wanaya, khipai kokmanise wana o 58
65) Totwra bothor kwrwi 59
66) Jami mun phano twiya 60
67) Bumung khe kaswla, tola khe patwla 61
68) Nokha kosom ni watwi 61
69) Thampui kwkhwrang 62
9
KOKBOROK KOKPHOLOK
1) Koylano suphano chwngya: Koyla omo haino manwi
kaisa abo jesaphano khwlaidi abo tai swlaijakya, kosom
ba kosom no tongnai bono chwng rwna tai lama kwrwi.
koyla no jeswkphano sudi haiphano aswk no awsk no
kosom tamoni hwnba bini gwrwng no kosom ba mung sa
khwlaina kwrwi abose bini sinimungba. Abo haino
swngcharo bo dalsa eba dolsa borok tong go koyla ni hai
tongmung bohrokbo sakni soi tongmung khibiwi eba
yakarwi mangya. Samung hamya khwlai mano buibai
sajakgwi chaya hwnwi sawi manphano abono yakarwi eba
khibiwi manya. Romdi khoroksa khoknani loi tongmano,
gwnang wngphano bini khokmani raidano khibiwi manya
thwiya sakno logio tongwi tong nai, koyla bo kupurubaiya
sakno kosom tongnai abokhe bini tongmung. O ha saka o
kwbangma borokno tong go bini salbrum brum ni sal
kolkoma romwi phaimani loi no khibina mungjakya abono
mang twiwi ton na muchungjago tai buinobo bini hai kheno
ton na muchung jago, bini hai gothokjakya khe jolijakgo
tai urum murum phwnang tai borok bai borok kaklai gut
khalai o khoroksa bai khoroksano swkakgo, hunuhanai salai
o, abo hai kheno luku no swkakgo. Salsa abo kwsa kotorma
khe uaro tai abo sogwi mwnam mo, ah jwngjal kotor no
chwng no swkakgwi halokno hakchal khwlai o tai komorna
lamao thangwi sogwi o. Omo hai borok chini hoda o tongma
bain o chwng khwthalai manlailiya,jwswkphano hwnjakdi
tai lachina bo rwngya tai tongmung no bo swlaiwi manya,
omo hai borokno no koyla bai baksa khe sujak go.
10
2) Tha bai Muya song jak : Tha bai Muya chini Borok
dopha o belai no kaisa kotor muikhutung , o chamung no
chawino chini dophani borokrok mai kwrwi eba machaya
jora chawi thangwi tong go. Muya aswkno borok dophani
langmao kwdaljak, awandru, chakhwi, guduk chawi
thangwi tong go,abo haino tha bo kaisa belai chajaknai
kaham borok dophani thani, biyal ni jora o maikhul hamya
ni jora, watwi pantwi kwrwi jora o chawi thangwi
tongmani chamung. Phiya ba o mung nwino kaisa bai
kaisa kisaphano gothokya eba khwthaya eba
mwchanglaiya. Abo haino chini borok lukuo bo kaisa bai
kaisa gothokya eba mwchang ya ,baksa baksani kok bai
tongmung miliya, eba jora no buchiwi yapiri no senani
siya abo bai kwbangma jwngjal achaio tei kokbanglaiwi
swkakgwi piringporai swnam rwo.Tha bai muya songjak
gothokya wngma hai no Sinai bai siyani bo ahaino
gothokya eba khapiya laimanya, naharmung eba
muchungma kwbangma pherlaimung tong ,aboni bagwi
no chini luku o kwbangma samung kaham khwlaina
thangthani kebengmung wngwi bachawi tongma bai
sogwina nangma jago sogwi manya wngwi tong go.Tai
tabuk dolsa borok achai kha buini kok kaham nobo
khwnamuchung jakya ,kaham no yachakna
muchungjakya, abo bai no dosa kakya birman kagya,butua
rok bai Sinai le unsukma thansa wngwi manya,buchirwna
naibo buchirwowi manya ni bait ha bai muya songjak hai
hwnjago .
3) Dani sai Danibuphung kolok: Chini borokrok uaisa uisu
kok salaiphuru dani sai dani buphung kolokni kokno
salaimani khwnao. Chwng jotono sawimano da ni
buphung lok khe samung tangthokya eba da bai
tanthokya.Aboni bagwino Da ni buphung daphuru ujan
khe kahamkhe naikolwima darwo. Tamoni hwnba Da
11
bukmani abo buphung baiya dani buwa baise Da bukgo,
romthokdropni bagwi se buphung. Da buknani bagwi
buwa se hamnani nang go. Kok khe ahaise tabuk chini
luku o eba dophao kwbangma borokno lukuni kaham eba
dophani kahamni bagwi samung tanglai tong go sak sak
ni je manmatwikhe, haiphano baksa borok tong go buini
samung khwlaijakno nugwi buini sai swkang bumung nani
bagwi choi choi wngmani, abo simiya soi soi ni sai bose
taibo soi ni saiphano buini swkang bareng bareng wngjak.
Aboni bagwi soi tangnairok khe jora jora o khwlaina
hwnwi chabjak samungno khwlaimanya wngwi derajak
go, ah hal hal rok ni bagwi. Taibo kok no swbaiwi sana
thang khe bugra ni sai seleng kotor wngmani kok no
samani. Tabuk ni o jora chini borok dopha o kwbangma
borok tong go buini sai sak no torjak nai gilagila borok
achaikha phiya samung khe kwrwi bui bwswkang khe,
buini sai bara samung khaikuknai, buini sai bara sikuknai,
buini sai bara kaham kuk wng jaknai borok ni biyal kwrwi
Borok lukuo. Abono takuk samung khwlaithani jotoni
swlai busu kotor wngwi bachawi tong kha, soi ni sai soiya
se bwswkang bwswkang wngmani bagwi, bugrani sai bini
seleng se bui no bui no dagi sa dagisa ,bugrakhe abono
sawi no manya,phiya ba bugrani mung bai kwbangma
sakni bagwi ajiwi narwkna bagwimang no chaitok go,
kokbathongkhe sana thang khe bugrani bumung no phalwi
chamani. Bugra sayasinino bono swkang swkang bini
chanani eba bini kokno phwnang na bagwi samung
khwlaimani. Bugrani mungwi kok kotor kotor samani.
Tabuk ni jora o omo hai borok ni biyal kwrwi, omorok
bebakno Da ni sai Dani buphung lokmani.
4) Thangya ni hati kwlai : chwng joton sawi mano kok
sanani belai kwlai, phiya ba samung le kutuk. kok khe
ahaise jephuru buino hati kwchar phuru manwi man nani
12
kwlai hai no matong, joto manwi no salbrum salbrum no
manthokgo o kok le soiya. Abo simi ya buini samung no
yasisornani le belai kwlai phiya sak go khwlai phuru
bwswk dai aphuru se sawi mano, buini no hamya sanani
belai kwlai, phiyaba sakni no charwnani belai no doro
hai matong go. Hati thang yawi no hati ni mannwino dam
no sanai kwbangmano tong go, phiyaba hati thangwi nai
khe abo khwnama bai pherlaio. Soi hati o thangwi hati
dam sawi manmani se soi dam no sawi mano. Tabuk
chwng nokgo Tipra dophao kwbangkuk borok no kok
kotor kotor sanai ni biyal kwrwi, samung go mungsa
kwrwi kok go eba bukhuk go simi no tongwi tong go
baithang go mung sa kwrwi. Dophan no hamjaknani tai
dophani samung tangnani kok kwbangma no sanai tong,
bukhukbai dophani samung tangnaini biyal kwrwi,
baithang samung go wngkhornai borok le belai no kisa
eba bang thaya. Nogo tongtwitwi thwngrwng (politic) ni
biyal kwrwi phiya baithang go mung sa chukya, bukhuk
go simi no eba imang go simi no,mukthang go abo
buphuru phaino sawi manya. kok go no tong go kok bai
khe nokhani athukiri se khagwi mano niya de, baithang
le dogrs se, o kok khe soi se khakmaswk gothokya eba
samung chaya. Khwlaiya sini bebak no manthok mantho
hai matong go, khwlai na thang phuru se sawi mano
samung khwlainai ni bwswk kuthuk tai dai abo khwlainai
borok bono sio, twikhokya borok kunu phuru phano gola
baijakgwlak. Omo no hwn no thangyani hati kwlai.
5) Nokhani Athukiri Khak: Kokbokrok kok go o kokthai
belai sinilaijak ,tai kisa swk kok salai kheno o koko no
salai o, tamo ni hwn ba Kokborok kok go omo kaisa kok
bwchwlwi. Tipra luku o kwbangma borok tong go bui ni
sai buini bwswk go bui ni sai sawi mannai hwnjakna
muchungjago tai kok salai phuru bui ni sai kwplai wng
13
na muchung mani tong go joto ni sak gono. Abobaino
buini sai kok koktor sawi phano buini sai kotor wng na
chaitokmung tong go. Abo bai jora jora o sak bai
mwchangya eba sak go kwrwi phano sawi khibi o ,tamoni
hwnkhe bo to aro kwplai wng na nangnai abo se bini
naharmung aboni bagwi bo sak no mwchangya eba khwlai
manya no phano sawi mechengna nai o.Abono no nokhani
athuk kuri khak hwno .Chwng jotono sawi mano nokhani
athuk kuri belai no hakchal chwng bai abono jeswkphano
chaitok di mahanya .Kokkotor samano hwn no nokhani
athuk kuri khak.kok bathing khe sana thang khe sak
gothokya eba sak bai mwchangya kok samani .Baksa
baksa omo hai borok bo tong go bini loi no jesa kok phano
sadi bo buini sai jephuruphano kok kotor sanai eba
saraknai .Buini sai bara sak no torjak nai borokrok no
nokhani athuk kuri khanai rok ni dol .Abohai borokrok
no tabuk Tipra luku o jwngjal pkwnagwi tong go,buino
mokol pengjakya,buini kok kaham bo khwnana muchung
jak ya.Wngma kwrwi kok simi sawi buino no bandhwi
ton nani samung khwlaina bagwi chaitokmang tong go
borok,kok simi khwnathotok sawi bandhi ,imang simi
phunukgwi kok sawi no bwkha methep mano nokhani ni
athuk kiri khak.
6) Swikhitung no wasung go da phano peng ya : Swi kaisa
nogo rijaknai yabrwi, swi bini bugra no bo chubawi mano
tai nogo siniya borok phaiphururogo swngwi nokni
bugrano hoja rwwi rwo ,abo simiya sikokrok hap
phaiphuru bo nokni bugrano hoja rwo.Abobaino twipra
lukurok nogo swi rinani hamjago,swino no chwng joto
no hamjago tamhwnba swi chwng no chubawi mano .Swi
podret pod rong ni tong go, baksa ba khuphur,baksa ba
kasam ,baksa ba kwchak,abo hai kheno swi ni khitung bo
naithok khoindrojak mwchang rwwi ton no. Jesaphano
14
khwlaidi swini khitung sepengwi manya ,sepengwi
rwphano haino hai bini tongmuno kiphilwi khongkoi
wngwi thang phir o, omo khe swini khitung ni tongmung.
Abo hai no baksa baksa borokrok ni tongmungbo abo
haino jeswkphano kaham khwlaijakthung ,haino hai bini
soi tongmung go kiphilwi thang phiro, tamo hwn ba
tongmung no swlai manya kisa bai. chwng nokgo baksa
baksa borok samung hamya khwlai manjagwi, nakarwi
rwjakphano haino hai tongmung hamyao khiphilwi thang
phiro ,jeswkphano bono soi khwlaina nai di khwlai manya
bo aronibo khilwi phaiwi manya bini tongmung no
swlaimanya.Twipra dophani luku ni borokrok abohai no
jeswkphano bui ni dopha bai satokjadi, khwijakdi
,romphere-somphere khwlaijakdi haiphano swrapsa kheno
pogwi thang go ,bui bai haino hai khwijakgo tai satokjak
phiro ,haikhe mang bebakno kwmajakha tai yakung ni ha
phano kwmawio thang kha tobophano
khasiya,khakahambai bui no yachakgwi bui bai bandhijak
phiro ,haino hai thwinani lamao kwlaiphiro ,komorna
bwkhak thang paiphiro ,swi khitung nobo sepeleng na
bagwi wasung go phano dadi haiphano ,pengya kongkoino
kongkoi wngphiro.
7) Wak harepek go tukuo : Wak salbrum brum no
harepekgo tukuo ,wak tongmung eba harepek bai wakrok
ni langma gwdaljak .Harepek go ma tukuya khe wakrok
kha khom khom matongjakya ,abokhe wak ni gwrwng
.Wak no jeswk phano tukurwi rwdi haiphano, taisa hai no
harepek go no tukuphinai ,letepetakhe tong nano belai no
hamjakgo wak.Sal o uaisini phano wak no tukurwwi sap
suturakhe rwphano logi logi no ,harepek man kheno aro
sak no rokorwwi eba gerokgwi sak no letepeta khwlaiwi
khibio wak. Kok khe ahaise wak kaham tai kwchwng khe
tong nano hamjakya. Chwng tai babaisa bwkha naisik khe
15
nukgo Borok bo baksa tong go soi kaham khe, kwtharkhe,
kubui bai khe tongnano hamjakya,eba tongmung sitra,
hamya, mwchangya,gothokya, lukuo miliyawi, bejua
lamao, somsok eba raida chao tong na hamjakgo. Aboni
bagwi lukuo ,nukhung go, hasakao,jwngjal kwbangma
achaio tai kokbalaio tai kaisa bai kaklaio,gutkhalai risi
wng laio. Amotwi borokrok no jeswkphano kaham
khwlaina naidi haiphano mungsa kaham khwlai
mangwlak, tamni hwnba tongmung kaham no hamjakyawi
tongmung hamya khe tong nano hamjakkukgo.
Kwbangma sawi bujokgwi, chaya khwlaimano nakarwi,
taisa kaham o kiphilwi tubanaphano naidi haiphano man
gwlak, abono bini mokol bwswkang go chajak go
hamjakgo, bini bagwi abo belaino kaham wng jakgo.
Hamya khwlaimano, chaya lamani yakar rwwi tubuphano,
kaham eba soi lamao, kubui lamao ton rwi mangwlak,
tamoni hwnba borok letepeta khe tong nani hamjakgo.
Wak harekpek go tuku phiro.
8) Hanthani kwrwi : Chwng jora jora kok salaiphuru,
samung rok chajakya wngphuru ,bukhukni kwlaisa kheno
wngkhorwi thangjakgo hanthani kwrwi hwnwi . Kok khe
tamo no hanthani kwrwi hwn ? Chini Twipra lukuo o
kokthai belai no sinijak .O hayung kotorma kwbangma
joto kisim ni borok eba podretpod borok no tongbaio, kaisa
bai kaisani tongmung miliya eba gothoklaiya ,kaisa bai
kaisani phano bo baksa wngya,muchungma bo thansaya,
samung khwlaimanma bo baksaya tai joto borok no
somanya eba baksaya .Borok ni manmani bo baksaya, o
swcharo omo hai borok nib o biyal kwrwi chukya
twitwiphano kokkotor sanai muchungmani borok ni biyal
kwrwi, sak go bwswk bo tong ter phutani eba sak no
bolaibaijakya .Bui ni saka saka tongwi kokkotor sana tai
samung kwrwi .Omo hai borok kok simi no mungsa
16
samung phano charwimanma kwrwi eba chukrwimanma
kwrwi .Buini samung go simi no thengbak thengbak
wngna simi chuk go ,phiya nangma jora bo kunu
jagaphano mangwlak .Nangya jora khe gwlak gwlak kok
sasini sasini sawi paijakya ,bono bono nukhe bini kokno
sanani muchungjakmani kulmanjakya.Swgcharo
kwbangma borok tong go mungsa samung no phano
paisokgwi eba mosokgwi man mani kwrwi . Omo hai
borok no no hanthani kwrwi hwnwi.
9) Bumuk perya : Chwng jora jora o khwnao bumukse
perya o kokthairok. Chwng jotono sawi mano, joto
bwthai ni no eba bwchwlinino salsa gera perwi eba
bumuk perwi hai no hai taisa kwtal buphang achaiphiro
tai earphiro, abono kaisa bini gwrwng.Abohai wngya
bwchwlwi eba bwthai bukubuk yakheba oda chajak.
Omo no bumuk perya. Phiya ba bumuk perya sajakma
khe baksa baksa borok tong go mungsa nangmani samung
go phano chukmani kwrwi. Ereng ereng tongwi eba aula
khwlai eba lokai lokai khe mang sal thang go, tai sal
phaio. Nukhung go mungsa samung go phano thepawi
manya ,bebak gono buini baimang jesa jaga phano. Amo
hai borokrok samung charwnato hachal ni kok ,bui bai
dagijak samung no phano thik thik khe khwlai manya
,bukubuk, hanthani kwrwi,bethaya , chukya, seler thakjak,
badamiya ,omorok no bumuk perya.
10) Pekhak ya : Joto manwini no bini kaisa gwrwng tong go
abo bai no bono eba bini sinimung bo. Romdi baji bini
samung no pernani eba pekhaknani. Abono karwi bo,
silai khe pernani abo no bini samung ,tumung no kokgwi
perya khe bini samung go bo soi wngmani kwlaiya .Thik
abo hai kheno chini luku o bo mo hai borok ni biyal
kwrwi. Bini khwlaijaknai samung no khwlaiya eba
17
khwlaina no sawi manya.Je borok no chwng luku
hamkwraini bagwi samung go chongkha hai phano bo ah
samung no tangwi manya khe, abo pekhakmani kwlaiya.
Au o kok le soise bak –jak samung no charwi manya khe
abo pekhakmani kwlaiya .Je rwngnok go phwrwng na
bagwi chongjak kha phiya bo soi khe phwrwngwi no
manya khe abo pekhakya.Chini dophani twiphang
hwnjaknairok soi khe pekhak khe chini o hai dosa chwng
manjak gwlak khamu. Mungsa o phano dophani bagwi
samung charwi manmani kwrwi. Pekhak khe omo hai
jwngjal tong gwlak khamu.Pekhak ya ni no omo hai dosa.
11) Wak bomotom : Yanwi – yabrwi ni bising go joto ni sai
bomotom kwrwi eba kaham hamya unsogwi manya no
wak. Chwng joto no sawi mano nogo rijakma yanwi eba
yabrwi no bising go kwbangkuk nogo rilaikugo wak no
tamoni hwnba abo joto ni slai borok ni samung go nang
mani rang ajithani chukgo. Haiphano o wakni bomotom
kisa phano kwrwi bono jeswkphano poriskar khe ton na
naidi ,haiphano bo letapeta khe sak no sitrarwphiro. Abo
hai kheno chini dophani kwbangmano wak ni bomotom
hai borok ni biyal kwrwi . Sak go thamchi simi phok phok,
bomotom no samung go thepana rwngya ,bui bai bo
daktino mojogi no paiwi khibijago, kisa misa rang puisa
rwmabaino bandijago ,twma thwngrwng (rajniti ) twma
tongthar khwlaithani (religion) joto jagao no buibai
kwlaisa khe phaljago . Omo hai borok no sak no kususe
sijakmani, torjakmani, hao se nukhwlaijakya, kisa swk
sajak khe thamchisimi tolung tolung kajago, tai bunani
bakum bakum wng go ,siki sokoro khwlai bini
muchungmano simi no khwlaina chaitogo. Tabuk dolsa
achaikha ha phalwi chanairok, phegjaknai phalnairok,
phegjaknai chanairok, sak phalwi chanairok, omorok
jotono wak bomotom rok.Taibo tong go wak bomotomrok
18
sakni dophani huijak kok no buini dophani borokrok ni
thani tunui buibai kaham hwnjaknairok,borokni tong
dalbo dalnwi dophani bwswkang go khe juda dophano
hamjaknai haikok sawi tong go,bujimanani tugo ,phiyaba
bini naisikma wng kha sakni dophani huijak kok no buini
dophani thani tunui sak no tor rwnani ,sak sak ni bagwi
simi tai dophani bagwi mungsa phano khwlaina phano
unsukya ,sak chana bagwi simi no bebak samung no
khwlai o , o wak bomotom rok. Wak bomotom rok
mungsao phano khom khom khe samung khwlainai
kwrwi, bebakgono yaklaiwi thamchi simi tungwi ,samung
derarwo tai digisigi khwlaina no belai no hamjakgo ,tai
kaisa wak bomotomrokni khurchajaknai tongmung wng
kha tongmung hamyao yakrwmani tas thwngmani, juwar
thwngmani ,jandimunda thwngmani . Abo hai taibo
borokni bising go samung hamya khwlai rang ajina simi
mokol thaijak ,boro o buino khwio khiklai man no abono
mang rutukgwi tong go. Wak bomotom ni thani kaham,
hamya tamo unsukna naiya bini lab simi no unansugo .
12) Tokha thaisumu : Chwng Kokborok sanairok jotono
sawi mano Tokha thaichumuni ni kok no , Tokha
thaichumu omo hai no bwthai kaisa nukheno bono chaya
chathok, belai naithok ,kaham-ma ,naiwi bo naibaya,
twibo- twibaiya twina muchungmani . Phiya ba tokha
thaichumu bising go bwswk se sitra abo no bukhukbai
sabaya, nukmano sawi gothok rwimanya. Omo khe tokha
thaichumuni tongdal eba gwrwng .Tokha thaichumu hai
no chini luku eba dopha o kwbangma borokrok tong bai
o, saka saka khe bwswk se bukhuk kwtwi ,bini ah kok
no khwjna khe bini sai bara borok kaham oha sakao
kwrwina hwnwi ma hwn. Tokha thaichumu ni hai
tongmung tongma bai luku, kami, amchai o, nukhung
go, sandaini bising go swkakgo eba kwtharwya eba
19
kaklai rwo eba walai– suklai khwlai rwo. Saka saka naiwi
sawi mangwlak bini ah huijak huijakgwi samung sitra
tangmanino. Tokha thaichumu ni tongmung
twitongnairok borahok ni bwkha bo awswk no sitra buini
ni kaham no nasigwi manya, khoroksa swk buini samung
kaham khwlaimano twi bolai eba lobmano no khwnawi
no manya eba khwnatokjakya, hai khe ah borok no bahai
khe hamya khlai man no, buini bwswkang go ,tamo
khwlai lachirwi mano amo hai sep no mang rutukgwi
tong go tokha thaichumu .Phiya ba je borokno boh
naselar o ah borok bono sawi manya eba termaya,tokha
thaichumu buibai saka saka belai tong na kwrwng ,tai
buini bwkhano bo kwlaisakhe romwi mano, bini sakni
kunu ideology eba principal kwrwi . Saka saka kaham
hwnjakgwi buino khwinani eba phemeloknani bini
naharmung kotor ,tokha thaichumu ni soi bihik no karwi
kwbangma huijak hik kwbangmano tong go .Tokha
thaichumu hai borok panda eba kuthumlai thani samung
tangnani bagwi hal hal wngnai ,buini sai bara kaham
hwnjaknani bini chaitokma ,chalaima panda o khe buini
muikaham no boknani bagwi hal hal wngnai, borok
kotorrok ni bwswkang go taibo barikukgo, mui kaham
rok chanani hamjakgo ,phiya buini bwswkang go khe
kisa phano muchungya hai, tamo sakno buini bwswkang
go kaham khwlai ton na o bo kaham kheno sijak eba
sawi manjak. Omo hai borok o hayung tongma bagwino
digisigi eba jwngjal paiphwlaiya bini chanani bagwi
kaisa bai kaisa no walairwo bu –tok khwlai rwo, borok
bai borok no khahamya khwlai bwkha swbai o, aro simi
no bathagwi tongya buini nukhung go sudano se hor sunu
hor omo hai borokrok. Bihik bwsai no suda swkakgwi
khibiwi mano, kaisa bai kaisani halok no swbai khibiwi
mano tokha thaichumu ni tongmung twijak borok. Aboni
ni bagwi no chwng sawi man na nang go sabo saka saka
20
simi kaham kaham kok sawi, bising go khe kirimasingsa
twijak borok bai hus wngna nangnai. Kok khe ahai tokha
thaichumu ni tongmung ni borok no sinina nangnai.
13) Dong ghor bising ni khum : Dongghor abo belai no
bolong khutuk, aboni bagwi joto borokno dongghor no
nuknai kwrwitha. Kebo kebo ni thani abo imang se,
khwnawi simi se tong go,phiya nuk -nai kwrwi, joto no
aro thangwi manya ni bagwi. Chu chu song ni khugo
kwbangma kerang kothoma khwnao dongghor ni kokno.
Dongghor bising ni khumnobo nuknai kwrwi no hwnwi
mano, abo khwnamasing ,mukthang go manmani kwrwi.
Au soi soi mukthangni langmao bo abo hai kwbangma
no gothokmani rok tong go abo bo dogghorni khumhai ,
kaisa kuisu sak ni borok no kwmajakmani, dog-ghor
bisingni khumbai baksa, tai abo langma tongsak ni
bagwino kwmawi thang go. Abono karwibo chwng sawi
mano kwbangma manwi tong go, abono chwng sawi
mano, phiyaba abo mukgthang go kunu phuru phano man
na hwnwi unsogwi manya. Jora jora o omo hai gothokmani
bo tong chwng nuk go sakbaksa tonglaiphuru kha kawi
manya sal sa omo swk hakchal o thangwi pailainai hwnwi,
sakbaksa eba chalai kaisa borok phano boro tongmani boro
sogwi, kaisa bai kaisa nuklaimanlaiya, baksa khe
tonglainani sep manlailiya langma tongsakni bagwi. Kebo
kebo ni langmao awswk hachal wngwi thangnai hwnwi
unsukgwi manya. Sabo si omo hai wngwi thangnai hwnwi,
bwkhani kokno salaina hwnphano, salai na tai sep kwrwi
manliya kwrwngsa eba hachal o tonglaimani bagwi,
khwnaisimi no matonglaijasio, mukthang go abo dogra
se, dogghor bisingni khum hai nukhorsimi tong go sogwi
man horya, baithang nainani hwnwi bo naiwi manya.
Khatungma kokno sana muchung bo sawi manya,
khatangphuru bo gana man na muchung bo manya.
21
Thangna muchung bo thangwi manya jaga eba
thangthokya thai ,nukhorma manwino baithang go manya.
Tongmano sai manphano tubuiwi manya eba sakni phano
buini yago hwn khe abo buini bai baksa no kwlaio ,kok
khe haise buini yakni abo buini no. Hakchal ni manwino
no bwkha bai khe ganao kheno nugwi tongthokwi
tongmano. Borok ni langmao thangwi tongna bagwi imang
eba kha -kamung tongna ni - no nang- go. Omo no dog
ghor bising ni khum.
14) Ta khulai kutung : To khulai agini chini chu-chubora –
rachi eba dang-gaima dang pha ni jora ni simi no to
khulai o kokthai no sajakgwi phaio. Haiphano tabukni
o jora o le jora ni pher bai aswk omorok no sajakmani
ni no mokol o kwlaithaliya. Phiyaba tabuk phano o
koktairok no uram –muram sajak go kwmawi le
thangya kho, abo ni bagwi no kok salai phuru chwng
tokhulai kutung ni kokrok sajak twrwng go .Tamoni hwn
ba Kokborok kok bo kaisa kwcham kokba aboni bagwi
bini podret pod kokthaini biyal le kwrwi ba. Kok khe
tokhulai tamo ? Ta khulai wng kha kaisa yokjaknai eba
serjaknai kepher eba loksisi manwi .Chajaknai
bwchwlwi rokno yoknani eba sokna phuru o samung go
thepa jago. Borok ni langmao jora jora o dalbidal jwnjal,
tekto, biyal ,birman, belokjakma, tong keseb, phaio. Juda
juda borokni juda juda jora tong kesep phaiwi sokphaio.
Baksa baksa ni omo hai birmanrok uaisa baino
poderepod manjakmani bo tong go, omotwi jora o.
Aboni bagwi omotwi jora achomsa pal manjakya
wngjakgo ,abobai amangchimang wngjakgwi tokhulai
kutung go tongma hai mawng go.Sida kok sana thang
khe tekto kotor ni jora no wng kha tokhulai kutung.
22
15) Lama ganani muiphwrai buduk : Chwng jotono sawi
mano lama ganani muiphwrai bugra tongphano kwrwi hai.
Thangtwi phaitwi jesa phano lama gana kaijak
muiphwraino kholnai eba khaknai bono bui sakni haino
matong jak go. Abo hai ni Borok luku o bo baksa baksa
bwrwi tong go, jesabaiphano bini chaswmai ni halok tong
go tai sak motok tongmung tongnai . Bini bwsai tong bo
kwrwi hai ,mungsa wngjakya bini sakmotok tongna bagwi.
Tai baksa bwrwi sikla tong go mapha tong bo kwrwi bai
baksa ,jesa chwla bai phano bo sikla tong na mungsa
wngjakya eba lachima kwrwi hai ,srai srai khe sana thang
khe lukuni bagwi no hai bo sakno matong jak go . Kunu
halok hata nangya bwrwirokni. Abono bgwi no omotwi
bwrwi no lama ganani muiphwrai hwnjak go.
16) Hasing khongni nok : Chwng jotono sawi manbaio
hasing khung go nok tangmani abo swrapsani bagwi
.Tamo ni hwnba hasing khung ni nok twi lom kheno eba
watwi phaiwi khe no bo kolomwi baiwi kwlaiwi baiwi
thangnai . Aboni bagwi no nok tang phuru bono rakrwna
bagwi kaham khe thong ma kanai .Tabuk kok khe ahaise
chini luku o kwbangma samung khwlai laio haiphano abo
swrapsani bagwi no ,kisa ni bising gono kwmawi thang
go .Kwbangma no luku motha achai o ,phiya daktino baiwi
eba kwmawi thang go . Taibo chwng nok-go kwbangma
thwngrwng motha achaio ,phiya daktino baiwi thangphiro,
naharmung thena eba thena unsukmung ni bagwi .Abo
simiya kwbangma no nukhung no daktini baiwi thang go,
nukhungni halok hamyani bagwi kaisa bai kaisa halok
kwrwi ni bagwi bo eba kuthuk hamjakma kwrwini bagwi.
Je nukhung go hamjakmani thong kaham kwrwi ,ah
nukhung dakti baiwi kwlai mano. Je sal o hamjakmani
kwmanai, aphuruno nukung kwmai thang nai .Hamjakma
kwrwi nukhungle, hasing khung go nok tangmahaise.
Abono nono hasing khung ni nok hwnjak go.
23
17) Jora kaham ni bayap: O hayung go jottono bayap kwrwi
tongwi manya . Bayap ni bising go bo tong go gana ni
bayap ,ganakukni bayap ,hakchal ni bayap ,baksa baksa
bayap tong go twiyasak ni bayap tai baksa baksa bayap
tong go jora kaham ni bayap . Tabuk ni o jora dolsa borok
ni kaisa halok nukjakgo ,borok ni rangpuisa eba machana
manwngnani eba mamna phuru ni simini bagwi halok
bomani . Amohai borokni naharmung no bini donulat eba
chawi nwgwi tong na bagwi . Phiya ba soi soi bayap ya,
chana nwngnani bayap . Omo hai bayaprok nwngbai tong
nai ,jephuru chana ,nwngnai ,nin aro tongphuru bo nwng
bai nin logi logi jesa jaga phano nwngman nai bono je
kunu samung go phano man nai .Phiya jephuru nin yago
kunu kwrwi kha ,rangpuisa ,duntual ,machana kwrwi kha,
nwng jephuru bipod khwlaikha aphuru nwng bono mumng
sa o phano mangwlak ,biyang thang, biyang phai nwng
sawi no mangwlak .Omo no hwn no jora kahamni bayap.
18) Buini hambara baithangni dogra : Kokborok kokrwbai
o kok kokthai belaino khug bai khug go sajakgwi tong go
. Kokle soi no buini khwnaphuru bwswk se khwnathok
.Jesa samung phano wngthung bui khwlaiphuru bebakno
kaham no wng go ,manwi paiphuru phano, manwi
kaiphuru phano ,baniya khwlaiphuruphano, amjokmung
achukphuru phano, sebukni samung manphuru phano,
porimaphano buini phuru bwswk se samung rok cha . Sak
baithang khwlaina phuru khe bwswk se dai tai kutuk aboni
kokrokno bukhukbai sawi sabaiya . Buini hamari kokno
khwnawi sakni bagwi khwlaina thangphuru, abo
khwnama simino .Thangya ni hati bwswk kwlai. Bithang
ni phuru khe khwnamani bebakno ulotamang. Hamari
wngyawi dogramang chajak .
24
19) Musukno sikuruk swraima : Kok rwbaio o kok belaino
sajakwi tong go .Borok luku o baksa baksa sak sak bo
jagao tong sak sakni ujanbuchiya .Sakno bo buibai
baksano kotor hai no matong jakgo . Aboni bagwi no
suwang patima bo tong go . Okokni kok bothoma wng
kha ahai sikuruk wngkha kosok kusum chao tai kosok
kusum no chanani bini chukmani . Musuk kwthwi chanani
sikurok belai hamjakgo tai thokjago ,aboni bagwi jeswk
hakchal o phano wngthung bahaibo khobor manwi musuk
kwthwino chana bagwi phaio .Haikhe sikuruk busuk
bahan no thokjakmabai ,musukno thwidi hwnwi swraio.
O mohaino chini lukubo ,omohai borokchini luku o bo
biyal kwrwi ,butua borok rok twiphang chonjakgwi,
twiphangni ros sawi mankhe bo tai abono yakarna
muchungjakya ,abono jesa khephano romwi narwkna
bagwi ,soi Sinai tai soi chuknaini uklokgo nangnai tai
soichuknai twiphang ni bagwi hamya sanai buini buino
tatal tatal sawi lama koro rwnai tai bandinai ,tamoni hwnba
boh twiphang chonjakna bagwi je nangmani bebakno thik
khe narwknai .Abono butua tai siya borok ni tongmung.
Abono sikuruk musuk no swraimani .
20) Aming sinjono thwng : Sinjo belai borok no tekto rwo
nogo hakor khur rwi nokno sitra rwo . Aboni bagwi nok
ni bugra jolijagwi aming no sinjo roman bagwi nogo rio
eba nogo tubuo .Aming bo sinjo romnani belaino hamjak
go tai tongthokjak go . Hai khe aming bo sinjo buphuru
hakorni wngkhorwi nok bising hap abono naichomwi tong
go ,sinjo jephuru phaikha aming sinjo romnai tai
rombaimani ulo sinjono thwngwi lengrwnai, uaisa phiyok
rwnai tai uaisa romwi je muchung sak thwnai, je muchung
haikheno thwngwi lengrwi ulo butharwi chanai . Tabuk
tai babaisa bwkha sasik khe nogo abohai kheno dolsa
Tiprasarok tong baio borok thwngrwng no belai hamjakgo
25
tai thwna swrang go ,tai buibai jute kheno thwngjakgo
.Sak no akhinino Sinai hai matongjakterwi buini
bwrarokbai thwngrwng thwng go, kotor kotor imang sakni
dophano phunukgwi, sakni hamnani, rang, ajina,
sepnanani bagwi dophani lukurok no bandiwi. Sak bo
buini bwsarokbai thwngjakwi, lengmasing lengjakgwi kha
baijak go, hai khe tai kaisa bodol kwtal swnamnai,
haiphano siya wngmabai ,sakni phan bai bachayawi buini
phan bai bachawi haino hai thwngjak go. Aming sinjono
lengrwi thwngjakma hai khe thwngjak go.
21) Khik-korok kuchuk: Kokborok kok go akhinino agini
borokrok eba chakrakuk borokrokni khukgo kusu
khwnama hano khik-korok kuchuk kokthaino. Aboni
bagwino Kokborok kok khurumpui jatrepod kokthaini
biyal kwrwi .Chini Borok eba Tipra luku o chwng dolsa
borokrok ni tongdal eba tongmung nukjakgo kusu sak
no torjakmani, buinisai jesaphuruphano kotor khe tongna
muchungmani .Kamio tongnarokni bising go taibo
kwbangkhe mokol o kwlaikukgo ,halok salaithani,
buinisai halok kotor hwnwi buibai halok kotor wngna
muchungmani. Kaijakmani twiphano,
jatisoklaimatwiphano, hakchalni soklaimatwiphano
halok torna muchungmani ,abono twino kailai panda eba
lukuni samung tangthani phano ,halok seklaiwi
ulailaimani eba kok banglaimani kwbangma
lukumalaithani kwbangkuk wnglaimani nukjago.
Tamoni hwn khe buini sai halok go torna muchungmani.
Tai abono karwi bo nukjago baksa baksa tong go kaka
eba mama eba moi eba pi kwlaimano phano dada eba
bachwi eba bai nuglai tonglai mani mokolo kwlaio.
Omotwi rokno twilaino uaisa uisu kokbanglai o eba kha
hamlaiya wnglaimani .Dolsa borok no tong go jesa jagao
phano torna muchungmani ,chathini, nwngthani,
26
tongthani ,halok bothani bebakgono khik-korok kuchuk.
Omotwi borokrokno lukuno eba hao jwngjal phwnang
go tai ubrum jabrum phwnang go .
22) Khik-swlang haleng: O kok thai bo Borok eba Tipra
lukuo salaijakgo eba khurchajaknai kokno .Tamo ni
hwnmale Borok eba Tipra lukuo kisa bwrwirok tong go
khik-swlang heleng .Bahai hwnba khik-swlang heleng
bwrwirok bini sakno buino rwnani mungsa wngjakya kisa
bai no rw wi rwo .Sinina sinniya nakya kisa jora ni bising
go no buino bini sak no rwimano .Bini sakno rwthani halok
hata nangya ,chwrai ,okra ,bura nangya .Sak motok
tongmung tongnano belai hamjakgo .Abobai luku o jwnjal
phwnang go tai tongmung sitra ni boyer siprwo .Saborok
o khik-swlang heleng khuk hwn khe ,lukuo borok chikon
hwnwi basijakrok eba amchaio kisa lukubai norjak
borokrokno omo hai o bangkuk go .Baksa baksa belai
biyal kotor kwlaima baibo khik-swlang heleng go ,baksaba
tongmung ni jarwibo biyal o khwlaio ,baksa ba khamanino
hai . Khik-swlang helengmani abo lukuo gothokya tai
chaya ,aboni bagwi lukuni selengmung mano .Luku o
bobai bobai sakmotok tongmung tongmanino khik-swlang
helengmani .
23) Chwngkhurupma simi rangchak wngya : Kok go no
tong go jilijalak wngmabaino rangchakya .Rangchak bini
no kaisa gwrwng tong go ,abo no karwi rangchak wngwi
manya .Saka jeswkphano chwngthung eba jok jok phano
wngthung ,bising go kwrwi le rangchak wngya .Abo haino
o hayung saka o kwbangma jateret pod borok ni biyal
kwrwi ,hamung siniya ,mokolo gothokya kisim ni
borokrok mokolo kwlai mani nukjakgo .Sak no akhini no
Sinai hai matongjakgwi ,saka saka buini sai bara Sinai
hwnjakna muchung jakgwi ,buini thani sakno bolaimani
27
tai thakya . Kok khe ahaise kolni bising go wasur kwrwi
khe jeswk phano kol no sep di haiphano, twi kog gwlak .
Abo hai saka jeswkphano richom naitho naithok kanwi
phano tong thung ,hai phano bo elem gwnang wngya .Sak
no jeswkphano bolaidi bising go nin simung kwrwi khe
,mungsao phano chukgwlak .Sak ni goron naithok
mabaino simung wngya .Kok sana rwngma baino Sinai
wngya .Simung haino phaiya ,sak no swrwngma o
thepama bai simung phainai ,aboni logi kaitor ni hamari
bo nang go simung man nani bagwi . Abo ni bagwini
chwngkhurupma simi rangchak wngya hwn jakgo .
24) Damar maitang chekhwra mung thang : Kok go no
tong go damra mai tang go chekhwra mung thangmani.
Hugo mairok kaiphuru tai tangmani jora o dama belai
samung nang go .Damra kwrwi hukgo mai no kaiwino
manya .Haiphano damra ni kok no kebo aswk kaham khe
unsuknai kwrwi ,mai manmani jora . Chwkhwra se mai
ranani jora samung thepajakmani ba, paithak go
chekhwrani ni kokno no salai kukgo eba mairanani jora
o abono samung nangmani ba, chwkhwrano no tor rw
kukgo .Abo haino o swcharo bo je soi samung kaham
eba kosto kwlainai mung no jephuru phano huiwi tong
rwjao .Omo hai borok bo tong go, samung khaiyawi
bumung simi ajiwi tong nai bo tong go .Abohai borok
rok sep simi naiwi tong go bahai khe bui kostokhe samung
khai baiwi phuru ,paithak buibai sini jakna phuru simi
khwlai man no hwnwi . O ha saka o, omo twi borokrok
no bang go buisamung khwlai phuru khe ,buini thata
tikhwlainai ,mwnwinai ,haiphano ah samung chawi bui
bolai phuru khe bwswk kang go hal hal wng nai ,bobo ah
samung khwlaio hwn wi phunuk na bagwi chaitoknai . O
kokbo soi o swangcharo soi soi samung khwlainairok
bhorok manthai borom manya .Aboni bagwi no, soi
28
borokrokno soi jagao machukya , abo bai no dopha
kuchuk go kawi manya .Chapjakya tai ubrum jabrum
nangjak .Je samung khwlainai bonino bumung bo tong
na nang go . O mo no tabuk duniyani raida khawi thang .
Damura khe samung thang kha, Chekhwra kheba bumung
thang kha .
25) Holong beser ni toktwi : Holong beser o toktwi bayawi
tongnani belai dai . Tamoni hwnba ,toktwi wng kha belai
serem manwi tai holong bo belai no kwrak ,toktwi ah
kwcharo tongwi bainani belaino kwlai .Bwswk se tekto
wng khwna toktwini bagwi . Abo haino baksa baksa
langmao toktwi holong beser o tong mani hai khe thangwi
matong go ,belai tekto ni bisingtwi . Thangwi tongnani
bagwi bwswk se dai.Baksa ba kaijakgwi nukhung khawi
bihik kok no nakhebo ,buma bupha chajakya ,takhuk,
bukhukni tai bumabupha ni kokno nakhebao bihik bwsa
bai chajakya ,aswk ahkojo kotor tamo khwlainai ,palman
nani kokyano .Bihik bai bo hwnjak go nwng nwma –
nwpha bai da tong nai ? na , ang bai . Takhuk- bukhukni
kok no twi unsukbo hwnjak go ,nwng ba borok bai da ,
tong nai? Yang buma –buphabo hwn aswk kosto khwlai
pusiwi tububaimani tabuk khe naidi bihik bwsa simi se
tor si , chwng ba bui si wngsio. Hai no takhuk –bukhuk
hwn no chwng baisi tongwi torwi phaimani ,posokyaphuru
bagwi chawi phaimani ,chukya jora chubai phaimani,
tabuk khe bihik se tor si chwng ba buise wng si o .Amo
simiya luku o tongthani taibo kwbangma jwngjal achaio .
Lukuo tongwi kaham ni bagwi kaham koklam sakhe bo
hwnjak go bo,simida sinaiba tongsi tai buinoba
nukjakliyada ,poderetpod no unsukwi saya siring siring
tong khe bo ,omo borok le mungsa siyana kok suda saya,
hairok hwnjaknai .Buini kaham khwlaina thangwi bo,
hamyano sajaknai .chubana thangwi bo hwnjaknai ,bini
29
mungsa swk mannani tongna hwnwi. Omo hai
babakbwrwi ni bejuwa kok no mang khwnawi eba
sajakgwi tong mani no holong beser o toktwi tongma hai
khe matongmani .
26) Laio no chao, laio no khio : O kokrokbo Kokborok kokgo
kusu sajakma hano .Tamoni hwnba omo rok belai no
kokbwchwlwi . Agi ni jora ni borokrok, tabukni hai
chajaknai mairangrok kwrwi eba manthokya ni bagwi
chamanirok lai o no chalai o ,tai ulo aro khiwi khibiwi
rohor o . Ah jora o tabuk hai ni nok huk bo kahamya,
garing eba wabai swnamjak ,norok bo kubungya kisa
keseng uro noksa aro noksa .Aboni bagwi kami bo aswk
borok bo bangthaya ,khoroksa tai khoroksa aswk kwrwng
laimabo kwrwi tha .Kok he Borok eba Tipra luku o omo
hai boroknibo mokol o kwlai o .Je borok ni chubachu eba
twitherma bai kuchuk go kakha eba sogwina nangma jora
sokphaiwi man kha eba mamna nangma manwi man kha
,phiya bo achubajakmani no pogwi thangwi paio .Aro simi
bathakgwi tongyawi ,ulota bono hamya sanani cheng go
tai binino eba bono hamya khwlaina bagwi chaitokgo tai
bini uklogo nangwi hamya khwlaio .Ah chubanaisale bono
khairokjakwi eba hamjakma bisingtwino chubamani ,boh
aro mungsa man na kwrwi .Haiphano se kwrwi kwrwini
kokruju khwnawi matong go .Omo hai tongmung eba
samung khwlaiman no laio no chanai ,laio khinai hwn
jak go .
27) Sinjoni makhumai khamani : O kokbo soi no sinjoni
bo makhumai kha mani tong go . Sinjobo dalbidal tong
go .Dal sa sinjo kotor jat tong go ,abo makhumai khawi
thang go ,ulo abo tai jotor kwrwi ,soi makhumaini sai
phano laiwi thang go .Abo haino borokbo tong go sinjoni
makhumai khama hai .Borok chikon tongmani eba kisa
30
kuchuk go kakhe tai sawi manjakliya . Tai jotor kwrwi jesa
jaga phano tai hus kwrwi ,koksathani ,buino behave
khaithani ,tongthani ,hai kaswi bebakgono yaklaijak. Sakni
ujan bwswk abo bo pogwi thang go ,boro tongmani,
bobohai tongmani ,kastwi jesa jagaphano tore
tore,paijakteya .Phutani wngmani ni to taisana kok kwrwi
no. Dap rwsa rwsa uklok bwswkang sabo tong tai sai
manliya . Hanthani to kwrwi no ,kisa misa tongmanini tai
sabaiya ,kulmanjaktiya.Sak no torjakmani bai agi tongmani
eba laiphaimani sal ni kokno to pogwino thangsokha .Agi
machaya manwngya ni kokno to muitorok kwrwi kha no,
bigra to hwnjakna naiyano ,buini nokrokgo thangwibo
achukthai kaham kaham man na muchungjaktiro ,buini nok
go thangwi bo muikahamrok simino charwjakna muchung
jaktiro,nok kaham gwnangrok ni aro simi berainani
muchungjaktirmase. Buini sai sijaktermase tai sakno
kulmajaktiya ,bini sai sijak tai saimanjak borokno no
phwrwngna muchungjakmani tai kulkwrwijak .Yangkhe
bising gole bwswk se tong te ? sak no gwnang bolaitemabo
tai sawi sabaijaktiya .Hus tai jutur hwnmani tai kwrwi o
sinjoni makhumai khanaisani .Mungsa jaga thakgo
bathakmani kwrwi kha . Kastwi jesa jagaphano hai buinisai
laiywile tong manya niyade .Omo hai adangmasiya borokni
kusu bang go Borok eba Tipra luku o . Omo hai sak ni ujan
siya borokrokni bagwi no dopha o jwngjal kagwi
malailailiya .Mungsaswk samung khwlai thani omo
adangmasiya eba sinjo ni makhumai khanairokrok no
phwtwng phatang wngma baino tai soi Sinai eba kubuio
tong nai borokrok bwswkang eba nangmani jago bachawi
manliya tai birmani yakni bo kagwi manya wngwi tong
kha .Sinjoni makhumai rokno dophani hamthani tabuk busu
wngwi bachajak .Dopha hamthani sinjoni makhumairok
no kebengna nangnai .
31
28) Bomotom serem: Kok go tong go joto borokno baksa
(soman) wngya .kebo kebo kisa lem ,keboba kisa kutung.
O ha sakao juda juda kisim ni borok tong baio. Joto
boroknino sak sak ni gwrwng tong baio. Achai
phaiphuruni simi no abo logi o no mannwi phaio .Luku o
dolsa borok tong go ,kisa bai no jolijak nai bo tong go.
Kokno no bujiyawi no phok phok khe thamchi kajak go.
Bujina phan sago kwrwi .Tai sak ni simi no saiman nai.
Jesa samung ni bagwiphano sak ni bai gothokjakya khe
no phok phok khe jolijaknai .Kaham kokno unsukna
rwngya ,unsukma kuthuk go hapna rwngya . Saka saka
simi no no sininai ,ulo tamo wngnai abono unsukna
rwngya .Bomotom serem ni bagwi no mungsa o phano
chukrwi man ma kwrwi .
29) Auwar kotor ni borok : Borok ni simung thakya eba
paimani kwrwi .Tai borok ni bayapni ni ari khajakya
khajakya .Kisa borok tong go bini sima nukma bo kisisano
kami o simino ,keboniba amchai ki amchaio bini bayap
tong go .Omo hai borokbo tong go bini tai kunu samung
kwrwijak sal brum brum no buini hamya bahai khe sawi
sal thangrwi man no abo no bini samung .Tamo ni
hwnmale bini sima ni kisa ni bagwi bo nukna ni simi no
soi wngjakma bai boa bono sawi kulpaijakya .Abo Borok
luku eba Tipra luku o simiya ,joto luku o no tong go .Je
borok ni bayap chari kum bini sima nukma bo kom no ,je
borok thang phai laisu kwrwi bini nukma bo kom no
wngnai .Auwar kotor ni borok hwnjakmani no wngkha
sijak nukjak kwbang tai thang phai laisum bo kwbang,
bayapchari bo kwbang no . Bui jotono omo hai borok no
manibaio ,lukuo borom bo rwjakgo . Tamoni hwn ba bini
sima nukma kwbang ,bayapchari bo kwbang , jesa samung
phano charwibo mano. Kokgo no tong go simung wng
kha phano ,o simung ni no phano thepawino samung no
32
charwi man no .Tamoni hwnba auwar kotor ni boyar bo
juda no .abo hai borok ni tongmung bo buini sai juda no
wng wi tong go .Sinai nuknai borok bo kaham samung
bo tang go lukuni bagwi,aboni luku o auwar kotorni borok
nang go .Bwkha bo kotor tai samung bo kotor tai kaham
no khwlaio auwar kotorni borok .Luku ni samung
tangnani bagwi auwar kotor ni borokno nang go.
30) Chwlarok kwbang phakwlai sokya, bwrwirok kwbang
naila munya: O kokno kwbangkuk borok ni khukgono
nangmani jora sajakmang no tong go .Luku ni langmao o
kok belai nangmani tai baithang ni kok wngma bai no,
Salbrum brum no o kok nangmani wngwi tong go .Kok
khe ahaise je nukuhung go chwlarok kwbang aro belaino
chwlani no samung kisilwi kok banglaio tai bo bo bono
khwlaithung hwnwi kisillaio tai bo bono khwlaithung
hwnwi kisillwi jono uaisa thol laio . Paithak go ah samung
nangmani eba soi jorao takhwlaijakliya .Abono no
chwlarok kwbang phaklai sokya hwnlaio . Abo hai kheno
je nukhung go bwrwi rok bang go ah nukhung go
bwrwirok ni samung no belai no kisil laio, bobo bono
khwlaithung bobo bose khwlaithung hwnwi jono uaisa
kisil lai mang kisil lai mang abo tai jora o eba nangmani
jorao khwlaijakliya . Omo hai khe bwrwirok nukhung ni
samung no kisilwi samung chaya wngmani no no
bwrwirok kwbang naila mungya hwnjak go .O kok bo soi
luku bo eba dophani langma o bo abohaino samung
khwlai thani bobo bono no jono uaisa kisil mang kisil
mang khwlaijakya .Abo ni bagwino dophao belai ojamo
bangmani ni chaya no jono uaisa kisil lai mang kisillai
mang no paithank go ah samung khwlaijakya ,abo bai
luku eba dophani hamkwrai kwmao. Dopha o belai thwng
rwng bodol bangmani bo chaya no bobo bono uaisa majra
berlaimang berlaimang hamnani, chanani jora lai thang
go. Langma uklogo kwlai o tai thing chwngya wng go .
33
31) Thenta ha kwrwi, seler mai kwrwi : O kok bo jotoni
khuk bai khuhgono sajakgwi tong go .Bura bwrwichukni
khukgono sajak kuk go .Tamoni hwn ba kubui kubui no
thenta borok ni le ha le kwrwi no,thentarok bui ni kok no
to unsukgwi manya bini sakni bagwi simi no kaham
hwnwi unsukgwi tong go .Buibai bo gothokgwi manya,
sakni kaham simi nainai ,buino bo sak nangya, kok sabrum
no bui no khe damrokjak ,khwina mang, tentainai ,mungsa
swk swngjak khe sokoromjak ,phan mang phunujak
homaning no . Omo twirok ni bagwi no borokrok mansak
omohai borokrok bai katiwi eba hachal khetongna
muchung jak go .Tai bui bo bono kirimani eba jwngjal
eba bejal wngjakmani bai tong nani naiya mansak joratwi
katiwi tong nai o eba bono nugwi kharna naio, bejal
wngjakmani bai .Bobo bobo ,kebophano bobai bini
omotwi thenta tongmung ni bagwi tongna naiya gwja .
Aboni bagwi no borok thentani ha kwrwi hwnjak go .Taibo
borok seler ni mai kwrwi o kok bo belai no soi kok .Sal
brum brum seler borok buini hai no magwna machawi
tong na naio .Seler wngma bai boro hai no mang tangyawi
mangno machano abo mang bini chaitokma.Abo simiya
phati brum brum no muikhothok bai mangse chana
muchung jak tero, hake sal brum brum no bini oro uaisa,
bini oro uaisa, chawi tongnani bagwi bini soi
muchungma.Jotono sal sa bini seler ni tongmung sibaima
ulo . Bui le sal bwswk omo hai khe tangyawi hai no mang
charwi tong si nai ba? Omo twi seler borok no kaham
khe sini baikhe bui kebo tai bono makgwna charwna
muchungjakya . Hake bui twrwk twrwk seler borok no
khibiwi eba khe yakarwi rwo . Twrwk twrwk khe ah
seler tongthai eba chathai kwmao .Aboni bagwino seler
ni mai kwrwi hwnjak go . Omo ni bagwi no thenta ha
kwrwi, seler mai kwrwi.
34
32) Thampui J kwkhwwrang : O kokrok no bo Borok eba
Tipra luku o kusu sajakgwi tong tong go .Naidi thampui
kwkhwrang rok no chwng jemitwi hai no nukmang tong
ya ,bonno kwrwi hwnwi tong phano ,bini nangmani jora o
biyang tai buphuru phaiwi sok phai sawi manya .Romdi
ahkwrang sok khe biyang nibo buphuru sok phai saise
marwkya ta yakheba mulai chakhwirok song khe biyangni
bo thampui kwkhwrang sok phai saise man nai kwrwi .
Abo haino chwng nuk go akjoj kotor nangwi phaiphuru
eba nin hamya jora phuru .Biyang ni bo, buphuruni bo nin
hamya tong mano eba rutuk kutuk khwlai bebak no luku
ni bwswkang nin bagwi lukhulai rwnai tai nin mwkhang
soknai .Amotwi borok nin ani gana o sabo tong ,nwng sawi
bo mangwlak ,bo buphuru ni simi ni uklogo nangwi tong,
nwng sawi bo mangwlak. O thampui kwkhwrang hamung
siniya nin bagwi lukuni thani kok silsanai tai nin bagwi
lukuni thani kok ruju tubuwi nin sitra sanai tai luku
bwswkang go nono hamya khwlainananino bini
chaitokmung .Bo nin bagwi hamberenai ,nin chama nobo
nuk mangwlak .phiya nwng bono sibo sini gwlak ,bo nwng
bai nobo nukjak gwlak, nwng sawi bo mangwlak, saka saka
le bo nwngbai kaham no tong nai . Phiya ba bo nwng bai
tongwi no nono dera rwnai ,nwng ter no mangwlak .Bole
nin bebak bahai no manwi nin thani berengwi tong go.
Jephuru nin akojoj phai o, bo aphuru nono tai yakar gwlak.
Omo hai khe haphangni bisingtwi bo kwbangman no
thampui kwkhwrang kwbangma khikwlaijak ebakhe
lukhulaijak eba khe naikol rwjak nwng tamo sa ,tamo
khwlai bebakni kok no sogwijak .Abo bai no chwng chibok
hai no hus gwnang wng thai .Thampui kwkhwrang buphuru
boroni sokphai sawi marwk gwlak. Kokborok kok rwbaio
thampui kwkhwrang ni tong mung eba gwrwng no bui no
digisigi o khik kwlainani ,khoroksa bai khoroksano ulta
palta kok sawi swkakna ni.
35
33) Gola kwtal ni twi : Hani Gola kwtalo twi daphano, abo
logi logi no biyang bo kwmai thango sawi no
marwkya.Omo no wng kha gola kwtalni gwrwng . Jesa
gola phano wngthung ,kwtal khe twi dakhe no kwmainai
eba ranwi thangnai.Thik abo haino luku ni langmao bo .
Romdi khoroksa sarkarni chakri kwtalphano mankhe bini
rang biyang bahaikhe paiwi thang sawi se marwkya .Tamo
hwnmale bini nangmani thakphwlaiya .kwtal rang ajimani
bai bebago no kulukrwi mansokya ,abobai tamo khainaiya
palmanjakya .Abo hai kheno Tipra eba Borok lukuni
twiphang tai maphasong bo pal majakya wngwi tongbaio.
Hayung tongmung chamungrok swlaijak thangbaikha,
bahai khe chapnai ,bahaihe twidulnai bumamanya
wngjakgo,kwtal tongmungni boyarni gwrwngno romwi
manya .Siswlaprwkya kaisa paiya sinino taikaisa juda juda
tongmung eba mannwi phaiwi kobolphaio ,abo sakni
simung bai romswlapwi mansokya ni romwi tonwi manya,
abo kwtal kwtal jwngjal phaio .Mungsa sarwkgwi
manswlapya, gola kwtal ni twi kwma-ma haino kwmai
thango.Abo no karwibo Tipra eba Borok lukuo taibo
khurchajaknai kok wngkha twiphangbo kwtal kwtal
wngmabai eba twidulthani awswk twithermani loi
kwrwinibai dophani lukurokni jwngjal
paiphwlailiya.Tamoni hwnle achomsakhe phaima hai
matongjak saswlapbwi marwkya . Omono no hwn
golakwtalni ni twi.
34) Twikhokani borok gola baijakgo: Kokgono tongo je
twikhoknai bono golabaijakgo . Kokbothomakhe haise
samung khwlainai borok bono samungno derajakgo
.samung khwlaiya borok bo samungbo khaimani ni kwrwi
bini samungbo derama tongwlak .Chwng kisa kheno
salaio borogokni samung derajakmani kokno markheno
sejalaio eba kok kherek salaio ,phiya baithangle mungsabo
36
khaimani kwrwi deramabo kwrwi no .Kokhe samungni
bechebno saimanyawi no borog poderetpod kok salaio .
Lukuni bagwi samung khwlainani belai no kutuk tai dai
abo bukhukbai sanani kwlaiphano samung chanani
belaino tukgo . O ha sakao kwbangma borokno tongo
haiphano borog samung khwlaimanya , lukuni bagwi
samung khwlainanibo khwlaithai tongnani nango ,haino
muchungmabai no lukuni bagwi samung khwlai manya.
Samung khwlainai borok bono samung ni dalno sio tai
saimano .Kok khe samung khwlai no bolai eba chubanani
nango ,haikhe bini samungbo deragwlak tai samungbo
chanai ,karjagwi tongmaninobo khwlaiwi mannai .Kok
khe samung kaham khwlainai borok bo buibai seja jaknai
tai sitra sajakni , haiphano kaham samung tainaile bo
tangwi no thangnai ,bo bini kaham ni bagwi tangya lukuni
kaham ni bagwise tango .Khum sakni bagwi barya buini
bagwise baro hwnma haino borok kaham bo buini bagwi
no tangnai . Jeswkphano hwnjakthung eba kasujakthung
bo bini samung kaham tangmano thakgwlak tangwino
thangnai .O kok le belai soino twikhoknai borok bonogola
baijakgo ,haiphano twino tai khokyawi bathakgwi
tongwlak.
35) Musuk kwthwi kochakhe dut machao , Borok kwthwi
kochakhe kok khontai machao : Kusung kusung bisi
romwi tipra lukuo sajakgwi phaio musuk kwthwi
kochakhe dut machao, Borok kwthwi kochakhe kok
khontai machao hwnwi ,o kokbo soino tamoni hwnba
tabukni o jora le tongkeseb jora ba ,mungsaswk samung
khwlanaphano yasiyakra unsukgwino khwlaina nangkha,
nwng jeswkphano samung kaham phano se khwlaithung
borogni nin ukulogo nangwino tongo . Romdi nwng bui
hamya chaya wngwi chubamano phano bo nono chaya
khwlaina bagwi buino ulta puta sawi phano bejuah
37
khikwlaina bagwi kaichomwi tongwitongo.Amohai
borokni tipra lukuobiyal kwrwi .Jora ni pherbai borogni
unsukmung tai muchungmani swlaijakbaikha ,sabo sabo
bahaikhe hamya khwlaiwi bejuah khwkwlaimano abose
batailaijak .Borok kaham buini kaham khwlaina bagwi
samung khwlaimano phano ulta bujogwi chamano no
hamya khwlainai tongmanibai borok kahamrokno buibai
kokkhontai machao.
36) Chekabni hoki : Chwng jotono sawi mano chekab belai
daktino khamnani kwlai .Belai kwrang wngmabai horni
kisa bahai manmabaino hor swlakgo ,abo kisa baino kham
nani kwlai .Hake kisa jorani bisingo no khamwi thapla
chawi thango. Omo haino chini Tiprasani lukuo bo
chwkabni hoki eba hor eba horjwlai borokni biyal kwrwi.
Jesa samung phano khwlaithani baksa baksa borok tongo
bujisokaya sinino bini boh gwlak gwlak sawi buino bo
mwlamg charwio tai buino digisigi phwnango . Abono
karwi bo kaham khe sisokyawi no bini bo bujijakterwi
buino chaya khe phwrwngwi borokno ultapulta khwlaio.
Baksa baksa omotwibo tongo bujitwiyawi no saka saka
buino phunukna bagwi simi no lungphek lungphek wngnai
tongo ,bising khe bini kunu bujimani se kwrwi te tai dol
sa tongo mungsaswkno puila puila simi hal hal kisa khe
no bwkha baijakterwi thangbaio .Jora jora omo hairokbo
nukjago buini bwswkango simi kaham kaham khe samung
khwlana hamjakgo ,buini bwswkang o hai kaswi pailaiya
hoilaiya wngjak ,buni mahwnai bo haile tai kwrwi khwna
hwnwi .Bisingo hapyawi saka saka simi kwlwkgwi
tongnai tongo .Samung khwlaithani omo hai borokbo
nukgo swkang swakang khe bohai tai bui samung
khwlainai kwrwi hai tai jotorpotor kwrwi ,buini chada
chaya abobo siliya, buini khwlaida mano abobo siliya,
buini bagwi aboba chukda chukno siya. Kaham hamya
38
cheryawino juttur kwrwi buini sai bara bara samung
khwlaina muchungnai eba manamuchungnai .Kwbang
lerwi tong manya swrapsani bisingono kwmai thangnai
tai nangphuruphano nwng tai mangwlak .Tipra luku
omotwi borokni kunu biyal kwrwi . O jutur kwrwi borok
tai swrapsani bising kwmai thang naiborokno .Chwkabni
hor eba Chwkabni horjwlai bai suwi sajakgo .
37) Ritwrak nasingwi yakung musudi : Kokborok kokgo
belai kokbwchwi tongo abono chwng nangmani jora ono
thepajakwi tongo .Ritwrak nasikgwi yakung musudi
hwnmani belai no luku ni langmao thepajakgwi tongo.
Chwng nukgo baksa baksa borok sakni tongma bai
mwchwngya eba tongna rwngya borok gila gila no tongo.
Romdi sakni tal rang ajimase saiba phiya bini swbaimani
khe saisinisai phanose kwbang haikhe ba bahai pusoknai,
haikheba boba buini aro solok ma nasinai .Ulo khe buino
solok namanino bo suwi manliya khe nukhung cholina
belai tuk eba dai wngsinai .Nukhungo haikhe
kokbanglaisinai ,kokbanglai banglaite salsa kotor jwngjal
wngwi mano .Tai omotwi borokbo tongo sak sak no
rwtawi naiya ,haino unsukyawi no bui batainai rangpuisa
o phano ,lukuo sakni borom no twiphano ,chukyatwitwino
buibai baksa baksa borom manmuchungwi tongnai ,sak
bwswk chuk chukya unsukyawino buibai baksa wngna
muchungjakgo ,khakama hai manya wngjakwi buino
jolijaknai buini sitra sanai ,bono bono kokrujusanai
abokhe borokroni tongmung . O ha sakao kwbangkuk
borokno omo hai sakni ujon eba sakni position saimanya
borokno bangkukgo .Sakle bwswk tor torya abonobo
unsukgwi naiya. Mungsaswk samung khwlaina swkang
sak boro tong bwswk tamo wngwi mania abono unsukgwi
man na nangnai. Omotwi borokbo tong bui nok kotor
tangma nukgwi bobo buino swrwngkhe ulo paimanya
39
wngwi adangmadang wngmanibo nukjakgo .Tamni hwnba
bo bini samung khwlainani phan eba rang ni phan
todatong? tumungno bo unsukgwi naikhe omo adang
madang wngna nang gwlakhamu. Aboni bagwino chini
luku o okra chakwrarok sao ritwrak nasikgwi yakung
musudi hwnwi . Samung khwlaina swkang sakni kokno
ubnsukgwi nainani kono sajakgo . Thuphuru bo ritwrak
nasikgwi yakung no ma pholokgo ,tumungno ritwrak bara
khe mwchangya haino sakni langmabo mwchang gwlak
eba gothokgwlak .Aboni bagwino kogo sajakgo ritwrak
nasikgwi yakung pholok nani .
38) Mwsana rwngyakhe nokhola kekhek : O hayung go
kwbangma borok tong o .uaisa phano sakno chaya,
chukya, rwngya, siya gosina naiya .Mungsa mungsano
majra eba dus bermani . Bwsa bwtwi kok khwna wngwi
eba tongmung sitra eba lam hamya himkha eba derakha
,haiphano sakni bwsa no hamya hwn gwlak ,buini bwsa
eba bwsani pal eba logirokno majra bero bobai tongwise
omo twi wngsio bwsakhe kaham no kaham . Romdi
swrwngthani eba amjokmung eba porikha o phano lailiya
eba phail wngkha abobo buino buino majra bernai.
sakniuaisa phano chaya nukya omo hai borokni biyal
kwrwi jesaphano wngthung buino majra berna ni khe phor
phor wngwi tongo .Mungasa swk panda ni bagwi samung
khwlaina bagwiphano oja chongjakha eba samung charwi
manliya abo sak no katirwi buino buino majra bero ,omo
wngkha tipra ni bisingo kaisa chaya tongmung gwrwng.
Omo no bo jottono sai mano je mwsana rwngya no
mwsana chongwi bo mwsawi manyakhe boh nokhwlano
phano ma silnai , soi o khele bo mwsanase rwngya.
Bathongkhe sana thangkhe kwrwng ,Sinai ,elem gwnang,
soi borok ,buj gwngnag borok ,samung khwlainai borok
buino majra berya eba buino dus rwya . Phiya chengta,
40
siya ,butuah borok ,sitra borok buino majra bernale
khwkchwiose . Ah bagwino jesa samungni bagwi
chongphano ah samungo chuknai no chong na nango
.Twiphang chongthani rogobo belai kheno unsukgwino
chongna nangnai .
39) Orono kwinani buma ,orono jamaini buma : Kami
amchairogo o kok rok uramuram salaijakmani khwnao .
Tamoni hwnba tipra luku o dolsa borok bo nukjakgo ,buini
bwswkango kaham hwnjakna bagwi simi chaitokmung
.Khoroksa bai tongkhe bobaibo kaham tai khoroksabai
tong khe bobaibo kaham .Bini sakni kunu soi tong gwrwng
kwrwi ,bahai khe kaham hwnjagwimano abono bini
naimung .Amotwi borok bini soi tongmung no khe huiwi
ton –no .Kok khe kailainaphuru chwla bai bwrwi ni wngwi
kok sachuruna bagwi raiba chonjakgo ,kaila panda ni
bagwi bwrwirok eba kaijaknai chwlasong ni tamo tamo
naima eba sanmani tongo abono yangbai yangni kokno
sana bagwi raiba ni bisingtwi no salaimani raida Tipra ni
raida tongo . Omo haikheno o samung tangthani baksa
raibani samungno kaham khe charwwi manya ,chwlasong
samani eba borogni sanmani kokno no bwrwisongni
phasing kaham khe kok no swbaiwi sajakya wng o ,eba
kaijaknai bwrwisong ni sanani kokno phano kaijakai
chwlasongni phasing kaham khe swbai sajakyani bai ulo
kailaini salo eba kailaimani ulo jwjngjal achaio ,abobai
kaijaknairokni nukhung o kokbanglai o tai nukhung phano
baiwi mano .Kok khe soi kok san na nangma jora sananino
nango.Kaijaknai nukhungni borogrok to bo bo o kok no
saimanjak hwnwi tongo ,kwcharni sanani chongjak eba
sana kwlaimani borok sayani bagwi ulo buini nukhung
jwngjal patio . Abono bagwi no chwng chini langmao omo
hai wngthai kwrwi ,soi jora soi kok no sana nango eba
swrai swrai khe rwna nango .Chwng buibai kaham
41
hwnjakna bagwi samung tangthai kwrwi soi khe se
samung tangna nango .Samung kaham tangna bagwi kunu
eba kebono kirina nangya ,buini bwkhano narwkna bagwi
samung no tangkhe nwng samung kaham no khwlai
mangwlak .Bathongkhe sana thangkhe oro no kwinani
buma orono jamani buma hai eba tatal lomthai kwrwi,
kaisa salaima hai tai kaisa bai salaimani kokni kokno
wngthai kwrwi .Khoroksa bai kaisa kok tai khoroksa tai
kaisa kok omo no luku kok bangrwo tai walairwo .Abono
bagwi no kubui bai kubui kokbai tongna nangnai .
40) Imang ba tamo nukya tong? Tokha ba tamo pungya
tong? O kok uaisa uisu Tipra luku sajakgo ,sajakna nagmani
jora o .Tipra lukuo omo hai borok bo tongo sal phaikhe nang
nukya kok sawi buino buino ubrum jabrum phwnang nano
hamjakmani . Kokya kok sawi buino khwinani eba bandinani
no hamjakgo . Baksa baksa haino koksanani rang nangya
hwnwi ereng ereng kok no sawino sal thangrwo .Wngbo
wngyabo kok sawi no buino ulung pulung khwlai o ,omo
dolsa borokno tongo .Aboni bagwino omo haiborokno imang
nukmani bai baksa suwi sajakgo ,imangoba poderepod
nukgo, abo baithangbai mungsao bo phano kwrwi ,borogrok
je unsukmani abono nukgo eba hamung siniya poderepod
no imang nukgo. Jesaphano je kunu imang nukgwino mano.
Aboni bagwino imang ba tamo nukya tong ? hwnjakgo .Tai
kaisa tokha pungmabai sujakgo .Tokha jesa jagaphano
jephuru phano pungwi no mano .Nangbo wngkha ,nangya
wngkha tokha ba pun no pungo .Abo baino nang nungya
kok sanairokno tokha pungmabai suwi sajakgo .Hunuhanai
sanani buino lama kororwnani no karwi borogni tai kunu
samung kwrwi, kaham sanungo borogno kunu phuru phano
mangwlak .Buino hamya jora chubana phuru kharjak tai
nuknani dai nangnai omotwi borogrokno imang nukmani
tai tokha pungma bai sujakha .
42
41) Lama ganani wasok : Chwng jotono saimanbaio lama
ganani wasok je phuruphano ,jesa phano wasok no swbai
eba twlangwi mano . Lama o tongmaba jesa phano bono
kholwi mano ,abo jotoni bagwi phiyokjak .Lama ganani
wasok bini mungsa gwrwng kwrwi lamatwi himnairok je
khwlaitwi bo matongnai bini bugra phano bono bini sakni
gwrwng bai tonwi manya abo khe wasok ni kok . O ha
sakao omo hai borokbo tongo bini kunu sakni gwrwng
kwrwi bo buibai kwlaisakhe no buibai tolwi twijakgo ,je
bono kisa misa charwmabai eba mokol thairwi bono bini
bwkhak twlangnai ,tai khoroksa bobo bono taimungsa bai
mokolthairwphikhe bo bini logibo twlangphinai .Kisa
misa bwrwi ni tongmung bo nukjakgo bo jesa chwlabai
phano bini halok eba chaswmai tongnaibo tongo ,kaisa
chwlabai pai khe tai kaisa chwlabai tongnani bo mungsa
wngjakya ,bini thani kunu halok hata kwrwi .Sakni borom
hwnmani mungsa kwrwi bini kokni kunu borom eba dam
bo kwrwi .Borom tamo bini thani mungsa chukya ,abo
lukuni boyar hamya sipbo tai borok kaham tai borokni
borom baio .kwtal achaisongni bagwi kaisa kotor boyar
hamya wngwi bachao .Kok khe lama ganani wasok hai
wngthai kwrwi bini kunu sakni borom kwrwi tai kaham
tongmung kunu gwrwng bo bini kwrwi ,moni bagwi no
lukuo bo jwngjal achai o . O tongmung hamyano no lama
ganani wasok bai suwi sajakgo .
42) Chibukbo thwitwi ,lathabo baiyatwi : O kok le balai
no sajakgo Tipra luku o tamo hwnba omo belai nangmani
kok tai nangmani kokbiti .Okra chakrarok jora jora o
samung kotor eba samung kaham khwlainai borogrokno
o kok bai no kok kwchar o tai yachaksogo lukuni bagwi
samung kaham khwlai nairokno .Chwng jephuru lukuni
bagwi samung kaham khwlaina thango aphuru belai kotor
kebengjak bo tongo . Ah samung no charwi tisathani belai
43
kok biti le kholnani eba saiman nani nango .Baksa baksa
belai muchungma bai dophwra kaphwra wngjakgwi
samungno charwi manya eba derajakmani ,kaham khe
samung mosokna bagwi kaham kokbiti nango .Chwng
jotono kaham kheno saimano borok bai chibuk siritini
simino kena ari borok bo chibuk no nuk kheno bwtharo
chibukbo sep man kheno borokno suknai .Chibukni
samung no bin ibis tongmano buino sugwi bwtharnani,
amono karwi bini tai mungsa samung kwrwi .Abo haino
tipra lukuo bo dolsa borok tongo ,homanino buino hamya
khwlainani eba bejuah khikwlaiwi buino derarwnani .Sal
phaikhe bahai khe buino hamya khwlai man abono
borogni samung . Dophano chapthani boo mo hai
borogrokno kebengo ,boro biyangni kok no naitukgwi
jwngjal phwnangnani no rutuk rutukgwi tikhwlainani
borogni samung .Buini dopha bai kwlai khe bomotom
paijakgwi lukuni bagwi ari wngwi bachao ,kaisa bai tai
kaisano swkakgo .Chibuk bini bis sarwi butharma haino
o borogrokbo bis sarwi lukuno swkakgo . Omo twi jwngjal
no mwthakna bagwi no o kok no sajakgo chibuk bo
thwitwi latha bo baitwi .Hamyarokbo mechengwi tai
kaham borogrokbo deraya twi khe samung no tangwi
man na bagwino kaham kok biti nani kok no samanino,
chibukbo thwithung lathabo baithung hwnjakgo .
43) Phantok bari hapkhese phantok motokma saimano :
O korok jora phaiphuru sajakgwi tongo .Kokborok kokrok
belai jora bai gwdalwi sajak kokthairok kokborok kokgo
biyal kwrwi . Phantok chajaknai manwini bisingo kothok
mui no ,haiphano motok ni bagwi bui bono chana phano
baksa charakya ,chakhebo bejuha wngma bai .Kokgono
sajakgo phantok barrio hapyawi phantok ni motok jala
saimanya ,bisingo hapyawi abono khachongmabaile
gothokrwi manya . Omotwi no tipra luku o boo mo hai
44
borok motok tongo ,borokbai tongyawi borogni motok
tongmung no saimanya .Nukhungo bo borok motoknai
tong khe motokrwi nukhungni bisingo orai porai khwlai
o tai bo solonabo kwlai buini thani daktwino solo o ,taibo
abobai nukhungni kwtwi halok wngkhorwi thango .Luku
o bo borok motok nai tongmabai kamuni eba amchaini
kwtwi halok kwmai thango .Abo bai lukuni bisingo kwtal
jwngjal achaio .paithakgo tai kwthalai manlaiya wngwi
thango ,tai hamarini yakni kepeleo .Je phantok bari o
hapya kho borok bini phantok barini simung kwrwi
wngmahaino ,lukuni ni samung tangya borok bo lukuni
jwngjalno sai manya tai borokni kokno bo saimanya tai
bujiya wngo .Phantok no motok na kiriwi charakya haino
borok motok no bo bui kirijakgo ,mungsaswkda bejuha
khono hwnwi .Borok bai tongyawi borok ni soi tongmung
no buchiwi manya.
44) Moso bari hap khese moso yokmani saimano : O kokle
soi no moso bari hapkheno moso yokmani saimano.
Nukmabaisimi moso bwswk yok saimanya. Moso kwrwi
muiborok bo wngya ,abo belaino nangmani manwino
.Phiya moso belai nangkhebo eba lomkhebo chaimanya
tai moso kwrwibo chawi thokya .Moso beswkse nangmani
haiphano bari hapnase kosto .Tipra luku bo abo haino
nangmani borokrok tongbaio ,lukuo bono karwi boniya
eba mwchangya .Phiyaba omotwi borok kotor rokle moso
bari hai se yokmani bai bui bini ganao thangrakya
yokrwida rwno hwnwi .Luku bono kolok kotor swnamkha
moso haino nangmani manwi haikheno ,phiyaba bole
haino siring siring tongo sakni kaham simi naiwi.Aboni
bagwino borokno mwkhangbai simi naiwi chongmani abo
soi o kwlaiya ,borokni bisingni quality (goron) kwrwi
borok mungsa khwlai manya kha kamaswk wngya .Kok
khe borok bai tongyawi borokni tongmung tai bini
45
muchungmano saimanya .Moso bari o hapwi naima haino
borokni bisingo hapwi nayakhe sai manya . Baksa baksa
borok tongo bini soi tongmung tai muchungmano huiwi
ton o ,bini soi goron no saimanani belaino tukgo .Borokni
tongmung saimana bagwi bono kaham khe cherwi naina
nango haiyakhe soi tongmung no siya wngnai .Haini
bagwino sajakgo moso bario hapyawi moso yokmani
saimanya.
45) Bel munphano tokhani le tamo ba? : Bel belai kothok
bwtai chajaknai ,phiya haiphano jotoni bagwi bel
chajaknaibo wngya .Bel jeswk kaham eba naithokphano
wngthung tokhani bagwi le mungsa wngna kwrwi ,tamoni
hwnba tokha bel no swbaiwi eba bokhokgwi chawi
manya .Aboni bagwi tokhani mungsa thangna bo kwrwi
man na bo kwrwi .Abo haino mokol nukya ni thani naithok
mungsa nukna bo kwrwi tongthok nab o kwrwi .Khunjun
khwnaya eba nathongni thani khwnathok eba kwtwini
khorangni kunu man na bo kwrwi ,tongthokna bo kwrwi.
Buini bihik naithok no nukgwi mungsa tongthokna kwrwi
eba man nab o kwrwi .Uaisa uisu omotwi borok no bo
mokol o kwlaio ,buini nok kaham no eba naithokno
nukgwi tongthokjak eba kok kotor kotor sajak ,phiya bini
mungsa aro man nani kwrwi .Bigra ni thani khatinani
mungsa chukya wngma haino ,chabaiya nwngbaiya
gwnangni thani kwrwi tamo saimanya haino bigra bo
Khatinano saimanya.
46) Nokha simi gurumo watwi khe phaiaya : Jora jora
nukjakgo nokha simi gurumo watwikhe phaiya .mo haino
borokni langma o bo kok simi kotor kotor sao samungo
khe mungsa bo kwrwi .Romdi thwng rwng bodol rok
chongmarini swkang kwbangma kok no sao omo rwnai
omo rwnai hwnwi ,phiya haphango phaiphuru mungsa
46
khwlaiya kokgo simi no sao .O hayungo kwbang kuk
borokno bangkukgo buino imang simi phunukgo phiya
ba baithango khe bebakno dogra mangse .Borok no
bandina bagwi borokrok kwbangma juda juda jora juda
khe borokno imang phunukgo tai samung bo khairwo
,phiya ba paithakgo yak bukcha no bukcha . O kok bo soi
borokrok kok samaswk samung go kwrwi tai aboni ni
bagwi kokbai samung miliya .Kok sao kaisa samung
khwlaio tai kaisa .Kok sana kwlai phiya samung khe kutuk
aboni bagwino ,nokha simi gurumo watwi khe waya.
47) Chana kheba bekereng khibinakhe bo bahan :
Kokborok kokgo o kokrok jora jora sajakgo nangmani
bagwi .Borok ni langmao joto jora baksa thangya ,keboni
jora hamya phaimani bo tongo ,keboni ba jora kaham
mang thangmani eba lai mani tongo .Jora hamya o
nukhung ni hamjaklaimani phaithangmani jora bo tongo
,khoroksa tai khoroksano nakarwi manya wngmani bo
tongo .Romdi chwng muihan chaphuru bahan bai
bekereng swrapjak wngmabai chabo chathokya
,khibinakhebo magwna bahan bo tongmaba .Ahmo hai
no nukhungo bo uaisa uisu wng o takhuk bukhukni
bisingo walai suklai wngkhe eba kaklaikhe eba
kwthalaimanlaiya wngphuru .Sakni takhuk no khibiwi
rwna boya ,haikhebo khwthalaiphina boya yang thansa
tonglaina khe ba tungluk tungluk khe sal bwswk le
tongnaiba ,omono bo wanama ,yang khwthalai
manlaiyakhebo lukurok hunui hanai salainai ,unsukgwi
palmanya wngma jora bo tongo. Bihik bwsai bo uram
muram ma walai yo ,haiphano joliphuru belai khuklaiwi
samabai tai khwthalai man na kokliya ,kaklaina khebo
tamo jani hai ,tonglainakhebo tongwi malaina kokya
.Bwsa bwtwi kok khwnaya ni bai luku o mwkhang
khorang manya wngma jora o bwsano ba khibiwi eba
47
yakarwi rwna boya ,yang luku no bo kokno sawi methep
nai .khibina bo sakni bwsase ,ton nakhebo lachima
singcha.
48) Gola kupulung twi pupakya : Gola kupulung twi
pupakya , o kok no aphuru sajakgo mungsa swk
gothokya tongmung tongkhe eba bara bara mwchangya
tongmung tongkhe .Gola pungsokya o no twile pupakgo
tai twibo kwsaro . Abo haino soi soi gwnang borok bo
sak no gwnang hwnwi phunukya .Bo sakno kotoi hai
khese siring siring no tongo .Phiya omo hai borokbo
tongo sak no akhinino tomor moro khwlai terwi jesa jaga
phano buini sai swkang swkang sak kotor saditerwi
tongna naio .Sak sak no torjak rw ter rwi phutani
khwlaiwi buibai buibai bolaijakna muchung jak.Hamung
siniya kok saterwi buini sai Sinai hwnjakna
muchungjakgo .Kanmung chungmung no twibo kok
kotor sanai tai homanino kanmung chumung no twi
bolaijakternai .Nangbo wngkha nangyabo wngkha yang
ayang wngkhorjakternai .Hati haba o bo morokni manwi
no paisa paisa wngnai .Muihanrok paithani buini sai
kwbang paisa paisa wngnai . Gola pungya twi no
twithokya kwsarma haino ,borok pungsokya no twinabo
kostono .Borok pungsokya rok jephuru phano jotor
kwrwi buibai gothokgwi tongnabo rwngya .Sak no simi
chajakterwi kulpaijakteya .Bising mungsa kwrwi bukcha
haiphano saka saka khe kusu tongya tongthok .Gola twi
kupulung pupakya haino borok pungjak bo pupakya
.Rangchak rangchakno ,pitol kunu phuruphano rangchak
wngwi manya ,sor jeswk phano chwngthung haiphano
rangchak wngya .Rangchak sak no rangchak hwndi
hwnwi sana nangya.
48
49) Kwswrang ah hang seler lwi hang : Kokgono tong o
kwswrang ah hang seler lwi hang .Kok bwchwilw haise
kwswrang borok jesa jaga eba jesa samung phano khwlaidi
machayawi thwiya .Kwswrang borok samung tangsini
tangwi bo tangbaiya ,ajina bo ajibaiya . kwswrang
jephuruphano ahjiwio mano tai bini kunu phuru phano
biyal wngya .Seler borok no jwswk samung kwlaiphano
rwdi bole khwlai manya .Ha sakani jesa hao phano seler
borokni bagwile chamung tongwlak .Seler lekha
swrwngthani bo chukya ,sebok khwlaithani bo chukya
,baniya khwlaithanibo chukya .kwswrang je jaga phano
chukgo ,baniya khwlaithani ,sebok khwlaithani ,samung
tangthani joto samungni bagwi no chukgo kwswrang
.Aboni bagwino hwnjakgo kwswrangkhe ah no hangwi
chanai maichaphuru ,phiya seler le machayano matongnai
,chana khe lwino hangwi chana kwlainai . O ha saka o
kebophano tangyawi machaya.
50) Ahsuda nokni kaswla : Kisa mungsa swk salai kheno
khwnao . Ahsuda nok ni kaswla hwnwi .Jotono sawi
man baio ahsuda nokgo eba chabaiya nwngbaiya
nukhung o kaswlabo kotor kotor tai kwbangma .Tai
kaswla kupulung mairung eba nukhungni nangmani
mannwi kupulung ,tonthani kunu kachikna nangya ,jesa
no phano bwtwk bwtwk songnai , ura ura supungjak
.Mungsani bagwi phano thikna rwngya eba brung brung
.Abo haino borokbo baksa baksa tongo langmao thikna
tamo abobo sai manya. Maimui songna phano bwtwk
bwtwk eba brung brung khe songnai .Buino
rwnaphuruphano brung brung .Jesa phano wngthung
magwna thangna bo siya .Ahsuda nok ni kaswla bebekgo
no kwbang eba biyal kwrwi hai no baksa bahaikhe thik
na nang saimanya bo tongo.
49
51) Chibuk kitung kaphik : Chibuk bai borok sirisiti ni simi
no kena ari .Borok bo chibukno nukheno bwtharo tai borok
nobo sep mankheno chibuk bo sukgo . Chibuk to belai
thamchi kutung ,kisa swk dukhu man kheto taikunu kok
no kwrwi ,bini jolima paiyasak je manmano suknaino,
kebo tai bini yakni yokliya .Chibukni kitung kaphik
jakmani abo bipod kotor .Abo tai hamnani kwrwikha .
Tai babaisa bwkhak gobo nukgo .Chibuk hai borok bo
tongo ,bini thani jolima ,naselema,khamaima bai kupulung
.Bini thani bono karwi tai kebo kwrwi ,bo sak sak no simi
chajakgo tai buino khe hamjakgwi manya .Tamchi simi
phok phok .Omo hai borok bai phekra wngmani no chibuk
ni kitung kaphikma haino .Langmao bipod ringwi
tubumani kwlainai ,chibukni bis bai borok thwio abo haino
chibukni kitung kaphikjakmano thwinani lamase .Borok
hamya eba chengta bai kha pherlaimani eba kheklaimani
abo thwinani lama o yapiri semani kwlaio .Kok khe thenta,
thengbra borok bai khelaimani eba chibuk ni kitungo
kaphikmani kwlaio .Chibukni kitung kaphik ma wng
thwinani lama se,abo hai borok hamya eba thengbra bai
jolilaimani langmao bipod ringmani .Thenta eba tengbra
borok bai hakchal khe tongmani no chao.
52) Nok kunani kunani kuruma : Jora jora o kok no sajakgo
. Nok kunani kuruma haise bole .Kuruma nok ni kuna o
no tongo .Tamoni hwnba kuruma nokni adra gunrda
tongnani hamjakgo tai bini tongmung nok kuna o tongnani
no .Chwng luku o bo nukjakgo ,baksa baksa nok kunani
kuruma haino nogo simi no nokgo simino tongwi ,nok ni
kok simino sai mano tai doniyani kok to bo pokjakno .Sabo
boro tamo khwlai tong bo aboni tai kunu sai manliya ,sak
no bebakno sijakgwi tongsinai .Buini kok no to mungsabo
nanai naigwlak, luku tamo choliwi tong ? aboni bahaibo
bini taikwrwi wngnai .Luku ni samung bai chaljak.
50
Dophani kokno bo pokjak ,Sak no karwi tai kebono mokol
pengjakya ,sak no simi no khom khom wngjak .Bui ni
thani swrwngmabo kwrwi ni bagwi sak sak no simi no
sijakgwi aro no kwmawi thango ,baisa simi no simani bai
soi jagao sogwi manwiya .Kisa sima ba kisa o no
kwlwngwi tongo ,abono no nok kunani kuruma hwnjakgo.
53) Tiyari o rungchok : Kokborok sanai rokni thani o kok
belai no sajakgo mungsaswk patikhe eba bejuah kotor
wngkhe .Chwng jotono sio tiyari o wngkha twi khuthuk
tai twi turgwnang wngmabai ,tiyari o kwlaikhe thwio.
Tiyari twio duljak khe tai basinani lama kwrwi aboni
bagwi tiyarini ni twino kirijakbaio .Awo kok khe chini
lukuo bo mo haino borok hamya bangmabai samung
kaham khwlainani belaino tuk kha .Nwng samung
kaham no tangna thangkhe kwbangma o no kasujaknai
.Ah samung khwlai thani nwng kena arirokbai
bwtharjakna phano tongo .Tiyari o rungchokna thangwi
twio kwlwngwi thwima hai .O hayung kotor o samung
kaham khwlainai twiphang rok kwbangmano buini eba
borok hamyani yakgo no mathwimani bangkukgo
.Romdi tabuk dopha no bumungbai sak hamnani bagwi
sakni muchungtwi samung khwlainai kwbangma
borokno tongo ,mokolo kwlaio bejauah lamatwi rang
ajina bagwi jandi munda mwthwngna bagwi hor aiwi
rwchapmung mwsamung khwlai rwo .Abo no chajakya
wngmani kokno nwng tongmungno sakhe nwng
mungsaswk bejuah khwlaijakmano .O mo hai jora rokgo
soi samungni bagwi yapiri romani eba namani tiyario
rungchokmani kwlaio . Jekunu samung kotor eba belai
kutuk samung no yago namanino tiyario rungchokmani
kwlaio.
51
54) Khum sakni bagwi barya : Khum no jotono hamjakgo
chwrwini simi chengwi bura eba chakra jotono khum no
hamjakgo tai naithokjakgo . Khumni naithok tai motom
bahai abo hamangni no manwi phaimani . Khum no
hamjakna rwngya borokno borogni giyan khasokya se
hwnwi salaio . Phiya khum bo sakni bagwi mungsa
unsukya ,bini hwnwi mungsa bo kwrwi ,khumno buino
janija nangman haino khwlaio ,keboba mwtai rwthani
.kebo ba kailaithani ,keboba naruwai no yachakthani ,kebo
kwthwino no paithakni malaiphuru o . Khum wngkha
kwthar .kwtharni bagwi buijotono samungo nangjakgo.
Khum buini bagwi simi no samung nangjakwi tongo ,sakni
bagwi khwlainani mungsa unsuknani kwrwi .Chwng
borokni langmao bo khum haino wngthai khwlaio ,sakni
kahamni bagwi simi unsukyawi bui eba dopha eba lukuni
samungni bagwi sakno thepani nango .Tai abo simiya
khum kwthar wngwi bui eba jesa samungo phano thepawi
manmahaino chwngbo sak sak no kwthar tai kubuini khe
tongnani nango . Bui ni eba lukuni eba dophani ni samung
no kaham khe no khwlaina nango .Sakni muchungmano
khibiwi borogni kaham ni bagwi sakno bedokna nangnai
khum bui ni samung no charwna bagwi bini sakno
bedokgwi buini kaham khe pairwma haikhe no sak bo
buini bagwi kaham khwlai nani borokni tongthar eba
dormo wngana kwlaio . Tabuk bo kwbangma samung
tongo hamya ,chukya borokno chubanani samung kotor
khum ni mwtaio bokjakwi khwlaima hai.
55) Nogo sinjoda khi khiya : O kokrok chini dophani
lukurok kwbang jora o no salaio . Tamoni hwn khe kisa
borok tongo borog ni tongmung tongo bui bai gothokya
tongmani nukhe no o kokrokno salai o. Nogo sinjo da
khikhiya hwn makhe , nogo mai kwrwikhe nogo sinjo
nok go bothop thupya eba hakor khurya . Je nukhungo
52
maigula kwrwi ah nukhungo kunu phuru phano sinjo
bothop thupya. Kokkhe chini lukuo tabuk bo o kisa
tongmung juda eba saka saka buini sai kotor khe tongna
muchungma tongo .Bui ni bwswkang bwswkang kusu
kok kotor kotor sanai buini sai rang gwnang hwnjakna
muchungnai ,buini sai bara kaham kaham ri kamchwlwi
rok chumuiwi buino bolai swrangnai . Sakni tongmani
swlai gwnang hwnjakna bagwi hamung siniya tongmung
tongnai . Yang kanmung chumung buini swlai bara bara
wngnai .Kok khe mokol gothokya tongmung tongnai
borokno ,rakdakmakhe eba toksawi bumung nukmano
no nogo sinjo da khi khiya hwnjakgo .Hanthani kwrwi
muchungmakhae eba tongmung buibai gothokya .Yang
nog khele khichik michik tongma chamakhe kusu
tongbaiya chabaya nukhungni borok hai ,chamakhe
maitulu, tongmakhe babu . Kanma chumakhe dalan pakio
tongma hai ,baithango khe mungsa bo kwrwi salo
phatiktham machana se dai omo two borogrok no nogo
sinjoda khikhiya hwnjakgo .Kok bathong khe sana
thangkhe sak bukcha haiphano bwsak khe kupulung hai
khe phunuknai borok .Sakno bui bwswkang o bolaina
kwswrang .
56) Gundakni hoki : Chwng jotono sai mano gundakni hoki
belai twrwk twrwk khe khamo ,abo sijakya haiphano
bebak paiyasak khamrwi paio ,tai bini hoki bo doithwiya
.Chwng chini lukuni langmaobo nukgo baksa baksa borok
kok je sanani sawi paio bwkhao mungsakhatiwio toniya,
je wngmanino boh pokwino thango ,joliphuru jechatwi
sao haino paithango .Phiya omo haiborokbo tongo boh
lukuni bwswkango mungsa saya bini jolima eba
naselemano buini bwswkango huiwi tongnai ,bini
khwlaimani samungbo bui romwi mangwlak ,twrwk
twrwk bo bini khwlainanagmanokhwlaino khibinai .
53
Omotwi borok no sininani no belai kutuk tai dai .Tabukni
o jora o borogok sak hamna bagwi samung hamya
khwlainano mungsa wngjakya eba abono bagwi omo
hai borokno sinina nangnai .Borok hamya rok no samung
hamya kwlaimano huiakgwi khwlaio ,sini sini nwng
bono romwi mangwlak . Gudak ni hoki haikhe twrwk
twrwk khe bebakno paisokgwi kobolwi khibio .Bebak
bini muchungmano tai nangmano twrwk twrwk khe
khwlainai eba adai khwlainai . Je phuru bini nangma
rok paibainai aphuruse nwng sai man nai ,aphuru nwng
tai kostam eba kunu khwlaina tong gwlak . Omo hai
huajak huijakgwi samung hamya khwlaimano no
gundakni hoki bai sujak kha .
57) Kuwa bising ni yongwla : O kok rok jora jora o belai no
sajakgo mungsa swk gothok ya eba tongrwngya wngmani
nukjakmani jora o .Tipra dopha o eba kokborok sanai
dophani thani kwbangma jora bai gothokjak eba jora bai
milijak gothokmung bai gwdaljak kokthaini biyal kwrwi.
Kok khe kuwani yongla bini sai man mani kuwa bising
simi no ,kuwani boyar satung ,watwi no karwi bini tai sai
man mani kwrwi .Kuwa bisingo no tor mani lok mani bai
bini sima nukmani belai kisa no . Abo hai no borokni
langma o bo baksa baksa borok kami kaisa o no tor mani
lokmani bai bini sima nukmani kisa tai phatarni boyer
bahai bini kwrwini bai