knjiga 1 crnogorski

1

Wftfmjo!Lpokfwj~ VRANEŠKA LEGENDA

VESELIN KONJEVIĆ

VRANEŠKA LEGENDAPredanje o Pâvi i Ahmetu - između istorije i legende

2

VRANEŠKA LEGENDA Wftfmjo!Lpokfwj~

Veselin KonjevićVRANEŠKA LEGENDA

Predanje o Pâvi i Ahmetu - između istorije i legende- Treće, dopunjeno i dorađeno izdanje –

Recenzenti prvog izdanjaprof. dr Božidar Šekularac, akademik DANU

dr Radoje Pajović, akademik DANU

Elektronsko izdanje

Lektor Aleksandra Delibašić Vujotić, prof.

3


VESELIN KONJEVIĆ

VRANEŠKA LEGENDAPredanje o Pâvi i Ahmetu - između istorije i legende

- Treće, dopunjeno i dorađeno izdanje -

Podgorica, 2020.

4


SADR@AJ

Uz ovo izdanje ................................................................................. 7

Predgovor prvom izdanju ............................................................... 9

1. O VRANEŠKIM LEGENDAMA ......................................... 12

2. PREDANJE O PÂVI AMHETU - IZMEĐU ISTORIJE I LEGENDE ............................................................................. 18 2.1. Prva verzija predanja ......................................................... 23 2.2. Druga verzija predanja ...................................................... 25 2.3. Treća verzija predanja ....................................................... 27 2.4. Četvrta verzija predanja ..................................................... 30 2.5. Peta verzija predanja .......................................................... 32 2.6. Šesta verzija predanja ........................................................ 34 2.7. Sedma verzija predanja ..................................................... 37 2.8. Osma verzija predanja ...................................................... 38 2.8.1. Ko je i kada izmislio da se knez Joksim Vraneški pominje 1514. godine? ........................... 45 2.9. Deveta verzija predanja .................................................... 47 2.10.Deseta verzija predanja .................................................... 48 2.11. Jedanaesta verzija predanja ............................................. 55

2.11.1. Da li je Ahmet-paša Vranešević izmišljena ličnost? ............................................. 56 2.12. Dvanaesta verzija predanja ............................................. 58 2.13. Dvije nove verzije predanja u rodoslovu Joksimovića iz Vraneša ......................................................................... 61 2.14. Petnaesta verzija predanja .............................................. 67 2.15. Šesnaesta verzija predanja .............................................. 69

5


2.16. Sedamnaesta verzija predanja .......................................... 72 2.17. Osamnaesta verzija predanja ........................................... 75

3. ZAKLJUČAK ......................................................................... 81 3.1. Istorijska utemeljenost predanja ........................................ 85 3.2. Događaj i predanje ............................................................. 85 3.3. Zaštita lokaliteta i njegova turistička valorizacija ............ 87 3.4. Značaj predanja o Pâvi i Ahmetu ....................................... 89 4. PRILOZI ................................................................................. 91

5. IZVORI I LITERATURA .................................................... 110

Bilješka o autoru ......................................................................... 116

Indeks imena ............................................................................... 117

Indeks geografskih pojmova ....................................................... 123

6


7


Uz ovo izdanje

Prvo izdanje Vraneške legende pojavilo se 2010. godine (izdavač Matica crnogorska), a drugo, dvije godine kasnije (2012), povodom štampanja prigodne poštanske marke posvećene Pâvi i Ahmetu. Za proteklu deceniju (2010. - 2020) predanje o Pâvi i Ahmetu doživjelo je snažnu afi rmaciju, kako u Crnoj Gori, tako i u regionu, a i šire.

O ovom predanju, u navedenom periodu, objavljeno je veliki broj priloga/tekstova u raznim medijima: navinama, časopisima, radio i TV stanicama, portalima itd. Posebnu medijsku pozornost izazvalo je proglašenje ovoga predanja nematerijalnim kulturnim dobrom države Crne Gore, decembra 2015. godine. Tu informaciju prenijeli su gotovo svi značajniji mediji u Crnoj Gori, a i mnogi u regionu.

Predanje o Pâvi i Ahmetu postalo je inspiracija brojnim stvaraocima za svoje umjetničke kreacije – slikarima, književnicima, pjesnicima... Tako su nastale balade, lirske i epske pjesme, ljubavne priče inspirisane ovim predanjem, potom likovna djela, muzičke kompozicije, itd.

Značaj predanja o Pâvi i Ahmetu nadilazi granice države Crne Gore, jer su njegove poruke jednako aktuelne u svim vremenima i na svim prostorima, pogotovu u nacionalno i vjerski mješovitim sredinama. Iz tog razloga sam, avgusta 2019, podnio inicijativu Kancelariji UNESKO-a, pri crnogorskom Ministarstvu kulture, sa prijedlogom da se predanje o Pâvi i Ahmetu nominuje da bude zaštićeno od UNESKO-a, kao neprolazna vrijednost univerzalnog značenja. Ta procedura je u toku.

Sve navedeno je bilo povod da se odlučim za treće, dopunjeno i dorađeno izdanje knjige Vraneška legenda, u kojem su obuhvaćena i neka nova saznanja i činjenice, koje potvrđuju ukorijenjenost predanja u kolektivnom sjećanju naroda toga (vraneškoga, bjelopoljskoga) kraja, kao i njegovu istorijsku utemeljenost.

U ovom izdanju uvrštene su dvije nove verzije predanja o nastanku toponima Pâvino Polje (ukupno osamnaest verzija), zapisane tridesetih godina XX vijeka: predanje koje je 1935. godine, po kazivanju Ahmet-bega Mušovića, zapisao poznati helenista i homerolog Milman Peri (audio zapis i transkript toga razgovora čuvaju se u Kolekciji Milman Peri, na američkom univerzitetu Harvard), i zapis o predanju novinara i putopisca Grigorija Božovića, objavljen 1936. godine u beogradskoj Politici. Takođe, u ovom izdanju dopunjena su i dorađena tumačenja i analize pojedinih

8


verzija predanja; detaljnije su obrađeni mnogi pojmovi i događaji, a i zaključak je u značajnoj mjeri dorađen i proširen, u odnosu na prethodna dva izdanja Vraneške legende.

U biće narodâ, koji danas žive na prostoru Crne Gore, kroz vjekove postojanja, utkana je duhovnost i pravoslavlja, i katoličanstva i islama, a i supstrati starih vjerovanja autohtonih naroda ovoga prostora. Sve to nas upućuje na zaključak da je prihvatanje različitosti egzistencijalna nužnost, naše civilizacijsko dostignuće a i kulturološko bogatstvo.

Prihvatanjem predanja o Pâvi i Ahmetu, koje afi rmiše različitost kao sistem vrijednosti, uvažavaju se nacionalne, vjerske i druge razlike među narodima, nastale sticajem istorijskih okolnosti. Upravo iz tog razloga, predanje bi trebalo biti dijelom kolektivne memorije naroda ovih prostora, na kome će se buduće genarcije edukovati o značaju i bogatstvu različitosti, jer na tim temeljima je sazdana i moderna država Crna Gora.

Stoga, možemo reći da je predanje o Pâvi i Ahmetu svojevrstan brend građanske Crne Gore, multietničke i multikonfesionalne, koja njeguje i afi rmiše različitosti, kao svoju najveću kulturnu i civilizacijsku vrijednost i dostignuće.

Maja, 2020.

Autor

9


Predgovor prvom izdanju

Između narodnog predanja i istorijske istine- predanje o nastanku Pâvinog Polja –

Brojna su predanja o postanku mjesta ne samo u Crnoj Gori nego i diljem svijeta. Štaviše, koliko mjesta - toliko i legendi o rađanju njihovog imena. O nastanku većine toponima postoji više predanja, legendi koje imaju mitsko ili zemaljsko porijeklo i utemeljenje.

Među izuzetno zanimljivа narodnа predanjima o mjestima u Crnoj Gori nesumnjivo spada i ono o imenu Pâvina Polja, koje je vremenom od geografske odrednice poljе prerastalo u stalno naseljeno područje koje čine više manjih sela i zaselaka.

A šta je, u stvari, predanje?To je priča o nečemu što se prenosi s koljena na koljeno. Ta priča se

obično naziva legendom. Ona najčešće ima realnu osnovu a izmišljenu potku, dok formu dobija kroz narodnu tradiciju i stvaralačku moć narodne mašte, kolektivnog pamćenja i oblikovanja anonimnih i kreativnih pojedinaca.

Predanje, kao usmena tradicija, ima duboke korijene u Crnoj Gori. U odnosu na bajke, narodna predanja se mogu svrstati u sage, a to znači da su u odnosu na one prve istoričnije, sa naglašenim elementom vjerodostojnosti kazivanja. Kod nas se narodno predanje najčešće obuhvata i terminima: legenda, skaska, kaža, kao folklorna proza – bliža korpusu života i običaja naroda nego pripovjedačkoj formi.

Predanje o Pâvi i nastanku toponima Pâvino Polje spada u predanja o imenu mjesta i ima prije svega istorijsku dimenziju. Priča o tome je izložena kratko i jednostavno, u početnoj varijanti, a kasnije je doćerivana i proširivana novim sadržajima kazivanja. Sam događaj oko koga je nastalo ovo predanje je stvaran, tako da se ono formiralo oko istorijskog jezgra, po ustaljenoj motivskoj shemi u narodnoj uspomeni, vjerovanju i tradiciji. Stvarnost u predanju o Pâvi (i njenom mužu) nije apstraktna već nekako „subjektivno istinita“, istorična, ali i nejasno osjenčenih kontura, što joj u pojedinim elementima i domišljavanjima daje prizvuk fantastičnosti. Kratka radnja je uokvirena početnim i završnim iznošenjem „dokaza“ o onome o čemu se pripovijeda, a sam događaj je smješten u određeni „vraneški“ ambijent i u određeno „tursko doba“, što treba da utemelji vjerodostojnost legende. Forma legende je kasnije proširivana, tako da je kazivanje na granici između udešene „istorijske istine“ i forme bliske

10


„istinitoj bajci“ koju narator kroz sopstvenu subjektivnost projektuje stvarni događaj, a češće detalje izmišljenog dešavanja. Međutim, nesumnjivo je da je predanje o Pâvi i Pâvinom Polju emotivno, etički, vremenski, prostorno, a ponekad i ideološki vezano za stvarnost vraneškog kraja kroz istoriju.

Saga ili legenda o Pâvi daje istorijsko-etnografske podatke s lokalnom fabulom. Ipak, po vjerodostojnosti kazivanja, koje plijeni svojom uvjerljivošću, ima najviše odlika narodnog predanja.

Veselin N. Konjević, autor knjige „Vraneška legenda“ to je odlično osjetio. On je shvatio ne samo ljepotu i značaj predanja o Pâvi i nastanku naziva Pâvino Polje nego i njegovu izuzetnu zanimljivost za odgonetanje uvijek delikatnog pitanja odnosa između istorijske istine i legende, ukazujući na uvijek prisutnu opasnost da se stvarnost tumači legendarnim sadržajima, da se predanje nameće kao istorijska istina.

Polazeći sa kritičkog metodološkog stanovišta, Veselin Konjević kroz predanje o Pavi i tumačenje nastanka toponima Pâvino Polje, sagledano i u istorijskom kontekstu, daje ne samo genezu jednog predanja i njegove kasnije prerade i varijante nego i nastoji da ukaže kako se, uprkos nedostatku činjenica i istorijskih dokaza, izmišlja stvarnost, formira predstava o prošlosti i nameće kao istorijska istina. Tako nekritičko usvajanje predanja i njegovo prenošenje kao „istine“ dovodi do naučnog ćorsokaka, apsurda koji ne samo da falsifi kuje sliku o prošlosti nego o njoj formira i svijest koja je spremna na mitologizovanje i transponovanje fi kcije u stvarnost, što je, kako bi kazao Njegoš, „samoobmana opasna i za ljude i za narode“.

Počevši od prve osnovne verzije predanja o Pâvi koju je svojevremeno zabilježio poznati istoričar Gliša Elezović, V. Konjević navodi još petnaest kasnije nastalih verzija istog predanja.

Manirom visprenog intelektualca i metodom kritičkog sagledavanja on je vrlo prilježno i objektivno izložio sve varijante i verzije, ukazao na njihovu činjeničnost i legendarnost, a zatim ih uz vrlo argumentovane komentare i opaske podvrgao objektivnoj kritici i analizi, ističući ono što je vrijedno sa stanovišta istorijske istine i pomjeranja granica saznanja o tome, ne samo za njega nego i za crnogorsku istoriografi ju, vrlo delikatnom i interesantnom pitanju. Svoje verzije, dijelom preuzete ili nadopunjene, oko osnovnog jezgra početne, Elezovićeve varijante, zabilježili su i publikovali još i Tanasije Pejatović, Đukan Joksimović, Momir Sekulić, Žarko Šćepanović, Ejup Mušović, Vukoman Šalipurović, Đorđije Joksimović, Petko Bošković. Postoje i nekolike verzije objavljene u nekim publikacijama, dok je posljednja, šesnaesta, verzija izložena u kazivanju Momira Savova Milikića.

11


Autor je posebnu pažnju posvetio prvoj varijanti predanja kao početnoj i najpouzdanijoj pošto ima dokumentarno-istorijsku osnovu, ali je svoju kritičko–metodološku analizu usmjerio na kasnije nastavke legende o Pâvi, brojna proširivanja njene fabule i očigledne nadopune, a u nekim verzijama i izvjesne konstrukcije.

Veselin Konjević je legendi o Pâvi i predanju o nastanku toponima Pâvino Polje pristupio sa zavičajnom ljubavlju i neskrivenim pijetetom, ali sa dosljednom kritičnošću i spremnošću da u granicama svojih mogućnosti i raspoloživih argumenata dâ svoj istinski doprinos razrješavanju ovoga kontroverznog predanja. On je vrlo hrabro, ali i suvereno, ušao u njegovu problematiku, s neskrivenom ljubavlju i istraživačkim entuzijazmom.

Zadivljuje dubina autorovog poniranja u svu složenost predanja o Pâvi, vrijeme u kome je nastalo i u kolektivno pamćenje prostora koji je sačuvao uspomenu na svoju heroinu, ovjekovječivši njeno ime toponimom za vraneško područje.

Knjiga Veselina Konjevića baca sasvim novu svjetlost ne samo na pitanje nastanka naziva Pâvino Polje nego u izvjesnoj mjeri i na poznavanje prošlosti Vraneške doline u tursko doba. S druge strane, bez obzira na neutemeljenost i domišljanje u pojedinim varijantama predanja, legenda o Pâvi, sa svim njenim rukavcima, ima i nesumnjivo folklorno bogatstvo i literarnu ljepotu.

Pâva je junakinja autentičnog predanja i legende. Saga o njoj je i priča o jednoj nesvakidašnjoj ljubavi i sudbini i zasluživala bi i literarnu obradu. Ona nije ni Izolda ni Kosara, ali je najpoznatija vraneška odiva, koja je svoj zavičaj častila svojim imenom, a on nju vječnim pomenom.

Njena ljubav i tragičnost uspinju se kao bršljan uz stablo njenog muža (Ahmeta), ništa manje tragičnog izabranika. Njihova ljubav je iznad vremena, a ljepota predanja iznad istine i istorije.

Tekst Veselina Konjevića je nastojao da odgonetne i rasvijetli istinitost predanja o Pavi, što nije nauštrb ni njegove ontološke vrijednosti ni literarne ljepote.

Valjda će i ova knjiga doprinijeti ne samo većem interesovanju za ovo predanje nego i drugačijem odnosu prema junacima vraneške legende – Pâvi i njenom mužu (Ahmet-begu), čiju ljubav nijesu mogle uništiti ni vjera, ni istorija, ni vrijeme. U stvari, možda je autor ove legende njen izabranik koji je svoj zavičaj častio Pavinim imenom.

A priča i pjesma su, potvrdilo se bezbroj puta, ljepše od đevojke. Radujem se publikovanju knjige Veselina Konjevića „Vraneška

legenda – predanje o Pâvi između istorije i legende“.

Marijan Mašo Miljić

12


1. O VRANEŠKIM LEGENDAMA

Razaranjem prvobitnih mitova i nastankom monoteističkih religija nijesu iz ljudske svijesti nestale mitske predstave o prirodi svijeta i života. Stara vjerovanja o duhovima, odnosno božanstvima dobra i zla, prisutna su i u monoteističkim religijama. Tako i u hrišćanstvu, umjesto raznih božanstava, dolaze mnogobrojni svetitelji, legendarne istorijske ili neistorijske ličnosti. Religija, institucionalizovana kroz crkvu, ne samo što je i sama počivala na mitološkim pretpostavkama, nego je i morala napraviti brojne kompromise sa takozvanim paganskim vjerovanjima i mitologijama. Hrišćanstvo je u čitavoj svojoj istoriji, a to je tako i u drugim religijama, vodilo borbu protiv mnogobožačkih kultova – stvaranjem vlastitih kultova, mitova i legendi. Na taj način je iz legendi potiskivalo prethrišćanske elemente unošenjem hrišćanskih1.

Kao književna vrsta, legende spadaju među najstarije oblike usmenog književnog stvaralaštva. To su narodna predanja o životu neke osobe ili o nekom neobičnom događaju; izmišljene priče o životu i čudesima nekog sveca.

Istorija legendi na teritoriji današnje Crne Gore veoma je duga i seže duboko u antičko doba; pogotovu na Crnogorskom primorju (legenda o nastanku Budve – o Kadmu i Harmoniji, legende o nastanku Kotora, Ulcinja, itd). Te su legende, kako smatra Radoje Radojević, živjele, a neke su i stvarane, u nekdašnjim grčkim kolonijama na ovome dijelu jadranske obale. Ove i druge antičke grčke legende docnije su primili i Romani, kao i romanizovani Iliri, koji su pored svojih legendi, usvajali i neke elemente iz rimsko-grčke antike. Danas je, kaže Radojević, teško govoriti o tome koliko u crnogorskim legendama, bajkama, vjerovanjima, u narodnoj fantastici uopšte, ima elemenata prvobitno slovenskih, a koliko ilirskih, odnosno romanskih ili drugih2.

1 Na osnovu svog dugogodišnjeg istraživanja, poznati srpski istoričar religije Veselin Čajkanović (1881-1946), došao je do zaključka da je “srpska” religija uglavnom prethrišćanska i paganska, onakva kakva je bila do VII vijeka, i djelimično do XII vijeka, tj. prije primanja i u prvim vjekovima uvođenja hrišćanstva. Čajkanović konstatuje da je kompromis, koji je tokom vremena ostvaren između hrišćanske crkve i narodnih religioznih shvatanja i obreda, sačuvao veliki broj arhaičnih, prethrišćanskih običaja, vezanih za pojedine crkvene praznike, te da su starinska vjerovanja, običaji i praznici produžili da žive i dalje, samo su dobili novu - hrišćansku interpretaciju. Crkva je, smatra on, nastojala da glavnim paganskim svetkovinama i obredima nametne hrišćanski karakter. (Veselin Čajkanović: Sabrana djela iz srpske religije i mitologije 1/5, priredio V. Đurić, Srpska književna zadruga, Beogad, 1994.)

2 Radoje Radojević: Vilina gora, antologija crnogorskih legendi, biblioteka Luča, Grafi čki

13


Legende na području Vraneške doline, po vremenu nastanka, možemo uslovno podijeliti na rane, koje se vezuju za starosjedilačka ilirsko-romanska plemena ili se pretpostavlja da su nastale u tom periodu, potom na legende proizašle iz kosovskog mita i na legende nastale tokom viševjekovne turske vladavine.

U prvu grupu spada legenda o nastanku imena sela Kičava. Ona, naime, govori o tome da je ime toga sela, iznad Kovrena, nastalo po Kričima, koji su nekada naseljavali to područje. To ilirsko pleme, po legendi, ime je dobilo stoga što su - po uvjerenju novopridošlih plemena - „kričali“ kada su govorili, pa se i mjesto prvobitno zvalo Kričava, da bi se kasnije, radi lakšeg izgovora, slovo „r“ izgubilo i postala Kičava3.

Za to selo (Kičavu) vezuje se i legenda o postojanju jedne trešnje, koja ima stub u svojoj krošnji, u obliku ruke savijene u laktu. Taj lakat, navodno, „tačno pokazuje u masivu planine Lise ulaz u podzemne pećine, u kojima je skriveno blago“. To skriveno blago će, kako legenda kazuje, „jednom izaći na svijetlo dana“. Mnogi su, ranije, pokušavali naći to blago, ali su stradali4.

U ovu grupu možemo ubrojiti i legendu o dvojici braće koji su namjerili da išćeraju vile iz planine Lise, iznad Kovrena. Jedne večeri, kazuje legenda, dođu braća kod izvora na koji su dolazile vile da piju vodu. Legnu kraj te vode, okrenuvši jedan drugome tabane u tabane, a preko nogu se prekriju nekom strukom. Kada su vile došle na izvor ugledaše nekakvo čudovište sa dvije glave a jednim trupom, od kojeg se uplaše. Jedna od njih reče: „Tako mi 377 izvora u Lisi i ove naše najbolje vode, ovo čudo do sada nijesam viđela. Ova zemlja nije za nas, već se spremite da bježimo“. I tako je, po legendi, Lisa ostala bez vila5.

O vladarima i velmožama iz doba nemanjičke vlasti u Zeti sačuvane su legende o nastanku imena Vraneš, o Marku Kraljeviću i njegovom Šarcu (o tome kako se „poznaju“ otisci Šarčevih kopita u kamenu (kada je Marko „boravio“ u ovom kraju), potom o Jug Bogdanu, o Starom Vujadinu... Te legende su obično kratke, neke i literarno nedovršene, često i bez poente; obično se završavaju time da je ovim krajem prošla, u njemu boravila ili (čak!) „vladala“ (kao što je to slučaj sa Jug Bogdanom!) neka od pomenutih ličnosti iz epske poezije.

Zanimljiva je legenda o nastanku imena Vraneš, koja govori o navodnom prokletstvu koje je srpski „car“ Lazar uputio žiteljima toga kraja (koji se tada, navodno, zvao Zlatež), „zbog toga što nijesu došli u Boj zavod – Titograd, 1971, 14.

3 Rajko K. Medojević: Pavino Polje i njegove škole, Pavino Polje, 2005, 831. 4 Isto, 829.

5 Isto, 826.

14


na Kosovo“: „Dabogda se ne zvao Zlatež, nego bio vran (crn) kao gavran“. I tako, po legendi, nastane Vraneš (Vran-eš). Ono što je interesantno u vezi s tim legendama jeste da se one, u interpretaciji nekih hroničara, a i u poimanju jednog dijela lokalnog stanovništva, često tretiraju kao istorijska istina6.

Ona narodna predanja za koja se može reći da literarnom formom zadovoljavaju suštinu legende najčešće se javljaju u postanku naziva pojedinih toponima vraneškog kraja, i možemo ih svrstati u treću kategoriju vraneških legendi (srednjovjekovne legende). To se prije svega odnosi na legendu, odnosno predanje, o nastanku imena Pâvino Polje, potom na legendu o Novakovića pećini iznad današnjeg Tomaševa, za koju se „vjeruje“ da skriva „nebrojeno blago Starine Novaka“, koji se u njoj, navodno, sa svojim hajducima skrivao od Turaka.

Po jednoj drugoj legendi, koja se vezuje za propast Brskova, u Novakovića pećini skriveno je blago Latina, koji su živjeli u Brskovu, nekad razvijenom trgovinskom centru. Tu legendu, dosta mističnu i naivnu, zabilježio je Andrija Jovićević, nekadašnji učitelj u mojkovačkim Poljima, a prenosi je Žarko Šćepanović.

U Brskovu su, kazuje legenda, nekada živjeli Latini, a gradom je upravljao kralj, koji se navodno zvao Bučan, a u susjedstvu, onđe preko Lima, vladao je srpski kralj, koji se zvao Župan ili Džupan (zamjena titule imenom). Kraljevi su, prema legendi, bili pašenozi. Kada je srpska kraljica došla kod svoje sestre u goste, latinski kralj htio je da je obljubi, ali ona lukavstvom pobježe preko Lima. Latini sustigoše njenu pratnju i pobiše je. Srpski kralj zbog ovoga napade na grad (Brskovo), osvoji ga i popali, a Latini se razbježaše. Neki se, navodno, kasnije povratiše i poniješe dio zakopanog blaga. Neki pobjegoše put Vraneša i zlato sakriše u Novakovića stijenama (kod Tomaševa), za kojim mještani uzaludno tragaju7.

Legenda o Muju i Alilu „od Kladuše“ vezuje se za mjesto Crkvice, iznad Kovrena, oni su, kako priča kazuje, napustili ovaj kraj nakon što im se njihovo odbjeglo jare uveče pretvorilo u zeca, što su protumačili kao znak da odatle treba bježati8. Interesantan je zapis Ž. Šćepanovića u vezi sa tom legendom, koji kaže da je „guslarski bard natprosječne inteligencije i s darom da uspali maštu gorštaka – Ćor Huso Husović, koji je tada (šesdesetih godina XIX vijeka – prim. V.K.) pjevao svojim sugrađanima – savremenicima, četovođi Fejzagi Kaljiću i drugim, označio Lijesku Kaljića sa sred Donjeg

6 Crkva Sv. proroka Ilije, kod Tomaševa, dograđena je i 2011. godine pretvorena u manastir, koji je, oslanjajući se na ovu legendu, nazvan - manastir Zlatež. 7 Ž. Šćepanović: Srednjovjekovno Brskovo na Tari, „Odzivi“ br. 2, Bijelo Polje 1972., 84. 8 Đukan Joksimović: Donji Kolašin, Leskovac 1939, 18-19.

15


Kolašina9, kao rodno mjesto Muja i Alila“10.Legenda o selu Krstače, iznad Pâvina Polja, govori o Turčinu kome

je jedno čobanče, na njegov nagovor, pomoglo da pronađe ulaz u pećinu, koja je bila puna zlata. Od zlata uzetog iz te pećine čobanče, koje je bilo u najmu, kupilo je čitavo to selo, koje se od tada prozva Krstače – jer su na pronađenim zlatnicima bili utisnuti veliki krstovi.

Osim navedenih, ovaj kraj obiluje i brojnim legendama o postanku pojedinih bratstava, odnosno prezimena bratstava, bilo da su to starosjedioci, bilo da su takva predanja donijeli sa sobom prilikom naseljavanja ovog prostora. Karakteristika tih legendi jeste da one nijesu opterećene širokim epskim pričanjem, nego su pretežno usmjerene ka isticanju poente.

Predanje o Pâvi i Ahmetu, odnosno predanje o nastanku imena Pâvino Polje, zaslužuje posebnu pažnju – prije svega zbog toga što je, kao nijedno drugo, često bilo predmet domišljanja i dopričavanja, shodno nahođenju i afi nitetu zapisivača. Zapisivano je to predanje - za koje se može reći da (makar u njegovim prvim varijantama) ima istorijsku osnovu – bez želje njenih autora da sačuvaju njegovu suštinu i literarnu formu, često se

9 Krajem XIX i početkom XX vijeka ime Donji Kolašin je označavalo tursкu kazu (srez) u međuriječju Tare i Lima, od Mojkovca do blizu Prijepolja, čije je administrativno središte bilo u Šahovićima (današnje Tomaševo). Kaza Donji Kolašin obuhvatala je nahije Vraneš i Mojko-vac, sa po 9 sela, i Ravnu Rijeku, sa 13 sela. To je bio srez bez gradskog naselja, a veća su mu mjesta bila Mojkovac, Brodarevo i Šahovići. Ovaj srez je 1911. godine imao 13.911 stanovnika, od čega 10.187 muslimana. To je, kako navodi Ž. Šćepanović, bila „svojevrsna zakašnjela kra-jina, gdje su se sukobljavale čete mjesnih hajdučkih družina sa četama Kolašinaca-krajišnika, ratoborno raspoloženih prema Crnoj Gori i susjednim plemenima druge konfesije, a bun-tovnih prema svim pokušajima turskih vlasti da se na tom području zavede red, otuda i krilat-ica: ‘Tara ne zna za cara’“.

Kaza (srez) Donji Kolašin obrazovana je carskom iradom (ukazom) 1303. godine (po Hidžri), odnosno 1884/1885. godine, spajanjem nahija Vraneš, Ravna Rijeka i Mojkovac. Početkom XX vijeka nalazila se u sastavu Sjeničkog sandžaka, a ovaj, zajedno sa Pljevaljskim i još četiri druga ulazio je u sastav Kosovskog vilajeta. Danas Donji Kolašin predstavlja samo istorijski pojam. (Žarko Šćepanović: „Društveno-političke prilike u Bijelom Polju i okolini početkom XX vijeka“, 95-96; Isti: „Najstarije stanovništvo Donjeg Kolašina“, Odzivi, 12-13, Bijelo Polje, 1975, 93; Isti: „Društveno – političke prilike u Potarju i Zatarju uoči ustanka 1875. i prva ustanička godina u tom kraju“, 106; Isti: Srednje Polimlje i Potarje, 123, 224, 225)

O tome kako je nastao sam pojam Donji Kolašin, svjedoči nam Ahmet-beg Mušović, koji navodi: ... pošto su Crnogorci uzeli Kolašin gornji, potom su turski ‘mehmuri’ ka ono bili su ka nekako ka izdali ta Kolašin gornji, onda su nađeli ime onome gornjemu Kolašinu, za Šahoviće, Kolašin, donji Kolašin. Demek, tamo da se nečuje u Carigrad da je Kolašin primljen, no jopet ima Kolašin biva. To je čak tudijen bačeno, te se nadijo posljen ime Kolašin ovamo. (V. Konjević: Kazivanje Ahmet-bega Mušovića, Almanah, Podgorica, 2018, 38)

Iz navedenog kazivanja Ahmet-bega Mušovića proizilazi da je pojam, odnosno toponim Donji Kolašin nastao nakon što je crnogorska vojska zauzela (Gornji) Kolašin 1878. godine, jer su kolašinski „mehmuri“ („mehmur“- tur. - službenik, činovnik, namještenik), iz straha od moguće kazne i optužbe za izdaju, htjeli od sultana da prikriju pad Kolašina u crnogorske ruke, pa su prostor od Mojkovca do Kovrena nazvali Donjim Kolašinom.

10 Žarko Šćepanović: „Društveno-političke prilike u Potarju i Zatarju uoči ustanka 1875. i prva ustanička godina u tom kraju“, Odzivi, br. 16-17, Bijelo Polje, 1976, 108-109. O Donjem Kolašinu kao „postojbini Muja i Alila“, piše i G. Božović u svojim reportažama. (Grigorije Božović: Graničarska kob - putopisi i pripovetke iz Starog Vlaha, Srednjeg Polimlja i Potarja, Prijepolje, 2010, 138, 144, 150 ...)

16


Grobovi Pâve i Ahmeta u Pâvinom Polju (foto: V.K.)

Pâvino Polje (foto: Novak Novaković)

17


povodeći i za ideološkim ili nekim drugim (ličnim) razlozima. U mnogim, kasnije nastalim verzijama toga predanja pomiješani su

stvarni sa likovima koje su autori tih zapisa (za tu priliku) izmišljali, ili sa likovima iz epske poezije (takođe izmišljenim).

Tako su prve zapisane verzije predanja o nastanku imena Pâvino Polje vremenom toliko „nadograđene“ da je predanje gotovo u potpunosti izgubilo prvobitni sadržaj i poprimilo oblik – legende. Predanje je, dakle, „preraslo“ u nešto što se nikako, makar ne onako kako je zapisivano u verzijama koje su nastale posljednjih tridesetak godina, nije moglo desiti! Tako je i nastalo dvadesetak (zapisanih) verzija ovog predanja.

Upravo zbog toga, predanje o Pâvi i Ahmetu biće i predmet našeg detaljnog analiziranja svih njegovih verzija. Saopštićemo kako su glasile prve zapisane verzije, sa namjerom da ukažemo na to ko je, kada i kako to predanje tokom proteklog i početkom ovog vijeka domišljao i dopisivao - po sopstvenom nahođenju.

18


2. PREDANJE O PÂVI AMHETU - IZMEĐU ISTORIJE I LEGENDE

Predanje o Pâvi i Ahmetu, odnosno predanje o nastanku imena Pâvino Polje zaokupljalo je pažnju brojnih istoričara, hroničara i novinara, koji su, ponekad i naratorski nadahnuto, saopštavali svoje verzije, sa željom i uvjerenjem da interpretiraju neki istorijski događaj iz prošlosti ovog kraja. Vremenom će se, a pogotovo u posljednjih tridesetak godina, dopisivanjem i domišljanjem iskarikirati ova divna elegična priča, jer je, izgleda, glavna preokupacija zapisivača bila – kako unijeti „nešto novo“ u predanje, a ne kako preispitati njegovu istorijsku osnovanost! Zapisivalo se, dakle, predanje - ne onako kako ono postoji u narodu ili kako bi se logično moglo pretpostaviti da se desio taj događaj, na osnovu koga je kasnije nastalo predanje - već onako kako su sami autori željeli da se dogodilo! To je dovelo do toga da se više niko i ne sjeća kako su glasile te prve verzije predanja, objavljene prije više od sto godina, a koje su vjerovatno i najbliže istini! Jer kasnije varijante predanja sve više su bile produkt mašte onoga ko je domišljao i dodavao, a sve manje su se oslanjale na narodno kazivanje o tom događaju. Stoga se predanje o nastanku imena Pâvino Polje može posmatrati i kao svojevrsna paradigma prekrajanja prošlosti vraneškog (a i ne samo vraneškog!) kraja.

U nastojanju da rasvijetlimo istorijsku utemeljenost predanja o nastanku imena Pâvino Polje - koliko je to moguće sa ovolike vremenske distance i tako malo relevantnih podataka – sakupili smo sve njegove poznate varijante (osamnaest verzija11), često značajno različite, zapisane tokom XX i početkom ovog vijeka, kritički ih analizirali, sa namjerom da iskristališemo moguću, to jest najpribližniju istorijsku istinu. Namjera nam je, dakle, da, uz korištenje ono malo raspoloživih istorijskih podataka, pokušamo rekonstruisati događaj koji se, makar kako predanje bilježi, dogodio u Vranešu i po kome je nastao toponim Pâvino Polje. Da bismo koliko-toliko došli do približne istine o tom događaju, moramo se vratiti prvobitnim verzijama predanja o nastanku imena Pâvino Polje.

11 Zapis o postanku imena Pâvino Polje, koji ovđe nijesmo uvrstili kao posebnu verziju, pribilježio je i Ferko Šantić, 1987, koji kaže da je „Pâvino Polje dobilo naziv po muškom im-enu Pava ili Pavo“. (F. Šantić: Prijepolje u drugoj polovini XV vijeka, Simpozijum „Seoski dani Sretena Vukosavljevića“ XII, Prijepolje 1987, 141)

Šantić, zapravo, i ne zapisuje predanje o nastanku imena Pâvino Polje, već nagađa kako je nastao njegov naziv, i to potpuno pogrešno, jer u Crnoj Gori ne postoji muško ime „Pâva“ - sa dugosilaznim akcentom na fonem „a“, kako je to u nazivu Pâvino Polje! No, da je bilo u pitanju muško ime „Pâvo“ - onda bi se zvalo Pâvovo, a ne Pâvino Polje!

19


Prvi poznati zapis o tom događaju datira iz 1901. godine, kad je izvjesni turski hroničar u salnami (godišnjaku) Kosovskog vilajeta zapisao (na turskom jeziku) narodno predanje o nastanku imena Pâvino Polje. Taj zapis je pronašao Gliša Elezović i objavio u skopskom časopisu Južni pregled, 1931. godine.

Drugi zapis predanja je iz 1902. godine. Njega je zabilježio pljevaljski etnograf Tanasije Pejatović i objavio u svojoj studiji Srednje Polimlje i Potarje.

Treću verziju zabilježio je poznati homerolog i helenista Milman Peri, po kazivanju Ahmet-bega Mušovića, 1935. godine, u Bijelom Polju. Originalan zapis ovoga kazivanja nalazi se u Perijevoj kolekciji, na američkom univerzitetu Harvard.

Četvrtu verziju predanja zabilježio je Grigorije Božović, u putopisu iz Vraneša, objavljenom u beogradskoj Politici 1936. godine.

Petu verziju objavio je Đukan Joksimović 1939. godine, u knjizi Donji Kolašin.

Naredne verzije predanja o nastanku imena Pâvino Polje pojavljuju se sedamdesetih godina prošlog vijeka: prvo, književnika Momira Sekulića, 1974. godine, potom Žarka Šćepanovića u studiji Srednje Polimlje i Potarje, 1979, a dvije godine kasnije (1981) i Ejupa Mušovića, u tekstu „Mušovići“, objavljenom u Istorijskim zapisima. Značajno izmijenjenu verziju toga predanja Mušović je objavio u svojoj studiji Muslimani Crne Gore od pada Zete (1499), 1997. godine. Iste (1981) godine predanje o nastanku imena Pâvino Polje zapisuje i Vukoman Šalipurović, u Zborniku radova Etnografskog Instituta SANU, u članku „Nekoliko podataka o knezovima u prijepoljskom i pljevaljskom kadiluku od 1677. do 1759. godine“. Potom, Đorđije Joksimović u Novopazarskom zborniku 1994, u članku „Kako je nastalo ime Pâvino Polje“. Novinar Budo Simonović zapisuje predanje o Pâvi i Ahmetu u dnevnome listu Dan 1999, u tekstu „Ni zbog bega se nije prevjerila“.

U rodoslovu bratstva Joksimovića Vraneška kolijevka, 2004, autora Ljubomira R. Joksimovića, objavljene su dvije nove verzije ovoga predanja, a u monografi ji Pâvino Polje i njegove škole, 2005, objavljene su tri verzije predanja o nastanku imena Pâvino Polje, od kojih je jedna nova – autora Petka Boškovića, u okviru članka „Herak Vraneš“. Novinar Vasko Radusinović, u reportaži iz Pâvinog Polja, zabilježio je ovo predanje u dnevnome listu Pobjeda, 1998, u tekstu „Darovi zlatne doline“, da bi, sedam godina kasnije (2005), takođe u Pobjedi, objavio gotovo identičnu verziju predanja o nastanku imena Pâvino Polje, u tekstu „Životni vjetrovi Vraneške doline“.

20


Pedanje o nastanku imena Pâvino Polje objavljeno je i u Istorijskom leksikonu Crne Gore, 2006. godine, koji su uredili Š. Rastoder i Ž. Andrijašević. Pišući o porijelu bratstva Mušovića u Crnoj Gori, pod odrednicom „Mušovići“, autori su objavili i predanje o Pâvi i Ahmetu.

Zabilježili smo i verziju predanja koju nam je saopštio Momir Savov Milikić (Konjević), iz kojeg bratstva, kako se vjeruje, Pâva potiče.

Pâvu pominje i Božidar Šekularac, koji je priredio Katastik manastira Dobrilovina, 1988. godine. Naime, u tom katastiku, koji je, kako Šekularac konstatuje, pisan s početka XVII vijeka, navodi se da je u selu Bijeli Potok12, prvoupisana kuća kneza Milike, za koga Šekularac kaže da je „rodonačelnik bratstva Milikića, iz kojeg potiče Pâva, po kojoj je i jedan dio Vraneša dobio ime – Pâvino Polje“13. Šekularac izvodi zaključak da „pošto se u Katastiku prozivaju kao Knežići a titulišu se i sami kao knezovi – Milika i Stjepan14 iz Bijelog Potoka u Vranešu, skoro sigurno se može reći da su oni potomci slavnog pretka Heraka (Vraneša)“15.

Iako se ne odnosi na predanje o nastanku imena Pâvino Polje, Šekularčev zapis je veoma značajan za rasvjetljavanje teme o kojoj je riječ. Prije svega, za rješavanje dileme – kada se zbio taj događaj na osnovu koga će kasnije nastati predanje o Pâvi i Ahmetu? Naime, bratstvo Milikića/Konjevića16 vjeruje da je njihov rodonačelnik knez Milika, koji se pominje u tome Katastiku17. Takođe je opšteprihvaćeno uvjerenje u tom bratstvu, kao i kod hroničara i istoričara koji su zapisivali to predanje, da je Pâva rodom Milikić. Ako je, dakle, izvjesno da Pâva potiče iz bratstva Milikića, onda je jasno da se i pomenuti događaj (Pâvina udaja) nikako nije mogao desiti prije XVII vijeka - jer je tada upisan knez Milika u Katastik!

Osim navedenih osamnaest verzija predanja18 o nastanku imena Pâvino Polje, postoje još nekolike verzije koje nijesmo uvrstili, jer se bitnije ne razlikuju od onih koje su objavljene u ovoj knjizi. Neke, pak, verzije „predanja“, nastale nakon pojavljivanja prvog izdanja Vraneške legende (2010), koje su plod neobuzdane mašte i lične frustracije njenih autora, zaslijepljenih neznanjem - nijesu vrijedne pomena.

12 Selo Bijeli Potok i danas postoji, pripada mjesnoj zajednici Pâvino Polje (opština Bijelo Polje). 13 Božidar Šekularac: Dobrilovina i dobrilovinski Katastik, Mojkovac, 1988, 39. 14 Knez Stjepan je u Katastiku upisan u „pleme Vranješi“, u „selu Bijeli Potok“, sa pet

članova – Josif, Jovan, Ilija, Monjo, Atanasije. (B. Šekularac: Isto, 57) Nema preciznih poda-taka koje bratstvo (ili bratstva) danas vode porijeklo od ovog vraneškog kneza.

15 Isto, 38. 16 Vraneški Konjevići su od (vraneških) Milikića nastali početkom XIX vijeka. 17 U kući kneza Milike, upisano je 14 članova - 7 muških i 7 ženskih, i to: Aranit, Đurđe, Avram, Jakim, Ivan, Teofana, Manda, Milica, Nenadija, Matijaš, Poleksija, Cvijo, Jana i monahinja Marta. (B. Šekularac: Isto, 57) 18 U prvom i drugom izdanju Vraneške legende uvršteno je šesnaest verzija predanja, što je pojašnjeno u uvodnom dijelu ovoga izdanja knjige.

21


Vrhunac takvog besmisla (kome je, upravo zbog toga, vrijedno posvetiti određenu pažnju, kao svojevrsnom fenomenu), svakako predstavlja publikacija Potonje slovo o Pavi, koja se pojavila 2015. godine19. Sa ciljem da ospori i demantuje sve što je, u vezi sa predanjem o Pâvi i Ahmetu, napisano u knjizi Vraneška legenda, potpisani autor Ivo Joksimović (zapravo, riječ je o grupi autora) ove nesvakidašnje paškvile je pomjerio granicu u domišljanju i karikiranju predanja. Koga činjenice ne obavezuju, onda je moguće napisati i ustvrditi da je istinito - baš sve! Čak i stupidnosti koje vrijeđaju zdrav razum, poput one da je Pâva – muško (Radović)!

U želji da čitaocu nametne i projektuje poželjno mišljenje o prošlosti Vraneške doline, I. Joksimović ne mari što za takve stupidarije ne postoji utemeljenje u kredibilnim istorijskim izvorima, ni u predanjima o nastanku toponima Pâvino Polje, niti kod pripadnika toga bratstva (Radovića)! Ne obazire se ni na činjenicu da u Crnoj Gori ne postoji muško ime „Pâva“ - sa dugosilaznim akcentom na prvom slogu, kao što je to akcentovano u nazivu Pâvino Polje! Da je u pitanju muško ime Pȁva (sa kratkosilaznim akcentom na prvom slogu), onda bi se i mjesto zvalo Pȁvino Polje, a ne Pâvino Polje – kako se danas zove!

Podstaknut neobuzdanom maštom i ličnom frustracijom, a zaslijepljenih ideologijom i neznanjem, I. Joksimović se upliće u problematiku kojoj očigledno nije dorastao. Iako je u pomenutoj knjizi objelodanio da ne posjeduje iole ozbiljnije znanje o istoriji toga područja (Vraneške doline), ima ambiciju da dâ konačan sud o navedenoj temi, pa, shodno svojoj samozaljubljenosti i pretencioznosti, daje i naslov knjizi: Potonje slovo o Pavi. I. Joksimović je ispao, kako bi to kazao Branislav Đurđev u jednoj svojoj polemici, “kao dijete koje se usudi da govori o krupnim stvarima odraslih”.

Uz savjetodavnu višečlanu ekipu, na pisanju ovoga pamfl eta-knjige angažovan je i samozvani „stručnjak“ (Radomir Ilić), da pripomogne u prekrajanju prošlosti vraneškog kraja. Po mišljenju tog njihovog, privatno angažovanog „stručnjaka“, čitava Vraneška dolina, od Slijepča mosta do Kovrena, nekada je nosila naziv Pâvino Polje; u drugoj varijanti, da je divlja loza („Pavit“) nekada bila prekrila Vranešku dolinu (str. 49) – što je, u oba slučaja, notorna glupost!

Suvišno je nabrajati brojne kontradiktornosti i izmišljanja u ovoj knjizi-pamfl etu, kao i drastične primjere autorovog (i njegovih pomagača) elementarnog neznanja prošlosti toga kraja - poput onog da je naziv Pâvino Polje nastao „nakon 1937. godine“ (str. 80), a da je turski hroničar, koji je zapisao prvu verziju predanja o nastanku imena Pâvino Polje (1901. 19 Ivo Joksimović: Potonje slovo o Pavi, Bijelo Polje, 2015.

22


godine), bio „usamljen u svom neznanju“, jer „nije znao da selo Pâvino Polje ne postoji 1901. godine“!? (str. 80-81) Autor ne zna, niti mu je ko od njegovih savjetodavaca saopštio opštepoznatu činjenicu da je još 1913. godine postojala Pâvinopoljska opština, sa sjedištem u Pâvinom Polju!

Uz uvredljive komentare i brojna podmetanja na moj račun, paškvilant I. Joksimović me optužuje za otimanje „naše kulturne baštine u Vranešu“ (bez objašnjenja čija je to „naša“ kulturna baština u Vranešu?!). Predviđa, čak, i „realnu mogućnost da hrišćanski grobovi u Pâvinom Polju postanu mjesto hodočašća i okupljanja radikalnih islamista“ (str. 29). Posebno ga je pogodila izjava tadašnje direktorice Uprave za zaštitu kulturnih dobara, o namjeri proglašenja ovoga predanja nematerijalnom kulturnom baštinom države Crne Gore, pa uspaničeno poziva na odbranu „od otvorene agresije na našu prošlost i kulturu“ (str. 31). Kada je shvatio da mu je svaki napor uzaludan, rezignirano zaključuje da se „nikako (se) ne možemo pomiriti sa realnom opasnošću da naše kulturno nasljeđe bude oteto odlukom državnog organa“ (str. 44).

Vidno pogođen zbog toga što ne može uticati na odluku Uprave za zaštitu kulturnih dobara Crne Gore (iako je, koliko je kâdar, nastojao da takvu odluku spriječi - što će takođe ostati zabilježeno!), tražio je od Uprave da protiv “nepoznatih lica“ podnese krivičnu prijavu zbog „krivičnog djela skrnavljenja groba, izvršena ograđivanjem dijela groblja“, o čemu se i u knjizi pohvalio! (str. 113, 115) Iz Uprave su me izvijestili o toj inicijativi I. Joksimovića i njegovom drskom ponašanju prema nadležnima u toj instituciji, naglašavajući da to ni u kom slučaju neće uticati na njihovu (buduću) odluku! Što se i potvrdilo, Rješenjem Uprave za zaštitu kulturnih dobara od 29. 12. 2015, predanje o Pâvi i Ahmetu proglašeno je nematerijalnom kulturnom baštinom države Crne Gore! Na kraju, tu odluku Uprave I. Joksimović naziva skandaloznom i “kulturocidom nad vraneškim kulturnim nasljeđem“ (str. 142), jadikujući, pri tom, što tim povodom ne može „izjaviti žalbu na ovaj akt“ (str. 42).

Teško je naći razumno opravdanje za navedeno ponašanje (pisanje) I. Joksimovića i njegovih savjetodavaca i „stručnjaka“!

Brojni su slučajevi u svijetu kada se slične priče afi rmišu, bez obzira na to da li su istinite ili ne, kako bi se njima privukli posjetioci (turisti), što, u konačnom, ima za posljedicu ekonomski razvoj toga područja!

Nakon što je predanje o Pâvi i Ahmetu proglašeno nematerijalnim kulturnim dobrom države Crne Gore (prethodno je 2011. štampana i poštanska marka, posvećena Pâvi i Ahmetu), brojne novinske i TV ekipe, iz Crne Gore i regiona, pravile su reportaže o tom predanju i Pâvinom Polju. Karakterističan primjer za rečeno je dolazak u Pâvino Polje ekipe poznate

23


američke TV kuće Travel Čenel (Travel Channel), koja je, inspirisana upravo predanjem o Pâvi i Ahmetu, maja 2018. godine napravila reportažu o turističkim atraktivnostima Crne Gore (o tome je TVCG 1 emitovala prilog u Dnevniku II, od 20. maja 2018). Radio Slobodna Evropa je, istim povodom, 20. januara 2016, emitovala opširan prilog o ovom predanju. Takođe, i ekipa RTS-a iz Beograda je dolazila u Pâvino Polje i pravila reportažu o tom predanju (emisija Kvadratura kruga – Pâva i Ahmet, od 1. 12. 2014), kao i mnoge druge novinske i TV kuće iz Crne Gore i regiona. To je, nesumnjivo, doprinijelo snažnoj turističkoj promociji i afi rmaciji ne samo Pâvinog Polja i Vraneške doline već i Crne Gore. Sve navedeno ukazuje na to koliko je ovo predanje atraktivno i primamljivo za potencijalne turiste, bez obzira na to odakle dolaze.

Stoga će knjiga Potonje slovo o Pavi ostati kao svojevrstan spomenik stupidnosti i besmislu, sazdan nastojanjem njenog autora (Iva Joksimovića) da jedno divno predanje iz Vraneša - koje ima svevremenu i univerzalnu vrijednost, ljepotu i značenje, kojoj bi se i Šeksip zadivio – obesmisli, što mu, na žalost njegovu i njegovih pomagača, nije uspjelo! Pâva i njen muž - kako god da se zvao i ma kog porijekla bio - simboli su zajedništva i ljubavi, ne samo u Vranešu nego uopšte, kao Izolda i Tristan, i toliko lijepih primjera kroz istoriju i mitologiju, samo što Ivo Joksimović i njegovi pomagači i „stručnjaci“, na žalost, to ne znaju, niti su u stanju da shvate!

Predanja o Pâvi i Ahmetu, odnosno predanja o nastanku imena Pâvino Polje iznosimo hronološki - po vremenu kada su zapisana, s namjerom da se jasnije sagleda kako je vremenom dopunjavano novim detaljima, koji suštinski nemaju nikakve veze sa njegovom prvobitnom verzijom, niti s mogućim istorijskim dešavanjima. Saopštavamo ih onako kako su zapisana, bez ikakvih intervencija.

2.1. Prva verzija predanja

Prvo poznato zapisano predanje o nastanku imena Pâvino Polje, datira još iz 1901. godine i objavljeno je u godišnjaku (salnami) Kosovskog vilajeta za pomenutu godinu. Taj zapis pronašao je istoričar Gliša Elezović i objavio u skopskom časopisu Južni pregled, 1931. godine, a integralno glasi:

... Pa i ime Pavinog Polja pokazuje, a to i narodna tradicija potvrđuje, da je pre nekolike stotine godina to polje pripadalo nekakvoj devojci po

24


imenu Pava, koja je obasjana svetlošću islama, pa se zato udala za nekog iz tamošnje kuće Hasanbegovića, pošto je u mladim godinama umrla, zemlja je prešla u nasleđe njenom mužu, a njoj za spomen polje i selo u njemu prozvani su njenim imenom20.

Ovo predanje napisano je sažeto (u jednoj složenoj rečenici), bez širih opisa i sa jasno izraženom poentom – kako je postalo ime (toponim) Pâvino Polje. Uočljivo je da turski hroničar govori da je predanje veoma staro - govori se o „narodnoj tradiciji od pre nekolike stotine godina“. Saopštavaju nam se neki osnovni podaci o tome šta se, navodno, nekada dogodilo u Vranešu: da je postojala „nekakva“ đevojka Pâva; da se mlada udala za mještanina Hasanbegovića; da je donijela značajne posjede u miraz; da je mlada umrla i da su ti posjedi prešli u vlasništvo njenog muža, koji ih je, njoj za spomen, nazvao njenim (Pâvinim) imenom.

Konstataciju autora (turskog hroničara) teksta da se, zato što ju je privukla draž islamske vjere („obasjana svetlošću islama“), Pâva udala za mještanina Hasanbegovića („pa se zato uda...“), teško da drugačije možemo protumačiti osim kao autorovu (hroničarevu) pristrasnost! Jer, da je bila očarana „svetlošću islama“, valjda bi, udajom, i promijenila vjeru!? Stoga je i sasvim logičan onaj dio (nadograđenog) kasnijeg predanja, koji govori da je „paša“ (Hasanbegović) bio zaljubljen u Pâvu, te da joj je, iz tog razloga, dozvolio da zadrži svoju, pravoslavnu vjeru.

Iz ovog teksta turskog hroničara ne može se precizno zaključiti ko je „naredio“ da se čitav kraj prozove Pâvinim imenom, kao što se to saopštava u kasnijim verzijama (da je „paša naredio“). No, iz dijela teksta, đe se kaže „njoj za spomen ... prozvani su njenim imenom“, može se zaključiti da je tu inicijativu (ili, naredbu, svejedno) predložio Pâvin muž. Zašto je Hasanbegović, Pâvin muž, „naredio“ da se rečeno polje prozove Pâvinim imenom? Razlog za takvu odluku vjerovatno je taj što su ti posjedi, kako se dâ zaključiti iz predanja, bili njen (Pâvin) miraz, dakle, njeno vlasništvo21. (U tekstu se kaže da je posjedovala „to polje“, pri tom očigleno misleći na prostor koji obuhvata današnju teritoriju Pâvinog Polja.)

20 Gliša Elezović: „Kolašin na Tari i Kolašin na Ibru. Kako je nastalo ime Kolašin“, Južni pregled br. 1. VI, Skoplje 1931, 23-24. Elezović navodi da je ovo predanje o nastanku imena Pâvino Polje objavljeno u Salname–i–vilayet-i-Kosova (zvaničnom godišnjaku Kosovskog vilajeta) za 1901. godinu (1318. po hidžri), na strani 730. 21 I danas je čest običaj u Crnoj Gori da se pojedini posjedi (polja, livade ...) zovu po prethodnom vlasniku. Zato je, vjerovatno, u narodu opšteprihvaćen (sve do današnjih dana) naziv Pâvino Polje – jer je ostalo u sjećanju da je to polje (ranije) bilo vlasništvo Pâvino, odnosno, da je ona te posjede „donijela“ u miraz, kako to proizilazi iz ove, prve verzije predanja.

25


Ključni momenat predanja jeste Pâvina prerana smrt, koji priču usmjerava ka poenti – da se (Pâvini) posjedi prozovu Pâvinim poljem! Da nije bilo tog dramatičnog događaja (Pâvine prerane smrti), priča o njenim posjedima i udaji za nekog „turskog“ pašu vjerovatno bi brzo nestala u istorijskom kovitlacu konstantnih ovdašnjih previranja i sukoba, dok bi tok istorijskih (budućih) događaja odredio (izvjesno drugačiji) i naziv tog mjesta – koje se danas naziva Pâvino Polje.

Autor zapisa ne saopštava detaljnije podatke o tome ko su bili Pâva i njen muž, Hasanbegović, što će biti kasnije predmet mnogih dopričavanja i nagađanja. Za Pâvinog muža jedino se može zaključiti da je bio mještanin – musliman, jer se kaže da se udala za „nekog iz tamošnje kuće Hasanbegovića“.

Nesumnjivo je da je prva verzija predanja o Pâvi, kao i ono što se logički dâ naslutiti iz ovog teksta, otvorila prostor za naraciju, za ispredanje brojnih, kasnije nastalih verzija predanja.

2.2. Druga verzija predanja

Poznati pljevaljski etnograf s kraja XIX i početka XX vijeka Tanasije Pejatović, zabilježio je jedno narodno predanje o postanku imena Pâvino Polje u svojoj antropogeografskoj studiji Srednje Polimlje i Potarje, objavljenoj 1902. godine, (pod pseudonimom Petar Mrkonjić), koje glasi:

- Salname – turski šematizam – po narodnoj priči beleži o imenu Pavino Polje (u Vranešima) da je postalo na ovaj način: Bio pre nekoliko stotina godina nekakav bogat čovek i imao jedinicu kćerku Pavu. Ova se poturči i uda za plemića Asanbegovića, ali je sa njim malo živela pa umre i svu zemlju ostavi mužu. Da se ne bi na nju zaboravilo, muž iz zahvalnosti prozove tu zemlju Pavino Polje22.

Pejatović ne navodi kada je objavljeno to predanje (u salnami), što je bitan propust, jer bismo tada znali da li se radi o istom predanju (iz 1901. godine), koje je Pejatović donekle interpretirao na svoj način, ili je riječ o nekom novom zapisu.

U ovoj verziji predanja uočljivo je „turčenje“ Pâvino. To ne može biti tačan podatak! Vjerovatno Pejatović nije imao prilike da posjeti Pâvin grob u Pâvinom Polju i lično se uvjeri u „manjkavost“ te priče, odnosno, da na njemu postoji jasno hrišćansko obilježje – u reljefu urezan krst na kamenoj, nadgrobnoj ploči, a na grobu Pâvinog muža – polumjesec. 22 Tanasije Pejatović: „Srednje Polimlje i Potarje“, reprint izdanje, Pljevlja 1986, 135.

26


Uostalom, i samo ime Pâva nije arapskog, već hrišćanskog porijekla, što jasno ukazuje da Pâva nije mijenjala svoju (hrišćansku) vjeru23.

Dio teksta iz prve verzije predanja, đe se kaže da se Pâva udala zato što je bila „obasjana svetlošću islama“, ukazuje na to da bi moglo biti u pitanju pogrešno Pejatovićevo tumačenje („prevod“) originalnog zapisa – u „turčenje“24. To bi podrazumijevalo da je ta verzija predanja o nastanku imena Pâvino Polje ista ili slična s prethodnom (prvom), koju je Pejatović pogrešno protumačio! No, takva dilema (da li je Pâva promijenila vjeru) kod hroničara i istoričara, koji su kasnije zapisivali ovo predanje, ne postoji.

Na osnovu dijela priče o „...nekakvom bogatom čovjeku koji je imao jedinicu Pâvu“, mogli bismo zaključiti da je ona bila šćer vjerovatno nekog vraneškog kneza, koji je imao, kako se dâ zaključiti iz ovog predanja, velike posjede, koji su obuhvatali prostor današnjeg Pâvinog Polja.

Jer u predanju se izričito kaže da je njen (Pâvin) muž „...tu zemlju nazvao Pâvinim poljem“ – očigledno misleći na zemlju koju je Pâva ostavila svom mužu u nasljedstvo!

Takođe je jasno da je riječ o šćeri – jedinici, jer ona u miraz udajom donosi i sve te posjede. To odgoneta i dilemu: otkuda njoj (Pâvi) toliki posjedi? Naime, jedino ih je kao jedinica mogla naslijediti! U nekim kasnijim verzijama kaže se da je Pâva bila i ljepotica - sve su to bitni preduslovi da se razvije priča o tome kako je paša volio Pâvu, i kako je, u znak ljubavi i poštovanja prema njoj, „naredio“ da se ti posjedi, koje je on naslijedio od Pâve – prozovu Pâvinim poljem.

U Pejatovićevom zapisu uočljivo je da se Pâva udala za „plemića Asanbegovića“ – a ne Hasanbegovića, kao što se kaže u prvoj verziji predanja. Vjerovatno se radi o istom prezimenu, odnosno bratstvu, te može biti u pitanju samo slovna greška, uslovljena vjerovatno razlikama u izgovoru toga prezimena25.

23 Pâva (muško ime Pâvo, Pâvle, Pâvao...) latinskog je (romanskog) porijekla. Često se kao osnova (pâv) javlja u onomastici i toponomastici balkanskih naroda (u onomastici: u imenima - muško ime, Pâvle, Pâvao..., u prezimenima - Pavlović, Pavleković, Paveljić i sl.; u toponomastici – Pavlovina, Pavljani, Pavičina kula, Pavlov do i sl. (Petar Skok: Etimologijski rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, knj. II, k-poni, JAZU, Zagreb 1972, 624, 625)

24 Svakako da se pod pojmom „turčenje“ ovđe misli na konvertitstvo, odnosno primanje islama. 25 Hadži Jovo Medojević navodi podatak da su Asanbegovići u bjelopoljski kraj doselili iz Kolašina nakon 1878. godine, dok za Hasanbegoviće kaže da su porijeklom od Hajdarpašića (J. Medojević: Muslimani u bjelopoljskom kraju 1477-2002, Almanah, Podgorica 2003, 79, 103). Na osnovu ovoga, nameće se zaključak da su u pitanju dva bratstva – sa različitom genealogijom. Međutim, problem je u nepouzdanosti (kontradiktornosti) Medojevićevog kazivanja porijekla bjelopoljskih muslimanskih bratstava, o čemu će biti više riječi. Stoga možemo zaključiti da je ovđe vjerovatno riječ o jednom bratstvu – Hasanbegovićima, a zapisivač druge verzije predanja o Pâvi je, vjerovatno u skladu sa izgovorom, izostavio početno slovo prezimena “H” i tako ostalo Asanbegović.

27


Ono što u prethodnom kazivanju (prvoj verziji predanja) nije bilo sasvim jasno, Pejatović pojašnjava: da je Pâvin muž (a ne, recimo, narod tog kraja), iz zahvalnosti, „prozvao tu zemlju Pâvinim poljem“. Takođe je važno naglasiti da se u ovoj verziji pominje plemić („nekakav plemić“) kao Pâvin muž, jer u ovom podatku (da je Pâvin muž bio plemić) leži logički osnov kasnije razrađene priče (predanja), koja kaže da je u pitanju bio paša (a u nekim verzijama i sandžak beg - hercegovački namjesnik), koji je „naredio“ da se određeni posjedi prozovu Pâvinim poljem.

I u toj, kao i u prethodnoj verziji, naglašava se da je Pâva kratko živjela sa svojim mužem, odnosno, da je mlada umrla. Njihovo potomstvo u tim dvijema verzijama se ne pominje.

2.3. Treća verzija predanja

Da predanje o nastanku toponima Pâvino Polje ima istorijsku utemeljenost, govori nam i kazivanje Ahmet-bega Mušovića o porijeklu svoga bratstva, koje je zabilježio poznati helenista i profesor sa američkog Univerziteta Harvard Milman Peri sa svojim prevodiocem Nikolom Vujnovićem, u Bijelom Polju, jula 1935. godine. Ahmet-beg Mušović je u to vrijeme imao šezdeset i četiri godine, svojevremeno bio jedan od najbogatijih Kolašinaca, a u Bijelo Polje je došao 1912. godine. Taj fragment njihovog razgovora integralno glasi:

(...) N(ikola Vujnović): Kaži mi Ahmete. Oklen26 su ti Mušovići doselili tamo u to vaše mjesto? A(hmet-beg Mušović): Da ti kažem, kada je sultan Murat Kosovo osvojio. N: Ja. A: Pa ondar, u ove krajeve vamo, došao jedan iz Azije iz Azije s onom vojskom. I tu je imala u Pavino Polje, jedna Pava, po njojzi se zove Pavino Polje. Bila je đevojka. Imala je imanje veliko, svoje. I ona se Azijat zaljubijo s tom Pavom, i tu Pavu uzeo, i ondar kad se ona vojska povratila natrag on je osto kod nje tu. I ona se turčila nije, i ona je rodila Muša i Hasana i Dauta i Selmana. Pa to, što je Muša rodila, to su Mušovići. Što je rodila Selmana, to su Selmanovići. Što je rodila Dauta, to su Dautovići. Što je rodila Hasana, to su Hasanbegovići. N: Aha. A: Pa ondar ti sinovi, nju su vodili svake neđelje u crkvu, pa ondar kad je umrla, ukopali su je popovi srpski u srpsko groblje. Pa ondar ti sinovi su joj davali „sofru“27 i ono sve po zakonu i adetu onome 26 Na rukopisu nijesu vršene pravopisne intervencije.

27 Sofra (sovra, sopra), (ar) – trpeza, sinija. A. Škaljić: Isto, 568. Običaj kod pravoslavaca da se, nakon obavljenog pogrebnog ceremonijala - “daje sofra”. Odnosno, kada pokojnikova po-rodica poziva u svoju kuću (ili, u novije vrijeme, na nekom za tu namjenu prikladnom mjestu) osobe koji su prisustvovali sahrani, gdje ih poslužuju hranom i pićem.

28


srpskome, sve izvršili kad je umrla. Pa tu je u Pavino Polje smo se mi „iskovinjali“28, pa ondar toga Muša car pomilovo. Bio je valjan junak, pa mu je dao đe goj hoće zemlju da bira, kolko goj hoće. Pa ondar uzeo i u Nišić, i u Berane smo imali zemlju, i u Kolašin. Pa ondar otolen iz Pavina Polja, to je ostalo Hasan begu. I u Pljevlja smo imali zemlju. I u Vraneš, i u Kovren i u Grab. Ondar Hasanbegovići su ostali, ta je Hasan ostao te uzeo „hise“29 u Pavino Polje i Vraneš njegov bijo. A Daut uzeo Kovren, Grab, a Selman uzeo u Pljevlja, a mi uzeli u Nišić u Kolašin, Muši, Mušo uzeo u Nišić i u Kolašin zemlju. N: Ja. A: Pa ondar, u Kolašin otpratijo ta, otpratili, pa onda, dva brata jopet ostala u Kolašin, pa jedan otišao u Nišić, brat, a jedan ostao u Kolašinu. Pa se oni tamo ‘iskovinjali’ imalo hi nekoliko kuća, a ovi ovamo u Kolašin. Eto tako...“ 30.

Za razliku od prve dvije verzije, Ahmet-beg nam saopštava mnogo više podataka u vezi sa rečenim predanjem. Naime, govoreći Periju i Vujnoviću o porijeklu svoga bratstva, Ahmet-beg navodi da je u tom kraju bila jedna Pâva, koja je bila đevojka, te da se po njojzi zove Pâvino Polje. On jasno navodi da je Pâva imala imanje veliko, svoje, čime potvrđuje podatak iz prve zapisane verzije predanja (iz 1901. godine), da je paša posjede koje je Pâva „donijela“ u miraz, prozvao Pâvinim poljem. Ovaj detalj, da je Pâva imala svoje (velike) posjede, izgubiće se u kasnijim verzijama (dopričavanjima) predanja, pa će ostati nejasno – čije je posjede paša prozvao Pâvinim imenom?

28 Iskovinjali – rodili i podigli. 29 Hise (ar.) – dio. A. Škaljić: Isto, 331. Ovdje se misli na nasljedni dio imanja. 30 Milman Peri jedan je od najuticajnijih klasičnih fi lologa XX vijeka, između 1933. i 1935.

godine, sakupljao je epske pjesme, u nastojanju da razriješi takozvano „homersko pitanje“, koje se sastojalo u dilemi – da li je jedan čovjek mogao da spjeva 15.696 stihova, koliko ima Homerova Ilijada, ili je riječ o više autora-pjevača? Svog „Homera“ (Avda Međedovića) Peri je pronašao na Obrovu, kod Bijeloga Polja, koji mu je osmislio i ispjevao pjesme dužine stihova približnim Ilijadi i Odiseji. Time je Peri, kako se smatra, riješio „homersko pitanje“. Perijev posao je nastavio Albert B. Lord, harvardski profesor i višegodišnji kurator Perijeve zbirke, autor čuvene knjige Pjevač priča (Th e Singer Of Tales, 1960), koji je svoja istraživanja (od 1950. do 1955) pridodao Perijevoj zbirci na Harvardu.

Jedan od pjesnika - pjevača, sa kojim je Peri 1935. godine obavio razgovor je i Ah-met-beg Mušović, rodom od Kolašina, a nastanjen u Bijelom Polju. Mušovićevo umijeće pjevanja uz gusle bilo je osnovni motiv Perijevog interesovanja za njega. Ahmet-begovu životnu priču zapisao je Perijev saradnik i prevodilac Nikola Vujnović, a pohranjena je u Kolekciji Milman Peri, na Harvardu. Transkript cjelolkupnog razgovora dostupan je u ru-kopisu, u elektronskom izdanju, na sajtovima Biblioteke Harvard. (http://nrs.harvard.edu/urn3:HLNC.MPCOL:104579;http://chs119.chs.harvard.edu/mpc/songs/mp_songs5.html;https://iiif.lib.harvard.edu/manifests/view/drs:2587556$1i;http://nrs.harvard.edu/urn-3:HLNC.MPCOL:104579?n=1https://www.bastabalkana.com/2014/07/da-li-je-homer-na-pisao-ilijadu-odiseju/;http://www.enciklopedija.hr/natuknica.aspx?id=26009; Božidar Ilijin Miličić: Starac Milija Kolašinac – portret pjesnika, Artgrafi ka, Podgorica, 2013, 15; Veselin Konjević: Kazivanje Ahmet-bega Mušovića, Almanah, Podgorica, 2018, 70-73.)

29


Ahmet-beg ne saopštava ime Pâvinog muža; navodi da je došao iz Azije s onom vojskom, što ukazuje na to da je vjerovatno bio ofi cir, koji je došao sa svojom vojskom u vraneški kraj. Ahmet-beg dalje navodi da se on (ofi cir) zaljubio u Pâvu i da je ostao kod nje, a da se vojska povratila natrag. U ovoj verziji predanja uočava se da su (i) sinovi voljeli i poštovali svoju majku Pâvu, koja je ostala u pravoslavnoj vjeri, kao i da su je vodili svake neđelje u crkvu. Takođe, jasno je saopšteno da je Pâva zadržala svoju vjeru te da je sahranjena u pravoslavnom („srpskom“) groblju, po hrišćanskim običajima.

Pâva je, po verziji predanja koju nam kazuje Ahmet-beg Mušović, rodila četiri sina, Muša, Hasana, Dauta i Selmana, od kojih su nastala četiri ugledna muslimanska bratstva: Mušovići, Hasanbegovići, Dautovići i Selmanovići. Dodajmo da se jedino u ovoj verziji predanja pominje da je Pâva rodila četir sina, u ostalim verzijama najčešće se govori o rađanju tri sina (Muša, Hasana i Dauta)31.

U prilog istorijskoj utemeljenosti predanja - da Mušovići vode porijeklo iz Vraneša (Pâvinog Polja), govori i podatak da se u tom kraju, sve do 1924. godine, čuvao „nišan“ (nadgrobni spomenik) Mušu, rodonačelniku Mušovića. Iz Vraneša, kao postojbine, Mušovići su se raseljavali u raznim pravcima, najviše prema Kolašinu i Nikšiću32.

31 Za razliku od Mušovića, Hasanbegovića i Dautovića, čije se porijeklo vezuje za Pavino Polje, odnosno za predanje o Pâvi i Ahmetu, nema nijednog podatka koji bi ukazivao na to da Selmanovići vode porijeklo iz Vraneša! T. Pejatović navodi da Selmanovići iz Pljevalja vode porijeklo od Mileševa, ispod planine Zlatar. „Za njih (Selmanoviće – prim. V.K) se tvrdi da su nekada bili pravoslavni Srbi i vlasteoskoga porekla. Starina im je kod Mileševe u selu Kosatici ispod planine Zlatar. U doba turske najezde isturčili su se i prigrabili u svoje ruke gotovo ceo kraj između Tare i Lima severno od Kolašina, najpre kao spahije, a docnije, kada se ukinuo spahijski sistem, kao age i begovi, oglasivši svu zemlju notle (?) samo u spahiluku, kao svojinu. Iz njihove porodice bilo je nekoliko paša...“ (T. Pejatović: Srednje Polimlje i Potarje, 124)

M. Vojinović navodi da Selmanovići vode porijeklo od Stevana Tomaševića, koji je bio srpski vlastelin i koji je učestvovao, na strani Turaka, u bici na Mohaču 1526. godine. „Na-kon iskazane hrabrosti u pomenutoj bici, Turci su mu ponudili da mu daju visoko zvanje, pod uslovom da pređe u islam. On je pristao i dobio zvanje paše. Tomaševići su i do tada imali veliko imanje oko Prijepolja, zatim Obarde, Kozicu, Mataruge, posle su zaposeli Pot-krajce, Dubočicu, Korijen, Glibaće, Bobovo, Jugovo, Šumane, Borovicu, Ljuće, Kornjaču, Pljevaljsko polje i mnoga imanja u drugim selima... Pored ovih poseda držali su: Šarance, Jezera, Drobnjak do Krnova. Svoje posede u Jezerima, Šarancima i Drobnjaku prodali su 1838. godine Smail-agi Čengiću. Izgleda da je Stevan Tomašević, Selman-paša po kome se i prozvaše Selmanovići... U Pljevlja su došli oko 1600. godine, a imale su saraje pod Gostečom... Imali su sedam paša. (Mileta Vojinović: Pljevaljski kraj – prošlost i poreklo stanovništva, Pljevlja, 1997, 328-329)

32 E. Mušović: „Mušovići“, 91.

30


2.4. Četvrta verzija predanja

Grigorije Božović, putopisac i pripovijedač, tridesetih godina XX vijeka objavio je nekolike reportaže u beogradskom listu Politika sa svog proputovanja po Šahovićima (danas Tomaševo) i Pâvinom Polju. Božović, u članku „Pavino Polje“ (iz 1936. godine), navodi da je „neka Pâva naturila mestu svoje ime“, i nastavlja:

- Za večna vremena bez obzira na to što se carstva progonila i menjala. Priča je jaka gotovo kao i vreme. Posle Ćor-paše i Hajdar-paše pojavio se na Limu i neki Šeho, Šeho-paša. Ali naš Šeho. Da li sebar ili vlastelin – sve jedno, tek naš. Bio ičoglan33, postao paša i dali mu Kolašin na upravu. Možda je to bilo krajem petnaestoga veka. Tu on podigao svoje dvore i zasudio. A zatekao bratstvo Joksimoviće, doseljene po predanju iz Vučitrna, pa čak po glasu toga predanja da su i rod Brankovićima. Bila to kneževska i popovska kuća. U njoj mlada, krasna i pametna udovica popadija Pava, iz starinačke kuće Milikića. Osvajačke po lepoti i gospodstvu pojave. Bacio je oko na nju Šeho. Valjda progovorila u njemu krv, htelo mu se da ima i ženu s kojom će govoriti rodnim jezikom. Ko zna? Priča samo tvrdi da je popadija Pava osvajala i lepotom i duhovnom otmenošću. Možda je to bila ukrštena Varažanka ili Bukumirka, pa zbog toga i vanredne lepote planinske. Tek paša joj, naš Šeho, učinio prijateljski predlog. Ko zna zbog čega? Uostalom, paše naše krvi imale su običaj, bilo pod starost, da zaborave na Carigrađanke i dođu u svoj rodni kraj da izaberu po volji seljanku, Turkinju koliko su i oni sami to bili.

- Hoću – odgovorila naša lepa udovica popadija: - ali da mi ostaviš veru i da mi ime ne propadne...

Lako je bilo za veru, ali poteže za ime. Ljubav je i to rešila. Paša je više manastira u selu, pokraj potoka na jednom divnom proplanku podigao Pavi dvorac, čiji se tragovi još označavaju i koje se mesto i dalje zove Pavina Livada. A celo ovo polje, ovu kotlinu, dao joj u baštinu, te je čudnoj popadiji sačuvao na taj način ime i ostalo do današnjeg dana Pavino Polje.

Šehu je Pava poklonila tri sina: Hasana, Muša i Dauta. Od njih su postala tri velika roda: Hasanbegovići, Mušovići i Dautovići...34.

33 Ičoglan – m (tur.) maloljetni dječak – sluga koji može nesmetano ulaziti u harem; dvor-ski paž. (A. Škaljić: Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, 339)

34 G. Božović: Graničarska kob – putopisi i pripovetke iz Starog Vlaha, Srednjeg Polimlja i Potarja, 140-141; isto i u Grigorije Božović: Po Crnoj Gori, putopisi, Beograd, 2007, 267-269.

31


U ovoj verziji predanja prvi put se piminje ime Pâvinoga muža (Šeho-paša), kao i to da je Pâva bila udovica, popadija, koja je bila „mlada, krasna i pametna“, „iz starinačke kuće Milikića“. Takođe, navodi da su (i) „silni bezi Mekići, potomci Šehapaše i popadije Pâve iz Pâvina Polja u Kolašinu...“35. Ono, pak, što autor ovoga zapisa (G. Božović) ne saopštava je – po čijem kazivanju je zapisano ovo predanje? Možemo pretpostaviti da je predanje čuo i zapisao po kazivanju mještana. Međutim, jedan detalj iz te priče upućuje na zaključak da je predanje, ili makar jedan njegov dio, Božović saznao od svog vodiča kroz vraneški kraj. A njegov vodič na proputovanju kroz Vraneš bio je - Šeho Muslić, iz (mjesta) Muslića, kod Šahovića36.

S obzirom na to da Božović zapisuje da se Pâvin muž zvao Šeho-paša, a na drugom mjestu navodi da su (i) Muslići potomci Pâve i njenog muža, nameće se zaključak da je njegov vodič - Šeho Muslić, „osmislio“ ime Pâvinoga muža, kao i to da su Muslići potomci Pâve i njenog muža.

Poznato je, naime, da Muslići vode porijeklo iz Kuča, odakle su se raselili nakon bitke na Malom Orljevu 1688. godine37, tako da je sasvim jasno da je Božovićev vodič i sagovornik, Šeho Muslić, izmislio da njegovo bratstvo vodi porijeklo od Pâve i njenog muža, vjerovatno iz želje da se, pred strancem, podičiti porijeklom svoga bratstva. Takođe, da se Pavin muž zvao Šeho-paša, to bi, sasvim sigurno, znao i Ahmet-beg Mušović, čije je kazivanje zabilježeno godinu prije Božovićevog proputovanja Vraneškom dolinom (1935)! Ahmet-beg, kao što smo viđeli u prethodnoj veziji predanja, ne saopštava ime Pâvinoga muža! Dodajmo da Božović u svojim reportažama iz Vraneške doline, u više navrata, sa velikim poštovanjem piše o Pâvi i njenom mužu.

U ovoj verziji predanja pominje se da je Pâvin muž bio porijeklom iz toga (vraneškog) kraja, te da je kao maloljetan (ičoglan) dospio na sultanov dvor; da je postao paša i dobio na upravo oblast Kolašina.

Božović navodi da se taj događaj zbio „možda krajem petnaestoga vijeka“, te da je Pâvin muž (Šeho-paša) tu „zatekao bratstvo Joksimoviće, doseljene po predanju iz Vučitrna (sa Kosova)“. Međutim, u istom tekstu, za Joksimoviće navodi da je „to prezime staro više od 250 godina i došlo im je od kneza Josima...“38. Knez Joksim, rodonačelnik vraneških

35 G. Božović: Isto, 169.36 Isto, 147. Božović navodi da je Šeho Muslić, koga su mu „našli“ za vodiča, bio vanredno

pametan i vaspitan, „aginski potomak“. „Navodio me je na svaku crkvinu, na svako mesto po planinama vezano za kakvu legendu. Jer je sa mnom išao punih šest dana. Pričao mi je o starincima, pokazivao Varage i Kriče...“ (Isto)

37 J. Medojević: Muslimani u bjelopoljskom kraju 1477-2002, 94; V. Konjević: Kazivanje Ahmet-bega Mušovića, 21-23.

38 G. Božović: Isto, 142.

32


Joksimovića, prvi put se u istorijskim izvorima pominje 1684. godine39, što, dakle, isključuje mogućnost da se događaj o kome je riječ u predanju zbio u petnaestom vijeku.

Detalj u kome se kaže da je paša „više manastira u selu, pokraj potoka na jednom divnom proplanku podigao Pâvi dvorac, čiji se tragovi još označavaju i koje se mesto i dalje zove Pâvina Livada“, dodatno osnažuje istorijsku utemeljenost ovoga predanja. Božović navodi da je paša ovu kotlinu, Pâvi dao u baštinu, što se razlikuje od prve i treće verzije predanja, u kojima se kaže da je paša posjede koje je Pâva donijela u miraz, prozvao Pâvinim imenom (Pâvino Polje).

Ono što je, svakako, bitno, a što čini jezgro predanja o nastanku toponima Pâvino Polje, potvrđuje se u ovoj verziji predanja – da je Pâva, u braku, rodila tri sina: Muša, Hasana i Dauta, od kojih su nastala tri vraneška bratstva – Mušovići, Hasanbegovići i Dautovići, te da je, nakon njene smrti, polje pored Ljuboviđe dobilo po njoj ime - Pâvino polje (Pâvino Polje).

2.5. Peta verzija predanja

Predanje koje je zabilježio Đukan Joksimović 1939. godine, donosi nam nešto više podataka o tom događaju. Govori se o tome da ime „Pâvino Polje dolazi od neke Pâve iz plemena Milikića“, i dalje nastavlja:

- Pleme Milikića i Joksimovića bilo je najstarije u Pavinom Polju. Po predanju, ta dva plemena bila su jaka. U to vreme, jedan mladić iz plemena Joksimovića, poturčio se i otišao kod sultana. Sultan ga je školovao i učinio pašom. Kada je postao paša, zahtevao je od sultana da ga postavi za pašu u njegovo rodno mesto i sultan mu odobri. Paša dođe u Vraneš i odmah blizu današnje crkve podiže sebi kulu, čiji se temelji dobro poznaju. Paša zatraži za ženu kćerku nekog kneza Milikića u Vranešu. Devojka je izjavila da ne pristaje udati se za Turčina. Kada joj je paša kazao da je rođeni Srbin iz istog mesta kao i ona, devojka je pristala poći za njega, s tim da ne menja veru, već da ostane i dalje pravoslavna Srpkinja. Paša pristane i uzme je za ženu. Paša i Pava postupali su blago prema Srbima u Vranešu... Pleme Joksimovića imalo (je) naročite povlastice kod sultana u Carigradu. Njima je paša izradio kod sultana ferman, po kome se Joksimovićima priznaje begovstvo nad Vranešom40.

U ovoj verziji predanja bliže se pojašnjava porijeklo Pâve i njenog muža. Iako se ne pominje ime njenog muža (ni hrišćansko, ni muslimansko),

39 Gliša Elezović: Turski spomenici, knj. I, sv. I, 1348-1520, Beograd, 1940, 866.40 Đ. Joksimović: Donji Kolašin, 16 – 17.

33


podaci koji su saopšteni o njemu biće osnov da se kasnije razviju brojne varijante predanja na tu temu. Ono što je interesantno iz ovog kazivanja jeste da je paša (koji je, po ovoj verziji predanja, „poturčeni“ Joksimović), izdejstvovao od sultana dozvolu da Joksimovići postanu vraneški knezovi (Đ. Joksimović kaže: Njima je paša izradio kod sultana ferman, po kome se Joksimovićima priznaje begovstvo41 nad Vranešom).

Ukoliko se ovaj podatak temelji na istorijskoj činjenici, može nam pomoći u odgonetanju bitne dileme – kada se to događalo? Naime, poznato je da se knez Joksim (od kojega, po predanju, vraneški Joksimovići vode porijeklo), prvi put pominje 27. oktobra 1684. godine42. Ukoliko je, dakle, tačan podatak iz ove verzije predanja da je paša izdejstvovao Joksimovićima kneževstvo u Vranešu, onda se taj događaj (Pâvina udaja), na osnovu kojega je nastalo predanje, najvjerovatnije dogodio u drugoj polovini XVII vijeka!43

Ne navodi se razlog primanja islama „mladića Joksimovića“, ali je izvjesno da je, makar po predanju, to omogućilo njegovom bratstvu sticanje značajnih povlastica u Vranešu, u tadašnjem otomanskom sistemu vlasti44. Prihvatanje islama bio je najpreči put ka sticanju značajnih privilegija u ondašnjem Osmanskom carstvu, o čemu svjedoče brojni slučajevi iz naše prošlosti.

Ono što nedostaje ovom predanju jeste, zapravo, njegova suština – kako je Pâvino Polje dobilo ime? Ne pominju se Pâvini (naslijeđeni) posjedi; ne pominje se ko je i zašto „naredio“ da se tako nazovu, ili ko je dao ime tim posjedima?! Tako da ostaje nejasno: kako je i zašto Pâvino Polje dobilo ime upravo po Pâvi?!

U nastavku teksta o Donjem Kolašinu, Đ. Joksimović navodi još jedno predanje iz Vraneša, koje se može dovesti u vezu sa Pâvom, odnosno

41 Beg je plemićka titula (Abdulah Škaljić: Turcizmi u Srpskohrvatskom jeziku,četvrto izdanje, Sarajevo 1979, 129), a jedina plemićka titula u Vranešu mogla je biti knez.

42 G. Elezović: Isto, 866.43 U takvo tumačenje uklapa se i vjerovanje (predanje) koje je uvriježeno kod vraneških

Konjevića (Milikića) – da su Joksimovići od Milikića naslijedili kneževstvo u Vranešu. Toj pretpostavci ide u prilog i činjenica da se Milikići, nakon XVII vijeka, ne pominju kao vraneški knezovi. Naime, Simo Milikić, koji je „pisao knjige“, pominje se, bez ikakve titule, u jednom zapisu iz 1750. godine, koji se čuva u Narodnoj biblioteci u Beogradu, pod brojem 370, odnosno, u Katalogu Biblioteke pod brojem 369. (Ljub. Stojanović: Stari srpski zapisi i natpisi, knj. II, SKA, Beograd, 1903, 164, 2992; i knj. III, SKA, Beograd, 1905, 201, 5825).

44 U Rodoslovu Joksimovića na više mjesta se pominje da je knez Joksim posjedovao značajna imanja, o čemu postoje i turska dokumenta. Ukoliko uporedimo prve verzije pre-danja sa ovom – petom, onda se nameće zaključak da je knez Joksim vjerovatno naslijedio – dobio od svog islamiziranog brata ili sina – paše i Pâvine (bivše!) posjede. (Zaključak o srodstvu kneza Joksima i paše izveden na osnovu sedme i osme verzije predanja – autora Ž. Šćepanovića i E. Mušovića.) To se dâ zaključiti i na osnovu verzije predanja koje je zabilježio Vukoman Šalipurović, đe se kaže da je paša dao sva imanja u Vranešu Joksimovićima i Milikićima. (Više u devetoj verziji predanja).

34


njenim ocem. Predanje govori o izvjesnom vraneškom knezu Milikiću, koji se suprotstavio nekom turskom paši:

- U Vraneš je došao carski paša (izaslanik) iz Carigrada, da vidi ‘kako živi i kako se vlada njegova raja’. U Vranešu, tome paši izašao je u susret knez Milikić. Paša je kneza prvo upitao: ’Šta radi raja i je li verna caru?’.

Na to mu je knez odgovorio: ’Ovde nema raje, već su ovde samo Srbi, koji sebe smatraju slobodnim!’ Zatim ga knez izbatina i reče: ’Idi odavde natrag i dok te odavde mogu gledati ne smeš jahati konja!’

Odatle paša pođe niz Ljuboviđu i kad je došao blizu Velike Crkve, u Pavinom Polju, koja je bila pokrivena olovom, poplaši mu se konj od sunčanih zraka, koji sijahu od olovnog krova pomenute crkve, i padne sa konja i slomi se.

Pratioci pašini vrate se u Carigrad i kažu sultanu šta se dogodilo s pašom. Na sultanovo pitanje ’Kako se vlada raja u Vranešu’, pašini pratioci odgovore: ’Tamo raje nema! Njihove crkve su prekrivene zlatom i olovom i teško je i carskim pašama proći od njihovog sjaja’. Car se naljuti i pošlje veliku vojsku na Vraneš da ga pokori. Turska vojska je prvo napala na Veliku Crkvu i razruši je do temelja. Pred sam turski napad na crkvu, sveštenici i kaluđeri, među kojima se pominje i iguman Makarije, natovare noću šest konja crkvenim utvarima i prenesu ih u manastir Bogovađu, u kome i danas ima tih prenesenih utvari, kaže Đ. Joksimović, navodeći kao izvor ove priče popa Sava Rakočevića, iz Pâvinog Polja45.

Da li je, u navedenom predanju, ukoliko je istorijski utemeljeno, riječ o knezu Nikoli Milikiću, za kojeg se vjeruje da je bio otac Pâvin? - nemamo pouzdan odgovor. Ukoliko jeste, onda je to njegovo suprotstavljanje turskoj vlasti, svakako, bio dodatan razlog da izgubi kneževstvo u Vranešu46.

2.6. Šesta verzija predanja

Naredne verzije predanja o nastanku imena Pâvino Polje zapisane su sedamdesetih godina XX vijeka. Verzija predanja, koju je zapisao književnik Momir Sekulić, bitno se razlikuje od prethodnih, a glasi:

- Kraj Bijelog Polja, na desnoj obali reke Kičavice, bila starica sa 45 Đ. Joksimović: Donji Kolašin, 17-18.46 Kod Milikića i Konjevića iz Vraneša sačuvano je predanje da je Pâvin otac, knez Nikola

Milikić, išao u Carigrad da se žali sultanu što mu je oduzeta titula kneza! Njega su, kako ovo predanje kazuje, ubili „Turci“ u zasjedi, u (današnjem) Pâvinom Polju, prilikom njegovoga povratka iz Carigrada.

35


sinom i snahom Pavom. Ali dođe vreme da njina kuća oduži dug caru, da sin ode na vojsku. I dom ostade bez muške glave. Minuše godine, od sina ni traga ni abera. A on ratovaše u mnogim turskim pohodima, te se proču junaštvom i pameću. Za vernu službu sultan ga načini pašom u Gornjem Vranešu.

Jednog dana stiže on s vojskom na ušće Kičavice. Kad se malo odmori od duga puta, ode svojoj kući. Pred domom zateče ostarelu majku i s njom zapodenu razgovor. Upita je ima li poroda. Starica se izjada: imađaše, reče, sina jedinca, al’ ga davno uzeše u vojsku i njene ga oči ne videše više. On joj reče da se može nadati sinu:

- No, bi l’ bi ga po čem’ mogla poznati?, upita.Ona odgovori: sina ne može poznati, jer obnevide.Pava poslovaše u kući, pa izađe da vidi nenadna gosta. S praga se

zagleda u pašu; njegove oči je opomenuše na muža. Ona zatraži da zasuče desni rukav. Paša zavrnu rukav. Žena ugleda beleg na mišici, i reče starici:

- Majko, evo ti sina.Paša reče Pavi da mu i odsad bude žena. Ona pristade ali ne htede

menjati veru. Paša joj onda obeća zemlju koju zatraži. Pava izabra dolinu Ljuboviđe, i tako postade: Pavino Polje47.

Ova verzija predanja nije opterećena ideološkim primjesama, što je karakteristika gotovo svih kasnijih verzija predanja, naročito onih nastalih 90-tih godina prošlog vijeka.

U ovoj verziji predanja, koja se bitno razlikuje od prethodnih, navodi se da je Pâvin muž, koji je bio jedinac (naslućuje se da je iz siromašne kuće), odveden u „carsku vojsku“ te da se, nakon izvjesnog vremena, vratio u Vraneš, primivši u međuvremenu islam. Nije jasno – da li je u pitanju nasilno odvođenje u janičare ili, pak, neki drugi vid vojne službe?! Odvođenje u janičare, u devširmu („danak u krvi“) predviđalo je odvođenje đece od 8 do 12 godina, koja su prevođena u islam i kasnije postajala dijelom elitne turske vojske (janičara)! Da li je Pâvin muž mogao biti prisilno odveden da služi tursku vojsku - janičare48?

Ž. Šćepanović navodi da su Turci „svake sedme godine od 3 muška đeteta iz jedne kuće uzimali najokretnije“, a da bi izbjegle taj namet,

47 Verzija predanja, koju je zapisao Momir Sekulić, preuzeta je iz knjige Mirka Milojkovića: U tami blago, Prosvjeta, Beograd, 1974, 293.

48 Sa namjerom da modernizuje svoju vojsku, sultan Mahmut II je 1826. godine ukinuo janičare, koji su, inače, bili izgubili svaki ugled u javnom mnjenju, zbog njihovog neuspjeha u suzbijanju grčkog ustanka (1821-1829). Narodu je bila dozlogrdila njihova samovolja i nasilje. Janičari su podigli bunu protiv takve sultanove odluke, ali je ona ubrzo u krvi ugušena. To je bio kraj janičarskog vojnog reda. (Vasilj Popović: Istočno pitanje - istorijski pregled borbe oko opstanka osmanlijske carevine u Levantu i na Balkanu, treće izdanje, Beograd, 1996, 157)

36


„mnoge porodice su prelazile u islam“49. U Istorijskom leksikonu Crne Gore navodi se da u devširmu, za vojnu službu, po pravilu nijesu mogli biti uzeti „sin – jedinac, dijete bez roditelja, ili dijete iz najnižeg i najsiromašnijeg socijalnog sloja“50. V. Ćorović navodi da se taj danak „kupio svake godine između muške dece od 8 do 12 godina, ali ne uvek u istim pokrajinama, nego u raznim, tako da se turnus obavljao svake pete godine... Da bi spasli decu, poneki su ih sakatili, a u varošima su se trudili da ih mitom otkupe. Sva pokupljena deca bila bi poturčena. Uzimali su ih za adžami-oglane i vaspitavali za janičare. Ponajbolji su prevođeni u sultanovu gardu, i njih je očekivala lepa karijera“51.

Navedeni izvori nam, dakle, ukazuju na to da sinovi - jedinci nijesu bili odvođeni u janičare! S tim u vezi, nameće se zaključak da je bio u pitanju neki drugi vid služenja u turskoj vojsci, te da je Pâvin muž, kada je otišao na vojsku „da oduži dug caru“, vjerovatno dobrovoljno primio islam52 (iz završnog dijela predanja zaključuje se da je primio islam)! Svakako da mu je to primanje islama pomoglo da brzo napreduje (uz ličnu sposobnost) u vojničkoj službi. Taj „logički“ nedostatak priče, u vezi sa odlaskom u vojsku i (dobrovoljnim!) primanjem islama, pojedini hroničari će kasnije „ispraviti“ tako što će napisati da je Pâvin muž odveden na silu u janičare, „u danku u krvi“, pa je bio primoran da primi islam.

Nije sasvim jasan ni dio predanja đe se kaže da je „paša obećao (Pâvi) zemlju koju zatraži“... Da li je Pâva tražila da joj paša pokloni taj dio zemlje („pored Ljuboviđe“), ili je, pak, (samo!) tražila da se taj dio zemlje nazove njenim imenom - kao što će se u nekim kasnijim varijantama predanja viđeti (“da joj se ime ne zaboravi“)?!

Ukoliko je izvjesnije tumačenje da je paša poklonio Pâvi tu zemlju (koju je tražila), sljedeća dilema je: čiju je zemlju paša poklonio Pâvi? S obzirom na to da svoju zemlju vjerovatno nije imao u Vranešu, ili makar ne iole značajniji posjed (dok je bio pravoslavac, nameće se utisak da je živio siromašno), možemo zaključiti da je paša tu zemlju oduzeo od

49 Grupa autora, Monografi ja Bijelo Polje, Bijelo Polje, 1987, 104.50 Istorijski leksikon Crne Gore, Daily Press – Vijesti, Podgorica, 2006, 549.51 Vladimir Ćorović: Istorija Srba, knj. II, Svetigora/Oktoih/Jumedijamont, Podgorica, 2009, 360.52 Od perioda turskog osvajanja Balkana, hrišćani sa ovih prostora su učestvovali u turskoj

vojsci, u mnogim vojnim pohodima. V. Ćorović navodi podatak da je oko 8.000 „hrišćana“ bilo u sastavu turskih tabora prilikom pohoda Sulejmana Veličanstvenog na Beč 1532. godine (V. Ćorović, isto, knj. III, 19), kao i da se u vojsci velikog vezira Mehmed-paše Sokolovića nalazio „priličan broj Srba“ (isto, knj. III, 30). Vojvoda Jakša je, navodi Ćorović, sa oko 1500 svojih vojnika pomagao sultanu Mehmedu II da krajem maja 1453. godine osvoji Carigrad (Isto, knj. II, 278). Đoko Pejović kaže da su organi mladoturske revolucije u Sandžaku, u proljeće 1909. godine, pozvali predstavnike „srpskih“ sela, da im saopšte da će i „Srbi“ biti obavezni da služe u turskoj vojsci. (Đoko D. Pejović: Politika Crne Gore u Zatarju i Gornjem Polimlju 1878-1912, Titograd, 1973, 100). Svi ti primjeri hrišćanskog služenja u turskoj vojsci nijesu podrazumijevali njihovo prihvatanje islama.

37


drugih Vranešana i dao Pâvi. Takav zaključak možemo izvesti i iz dijela predanja đe se kaže da je Pâva „izabrala dolinu Ljuboviđe“... Pâva, dakle, po ovoj verziji predanja, bira, izvjesno, tuđu zemlju i traži od paše da joj je pokloni, što on i čini!

Na kraju, nameće se logički problem – dilema, koja, zapravo, dovodi u sumnju sve verzije predanja u kojima se kaže da je paša poklonio zemlju Pâvi (a ne obrnuto!), koja je, nakon njene smrti, prozvana Pâvinim Poljem:

Kako su mještani Vraneša (bili oni pravoslavci ili muslimani), pa i njihovi potomci, od kojih je paša oduzeo zemlju da bi je dao Pâvi i nazvao je njenim imenom - prihvatili da zemlju, koja je nekada bila u njihovom vlasništvu (ako su je već morali izgubiti) zovu još i Pâvinim imenom?! I da tako (taj naziv) ostane sve do današnjih dana?!

2.7. Sedma verzija predanja

U svojoj istorijsko-etnološkoj studiji Srednje Polimlje i Potarje, Žarko Šćepanović iznosi podatke iz popisa Katastika manastira Dobri-lovina, i navodi da je prvoupisana kuća u Vranešu – kuća kneza Milike, rodonačelnika Milikića, i dalje saopštava:

- Prema predanju, iz porodice Milikić potiče i Pava, po čijem je imenu središnji dio Vraneša nazvan Pavino Polje. Navodno, bila u Milikića ljepotica, prema nekima i jedinica, Pava, u koju se zagledao mladi Hasanbegović iz tamošnjeg sela, jer, prema predanju, Hasanbegovići potiču od vraneške starosjedjelačke porodice Joksimović, za koga se Pava najzad i uda. Ali, pošto se Pava ubrzo razboljela i umrla, ožalošćeni beg, radi sjećanja na nju, njihov združeni posjed nazva Pavino Polje, pa tako najljepši dio Vraneša dobi novo ime53.

To je, na izvjestan način, sinteza prvih verzija predanja o nastanku toponima Pâvino Polje. U ovom tekstu prvi put se pominje da je ožalošćeni beg Hasanbegović „združene posjede“ nazvao Pâvinim poljem! Nije jasno, niti Ž. Šćepanović navodi izvor - odakle je saznao da je beg „združene“ posjede prozvao Pâvinim poljem?! Šćepanović, naime, kao izvor ovog predanja navodi pisanje G. Elezovića (vidi prvu verziju predanja). No, problem je u tome što Elezović, u tom svom zapisu, ne navodi da su u pitanju „združeni“, već Pâvini posjedi, koji su prozvani Pâvinim Poljem?!

Šćepanović, u nastavku teksta, kaže da je razlog svojatanja Joksimovića sa Mušovićima i Hasanbegovićima (za Joksimoviće kaže da

53 Ž. Šćepanović: Srednje Polimlje i Potarje, 110.

38


„postoje neke indicije da su starog stočarskog roda Vraneši“, i da su „sa Milikićima, odnosno, Konjevićima najstarije bratstvo u Vranešu“), taj što su „navodno postojala dva rođena brata, od jednog su postali Joksimovići, a drugi je prešao na islam i imao tri sina: Muša, Hasana i Dauta, od kojih potiču tri znamenita muslimanska bratstva – Mušovići, Dautovići i Hasanbegovići“54.

Taj podatak je značajan zato što se u mnogim verzijama predanja o nastanku toponima Pâvino Polje pominje da je Pâva rodila tri sina – pomenute Muša, Hasana i Dauta.

Šćepanović nije bio zainteresovan za „raspredanje“ toga predanja, odnosno, za preispitivanje njegove istorijske utemeljenosti, što bi bilo dragocjeno, s obzirom na njegovo poznavanje istorije toga kraja.

2.8. Osma verzija predanja

Veliki znalac istorije, odnosno porijekla muslimana u Crnoj Gori, Ejup Mušović, smatra da je „muslimansko plemstvo u većini jugoslovenskih zemalja, u ogromnoj većini, slovenskog porekla“, te da su „čvorna mesta u Turskoj, u vremenu njenog sjaja, bila popunjena jugoslovenskim Muslimanima“. U tekstu „Mušovići“, objavljenom u Istorijskim zapisima, 1981. godine, navodi jedno predanje o porijeklu Mušovića, koje glasi:

- ... Oni Mušovići koji su pokušavali da svoje poreklo vezuju za tursko, pozivali su se isključivo na jednu legendu. Ta je legenda bila aktuelizovana u vreme iseljavanja Mušovića iz Nikšića i Kolašina, a glasi:

Neki turski ofi cir, rodom iz Konje u Maloj Aziji, došao je u kolašinski kraj s askerom (vojskom). Tu se zagledao u lepu Crnogorku Pavu, iz vlastelinske kuće i ponudio joj brak. Brak je sklopljen pod uslovom da Pava ne menja veru, da muška deca budu Muslimani, a ženska Crnogorci. Iz braka su ostala tri sina: Mušo, Hasan i Daut. Od njih su Mušovići, Hasanbegovići i Dautovići. Priča se kako su sinovi izuzetno voleli majku Pavu. Svake nedelje su je vodili, na sedleniku, po njenoj želji, u crkvu i sačekivali je ispred crkvenih vrata dok bi obavila molitvu. Na samrti, Pava je ostavila amanet da joj se ime ne zaboravi, a sinovi, poštujući majčinu želju, veliko polje prozvaše Pavino polje, koje i danas postoji u bjelopoljskom kraju55.

Mušović dodaje da su Hasanbegovići prvobitno živjeli u Vranešu i Šahovićima (Tomaševo), te da „tamo i danas postoji Hasanbegovića

54 Isto, 111. Ovo predanje Šćepanović zapisao je i u monografi ji Bijelo Polje, str. 106.55 Ejup Mušović: „Mušovići“, Istorijski zapisi br. 2, godina XXXIV, Istorijski institut SR CG,

Titograd, 1981, 87.

39


mahala“. „Odatle su se“, kaže, „odselili u Pljevlja, Sarajevo, Novi Pazar, Beograd, Tursku. Dautovići se najviše pominju u Trebaljevu kod Kolašina, a odatle su otišli 1862. godine u Ravnu Rijeku, Komaran, Prijepolje, Sarajevo, Novi Pazar. I jedni i drugi se i danas rođakaju sa Mušovićima“.

Za ovo predanje navodi se da je „aktuelizovano“ od onih Mušovića koji su se iseljavali iz Nikšića i Kolašina (krajem XIX vijeka)56, što će reći da je ono i ranije postojalo. Mušovići su, po tvrdnji E. Mušovića, bili kapetani Nikšića od 1714. do 1877. godine, kada je posljednji nikšićki kapetan Hamza-beg Mušović predao ključeve Grada knjazu Nikoli57. Nakon toga, iz Nikšića, kao i iz novooslobođenog Kolašina, Mušovići se iseljavaju pretežno u pravcu Novopazarskog sandžaka, koji je tada bio u granicama Osmanske carevine, kada mnogi uzimaju novo prezime – Nikšići, po mjestu prethodnog boravišta. U Vranešu, Mušovići su se zadržali sve do 1924. godine58.

56 Isto, 92, 93, 95. Ejup Mušović navodi podatak da se od 1877. do 1882. godine iz Nikšića iselila 391 muslimanska porodica, te da ih je ostalo još 19. Po prezimenima nabraja 90 bratstava koja, kako kaže, žive u Sandžaku kao potomci muhadžira (izbjeglica). (E. Mušović: „Nikšićani i Kolašinci u Sandžaku“, Revija Sandžak, Novi Pazar, jesen-zima, 1997., 27-30.) Isti podatak o broju iseljenih muslimana iz Nikšića saopštava i Đoko Pejović („Uzroci masovnog iseljavanja stanovništva Crne Gore 1878-1916“), Istorijski zapisi, knj. XIX, sv. Titograd, 1962, 2, 214.)

Novica Rakočević navodi podatak da su prekotarski Mušovići tražili četvrtinu prihoda od mještana kolašinske Bistrice, pošto je selo bilo njihovo. Knjaz Nikola je bio izdao naredbu kojom svakom muhamedancu koji se iseli iz Crne Gore pripada četvrtina prihoda sa zemlje koju je do tada držao. (Novica Rakočević: „Iseljavanje muslimana i razgraničenje Crne Gore i Turske u oblasti Kolašina poslije Berlinskog ugovora“, Istorijski zapis, knj. XIX, sv. 2, Titograd, 1962, 262).

Đoko Pejović takođe navodi da je „država (Crna Gora) bila dužna da plaća muhadžirima (izbjeglim muslimanima) dohotke sa svih onih imanja koje je ona bila dodijelila katun-skim bataljonima u Nikšićkom polju, donekle rovačkim i moračkim u Kolašinu i drugim darovnicima u svim novooslobođenim krajevima.“ Pejović navodi podatak da su pojedini glavari tom prilikom dobili „po nekolike stotine rala najbolje zemlje“, te da su „pojedinci do maksimuma iskorištavali funkcije vlasti, ne birajući sredstva da već dobijeni posjedi što prije uvećaju i dadu čivčijama na obradu, pod uslovom da im daju po pet talira arende na ralo ili trećinu prihoda“. (Dakle, više su tražili nego što se davalo odbjeglim muslimanima! – prim. V.K.) Vojnički dio iznosio je ralo i po zemlje. (Đ. Pejović: Isto, 212-213, 222)

57 U sklopu sveobuhvatnih reformi u Osmanskom carstvu tridesetih godina XIX vijeka (što je rezultiralo donošenjem Gilhanskog hatišerifa od 3. novembra 1839), 1835. godine ukinute su kapetanije, a mjesto njih obrazovani su muselimluci, koji su odgovarali srezovima i teri-torijalno se podudarali sa kadilucima. Na čelo pojedinih muselimluka došli su muselimi, ili muteselimi, koje je postavljao i otpuštao valija po svojoj nadležnosti. Oni nijesu imali vojničke nadležnosti, samo civilnu vlast u svojim srezovima. Mušovići su, nakon 1835. godine, bili nikšićki muselimi, a kapetansko zvanje nosili su kao vid porodične tradicije, do crnogorskog osvajanja Nikšića početkom septembra 1877. godine. (H. Šabanović: Bosanski pašaluk, 95-96; R. Hajdarpašić: Kolašinska kapetanija i bošnjački narod, 72, 75; Emir S. Mušović: Mušovići na Bedemu – jadiđar, Prijepolje, 2019, 167)

58 Prema podacima Popisa novooslobođenih krajeva Crne Gore iz 1913. godine, u Pavi-nopoljskoj opštini, u selu Kičava, upisane su dvije kuće Mušovića i u Grabu jedna kuća; u Stožerskoj opštini: u selu Stožer upisano je pet kuća Mušovića; u Šahovićkoj opštini: u selu Čokrlije – tri kuće. (Miloš K. Vojinović - Tadija B. Bošković: Popis domova u novim krajevima

40


U toj verziji predanja kaže se da je Pâva rodila tri sina - Muša, Hasana i Dauta (od kojih su, kako se navodi, nastala tri bratstva – Mušovići, Hasanbegovići i Dautovići), kao i o pogodbi u braku (vezano za vjersku, tj. nacionalnu, pripadnost eventualne njihove đece). Takođe, za razliku od prethodnih varijanti, u kojima se Pâva udaje za mještanina – muslimana, ovđe se pominje da je Pâvin muž rodom iz Konje u Maloj Aziji, te da dolazi u Vraneš sa vojskom kao turski ofi cir.

Ova verzija predanja u značajnoj mjeri se podudara sa kazivanjem Ahmet-bega Mušovića o porijeklu svoga bratstva, koje je zapisao Milman Peri. Jedina bitnija razlika jeste što je, u verziji koju je saopštio Ahmet-beg, Pâva rodila četiri sina (Muša, Hasana, Dauta i Selmana). Takođe, detalja koji Ahmet-beg Mušović navodi - da je Pâva imala velike posjede, svoje, koji će kasnije biti prozvani Pâvinim poljem - nema u ovoj verziji, a ni u kasnije zapisanim varijantama predanja o nastanku toponima Pâvino Polje.

Pâva je, po ovoj verziji, na samrti ostavila amanet „da joj se ime ne zaboravi“, što je poslužilo kao povod njenim sinovima da veliko polje u Vranešu nazovu Pâvinim poljem. U prethodnim varijantama predanja navodi se da je njen muž „naredio“ da se polje prozove Pâvinim imenom.

Kraljevine Crne Gore 1913. godine, Kolašin, 2015, 95-101, 117-131) Nakon ubistva Boška Boškovića, 7. novembra 1924. godine - za što je nepravedno optužen

muslimanski odmetnik Jusuf Mehonjić - u noći između 9. i 10. novembra 1924. dogodio se pogrom nad muslimanskim stanovništvom Vraneške doline. O broju nevino stradalih mus-limana nema preciznih podataka, jer zvanična istraga o tom zločinu nije vođena! Prema po-dacima načelnika pljevaljskog okruga, ubijeno je oko 120 muslimana i zapaljeno oko 45 kuća, dok Milovan Đilas navodi da je pobijeno preko 350 ljudi, popaljena i opljačkana brojna im-ovina. Drugi izvori navode brojke od više stotina pobijenih muslimana. Pokolj u Šahovićima uzrokovao je iseljavanje tamošnjeg muslimanskog stanovništva najvećim dijelom u Tursku, dijelom u Pljevlja, Sarajevo i istočnu Bosnu (dominantno u opštinu Gornji Rahić, srez Brčko). Ovaj zločin nije sudski procesuiran, niti je bilo ko odgovarao. (Šerbo Rastoder: Kad su vakat kaljali iksani – Šahovići 1924, Almanah, Podgorica, 2011, 127-129)

Nema nijednog relevantnog izvora na osnovu koga bi se moglo zaključiti da su Vranešani starosjedioci organizovano učestvovali u pokolju muslimana u Vraneškoj dolini 1924. go-dine! Naprotiv, zabilježeno je više slučajeva kada su pravoslavci-starosjedioci spašavali svoje dotadašnje komšije muslimane od sigurne smrti. Takvih slučajeva (spašavanja vraneških muslimana) bilo je kod Bulatovića u Pavinom Polju, Milikića/Konjevića u Vranešu, Ašana u Šahovićima i dr. Sve kuće pravoslavaca -starosjedilaca su, po naređenju, te kobne noći i dana pretresane, jer su napadači upravo na njih i sumnjali – „da kriju Turke“. (Vidi: Pero Radović: „Lijek u istini – Vraneška dolina 1924-te“, Almanah, 45-46, Podgorica, 2009, 324; Veselin Konjević: „Povodom knjige akademika Šerba Rastodera Kad su vakat kaljali insani – Šahovići 1924“, Almanah, br. 50, Podgorica, 2011, 210).

Zločin nad muslimanima u Šahovićima (Tomaševu) i Pavinom Polju 1924. godine je plan-iran, organizovan i sproveden od strane onih (iz Rovaca, Morače i kolašinskih Polja) koji su kasnije (nakon 1924. godine) naselili Vranešku dolinu, a bez znanja i saučesništva domicilnog pravoslavnog stanovništva!

41


U ovoj varijanti, pak, ne uočava se trajnije prisustvo njenog muža, za kojeg se može pretpostaviti da je otišao s turskom vojskom (askerom) iz Vraneša (u početku priče se kaže da je „došao s askerom“), te da je, sljedstveno tome, Pâva ostala sa svojim sinovima, koji su je, kako predanje kazuje, izuzetno voljeli i vodili je svake neđelje u ckrvu.

Smatrajući da su Mušovići slovenskog (hrišćanskog) porijekla, a ne turskog, E. Mušović odbacuje ovo predanje kao istorijski neosnovano - zato što se za Pâvinog muža („turskog ofi cira“) kaže da je bio „rodom iz Konje u Maloj Aziji“, što bi, po Mušovićevom shvatanju, trebalo da znači da je bio Turčin. O tome da Mušovići nijesu turskog porijekla59, kako kaže, „ima i predanja i dokumenata“, navodeći kao primjer pisanje Petra II Petrovića Njegoša, u Gorskom vijencu, đe se za Hamzu Mušovića kaže da je „poturica“, kao i „neka druga predanja i dokumenta o porijeklu Mušovića“60. Mušović odbacuje kao „najmanje prihvatljivu“ pretpostavku po kojoj su se Mušovići tako prezivali i prije islamizacije, te da su Mušovići Crnogorci (kojih ima u Drobnjaku – prim. V.K.) potomci onih Mušovića koji nijesu primili islam61.

Nastavljajući da istražuje porijeklo svoga bratstva, E. Mušović citira i predanje o porijeklu Mušovića koje je zapisao Petar Šobajić62:

- ... Islam-beg Mušović pričao je stricu Petra Šobajića - Maksimu, sledeće:

‘Naše poreklo je od Mahmutbegovića od Peći. Mahmutbegovići su postali od Jovana, brata Miloša Obrenbegovića, koji je ubio Maksima Crnojevića. Naš praded Ali-paša Mahmutbegović, sagradi grad Kolašin i

59 Hadži Jovo Medojević saopštava kontradiktorne podatke u vezi sa porijeklom pojedinih bjelopoljskih muslimanskih bratstava. Navodeći istraživanje Ilije Radulovića iz 1933. go-dine, Medojević kaže da je devet muslimanskih porodica iz Bijelog Polja turskog porijek-la – Zaimovići, Kajabegovići, Nuhodžići, Mulabegovići, Hadžajlići, Dobardžići, Mušovići, Hajdarpašići i Ćorovići. (Batrić Baćo Rakočević: Staro Bijelo Polje, tekst-prilog za fotomono-grafi ju, Bijelo Polje, 2006, 250) Međutim, ti podaci se značajno razlikuju od onih koje je isti autor - hadži Jovo Medojević napisao u knjizi Muslimani u bjelopoljskom kraju 1477-2002, (uporedi fusnotu 25), đe se za Mušoviće kaže da su „starinom iz Donjeg Kolašina, a porijek-lom iz Nikšićke župe“, za Hajdarpašiće kaže da su se „doselili iz Slavonije“, za Zaimoviće da su „porijeklom iz Kuča“, itd. Takvu svoju nedosljednost hadži Medojević ne potkrepljuje novim saznanjima.

60 E. Mušović: Mušovići, 90.61 U knjizi Drobnjak, autora Stojana Karadžića i Vuka Šibalića, navodi se podatak da

drobnjački Mušovići potiču od Muša, brata ili sinovca Mića Kokošara Jojića. Mušo je imao tri sina: Stojana, Andriju i Jovana. Jovan je poginuo 1877. godine, prilikom oslobođenja Nikšića od Turaka, i od njega nije ostalo potomstva. Mušovi sinovi se po Mušu prozvaše Mušovići. Mušovića na Previšu (Drobnjak) nikada nije bilo više od dvije kuće. Slave Ivanjdan. (S. Karadžić, V. Šibalić: Drobnjak, porodice u Drobnjaku i njihovo porijeklo, II izmijenjeno i dopunjeno izdanje, Beograd, 1997, 678.)

62 Petar Šobajić: Nikšić (Onogošt), Beograd, 1938, 65.

42


u njega smesti za kapetana Muša Mahmutbegovića’. Prema ovom Šobajićevom kazivanju, Mušo Mahmutbegović, osnivač

Kolašina, bio bi rodonačelnik Mušovića. Kako su pećki Mahmutbegovići islamizirani Obrenbegovići, Mušovići bi bili Muslimani, odnosno islamizirani Crnogorci, a ne Turci, kako stoji u legendi koju smo naveli – kaže E. Mušović. Za njega je najprihvatljivija pretpostavka o postanku Mušovića predanje koje je zapisao Ž. Šćepanović, „da su Mušovići potomci kneza Joksima Vraneškog“, koji se, kako kaže, „pominje u dokumentima iz XVI veka“, te stoga zaključuje:

- Biće da su njegovi sinovi primili islam i tako, kao Muslimani, očuvali vlastelinstvo, dakle, ostali su i dalje feudalci, ali u novim zvanjima: begovi i age. Navodi se da su dva sina kneza Joksima primila islam, i njihovi potomci su Mušovići i Hasanbegovići, dok je treći ostao veran pravoslavlju, i od njega su vraneški Joksimovići - kaže E. Mušović.

E. Mušović, prije svega, neprecizno citira Ž. Šćepanovića, jer on (Šćepanović) kaže da, „po predanju, Mušovići i Hasanbegovići vode porijeklo od Joksimovića“, niđe ne pominjući kneza Joksima Vraneškog! Takođe, Šćepanović kaže da je u pitanju „predanje“, po kome su „bila dva rođena brata, od jednog su Joksimovići, a drugi je prešao na islam, imao tri sina: Muša, Hasana i Dauta, od kojih potiču Mušovići, Hasanbegovići i Dautovići“63.

Drugi problem, koji E. Mušovića vodi u pogrešan zaključak o porijeklu svoga bratstva, jeste taj što vezuje porijeklo Mušovića za kneza Joksima Vraneškog, koji se, kako navodi, „pominje u dokumentima iz XVI veka“.

Građenje priče o porijeklu Mušovića na osnovu takve pretpostavke predstavlja, zapravo, glavnu smetnju u njegovom istraživanju porijekla svog bratstva - jer knez Joksim Vraneški „iz XVI veka“ je izmišljena ličnost! Tog kneza Joksima Vraneškog izmislio je Vukoman Šalipurović, 1972. godine64.

Pogrešnu pretpostavku o porijeklu svoga bratstva, zbog vezivanja za nepostojećeg kneza Joksima iz XVI vijeka, E. Mušović uviđa tek onda kada je uporedi sa prvim pominjanjem Mušovića u zvaničnim dokumentima! Naime, navodeći da je njegovom bratstvu postojbina Vraneš, odakle su se, kako kaže, raselili prema Kolašinu i Nikšiću65, E. Mušović kaže da se Mušovići pominju u pisanim izvorima od početka XVIII veka! Uviđajući nelogičnost u sopstvenom zaključivanju, odmah dodaje:

63 Ž. Šćepanović: Srednje Polimlje i Potarje, 111.64 Više u: „Ko je i kada izmislio da se knez Joksim Vraneški pominje 1514?“65 E. Mušović: Mušovići, 92

43


- ... Ako su oni (Mušovići) potomci kneza Joksima Vraneškog (iz XVI veka), morali bi biti stariji još za jedan vek. (istakao – V.K.) Nije poznato da su imali neko drugo prezime koje bi govorilo o nekakvom njihovom drugom poreklu66.

E. Mušoviću je, dakle, jasno da mu se ne uklapa računica “za jedan vek“ kada veže porijeklo svog bratstva za kneza Joksima iz XVI vijeka – jer ne zna da je on izmišljen! A da nije prihvatio izmišljenu priču V. Šalipurovića (o „knezu Joksimu iz 1514“); da je porijeklo svog bratstva vezao za kneza Joksima Vraneškog iz druge polovine XVII vijeka, za kojeg postoje pouzdani dokazi da je postojao – mnoge pretpostavke (predanja) o porijeklu Mušovića poklopile bi se sa istorijskim činjenicama!

Naime, knez Joksim Vraneški, kao što je već rečeno, pominje se prvi put u istorijskim dokumentima 1684. godine67, a Mušovići se, kako kaže E. Mušović, prvi put u pisanim dokumetima pominju početkom XVIII vijeka. Stoga je realno moguće da od islamiziranog brata (ili sina!68) kneza Joksima Vraneškog nastanu Mušovići! Tako postaje sve ne samo logično, već ima i istorijsko utemeljenje.

E. Mušović je, dakle, odbacio ovu verziju predanja o nastanku imena Pâvino Polje (zato što se Pâva, kako je protumačio, udala za „Turčina“) i vezao porijeklo Mušovića za „kneza Joksima iz XVI vijeka“, koji nije postojao! No, u ovakvo tumačenje porijekla Mušovića uklapa se i verzija predanja koju je zapisao upravo E. Mušović.

Dolazak „nekog turskog ofi cira“ iz Male Azije u Vraneš i njegova ženidba sa Pâvom, kako predanje zapisuje E. Mušović, moglo bi imati utemeljenje u istini – ali bi taj „Turčin“, Pâvin muž, morao biti mještanin (Hasanbegović), odnosno, islamizirani brat (ili sin) Joksimov, koji se vratio u svoj rodni kraj, kako se često navodi u mnogim verzijama ovoga predanja, i koji se zaljubljuje u „Crnogorku Pâvu iz vlastelinske kuće“.

Kako odgonetnuti dilemu: da li je Pâvin muž bio islamizirani hrišćanin iz Vraneša, ili Turčin, rodom iz Konje u Maloj Aziji?

66 Isto, 91.67 U dokumentu (tapiji), koji je izdan od kadije u Prijepolju 27. X 1684, navodi se da je

„raja po imenu knez Joksim kupio od Todora sina Radosavljeva i Trifuna sina Andrijina, žitelja sela Murgaševića, u nahiji Vraneš, u kadiluku Prepolje, planinu Žari...“ (G. Elezović: Isto, 866.)

68 E. Mušović i u članku Islamizacija u Novopazarskom sandžaku takođe navodi da su dvo-jica sinova kneza Joksima primila islam! To je, kaže, očigledno urađeno da bi se stekle privi-legije u tadašnjem turskom sistemu vlasti. Mušović kaže da su „svi koji su primili islam u to vrijeme oslobađani ‘džizije’, osnovnog poreza koji su plaćali samo hrišćani. Islamizirani ljudi, bez obzira na klasnu ili neku drugu pripadnost, bili su u svemu izjednačeni s Turcima“. (E. Mušović: „Islamizacija u Novopazarskom sandžaku“, Istorijski zapisi, 3-4, Titograd, 1981, 7)

44


Odgovor na to pitanje daje nam upravo E. Mušović, koji kaže da je težnja mnogih Muslimana „u vrijeme sjaja i moći Osmanske carevine“ bila da se „identifi kuju kao Turci“69. To im je, kako tvrdi, „odgovaralo, prije svega iz ekonomskih razloga, jer je turski sistem vladavine omogućavao tima lak i bezbrižan život, zasnovan na eksploataciji čivčija“. Dodaje da je bilo malo porodica turskog porijekla u Sandžaku, te da su se te porodice „po pravilu povlačile prema Aziji“70.

Podsjetimo da su ovo predanje kazivali oni Mušovići, koji su, kako E. Mušović naglašava, „pokušavali da svoje porijeklo vezuju za tursko“, što bi trebalo da znači da su ti Mušovići namjerno u ovom predanju dodali da je Pâvin muž bio „rodom iz Konje u Maloj Aziji“, kako bi „osigurali“ svoje tursko porijeklo! Pâvin je muž, recimo, mogao biti islamizirani hrišćanin iz Vraneša, koji je bio na školovanju ili službi u Maloj Aziji, pa se nakon toga vratio u Vraneš – kako se u nekim kasnijim varijantama predanja saopštava.

Ako su tadašnji Mušovići, s kraja XIX vijeka, od kojih je zapisano ovo predanje, bježeći iz Nikšića i Kolašina, znali da su porijeklom iz Vraneša, od neke islamizirane hrišćanske porodice, jedini način da svoje porijeklo vežu za tursko bio je – da kažu da je Pâvin muž bio Turčin! Podsjetimo da i Ahmet-beg Mušović, u svome kazivanju, navodi da je Pâvin muž bio „Azijat“.

Možemo zaključiti da bi, kao rezultat istraživanja porijekla svojega bratstva, E. Mušoviću neki događaji bili jasniji, istorijski utemeljeniji i logičniji, samo da nije u startu odbacio predanje o Pâvi i njenoj udaji za „turskog ofi cira“ i da se nije „vezao“ za izmišljenog kneza Joksima iz XVI vijeka! Ovako, pojavila mu se istorijska (nepremostiva!) „praznina“ od „jednog veka“ između predanja o postanku svoga bratstva i prvih istorijskih zapisa o njima.

U takvo tumačenje - da su Mušovići potomci islamiziranog brata (ili sina) kneza Joksima Vraneškog, s kraja XVII vijeka - uklapa se i predanje koje je zapisao Ž. Šćepanović (da „Hasanbegovići potiču od vraneške starosjedjelačke porodice Joksimović“), kao i prve dvije verzije predanja, u kojima se kaže da se Pâva udala za mještanina Hasanbegovića, da mu je ostavila imanje u miraz, koje je njen muž prozvao Pâvinim poljem. I peta verzija predanja (Đukana Joksimovića), u kojoj se kaže da je Pâva udata za nekog („pašu“) islamiziranog Joksimovića, koji je svom bratstvu

69 U prilog ovoj Mušovićevoj tvrdnji ide i kazivanje N. Rakočevića da su se „kolašinski Muslimani, bez obzira na svoje porijeklo i jezik, osjećali Turcima“. (Novica Rakočević: „Iselja-vanje muslimana i razgraničenje Crne Gore i Turske u oblasti Kolašina poslije Berlinskog ugovora“, Istorijski zapisi, knj. XIX, sv. 2, Titograd, 1962, 261).

70 E. Mušović: Mušovići, 88.

45


obezbijedio kneževsku titulu u Vranešu, svakako da je u saglasju sa takvim tumačenjem.

Navedenu tezu, da Mušovići vode porijeklo od islamiziranog sina (ili brata) kneza Joksima, rodonačelnika vraneških Joksimovića, E. Mušović je odbacio u tekstu „Prvi crnogorski muslimani“ (Almanah, 1998), stvarajući time novu konfuziju u vezi sa odgonetanjem porijekla svoga bratstva. Naime, E. Mušović navodi da je u ranijem tekstu o Mušovićima, objavljenim u Istorijskim zapisima (1981) „napravio grešku, usled nedostatka izvora, vezujući poreklo Mušovića za (islamiziranog sina) kneza Joksima Vraneškog iz 17. veka“. No, kako kaže, sada tu grešku „ispravlja“, i smatra da „...Mušovići vode poreklo od Heraka Vraneša“. Navodi da je to uradio „kada je došao do pravih podataka, zahvaljujući učitelju Đ. D. Joksimoviću“, te da u daljem smatra da su „i Joksimović i Mušovići potomci kneza Heraka Vraneša“71.

Problem je u tome što E. Mušović ne saopštava - koji su to „pravi podaci“, do kojih je došao, pa je (donekle!) izmijenio ranije mišljenje o porijeklu svoga bratstva - da Mušovići vode porijeklo od islamiziranog sina/brata Joksima iz Vraneša?!

2.8.1. Ko je i kada izmislio da se knez Joksim Vraneški pominje 1514. godine?

Postojanje Joksima Vraneškog u XVI vijeku - kojeg ne treba poistovjećivati sa knezom Joksimom Vraneškim iz druge polovine XVII vijeka - koji je, po predanju, rodonačelnik Joksimovića - vrlo je „problematično“! Naime, pozivajući se na „jedan dokument“ ili „istorijske izvore“, pojedini istoričari navode da je postojao knez Joksim Vraneški početkom XVI vijeka (kada se navodi godina, pominje se 1514). Međutim, problem je u tome što niko ne navodi koji je to famozni dokument u kome se taj knez Joksim pominje! Ili, što je još gore - navode se lažni (nepostojeći!) izvori.

Ko je i kada izmislio da se knez Joksim Vraneški pominje 1514. godine?

Vukoman Šalipurović, pišući o Mileševskoj štampariji, navodi podatak da se: knez Joksim sin Rabrenov, nahijski knez knežine Vraneš, u kadiluku prijepoljskom pominje 14. septembra 1514. godine, kada ga je tužio kod kadije u Prijepolju jedan Srbin iz njegove knežine da jatakuje sa hajducima i da od njih prima poklone, on se morao braniti i dokazivati da to nije tačno i dovesti jemce ...72.

71 Ejup Mušović: „Prvi crnogorski muslimani“, Almanah, 3-4, Podgorica, 1998, 7.72 Vukoman Šalipurović: Mileševska štamparija 1544 - 1557, Prijepolje, 1972, 13. U istom

46


Kompletan turski dokument, o suđenju knezu Joksimu pred prijepoljskim kadijom, G. Elezović preveo je i objavio u Turskim spomenicima, na strani 867, i on glasi:

- U jednom uverenju, izdatom od kadije kadiluka Prepolja sa Budimljem, 29-X-1685 (1 dan zilhidža 1096), kaže se da je raja knez Joksim, sin Rabrenov, žitelj nahije Vraneš, u kadiluku Prepolje, tužio sudu nekog po imenu Vitoša, žitelja iste nahije, za uvredu i klevetu što je kazao da isti knez Joksim održava veze sa lupežima, da je njihov jatak i da od njih prima poklone. Mesto da se ispituje tuženi, kadija je izokrenuo stvar, pa je tražio od tužioca, kneza Joksima, svedoke i jemce koji će posvedočiti i jemčiti da on nije takav čovek73, te se Joksim jedva odbranio pomoću svedočanstva o dobrom vladanju i jemstvom iz iste nahije: kneza Jove, kneza Avrama, Miloša i naroda iz drugih sela. Na zahtev Joksimov izdato mu je ovo uverenje74.

Nema, dakle, sumnje da je riječ o istom dokumentu, o kome kazuje i Šalipurović. Međutim, ovaj dokument je datiran na 29. oktobar 1685, a ne na 14. septembar 1514. godine, kako piše Šalipurović! Da nije riječ o eventualnoj grešci u prevodu G. Elezovića, potvrđuje i to što je isti ovaj dokument objavio i Ž. Šćepanović, u studiji Srednje Polimlje i Potarje, takođe sa datumom od 29. oktobar 1685. godine75. Ovaj dokument objavljen je i u monografi ji Bijelo Polje sa istim datumom.

Da bude svojevrstan apsurd, i V. Šalipurović je 1981. godine, u članku Nekoliko podataka o knezovima u prijepoljskom i pljevaljskom kadiluku od 1677. do 1759. objavio isti taj tekst (dokument br. 4), ali ovoga puta sa datumom od 29. oktobar 168576 (a ne kao prethodni put – „14. septembra 1514“)! Šalipurović u istom tom tekstu nagađa da je postojao još jedan – knez Joksim (treći)77?! Tako je nastala priča o knezu Joksimu Vraneškom „iz 1514“...

tekstu, Šalipurović navodi podatak iz (nekog!) popisa, đe se pominje izvjesni knez Joksim Vraneški u prvoj polovini XVI vijeka. (Isto, 13) Međutim, ne navodi bilo kakav izvor za tu svoju tvrdnju, niti podatke o tome đe je, kada i ko taj popis obavio?

73 U turskom pravu postojalo je načelo: „Kriv si, dok ne dokažeš da si nevin“, poznato pod nazivom ćefi lema. (Ž. Šćepanović: Srednje Polimlje i Potarje, 132.) Ćefi llema (arapski) – jemčenje (A. Škaljić: Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, 186.)

74 G. Elezović: Turski spomenici, 867.75 Ž. Šćepanović: Srednje Polimlje i Potarje, 132.76 Vukoman Šalipurović: „Nekoliko podataka o knezovima u prijepoljskom i pljevaljskom

kadiluku od 1677. do 1759“, Zbornik radova Etnografskog instituta, Srpske akademije nauka i umetnosti, knj. 11, Beograd, 1981, 13. U ovom članku Šalipurović saopštava brojne neargu-mentovane trvdnje u vezi sa prošlošću Vraneša i vraneškim knezovima.

77 Isto, 39.

47


To Šalipurovićevo pisanje poslužilo je nekima kao „izvor“ da se kasnije pozivaju na „kneza Joksima Vraneškog s početka XVI vijeka“, a sve se pozivajući na „jedan dokument“, ili „istorijski izvor“, koji, navodno, potvrđuje postojanje toga Joksima (iz XVI vijeka). Ali niko ne navodi – koji je to dokument ili izvor?!

U Rodoslovu Joksimovića (Vraneška kolijevka) pravi se identična konstrukcija (kao što je to uradio V. Šalipurović), s pozivanjem na lažni izvor. Naime, na str. 171. Rodoslova, pominje se „knez Joksim I“, s navodom da se on „pominje u jednom dokumentu iz 1514. godine“. Na str. 298. pomenutog Rodoslova, bliže se pojašnjava da je najstariji dokument (o knezu Joksimu) datiran „14. 09. 1514. godine“, đe se kaže da se „knez nahije Vraneš, sin Rabrenov, brani od optužbe da jatakuje hajducima“. I još se pri tom autor Rodoslova poziva da su te zapise (o knezu Joksimu), „preveli, obradili i objavili Gliša Elezović i Vukoman Šalipurović“! Međutim, na strani 70. Rodoslova, objavljuje se u cjelosti taj dokument, đe se pominje knez Joksim Vraneški, ali s datumom od 29. oktobar 1685! Autor Rodoslova (Lj. Joksimović), dakle, negira sopstvenu (prethodnu) tvrdnju da se knez Joksim iz Vraneša pominje „1514. godine“!78

Ejup Mušović je takvu konstrukciju V. Šalipurovića (o navodnom pominjanju kneza Joksima Vraneškog 1514. godine) prihvatio bez kritičkog preispitivanja njene istorijske utemeljenosti.

2.9. Deveta verzija predanja

Pišući o knezovima u Prijepoljskom i Pljevaljskom kadiluku, V. Šalipurović bilježi i kraće predanje o Pâvi i njenom mužu, koje glasi:

- Neki paša iz Vraneša, od roda Joksimovića, oženio se sa Pavom od Milikića. Ona je bila vrlo lepa i ostala je u pravoslavlju do smrti. Paša, koji je volio Pavu, dao je sva imanja u Vranešu Joksimovićima i Milikićima79.

Ova varijanta predanja očigledno nije cjelovita, odnosno dorečena; bez bitnih je detalja koji zaokružuju priču! Nedostaje, zapravo, suštinski „detalj“: kako i zašto je nastalo ime Pâvino Polje, koje se u ovoj varijanti predanja i ne pominje? Ne može se, čak, ni naslutiti bilo kakva veza između Pâve i nastanka imena Pâvino Polje!

I u toj varijanti predanja potvrđuje se da je Pâva bila Milikić, a njen muž islamizirani Joksimović. Očigledno da je to bio i razlog (što je novi detalj u dosadašnjim verzijama predanja) da paša razdijeli „sva imanja u

78 Ljubomir R. Joksimović: Vraneška kolijevka – bratstvo Joksimovića iz Vraneša, Pegaz, Bijelo Polje, 2004, 70-71.

79 V. Šalipurović: Isto, 42.

48


Vranešu“ na dva bratstva – Joksimoviće i Milikiće. Nije jasno zašto je autor izostavio podatak iz ranijih varijanata da je

Pâva sve svoje posjede, koje je donijela u miraz, ostavila svom mužu?! Bez ovog podatka, ostaje nejasno – čija je imanja paša razdijelio Milikićima i Joksimovićima?! Jer se izričito ne kaže da su to bila njegova (pašina) imanja! Ili, ako i jesu bila njegova - otkud paši imanja u Vranešu? Da li je on ta imanja oduzeo od drugih, da li ih je kupio..., ili ih je dobio u miraz (od Pâve), pa ih razdijelio Milikićima i Joksimovićima?!

2.10. Deseta verzija predanja

Brojne novine u predanje o nastanku imena Pâvino Polje unosi učitelj Đorđije Joksimović, iz Pâvinog Polja. On u tekstu o nastanku toponima Pâvino Polje, objavljenom u Novopazarskom zborniku80 kaže da je Ljubo, „pravoslavni sveštenik“, navodno najmlađi sin Heraka Vraneša, bio, kako tvrdi, „iz roda Nemanjića“, da je prešao na islam i postao Ibrahim-paša Vranešević, te da je imao dva sina – Ahmeda i Skendera, i nastavlja:

- Ahmed se školovao u Carigradu i dobio položaj paše u Konji, u Maloj Aziji (paša nije „položaj“, već čin, i to generala!81 – prim. V.K.). A to je za njega bio tuđ svet. Ljubav prema rodnom kraju i narodu iz koga je ponikao povukla je Ahmed pašu te kod sultana zatraži premeštaj.

Sultan mu ispuni želju i postavi ga za hercegovačkog sandžak-bega, čije je sedište bilo u Foči82.

80 Đorđije D. Joksimović: „Kako je nastalo ime Pavino Polje“, Novopazarski zbornik 18/94, 167. Istu verziju o nastanku imena Pâvino Polje Đ. Joksimović je objavljivao ranije u Bjelopoljskim novinama i u ljetopisu Pavino Polje i njegove škole (Rajko Medojević, Pavino Polje i njegove škole, Bijelo Polje, 2005, 69).

81 Vidi rječnik A. Škaljića: Turcizmi..., 511.82 Hercegovački sandžak (kome je pripadala i nekadašnja župa, a potom nahija Ljuboviđa,

čije je sjedište bilo u Šahovićima, današnje Tomaševo) formiran je 16. januara 1470. go-dine, sa sjedištem u Foči (do 1572. g), a prvi njegov namjesnik bio je Hamza-beg (po nekim istoričarima, to je bio vojvoda Ahmet). Konačno osvajanje Hercegovine od strane Osmanlija okončano je padom (Herceg) Novog krajem januara 1482. godine. Od 1572. do 1833. godine sjedište ovog sandžaka bilo je u Pljevljima. Sve do prvih decenija XVI stoljeća Hercegovački sandžak bio je podijeljen na četiri kadiluka: Drinski ili Fočanski, Blagajski, Mileševski, odnos-no Prijepoljski, i Novski. Od XVI vijeka, reorganizacijom, ustanovljena su četiri (nova) kadi-luka – Mostarski, Cernički, Nevesinjski i Pljevaljski, da bi krajem istog vijeka bio nanovo izdijeljen na 11 kadiluka. Tokom XIX vijeka bile su nekolike administrativno-teritorijalne reorganizacije Bosanskog pašaluka (ajaleta, beglerbegluka), kome je pripadao i Hercegovački sandžak. (Turski termini beglerbegluk i ajalet imaju isto značenje i označavaju najveće vojne i upravne jedinice, na koje se dijelilo Osmansko carstvo od osamdesetih godina XIV vijeka do reformi u XIX vijeku, kada su ajaleti pretvoreni u vilajete) Da bi što više razbili snage otpora protiv centralne vlasti, Turci su Hercegovački sandžak 1833. izdvojili iz Bosanskog pašaluka i formirali poseban ajalet (pašaluk), koji je bio nezavistan od Bosne, i povjerili ga Ali-paši Rizvanbegoviću-Stočeviću.

49


Došao je Ahmed beg u Vraneš, na sabor kod crkve Ljuboviđe, zadužbine najstarijeg Nemanjinog sina Vukana83. Dopala mu se srpska lepotica Pava, kćer Nikole Konjevića iz Bijelog Potoka, te je zatraži za ženu. Pava je izjavila da ne pristaje da se uda za Turčina. Kad joj Ahmed kaza da je on Ljubov sin, rođeni Srbin, iz istog kraja kao i ona, Pava je pristala na brak, s tim da ne menja veru. Ahmed pristane i uzme je za ženu. Kasnije je paša u Vranešu, blizu Crkve, sagradio sebi kulu, čiji se temelji i danas dobro poznaju. Ahmed i Pava postupali su lepo i blago sa narodom u Vranešu. Imali su sinove Muša, Hasana i Dauta, od kojih vode poreklo Mušovići, Hasanbegovići i Dautovići...

Pava (je) umrla na porođaju. Ostavila je amanet da joj se ime ne zaboravi. Ahmed paša učini te najlepši deo Vraneške doline dobi ime Pavino Polje. Sahranjena je na kraju srpskog groblja udaljenom od Crkve oko 500 metara. Na njen grob je postavljena dugačka kamena ploča sa lepo urađenim krstom. Na grob deteta, koje nije dugo živelo iza majke, postavljena je ploča sa uklesanom kolevkom. A kada je Ahmed paša umro, sahranjen je pored Pave s leve strane. Ploča na njegovom grobu je od crvenkastog kamena i na njoj je uklesan polumesec. Grobovi su okrenuti istok - zapad.

Prilikom izgradnje mosta na Ljuboviđi, nedaleko od groblja, radnici su uzidali velike kamene ploče sa grobova. Nestalo je ploče sa kolevkom. A nadgrobne ploče Pave i Ahmed bega stoje i danas. Pavina sa krstom, a Ahmedova sa polumesecom.

Hercegovački pašaluk postojao je sve do 1851. godine, kada je ukinut i, kao sandžak (liva), ponovo pripojen Bosanskom vilajetu. U decembru 1875. godine obrazovan je poseban Hercegovački vilajet, koji je postojao do 2. februara 1877. godine. Jula 1872. godine iz Bosan-skog vilajeta izdvojen je Novopazarski sandžak, kome je priključen Niški sandžak i od toga obrazovan poseban Novopazarski vilajet. No, ubrzo potom, takva podjela je ukinuta i situacija je povraćena na pređašnje stanje. Pet godina kasnije, 2. februara 1877, Novopazarski sandžak (sa sjedištem u Sjenici) je defi nitivno izdvojen iz Bosanskog vilajeta i priključen novoos-novanom Kosovskom vilajetu, u čijem sastavu je ostao sve do 1912. godine. (H. Šabanović: Bosanski pašaluk, 46-47, 95, 98, 109, 157, 166, 188, 233, 234; Ž. Šćepanović: Srednje Polimlje i Potarje, 180, 200; V. Popović: Istočno pitanje, 167)

O padu Herceg Novog vidi i Vladimir Ćorović: Istorija Srba knj. II, 334. Ćorović kaže da je „Hercegovina pala više kao težak i kužan bolesnik, nego kao junak čija pogibija znači u isto vreme i novi život“. (Isto, 335)

Sandžak (turcizam persijskog porijekla - sandguk) – zastava, bajrak. Oblast ili okružje u bivšoj turksoj carevini. (A. Škaljić: Turcizmi, 548.)

83 Sudeći po ovom detalju, slijedi da je Ahmed-beg došao u Vraneš da bi prisustvovao vašaru kod „crkve Ljuboviđe“, a ne u vojni pohod - s vojskom (askerom), kao što se to u nekim ranijim verzijama naglašava, i kako se logički dâ pretpostaviti! Nema pouzdanih podataka da je crkva u Pavinom Polju, posvećena Uspenju Svete Bogorodice, zadužbina Nemanjića!

50


Brojne su novine u ovoj varijanti predanja o nastanku toponima Pâvino Polje! Izmišljeno je (pravoslavno) ime islamiziranog sina Heraka Vraneša84, Ibrahima – da se, navodno, zvao Ljubo, te da je bio „pravoslavni sveštenik“. Ne postoji pouzdani dokaz da se islamizirani sin Heraka Vraneša zvao Ljubo, kako to navodi Đ. Joksimović, niti da je bio pravoslavni svještenik!

Prvo pominjanje Heraka Vraneša u dubrovačkim izvorima zabilježeno je 12. marta 1470. godine, kada ga je, kako navodi B. Hrabak, hercegovački sandžak, Hamza-beg, uputio u Dubrovnik da dovede jednog Dubrovčanina da bude vještak hercegu Vlatku, sinu hercega Stjepana Vukčića Kosače, sa njegovom braćom, u stvari diobe hercegove ostavštine, da bi Turci 1476. Heraku, sada već bivšem saradniku Hamza-begovom, (ponovo) dali na upravu Popovo Polje i Trebinje. Dubrovačka arhivska građa bilježi da je Herak Vraneš, u pogledu dostojanstva, priman u Dubrovniku kao da je u pitanju sandžak-beg. O tome najbolje svjedoči i činjenica da su mu Dubrovčani, prilikom posjete, slali u susret dva poklisara (poslanika), što je činjeno i u slučajevima kada dolazi hercegovački namjesnik (sandžak beg). Uspostavljanje bliskih odnosa sa novom, osmanlijskom vlašću, kao i prihvatanje islama jednog njegovog sina (Ibrahima), Heraku Vranešu je, sasvim izvjesno, omogućilo sticanje značajnih privilegija, pa je dobio na upravu Popovo i Trebinje85. Pominju se dva Herakova sina: Đurađ (Đurđe),

84 Herak Vraneš je, po sumarnom popisu Bosanskog sandžaka iz 1468/69. godine, imao jedan timar u nahiji Mileševo, od 2865 akči, koji čini selo Sopotnica, južno od Mileševa, na sjeverozapadu planine Jadovnik, sa 26 kuća, 6 neoženjenih i hasom od 4 njive i 1 liva-dom. Dužnost kneza grupacije vršio je Herak, koji je, kao lojalan saradnik osmanske vlasti, uključen u timarski sistem i, svakako, najzaslužniji je za nagli uspon i afi rmaciju te vlaške skupine. Herak je upisan kao spahija oklopnik, zadužen da ide u rat „s momkom i malim šatorom“. U znak priznanja za pokazanu lojalnost, na prijedlog hercegovačkog sandžak-bega, 26. X – 4. X 1470, Herakovom timaru u nahiji Mileševo pridodat je timar u nahiji Blagaj, koji se sastojao od 2 sela (Bračić i Poplasić) sa 9 hrišćanskih kuća i rentom od 4370 akči. Herak Vraneš je dobijao na upravu Popovo i Trebinje u dva navrata: prvi put dobija upravu 2/11 februara 1471, a gubi 25. septembra 1473. godine, jer nije učestvovao u pohodu protiv Uzun Hasana. Upravu nad tim posjedima (Popovom i Trebinjem) ponovo dobija beratom od Porte između 20. i 29. X 1476. godine, i drži ih „dok nije završen popis Hercegovine (16. XII 1477), kojim su te nahije opet razdijeljene raznim spahijama, a Heraku ponovo dati odgovarajući posjedi u unutrašnjosti Hercegovine“. Herakov autoritet vlaškog starješine jačaju tri člana nje-gove uže porodice: Đurađ, Vuk i Strahinja Vraneš. (H. Šabanović: Bosanski pašaluk, 136, 137, 166; Ž. Šćepanović: Srednje Polimlje i Potarje, 347, 348; Nedim Filipović: „Vlasi i uspostava timarskog sistema u Hercegovini“, Godišnjak – Centar za balkanološka ispitivanja, knj. 10, ANU BiH, Sarajevo, 1974, 145-152, 201, 212-213; Đuro Tošić: „O vlaškoj skupini Vraneši u nahiji Ljuboviđa“, Mileševski zapisi, br. 2, Prijepolje, 1996, 101-112; Božidar Šekularac – Mari-jan Premović: „Ljuboviđa u popisu Hercegovačkog sandžaka iz 1477. godine“, Matica, zima 2013/proljeće, Podgorica, 2014, 202- 205)

85 Bogumil Hrabak: „Herak Vraneš“, Godišnjak Istorijskog društva BiH, VII, Sarajevo, 1955, 53; B. Hrabak: Iz starije prošlosti Bosne i Hercegovine, Knj. III, Beograd, 2004, 184.

B. Hrabak, u navedenim radovima, saopštava kontradiktorne podatke u vezi sa uticajem Heraka Vraneša. Recimo, navodi da su Dubrovčani Heraka Vraneša „tretirali kao da je hercegovački sandžak-beg“, da bi na drugom mjestu, u istom radu, saopštio da je Herak „na

51


koji je obnovitelj manastira Zastup kod Bijelog Polja, i Ibrahim. J. Dedijer navodi da muslimanska porodica Ljubovići, „po predanju“,

vodi porijeklo „od nekog Ljuba dvorjanina Hercega Stjepana“86. Na osnovu tih podataka neki će hroničari, kasnije, tog Ljuba smatrati Herakovim sinom Ibrahimom, prije nego što je primio islam.

Ž. Šćepanović kao Herakove sinove navodi Đurđa i Ibrahima, dok B. Hrabak samo kaže da je „jedan sin Heraka Vraneša - Ibrahim primio islam“.

H. Šabanović navodi podatak da su od Ibrahimova sina, Skendera (unuka Heraka Vraneša), koji je u popisu Hercegovačkog sandžaka iz 1475/77. godine upisan na čelu jednog džemata „vlaha“ u nahiji Ljuboviđa (Ljubović), koja je tada pripadala kadiluku Prijepolje, nastala je poznata hercegovačka begovska porodica Ljubovići, opjevana u narodnim pjesmama. Šćepanović, pak, smatra da su „Ljubovići, najvjerovatnije, dobili prezime po nahiji Ljuboviđa - odakle ovo glasovito muslimansko bratstvo potiče“, a ne po Ljubu, kako se navodno zvao sin Heraka Vraneša prije nego je prihvatio islam87.

V. Šalipurović navodi da je Herakov sin, Ibrahim, dobio spahiluk u Poblaću (u okolini Mileševa)88.

Ćiro Truhelka navodi da se islamizirani sin Herakov, „sklav Ibrahim“, u dubrovačkom arhivu pominje prvi put 5. maja 1485. godine, kada je, kako se navodi, donio pismo Porte u Dubrovnik. Truhelka pominje i Vuka Vraneša, koji je 1475. godine, kao poklisar Hamzabegovog nasljednika, vojvode Sinanbega, iz Popova došao u Dubrovnik. Deceniju kasnije, Vuk Vraneš, za kojeg nije precizno utvrđeno da li se radi o sinu ili sinovcu Herakovu (vjerovatnije sinovcu!), po dubrovačkoj vijesti od 2. VII 1485. godine, javiće se kao glasnik Ibrahima Vraneša, islamiziranog sina Heraka Vraneša89.

Broj Herakovih sinova povećavaće se iz godine u godinu, po potrebi autorâ – sve do pet, koliko se u pominjanoj monografi ji pavinopoljskih

dubrovačkoj granici, u Trebinju i Popovu nepoznata ličnost“ (Nepoznat, a bio je upravitelj tih područja!?) Hrabak navodi da „Herak prima i šalje poslanike susednoj Dubrovačkoj Republici, odlazi na Portu i predstavlja činilac, čak i posle silaska s vlasti“, da bi, odmah potom, saopštio da je Herak bio „sitan poklisar krajišnikov“, „manjeg formata“ itd. (Uporedi: N. Filipović: Isto, 150, 151, sa B. Hrabak: „Herak Vraneš“, 53, 59, 60, 61)

86 J. Dedijer: Hercegovina, antropološka studija, Naselja VI, Beograd, 1909, 271.87 B. Hrabak: Isto, 59; H. Šabanović: Bosanski pašaluk, 166; Ž. Šćepanović: Srednje Polimlje

i Potarje, 69.88 Vukoman Šalipurović: Mileševska štamparija, 1972, 17. Navodi da „na islam prelazi i Ali-

ja Kričak, pa dijeli nahiju Kričak sa svojim rođakom, ako ne i bratom Branislavom Kričkom. Čak i najmlađi sin doskorašnjeg vladara hercega Stjepana, Stjepan prelazi na islam i uzima ime Ahmed, ženi se sultanovom kćerkom i postaje veliki vezir“. (Isto, 17.)

89 Ćiro Truhelka: „Tursko-slovjenski spomenici dubrovačke arhive“, Glasnik zemaljskog muzeja XXIII, Sarajevo, 1911, 212, 216

52


škola navodi da ih je, navodno, imao90.Uočljiva je ideološka opterećenost teksta. Autor (Đ. J.) izmišlja i

nemanjićko porijeklo Heraka Vraneša! Period vladanja Nemanjića ostavio je snažan trag u svijesti

mjesnog stanovništva Vraneške doline91, pa je i fascinacija tom srpskom srednjovjekovnom dinastijom gotovo opšteprisutna! Mnoga bratstva vraneškog kraja za svog pra-pretka obavezno „pronalaze“ nekog iz loze Nemanjića92. Takav je slučaj i sa porijeklom znamenitog vraneškog kneza

90 R. Medojević: Pavino Polje i njegove škole, 683.91 Vraneška dolina je područje koje obuhvata predio sa dva mjesna centra – Tomaševom

i Pâvinim Poljem. To je područje od Slijepča Mosta do Kovrena, koji je granica bjelopoljske sa pljevaljskom opštinom. Vraneškom dolinom protiče rijeka Ljuboviđa, po kojoj je, kako se vjeruje, dobila naziv i srednjovjekovna župa Ljuboviđa.

Šahovići su dobili ime po brojnom muslimanskom bratstvu Šahovići, koje je, do 1924 godine, u značajnom broju naseljavalo to mjesto. Po popisu iz 1913. godine, u Šahovićima je upisano 38 kuća (domaćinstava) bratstva Šahovića. Pretpostavlja se da se to mjesto ranije zvalo Ljubović, te da je bilo sjedište srednjovjekovne župe (kasnije nahije) Ljuboviđa (Ljubović).

Grigorije Božović, u svom putopisu iz (tadašnjih) Šahovića, 1936, navodi da se tako (Šahovići) „ranije zvala samo neka ledina ovde, koja je iznad impozantne džamije služila Kolašincima za londžu“ (okupljanje, druženje – V. K). (G. Božović: Isto, 146)

U Šahovićima je, tokom druge polovine 19. vijeka, sve do Balkanskih ratova, bilo sjedište novoformirane osmanske kaze (sreza) Donji Kolašin. Nema pouzdanih podataka kada je bratstvo Šahovići, koje se, zajedno sa mnogim drugim, iselilo 1924. godine, naselilo područje današanjeg Tomaševa. Šahovići (bratstvo) se pominju u 17. i 18. vijeku u Kučima, u oblasti Nikšića i u oblasti Herceg Novog. Po nekim izvorima, Šahovići su potomci onih muslimana koji su, nakon gotovo osam vjekova vladavine Španijom, prognani sa tog područja, zajedno sa Jevrejima i protestantima, od strane španske (katoličke) inkvizicije, u periodu od kraja XV do početka XVII vijeka. Jedan dio tih prognanih muslimana došao je i do Herceg Novog (Boke), Sarajeva, itd. (https://dijak.online/koje-bosanske-porodice-su-dosle-iz-spanije-turske-i-irana/)

Šahovići su nakon Drugog svjetskog rata (1952. godine) preimenovani u Tomaševo - po narodnom heroju Tomašu Žižiću, koji je bio jedan od organizatora Ustanka1941. u tom kraju.

O prošlosti područja koje obuhvata današnja mjesna zajednica Pâvino Polje, za razliku od Tomaševa, ima nešto više podataka. To područje (Pâvino Polje) ranije je nazivano Vranešom, koji je bio nahija. Vraneš je dobio naziv po knezu Heraku Vranešu, koji je bio i rodonačelnik plemena (Vraneši). Iako se smatra da nikada nije bio župa (već nahija), Vraneš se pod tim pojmom („župa Vraneš“) - jer župe, kao administrativno-upravne jedinice, nijesu postojale u Osmanskom carstvu, već nahije - u istorijskim izvorima prvi put pominje s početka XVII vijeka (1607).

Naziv za mjesto - Pâvino Polje, potiče, najvjerovatnije, od druge polovine 17. vijeka, kada je centralni dio nahije Vraneš prozvan Pâvinim Poljem. Po predanju, dobilo je naziv po Pâvi Milikić, kćerki vraneškog kneza Nikole Milikića, koja se udala za islamiziranog mještanina Ahmet-pašu Hasanbegovića. Pojam Vraneš danas se rijetko upotrebljava, za razliku od pojma Vraneška dolina - u značenju oblasti koju obuhvataju mjesne zajednice Pâvino Polje i Tomaševo, koji je sve češće u upotrebi. (Ž. Šćepanović: Srednje Polimlje i Potarje, 53, 67, 87; B. Šekularac – M. Premović: Crnogorsko Polimlje u srednjem vijeku, 90, 94, 95; Miloš K. Vojinović – Tadija B. Bošković: Popis domova u novima krajevima Kraljevine Crne Gore, Kolašin, 2015, 124-130) U pomenutom popisu domova „novih krajeva“ Kraljevine Crne Gore, nije se upisivala vjerska i nacionalna odrednica. Upisivalo se: prezime i ime, mjesto, broj goveda, ovaca i konja, i ukupan porez koji to domaćinstvo plaća. Ništa više! Odrednice „srpskih“ i „turskih“, ili „srpskih“ i „muslimanskih“ (domova), koje se navode u zbirnim tabelama, su naknadne konstrukcije priređivača ove publikacije (M. V i T. B.)

92 U Rodoslovu Joksimovića navodi se da ovo bratstvo vodi porijeklo od Nemanjića. (Lj.

53


- Heraka Vraneša, za kojeg se takođe „tvrdi“ da je „rodom od Nemanjića“, iako za to ne postoji niti jedan relevantan dokaz!93 Zapravo, o precima kneza Heraka Vraneša gotovo se ništa ne zna! B. Hrabak kaže da Herak Vraneš „nije spadao u vlastelu ranije države, čak nema vesti da je bio pripadnik porodice koja bi u nekoj uglednoj vlaškoj skupini izbacivala rukovodeće ljude... biće da je rodom vlah iz dublje Hercegovine, pošto se Vraneši kao rod ne javljaju bliže Dubrovniku“94.

Ž. Šćepanović navodi da je, kroz brojna predanja, prisutna težnja „svih Nikšića i nekih drugih brdskih plemena, da svoju prošlost vežu za Nemanjiće“, što, kako kaže, „predstavlja ozbiljnu smetnju da se iz ovih predanja izvuče zrnce istine“95.

Dodaje da je takav slučaj (vezivanja porijekla za Nemanjiće – prim. V. K.) prisutan i kod onih bratstava „za koja se pouzdano može reći da su vlaškog (stočarskog) porijekla“. Na originalan način (i kroz lični primjer!) takvu zabludu našeg naroda veoma efektno i duhovito dekonstruiše (demitologizuje) Milovan Đilas, u romanu Besudna zemlja96.

Jedan detalj, nevješto domišljen, jasno ukazuje koliko je autor (Đ. Joksimović) nastojao da ideološki (nacionalno) „oboji“ predanje. Naime, nakon što je, kako se navodi, Pava izjavila da ne pristaje da se uda za „Turčina“, Ahmed je, očigledno nastojeći da je ubijedi u suprotno, navodno kazao da je on „Ljubov sin, rođeni Srbin, iz istog kraja kao i ona“! Kako je Ahmed-paša mogao reći Pâvi da je „rođeni Srbin“, ako se prethodno kaže da je njegov otac Ibrahim (Ljubo) prešao na islam?! Na osnovu čega Joksimović: Vraneška kolijevka – bratstvo Joksimovića iz Vraneša, vidi rodoslovne tabele.

93 Nasuprot gotovo opštoj fasninaciji Nemanjićima, kod autora koji pišu o prošlosti vraneškog kraja, a i šire, period (vladavine) dukljanske kraljevine gotovo niko ne pom-inje! Karakterističan primjer za to jeste Hadži Jovo Medojević, koji u knjizi Muslimani u bjelopoljskom kraju 1477-2002, detaljno opisuje radne obaveze seljaka na vlastelinstvu Bogo-rodice Bistričke u doba Nemanjića (na str. 13), ali ni jedne riječi ne kaže o Kraljevini Duklji, o bjelopoljskom kraju u to vrijeme (recimo, o bici koja je opisana u Ljetopisu popa Dukljanina, koja se odigrala između Rašana i Dukljana, vjerovatno u predjelu današnjeg Zatona, u kojoj je raška vojska bila poražena, itd) (Radoslav Rotković: Ilustrovana istorija crnogorskog naroda, I, Podgorica 2003, 85; isti, Kraljevina Vojislavljevića, XI - XII vijeka, Podgorica 1999, 109.)

Područje Potarja i Polimlja, na osnovu tumačenja Ljetopisa popa Dukljanina, spadalo je u oblast Podgorja, koje je bilo granično područje te Dukljanske države (Kraljevstva Slovena) i Raške, a zauzimalo je veliku oblast iznad Zete, Travunije i Zahumlja, a ispod Bosne i Raške. Pop Dukljanin nabraja jedanaest župa u Podgorju: Onogošt, Morača, Komarnica, Piva, Ger-ico/Gacko, Nevesinje, Guisemo/Gusinje, Kom, Debreca, Nerenta i Rama. Deveta dukljanska župa - Debreca, koju R. Rotković ubicira kao Dabar na Limu, smještena je bila u središnjem dijelu Polimlja i Potarja, te je, sasvim izvjesno, u njen sastav ulazilo i područje današnje Vraneške doline. Rotković smatra da je ova župa bila sjeverna granična oblast Kraljevine Vojislavljevića prema Raškoj. (R. Rotković: Kraljevina Vojislavljevića, 108.) T. Pejatović sma-tra da je i područje Pljevalja spadalo u župu Debreca. (T. Pejatović: Srednje Polimlje i Potarje, 47.)

94 B. Hrabak: Herak Vraneš, 61. Hrabak navodi da je ime Herak „tipično vlaško“. (Isto, 60)95 Ž. Šćepanović: Srednje Polimlje i Potarje, 66. 96 Milovan Đilas: Besudna zemlja, Daily Press, Podgorica, 2006, 1 - 3.

54


slijedi da je Ahmed-paša rođeni musliman – a ne Srbin! Izmišljeno je i ime Pâvinog muža, Ahmed-paše, koji se ovđe prvi put

pominje pod tim imenom!Đ. Joksimović izmišlja i prezime Pâvino - Konjević. Ne postoji

relevantan istorijski izvor na osnovu kojega bi se moglo zaključiti da se Pâva prezivala Konjević (već, vjerovatno, Milikić!), niti takvo uvjerenje postoji kod današnjih Konjevića i Milikića, koji vode porijeklo iz Vraneša! Vraneški Konjevići su nastali od (vraneških) Milikića početkom XIX vijeka. Sljedstveno tome, Pâvin muž nikako nije mogao biti isamizirani unuk Heraka Vraneša iz XV vijeka, jer se rodonačelnik Milikića (i Konjevića) – knez Milika, pominje početkom XVII vijeka!

Novo je i rođenje ženskog đeteta, nova je i priča o saboru kod „crkve Ljuboviđe“... Ne postoji „crkva Ljuboviđa“ u Vranešu, niti je ikada postojala! Vašar („sabor“) je mogao biti jedino pokraj crkve u današnjem centru Pâvinog Polja, koja je davno porušena (pominje se kao Velika Crkva – vidi petu verziju predanja), a na njenim temeljima 1929. godine podignuta je nova, posvećena Uspenju Sv. Bogorodice. Ili, što je manja vjerovatnoća, kod crkve koja je podignuta pri srednjovjekovnom manastiru Vranštica, pokraj današnjeg Tomaševa, a posvećena je Vavedenju Bogorodice.

Očigledno je da je autor (Đ. J.), domišljajući nove detalje, pravio po sopstvenoj želji priču (predanje?!) o nastanku imena Pâvino Polje. Pritom, za djelove koje smo naznačili kao domišljene i dopričane, nije naveo bilo kakav izvor – od koga je saznao, odnosno, đe je pročitao to što je zapisao, pa je sasvim očigledno da ih je izmislio97! Istovremeno, izostavlja neke bitne detalje iz ranijih varijanti predanja o nastanku imena Pâvino Polje: da je Pâva bila jedinica, šćer „nekog vlastelina“, (ili „nekog kneza Milikića“), da se udala za mještanina Hasanbegovića, da su svi njeni (naslijeđeni) posjedi pripali njenom mužu, koje je on, nakon njene smrti, prozvao Pâvinim poljem, kao i to da je Pâvin muž, islamizirani Joksimović, svome bratu Joksimu obezbijedio kneževstvo u Vranešu. No, bez obzira na očiglednu nepouzdanost, nekim autorima će ovo Joksimovićevo kazivanje poslužiti kao osnova za dalju nadogradnju predanja, što ćemo viđeti u varijantama koje slijede.

Jedan detalj iz ove verzije predanja zaslužuje posebnu pažnju. Naime, Đ. Joksimović navodi da je Pâva u drugom bremenu rodila žensko dijete, koje je, shodno prethodnom dogovoru sa njenim mužem – Ahmet-pašom, trebalo bilo pravoslavne vjere. (Kasnije će se pominjati pod imenom Anđelija.) Priču da je pored nadgrobnih ploča Pâve i Ahmeta postojala još jedna ploča, na kojoj je bila uklesana kolijevka („lučac“ od kolijevke), potvrdili su i prve komšije, mještani Pâvinoga Polja98.

97 U istoriografi ji važi načelo da je istinito samo ono što je provjerljivo u kredibilnim izvorima.98 Mještanin Slobo Čabarkapa (60), koji živi u neposrednoj blizini lokaliteta na kome se

55


2.11. Jedanaesta verzija predanja

Ejup Mušović je u drugoj verziji predanja o porijeklu svoga bratstva, bitno različitoj od prethodne, koju je objavio u studiji Muslimani Crne Gore od pada Zete (1489), kombinovao svoju prvu verziju sa kazivanjem Đorđija Joksimovića: da je islamizirani sin Heraka Vraneša, Ljubo, postao Ibrahim-paša i imao dva sina Ahmeda i Skendera; da je Ahmed pošao u Carigrad, izučio škole, a po završetku, kao vrlo mlad, imenovan je za namjesnika Konje u Maloj Aziji i nastavlja:

- Na njegovo nastojanje premešten je u Hercegovinu i na dužnosti hercegovačkog sandžak-bega pominje se već 1500. godine, a sedište mu je bilo u Foči. Sledi o njemu brižljivo čuvana legenda, koja sasvim sigurno nije bez osnova.

Oženio se Ahmed paša Vranešević lepoticom Pavom, kćerkom Nikole Konjevića iz Bijelog Potoka. Ona je pristala na brak, ali uz uslov da ne menja veru i ime i tako je bilo. Rodila je tri sina, Hasana, od koga su poznati begovi Hasanbegovići (očuvano im je ime u Hasanbegovića mahali u Vranešu – Tomaševo); Muša čiji su potomci Mušovići, kolašinski i nikšićki kapetani, i Dauta od koga su, poodavno nastali Dautovići. Priča se da su sinovi izuzetno voleli majku Pavu, vodili je svake nedelje na sedleniku u crkvu, sečekali je ispred crkvenih vrata dok ne obavi obred, a onda je vraćali kući. Ispoštovali su joj amanet da joj se ime ne zaboravi, pa su jednom delu Vraneša dali ime Pavino Polje (sada istoimeno selo u Vranešu)99.

Sve ono što je novo u ovoj Mušovićevoj verziji predanja, u odnosu na prethodnu (vidi osmu verziju predanja) – sporno je! I ime i prezime Pâvinog muža (Ahmed-paša Vranešević); i prezime Pâvino (Konjević, a ne Milikić); i vrijeme u koje je smješten taj događaj – 1500. godina (kada se pominje Ahmed-paša Vranešević)...

Zapravo, više je nego očigledno da je E. Mušović, „zaboravivši“ u značajnoj mjeri svoju prvu verziju, od Đorđija Joksimovića preuzeo najznačajnije djelove predanja o Pâvi, s tim što je dodao jedan novi “detalj“: prezime Ahmed-paše - Vranešević!

nalaze kamene ploče sa krstom i polumjesecom, potvrdio nam je da se, po predanju, radi o grobovima Pâve i njenoga muža (Ahmeta). Saopštio nam je da su, tokom izgradnje magis-tralnog puta od Pâvinoga Polja prema Kovrenu i Pljevljima, nakon Drugog svjetskog rata, radnici izvadili nadgrobnu ploču sa uklesanom kolijevkom i ugradili je u obližnji most, na Kovrenskoj rijeci (ne na Ljuboviđi – kako to navodi Đ. Joksimović!), nedaleko od grobova Pâve i Ahmeta. Razgovor sa S. Čabarkapom obavio sam 17. avgusta 2013. godine, u Pâvinom Polju, u prisustvu više mještana.

99 Dr Ejup Mušović: Muslimani Crne Gore od pada Zete (1499), Novi Pazar, 1997, 36.

56


Već smo ranije naveli da se u prvim verzijama predanja niđe ne pominje ime Pâvinog muža, već samo prezime – Hasanbegović. Ni Mušović u prvoj verziji ne pominje ime Pâvinog muža! U ovoj verziji predanja, prvi put se Pâvin muž pominje sa prezimenom Vranešević!

Ono što je sasvim izvjesno jeste da se događaj, koji opisuje predanje, nije mogao odigrati krajem XV vijeka, jer tada, kao što je već rečeno, nijesu postojali ni Milikići, ni Konjevići!

Zašto i kako se došlo do toga da se Pâvin muž prozove Ahmed-beg Vranešević, iako je u početku bio (bez imena) Hasanbegović?

Značajna „zasluga“ za to pripada, svakako, Đorđiju Joksimoviću, koji je osmislio ime Pâvinog muža – Ahmed, kao i mnoge druge novine (o čemu je bilo riječi u desetoj verziji predanja). E. Mušović je svoju prvu verziju predanja „dopunio“ Joksimovićevim kazivanjem, bez kritičkog preispitivanja istorijske utemeljenosti, i sve to objavio tri godine kasnije, u svojoj studiji o Muslimanima u Crnoj Gori.

2.11.1. Da li je Ahmet-paša Vranešević izmišljena ličnost?

Dodatnu konfuziju u odgonetanju istorijske utemeljenosti događaja koje opisuje predanje o Pâvi i Ahmetu, unosi sporenje istoričara u vezi sa prezimenom Ahmet(d)100-paše Vran(j)eševića. Naime, Ć. Truhelka je još 1911. godine objavio da je jednom hercegovačkom namjesniku s kraja XV vijeka bilo ime „Ahmedbeg Vranešević“101. Kasnije je to objavio T. Popović - u „Spisku hercegovačkih namesnika u XVI veku“102. U tom spisku se navodi podatak da je Ahmed-paša Vranješević (sa „nj“, a ne sa „n“) bio hercegovački namjesnik „od juna 1497. do oktobra 1500. godine“. Od Popovića su, kasnije, mnogi istraživači preuzimali i objavljivali pomenutu inforomaciju u vezi sa Ahmet(d)-begom Vran(j)eševićem, među kojima i E. Mušović.

Međutim, G. Elezović je 1940. saopštio da je Ahmed-paša Vranešević – izmišljen! To jest, da je Truhelka pogrešno preveo prezime tog paše, hercegovačkog namjesnika s kraja XV vijeka!

100 Ni ime Pâvinog muža, Ahmet(d)a, ne pišu svi istovjetno. Jedni ga pišu Ahmed, drugi Ahmet. U suštini, radi se o jednom imenu. Ahmed, Ahmet, (ar. Ahmäd), musl. muško ime – „mnogo pohvaljeni“. (A. Škaljić: Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, 75) Na prigodnoj poštanskoj marki, posvećenoj tom predanju, koju je pošta Crne Gore štampala 2012. godine, piše: Pava i Ahmet. Uprava za očuvanje kulturne baštine Crne Gore donijela je, krajem 2015. godine, odluku da se predanje o Pavi i Ahmetu proglasi nematerijalnim kulturnim dobrom države Crne Gore.

101 Dr Ćiro Truhelka: „Tursko-slovjenski spomenici dubrovačke arhive“, 16. 102 Toma Popović: „Spisak hercegovačkih namesnika u XVI veku“, Prilozi za orijentalnu

fi lologiju, Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo, 1970, 93. Popović prezime Ahmedbega piše pogrešno – Vranješević, umjesto Vranešević, kako to izvorno Truhelka prevodi.

57


U Turskim spomenicima, na strani 621, Elezović kaže: - (...) Zna se da je nekako baš u to doba u dva maha bio sandžak od Hercegovine jedan Ahmed, koji nije bio Hercegović, nego Evrenosović, a koga je Truhelka pogrešno proglasio za Vraneševića, misleći da je i on hercegovački poturčenjak103.

I B. Hrabak takođe smatra da Truhelka „nije ni izdaleka potpun i u čitanju pouzdan; pored toga, načinio je grdnu grešku mešajući Vraneše sa Avranezovićima104, potomcima Evronosa“105.

Problem je u tome što ni Elezović ni Hrabak činjenično ne potkrepljuju te svoje tvrdnje, odnosno, ne pojašnjavaju – zašto smatraju da je Truhelka pogrešno preveo ime tog hercegovačkog namjesnika?!

Obrazlažući zašto je prezime rečenog hercegovačkog namjesnika Ahmeda, preveo kao Vranešević, Truhelka pojašnjava:

-U latinskim protokolima dubrovačkog vijeća redovito se zove Auranessovich, a da to ima glasiti Vranešević možemo zaključiti po tome, što se glasoviti priorat Vrana u latinskim i talijanskim pismima zove Aurana. Od ove porodice poznate su nam sljedeće ličnosti: Već 1455. nalazimo Isabega Vraneševića, koji je bio jamačno visoki dostojanstvenik, jer mu Dubrovčani 17. aprila poslaše dara u vrijednosti od 300 perpera, dočim njegovu poklisaru dadoše 80 perpera. Godine 1485. spominje se carev sklav Ibrahim, sin Heraka Vraneša, dakle također Vranešević, koji je 5. maja donio pismo porte u Dubrovnik. Njegov otac bijaše onaj isti Herak Vraneš, koji je 1470. dolazio kao poklisar Hamzabega krajišnika u Dubrovnik i komu kasnije „datum est regimentum“ od Popova i Trebinja, te su mu Dubrovčani darovali, kada mu je ta služba povjerena, 100 perpera i 2 kavada (12. decembra 1476). U kojem je srodstvu bio sa poklisarom krajišnika Sinanbega, Vukom Vranešom, koji je 1475. dolazio posaobinom u Dubrovnik, nemogu pouzdano ustanoviti.

Pošto je Ahmedbeg Vranešević zasio na krajišku stolicu – prva vijest o tom stigla je 26. maja 1497. u Dubrovnik, - zaključilo je vijeće umoljenih 22. juna, da mu pošlje poklisare, koji će ga pozdraviti i predati mu običajne darove pod istim uvjetima, kako su 1. jula 1493. poslani poklisari na pozdrav njegovom predšasniku. Darovi su bili 1000 perpera gotova novca i dva kavada od 80 perpera, a kapidžibaši njegovom poslano je 10 dukata; primjeren dar i subaši.

103 Gliša Elezović: Turski spomenici, knj. I, sv. 1, 1348-1520, 621.104 Valjda bi se, u tom slučaju, potomci Evronosa trebali prezivati Evronosovići, a ne

Avranezovići!? 105 B. Hrabak: „Herak Vraneš“, 52.

58


Sudeći po tome možda nije smion zaključak, da je Isabeg Vranešević, što ga nagjosmo u god. 1455. bio otac Ahmedbegov a u doba, kada je ovaj zasio krajišničku stolicu, da je Isabeg bio već mrtav.

24. jula odvratio je Ahmedbeg ovo poslanstvo, šaljući svoga poklisara u Dubrovnik a za darove odužio se sa četiri serdžade, četiri zambelotta i dr. (...)

Ahmedbeg Vranešević dignut je sa Hercegovine u početku ljeta 1499. Saznajemo to iz instrukcije, koja je dana 29. jula ove godine dubrovačkim poklisarima, koji su imali poći s haračem na portu. Tu im se megju ostalim nalaže, ako bi se krajišnik Ahmedbeg za njihova boravka desio na porti, neka ga posjete i neka mu se udvaraju106.

Truhelka, dakle, jasno i detaljno obrazlaže – zašto je latinski naziv

Auranessovich preveo u Vranešević! Zašto su, onda, Elezović i Hrabak odbacili pomenuti Truhelkin prevod, bez ikakvog obrazloženja?! Sasvim je izvjesno da su time unijeli dodatnu konfuziju u odgonetanju identiteta tog hercegovačkog namjesnika i znamenite ličnosti s kraja XV i početka XVI vijeka, koja, moguće je, vodi porijeklo iz Vraneša.

Truhelka, u citiranom tekstu, pretpostavlja da bi Ahmet-beg Vranešević mogao biti sin Isa-bega Vraneševića, o kome nema pomena u crnogorskoj istoriografi ji!

No, bez obzira na to da li se Ahmet-beg prezivao Vranešević, ili ne, on se ne može vezati za događaj koji je opisan u predanju o nastanku toponima Pâvino Polje, jer Pâva potiče iz bratstva Milikića, čiji se rodonačelnik knez Milika, kao što je već rečeno, u Katastiku manastira Dobrilovina pominje početkom XVII vijeka.

2.12. Dvanaesta verzija predanja

U podužem reportažnom tekstu iz Pâvinog Polja, novinar Budo Simonović zapisuje još jednu verziju predanja o nastanku naziva toga mjesta, koja glasi:

- ...Ovdje, ustvari, i nema nijedne stope koja nema barem po dva imena i kakvu zanimljivu legendu iz toga. Jedna od najljepših i najzanimljivijih je svakako ona o imenu mjesnog centra Vraneške doline, Pavinog Polja, koja je svojevrsni spomenik jedne romantične ljubavi, a lijepa priča o tome nije, izgleda, samo plod mašte i viševjekovnog narodnog predanja.

106 Ć. Truhelka: „Tursko-slovjenski spomenici dubrovačke arhive“, 216, 217. Truhelka navodi da su se prvi turski upravitelji Hercegovine zvali vojvodama, poslije nose naslov krajišnika, kasnije imaju naslov sandžaka krajišnika, a tek u XVI vijeku „dolazi u običaj naziv krajišnika ili sandžaka hercegovačkog“. (Isto, 15)

59


Jedan od marljivih hroničara ovog kraja, Đorđije Joksimović, tragajući po arhivima i konsultujući istoričare, došao je do podatka da je ovaj kraj pao pod Turke 1465. godine107, a knez Herak Vraneš postao turski vazal. Njegova dva sina, Stjepan i Ljubo, primili su islam. Od njih je posebno brzo uznapredovao Ljubo, koji je postao Ibrahim-paša i dobio položaj ’carskog kancelara’.

Ljubo, odnosno, Ibrahim je imao dva sina, Skendera i Ahmeda. Ahmed se školovao u Carigradu i, ističući se bistrinom i sposobnošću, takođe dogurao do paše, ali nikada nije zaboravio rodni kraj, pa mu je sultan ispunio želju i postavio ga za hercegovačkog sandžak-bega, sa sjedištem u Foči.

U narodnom predanju, u kazivanju ponajstarijih Pavinopoljaca ..., Ahmet beg jeste bio neki potomak Heraka Vraneša, ali je on, po tim pričama, kao dijete jedinče nekakve sirote udovice, otet i odveden u Tursku. Dok se školovao i pripremao za janičare, u maglovitim sjećanjima je uporno čuvao i tajio uspomenu na rodni kraj, na prekrasne široke livade i šumovita brda Vraneške doline, na bistru, plahovitu Ljuboviđu i posljednji očajnički vrisak kojim ga je ispratila ojađena majka.

Kada je dogurao do paše, izmolio je kod sultana da mu na upravu da taj nemirni hercegovačko-sandžački kraj, krijući da i sam potiče otuda.

107 Nakon propasti nemanjićke države, bjelopoljski kraj je bio u posjedu Vuka Brankovića, nakon čijeg sloma (u jesen 1396. godine) Osmanlije zaposijedaju dijelove srednjeg Polimlja, đe je, kako se smatra, Branković i pružao posljednji otpor Osmanlijama. Iste te (1396) godine Os-manlije su zauzeli trg Brskovo. Bihor su zauzeli 1455, a tvrđavu Mileševo, trg Prijepolje i Pljevlja - 1465. godine. Osmanlije su, prije svega, nastojali da zauzmu važnije saobraćajnice, odnosno karavanski put koji je išao prema Brskovu i Dubrovniku. Otuda ta naizgled nelogičnost - da su Osmanlije, prodirući iz pravca Male Azije, Brskovo zauzeli gotovo sedamdeset godina prije Prijepolja (Mileševa) i Pljevalja, i gotovo šezdeset godina prije Bihora.

Često je ranije navođeno da je današnje područje Vraneške doline, odnosno nekadašnja župa Ljuboviđa, potpalo pod osmansku vlast 1465. godine. Međutim, Mehmed II (Osvajač) je ”u proljeće 1455. godine”, s vojskom krenuo u osvajanje jednog od najznačajnijih gradova Srbije – Novog Brda, koji je bio najveće rudarsko središte srednjovjekovne Srbije. Grad je osvojen 1. juna 1455. godine. Nakon toga, ubrzo je osvojena čitava Despotovina – Prizren, Prizrenac, Trepča, Priština i Peć. U istom pohodu, Osmanlije su pokorile i Bihor, Plav, Budim-lju, Lim (ova župa se prostirala od sela Crnče, iznad Zatona, do Ravne Rijeke) i Ljuboviđu. Osmanlije su, dakle, tom prilikom pokorile Oblast Brankovića i cijelu oblast stare Raške, kojoj je pripadala i župa Ljuboviđa. Deset godina kasnije (1465), Osmanlije su pokorile i oblasti koje su pripadale Kosačama – Prijepolje, Pljevlja...

Granica između oblasti Despotovine i Kosača išla je od manastira Morače, preko kolašinske Bistrice (“Быстρица”), potom je prolazila lijevo od Prošćenja (“Προстiяныъ”) i planine Konj (“Кοнь”), koji su bili u sastavu Despotovine, zatim niz Taru, prema manastiru Dobrilovina (“Дοбρиxьнина”), koji je bio u sastavu Oblasti Kosača, a onda je naglo savijala udesno, prema Obodu (danas dio sela Potrk), nastavljajući, potom, između današnjeg Ko-vrena i Kozica (“Koznik”) i dalje prema Komaranu i Mileševu – što pokazuje karta granice između Despotovine i Kosača. (H. Šabanović: Bosanski pašaluk, 33; Ž. Šćepanović: Srednje Polimlje i Potarje, 53, 67, 87; B. Šekularac – M. Premović: Crnogorsko Polimlje u srednjem vijeku, 24, 90, 94, 95; Dr Miloš Luković: “Jugoistočna granica srednjovjekovne Hercegovine”, Vidoslov, 2009, 124-125)

60


Veliki padišah mu je ispunio želju i Ahmed-beg se obreo u Vranešu, s potajnom nadom da će naći majku i zateći je živu. Zalazio je, zato, po selima, obilazio sabore i teferiče, raspitivao se ko je sve platio ’danak u krvi’ i čija su djeca odvedena u tursko ropstvo. Tako je, izgleda, doznao i utvrdio ko bi mogla biti njegova majka. Uvrebao zgodu i jednog dana tajno posjetio iznemoglu staricu, koja je dotrajala u samoći, jadikujući za jedincem. Kada je upitao da li bi mogla prepoznati sina, starica mu je navodno kroz suze ispričala da je imao mladež ispod lijeve sise. Beg je onda raskopčao košulju i pao majci u naručje.

Sin je majci, navodno, tada povjerio još jednu veliku tajnu: da je na saboru kod crkve Ljuboviđe sreo lijepu Pavu Milikić, ćerku carskog beratlije (činovnika), Milike Milikića (kasnije su se ti Milikići prozvali Konjevići), da mu od tada dan i počinje i svršava s njom u mislima, ali da zorna vlahinja neće ni da čuje za njega kao drugovjerca.

Ganuta sinovljevom patnjom zbog neuzvraćene ljubavi, makar i po cijenu da se otkrije velika tajna o begovom porijeklu i sina zauvijek izgubi, majka je izgleda negdje ugrabila zgodu i Pavi ispričala ko je Ahmed-beg. To je omekšalo srce ljepotice i ona je pristala da se uda za Turčina, ali samo pod uslovom da zadrži svoju vjeru.

Beg je pristao i ispoštovao Pavinu želju i dok god je bila živa, njegovi sejmeni su je, svake nedjelje, svakog sabornog dana, pratili do crkve Ljuboviđe i drugih bogomolja i saborišta u okolini.

I po ovoj legendi, Pava je rodila tri sina – Muša, Hasana i Dauta, od koji će kasnije postati tri glasovite turske porodice – Mušovići, Hasanbegovići i Dautovići. Ostatak priče o Pavinoj smrti na porođaju, begovoj naredbi da se sahrani na pravoslavnom groblju i po pravoslavnim običajima, da i on kad umre počiva pored nje, i u legendi je istovjetan sa onim što zbore istorijska fakta108.

U tekstu se dalje navodi da u tom kraju „živi sjećanje na dobrotvorstva Ahmed-bega, po kojima se u njegovo vrijeme narod ovog kraja nije ni osjećao rajom“.

Autor teksta (B. Simonović) kombinovao je kazivanje Đorđija Joksimovića, koje smo već komentarisali, s predanjem koje je zapisao od mještana – Pavinopoljaca, koja se međusobno značajno razlikuju, što stvara izvjesnu konfuziju.

U svakom slučaju, i u tom tekstu se nastavlja sa dopričavanjem predanja o nastanku imena Pâvino Polje. Tako se prvi put pominje da je Ahmed-beg kao dijete („jedinac“) odveden u janičare („od nekakve sirote udovice“); potom, da je Pâva kćer Milike (a ne Nikole!) Milikića109; da su

108 Budo Simonović: „Zapis iz Pavinog Polja – Ni zbog bega se nije prevjerila“, dnevni list Dan, 16. i 17. januar, 1999, 16.

109 Pâva nikako ne može biti kćer kneza Milike, rodonačelnika Milikića, jer među 14

61


dva (a ne jedan) sina kneza Heraka Vraneša prešla na islam, itd. Novi su i detalji koji opisuju dolazak (povratak!) Ahmed-bega u Vraneš, traženje svoje majke, zaljubljivanje i ženidba sa Pâvom..., o čemu nadahnuto pripovijeda novinar Simonović.

U nastavku teksta, Simonović zapisuje da „legenda dalje kazuje da je 1537. godine u Vranešku dolinu banuo nekakav skadarski paša, silnik i zlotvor, da umiri tamošnju raju“, i nastavlja:

- Brzo je, po prilici, uvidio da ovdje, uistinu, i nema raje, pa se zaputio kod Ahmed bega da ga izrezili zbog njegove mekosrcosti i popustljivosti prema narodu. Kad je bio blizu crkve Ljuboviđe, konj pod pašom se, navodno, uplašio od odsjaja sunca sa pozlaćene jabuke na kubetu crkve pod pozlaćenim krstom. Bijesni i pretili vranac je planuo u stranu, paša je pao s njega na glavu i na mjestu ostao mrtav. Ubrzo potom je stigla turska kaznena ekspedicija koja je, pored ostalog, od temelja srušila ovu Nemanjinu zadužbinu.

Ovo kazivanje nesumnjivo podsjeća na predanje o „nekom knezu Milikiću“, koji je išćerao turskog pašu iz Vraneša, koju je zapisao i objavio Đukan Joksimović 1936. godine (vidi petu verziju predanja). Problem je, prije svega, godina koja se navodi kao vrijeme navodne posjete „skadarskog paše“ Vranešu. Naime, na osnovu kazivanja da je „1537. godine u Vraneš banuo nekakav skadarski paša...“, te da se „zaputio kod Ahmed paše“, zaključuje se da je, u to vrijeme, Ahmed-paša bio hercegovački namjesnik - sandžak-beg. To ne može biti tačno jer je, po dubrovačkim dokumentima, hercegovački namjesnik od „maja 1533. do novembra 1537. godine“ bio Piri-beg, a „od novembra 1537. do maja 1541. godine Bali-beg“110. Ovo se, dakle, možda dogodilo, ali kasnije, mnogo kasnije ...

Simonović navodi podatak da je u pavinopoljskom groblju, pored Crkve, sahranjen Ramo D. Hasanbegović Sejdović, za koga navodi da je „jedan od direktnih potomaka Pâve i Ahmed bega, odnosno, njihovog sina Hasana“. The tombstone of Ramo Hasanbegovic Sejdovic in the cemetery of Pavino Polje. (Foto: Milanka (Konjević) Joksimović)

2.13. Dvije nove verzije predanja u rodoslovu Joksimovića iz Vraneša

U rodoslovu Joksimovića, Vraneška kolijevka, navode se dvije nove verzije predanja o nastanku imena Pâvino Polje. Za prvu verziju autor

članova iz njegove kuće, popisanih u Katastiku manastira Dobrilovina, nema imena Pâva. (B. Šekularac: Dobrilovina i dobrilovinski katastik, 57.)

110 T. Popović: Isto, 96.

62


(Lj. Joksimović) navodi da je zapisao kazivanje „Lazara Joksimovića sa Gorica, koji je rođen 1883. godine, u Goricama, i koji je čuo od Vide, kćerke Tanasija Joksimovića, unuke kneza Joksima“, a koje je „potvrdio Muraga Mušović iz Bijelog Polja“ – čime autor sugeriše da je predanje istorijski utemeljeno, i ono glasi:

Spomenik Rama Hasanbegovića

Sejdovića u pavinopoljskom groblju. (Foto:

Milanka (Konjević) Joksimović)

Most na Kovrenskoj rijeci, kod Pavinog Polja (Foto: 2008)

63


- Na sadašnjoj Jocovini ispod Žubera, živela111 je Anđelija Joksimović, sa sinom Miljanom, starim 14 godina. Kako je turski paša upisao Miljana da ga vodi u janičare, Anđelija ga na brzinu oženi Pavom, kćerkom Nikole Konjevića iz Bijelog Potoka. No, i pored toga, Turci Miljana povedu u Carigrad, gdje je završio školu i dobio čin paše. Prilikom pokreta Osmanlija i osvajanja prema zapadu, u Vraneš sa vojskom naiđe i Miljan – sada Ahmet-paša, te se sa vojskom ulogori ispod Lise. To se mjesto i sada zove Čadorište. Prepoznao je kućicu na Jocovini, i od Turaka iz Vraneša sazna da u njoj živi Pava sa svekrvom Anđelijom Joksimović, kojoj su sina odveli u janičare. Ahmet-paša jedne večeri kradom ode u tu kuću. Pava je prepoznala Miljana i to kazala svekrvi, nakon čega ga ona zamoli da zavrne rukav od lijeve ruke i upita ga da li je on njen sin Miljan, što on i potvrdi, govoreći joj da to nikome ne smije reći jer će ga Turci ubiti.

Ahmet paša je u Vranešu ostao dva mjeseca, kradom se sastajući s Pavom. Kada je sa vojskom pošao, Pava mu saopšti da je trudna, pa joj Ahmet ostavi amanet da ako rodi sina, da mu da ime Asan, a ako rodi kćerku, da joj da ime Muša, jer u Carigradu ima sina Asana i kćerku Mušu. Pavi ostavi ferman na zemlju u Mahali i Joksimovo polje pod Draškovinom, a da se ne zaboravi Pavino ime, najljepšem dijelu Vraneške doline dade ime Pavino Polje.

Prema predanju, Pava je rodila dva sina, kojima je dala imena Hasan i Mušo, od kojih su kasnije nastali Mušovići i Hasanbegovići. Od Muša se razvilo veliko bratstvo Mušovića u Crnoj Gori, gdje postižu visoka zvanja i ugled kako u otomanskoj upravi tako i u Kneževini Crnoj Gori, a ostalo je zabilježeno da su Nikšićem upravljali skoro 200 godina112. Asanovo potomstvo Hasanbegovići ostaju u Župi Vraneš preuzimaju većinu posjeda kneževa iz bratstva Joksimovića i drugih koji kod njih postaju čivčije.

U predanju je ostalo sačuvano da je Pava ostala u pravoslavlju do smrti, iako se drugi put udala za nekog islamiziranog čovjeka sa ovog područja, sa kojim je imala sina Dauta, od koga su kasnije nastali Dautovići113.

Za drugu verziju predanja o nastanku imena Pâvino Polje u Rodoslovu Joksimovića isti autor navodi da je zabilježena „prema pamćenju starinaca, o porijeklu Joksimovića u Ljubišu, koje je zapisao Dobrivoje (1906) sin Krstov (1881), unuk Petrov (1856), praunuk Pavlov (1825), čukun unuk

111 Sve verzije predanja prenošene su bez pravopisnih intervencija. Inače, u ovoj knjizi često se miješaju ekavica i ijekavica.

112 Mušovići su bili nikšićki kapetani od 1714. do 1835. godine, kada postaju muselimi grada Nikšića, do njegovog osvajanja od strane Crnogoraca, početkom septembra 1877. go-dine. Pogrešno se piše i (tadašnji) naziv države Crne Gore – nije Kneževina, već Knjaževina Crna Gora!

113 Lj. Joksimović: Vrneška kolijevka – bratstvo Joksimovića iz Vraneša, Bijelo Polje 2004, 38.

64


Avramov (1784), sin Joksimov (1720)“ - što bi, valjda, takođe trebalo da znači da je istoriski utemeljeno, a glasi:

- U Crnoj Gori, kod Pavina Polja živio je pop Joksim sa ženom Pavom i djecom. Pop je ili umro ili poginuo a Pava mlada i lepa osta udovica. U Pavu se zagleda Turčin – beg, tražeći da se uda za njega. Posle navaljivanja i na zahtjev Pavin da ne mijenja vjeru, Turčin pristane, Pava se uda po drugi put, a beg u znak zahvalnosti, polje koje je bilo Joksimovo, dade da se od tada zove Pavino Polje. Za Pavinu djecu iz braka sa popom Joksimom to bude velika sramota te jedne noći potovare konje sa stvarima i poteraju stoku te pređu u Srbiju – Ljubiš, gdje i sada žive114.

U obje navedene varijante predanja, autor se poziva na kazivanje izvjesnih osoba, kojima saopštava geneaologiju, sve do kneza Joksima, sa očiglednom namjerom da naglasi kredibilnost izvora, odnosno da uvjeri čitaoca u istorijsku utemeljenost upravo te verzije predanja. Međutim, te dvije verzije predanja su toliko različite, da nemaju gotovo ništa zajedničko – osim imena Pâve! Što znači da makar jedna verzija predanja mora biti u cjelosti izmišljena! I treća verzija predanja, objavljena u citiranom Rodoslovu (priča Đorđija Joksimovića, vidi desetu verziju), takođe je potpuno različita od pomenute dvije, a i za nju autor tvrdi da je istorijski utemeljena! To, dalje, znači da barem dvije, od navedne tri verzije, moraju biti potpuno izmišljene! Očigledno je da takve nelogičnosti i netačnosti, kojima obiluje pomenuti rodoslov (Vraneška kolijevka), autora (Lj. Joksimovića) mnogo ne zabrinjavaju!

Logično pitanje koje se ovđe nameće jeste: ukoliko je makar jedna od citirane dvije verzije predanja, koje su zapisane u Rodoslovu Joksimovića, istorijski utemeljena - zašto je, onda, Pâvino Polje dobilo ime po Pâvi?!

Autor ne pojašnjava šta je tog Miljana, koji je primio islam, navelo da navodnu imovinu svojih predaka pokloni Pâvi, sa kojom je, navodno, bio „na brzinu oženjen“?! Zar ne bi bilo logičnije da pomenuta oblast zadrži naziv „Joksimovo polje“, jer je Joksim bio i „vraneški knez“, nego da se preimenuje u Pâvino polje?! Odnosno, zašto je (islamizirani) Miljan Joksimović „zaboravio“ na Joksimoviće i zanemario kneza Joksima (od kojeg, po predanju, Joksimovići vode porijeklo), i njegovo polje (kako se, navodno, ranije zvalo to mjesto), preimenovao u – Pâvino Polje?! Zašto je tom Miljanu Pâva bila toliko važna da joj pokloni polje svojih predaka, i još ga nazove njenim imenom, ako pritom gotovo nije sa njom ni živio zajedno i za koju nije znao da li će mu ostaviti potomstvo?!

Dodajmo da ne postoji niti jedan relevantan dokaz da se u bilo kom istorijskom periodu Pâvino Polje nazivalo Joksimovo polje! Niti je to čak

114 Isto, 281.

65


logički moguće – jer je Pâva vjerovatno bila savremenik Joksima, koji će, na intervenciju svog islamiziranog brata (ili sina) kod sultana, postati vraneški knez, i vjerovatno tada i dobiti velike posjede, o kojima autor (Lj. Joksimović) piše u Rodoslovu Joksimovića.

Na kraju, nameće se novo pitanje – zaključak: da li je ta opasnost od odvođenja u janičare bila povod islamizacije nekog Joksimovića, za koga će se kasnije udati Pâva?

U ovim dvijema verzijama karakteristična je težnja autora da sadržaj predanja iz početnih verzija, đe se navodi da je Pâva ostavila svom mužu posjede u nasljedstvo, potpuno izokrene.

U Rodoslov nije uvrštena verzija predanja o nastanku imena Pâvino Polje, koju je 1939. godine zapisao (bratstvenik!) Đukan Joksimović (vidi petu verziju predanja), koja govori o tome da je islamizirani Pâvin muž obezbijedio Joksimu (rodonačelniku Joksimovića) kneževsku titulu („begovstvo“) u Vranešu, što autoru Rodoslova (LJ. J), iz nekih razloga, očigledno nije išlo u prilog.

Dodajmo i to da je pomenuti tekst u knjizi propraćen poznatom fotografi jom dva groba, ispod koje piše: „Pavin grob i grob njenog drugog muža“115.

Za razliku od autora Rodoslova Joksimovića (LJ. J), koji porijeklo svoga bratstva (preko Heraka Vraneša, od kojeg navodno potiču) veže za četiri najznačajnije dinastije na prostorima Crne Gore i Srbije – Vojislavljeviće, Crnojeviće, Petroviće i Nemanjiće116, Đukan Joksimović kaže da su svi Joksimovići porijeklom iz Buča kod Berana, te da potiču od Joksima, zvanog „Bandula“, iz plemena Mijanovića, bratstva koje je nastalo od Mija, jednog od trojice sinova Vasovih – osnivača Vasojevića117. Iz Vasojevića su se, prema Đukanu Joksimoviću, Joksimovići raselili prema Zlatiboru, Ljubišu, Kragujevcu, Svilajncu, Užičkoj Požegi, Kosovu Polju, Metohiji, Makedoniji i Vojvodini i svima je „ostalo u predanju da su tu doselili od Vasojevića“.

- Svi raseljeni Joksimovići iz Buča, većinom, a iz Pavinog Polja, manjinom, vežu svoje porijeklo od plemena Joksimovića i da svi skupa, prema očuvanoj narodnoj tradiciji potiču od Vasojevića Sava ‘od Sjenice

115 Isto, 38.116 Vraneški Joksimovići svoje porijeklo, osim za kneza Heraka Vraneša, vezuju i za četiri

najznačajnije dinastije sa prostora Crne Gore i Srbije: Nemanjiće, Petroviće, Crnojeviće i Vojislavljeviće, što je nemoguće dokazati! (Lj. Joksimović: Vraneška kolijevka, vidi: Ro-doslovne tabele)

117 Đukan N. Joksimović: Porijeklo plemena Joksimovića, Ivangrad, 1968., 3-12. Za zajedničkog pretka bratstava Joksimovića-Delevića-Mićovića-Markovića, autor navodi Ra-doslava, zvanog „Rabljen“, koji, kako kaže, potiče iz „plemena“ Mijomanovića. (Isto, 3)

66


i grada Dubnice’ – kaže Đukan Joksimović118.

Grigorije Božović navodi da su vraneški Joksimovići „doseljeni po predanju iz Vučitrna, pa čak po glasu toga predanja da su i rod Brankovićima“. Navodi da Joksimovića u Pâvinom Polju „ima sad pedeset i sedam kuća, a njihovih rođaka po Starom Vlahu (Taslaci), oko Užičke Požege i po Toplici. Prezime im je staro više od 250 godina i došlo im je od kneza Joksima“119.

Ž. Šćepanović za vraneške Joksimoviće kaže da „postoje neke indicije da su starog stočarskog (vlaškog) roda Vraneši“120. Navodi da je, kroz brojna predanja, prisutna težnja „svih Nikšića i nekih drugih brdskih plemena, da svoju prošlost vežu za Nemanjiće“, što, kako kaže, „predstavlja ozbiljnu smetnju da se iz ovih predanja izvuče zrnce istine“. Takav slučaj (vezivanja porijekla za Nemanjiće) prisutan i kod onih bratstava „za koja se pouzdano može reći da su vlaškog (stočarskog) porijekla“. Šćepanović dodaje da su „dio Potarja i srednjeg Polimlja naselili vlasi Nikšići, Vraneši i drugi – preplavili su župske predjele ovog regiona, pa je zbog toga, što za Turke predstavlja odstupanje od uobičajene prakse, stara župa Brskovo nazvana vilajetom, kasnije nahijom Nikšići, a dio župe Ljuboviđa – Vranešom“121.

M. Vojinović navodi da su Mušovići i Hasanbegovići porijeklom od Joksimovića.

-Od Joksimovića se odvojila jedna grana i prešla na islam, pre

skoro 400 godina. Najviše je Mušovića bilo oko kolašinskih polja i u Nikšiću. Tu su bili kapetani skoro 150 godina, sve do 1. septembra 1877. godine, do oslobođenja Nikšića od Turaka. Posle toga, Mušovići su se razišli po mnogim mestima. Osman Mušović (1848) sa jednim rođakom je prešao u Vraneše i tu držao han. Osmanov sin Ćazim sa tri rođaka je došao 1916. godine u Pljevlja. Tu su se bavili trgovinom. Osmanovi sinovi su: Alija, Ćazim, Raif i Duljko. Ćazimovi sinovi su: Izet, Alija i Osman... Hasanbegovići su držali skoro čitav Vraneš i Stožer. Na Stožeru im je bio katun. Prezime su dobili po Hasanu, njihovom rodonačelniku. Bili su bogati; imali su 18 čitluka koji su obrađivali sa slugama i oko 300 čivčija122.

118 Isto, 12.119 G. Božović: Isto, 140, 142. Ovo predanje se ne pominje u Rodoslovu Joksimovića.

Navođenje starosti bratstva Joksimovića („više od 250 godina“) poklapa se sa istorijskim činjenicama o njihovom nastanku - krajem XVII vijeka.

120 Ž. Šćepanović: Srednje Polimlje i Potarje, 111.121 Isto, 64, 66.122 M. Vojinović: Pljevaljski kraj, 327-328, 331. Vojinović zapisuje predanje, po kome su

„Hasanbegovići (su) imali mnogo zlata, koje su držali sa pasuljom u džakovima, jer zlato u pa-sulju ne vlaži. Jedanput su prodali jedan džak pasulja u kome je bilo mnogo zlata. Bili su veoma ugledni pa su neki drugi bratstvenici uzimali njihovo prezime - Hadžići, Hadžovići i Sadikovići.

67


Pisanje o prošlosti Vraneške doline tokom posljednjih decenija XX i početkom XXI vijeka, često se svodilo na bajkolike priče, koje sa stvarnim događajima iz prošlosti toga kraja nemaju gotovo nikakve veze. Ideološka i mitomanska opterećenost, potom težnja da se svemu što pripada tome kraju dâ veći značaj nego što mu objektivno priliči, kao i falsifi kovanje prošlosti - osnovne su karakteristike brojnih publikacija koje su se u navedenom periodu bavile prošlošću Vraneške doline. Takođe, porijeklo mnogih značajnih istorijskih ličnosti (često i legendarnih), kao i vladarskih porodica, naknadno je dovođeno u vezi sa Vranešom (Vraneškom dolinom), iako sa tim područjem stvarno nemaju bilo kakve veze! Prisutna je i težnja pojedinih bratstava na tome području da svoje porijeklo vezuju za Nemanjiće, Kosovo, ili, pak, za kosovske junake iz legendi, ne vodeći računa o tome da je takvo tumačenje u suprotnosti sa istorijskim činjenicama, a i elementarnom logikom.

Bez osjećaja za mjeru i bez želje da svoje pisanje potkrijepe provjerenim istorijskim izvorima, pojedini hroničari, brojnošću i učestalošću svojih (takvih!) napisa, stvorili su iskrivljenu sliku ne samo o prošlosti naroda ovog kraja, već i o njegovoj sadašnjosti!

2.14. Petnaesta verzija predanja

Korak dalje u ispredanju priče o nastanku imena Pâvino Polje otišao je P. Bošković, koji u monografi ji pavinopoljskih škola nastavlja dopričavanje i dopisivanje ovoga predanja/legende, pa navodi da je „Ahmed, sin islamiziranog Ibrahima (sina Heraka Vraneša), jedno vrijeme upravljao nahijom Ljuboviđom“!

Dalje kaže da o Ahmedu Vraneševiću „živi istinita priča, koja se temelji na istorijskoj istini“ i nastavlja:

- S obzirom na jake veze Heraka Vraneša sa Portom, njegov unuk Ahmed je izučio visoke škole u Istanbulu i po završetku imenovan na dužnost hercegovačkog sandžak-bega, koji se pominje već 1500. godine. Na jednom saboru u Gornjem Vranešu zagledao se u ljepoticu Pavu iz kneževske kuće Milikića – Konjevića iz Bijelog Potoka. Pava je pristala na brak kada joj je otkrio svoje srpsko porijeklo i obećao joj da joj neće mijenjati vjeru i ime. Svoje obećanje Ahmed je ispoštovao. Pava mu je rodila tri sina: Muša, Hasana i Dauta, od kojih su Mušovići, Hasanbegovići i Dautovići. Za vrijeme Ahmeda Vraneševića u Vranešu se turska vlast nije osjećala.

Kod Hasanbegovića su, krajem prošlog (XIX - prim. V.K.) veka dolazile age i begovi iz Bijeloga Polja na izlet i lov. Dolazili su i Pljevljaci...“ (Isto, 331)

68


Crkve i manastiri okupljali su srpski narod kao ikad, vršili obrede i sijali svojom svetosavskom svjetlošću. Knezovi, potomci Herakovi, od kojih su Joksimovići, carskim beratom, koji im je kod sultana obezbijedio Ahmed-beg Vranešević, dobijaju samoupravu za Vraneš i od tada iz te porodice bili su beratlijski knezovi i imali velike povlastice123.

Očito je da je P. Bošković drugu verziju predanja E. Mušovića nadogradio novim detaljima. Za Ahmed-pašu Vraneševića, za kojeg nije jasno utvrđeno ni da je postojao124, kaže da je „jedno vrijeme upravljao nahijom Ljuboviđom“ – što je istorijski potpuno neutemeljeno! Autor „zna“ i da se „u vrijeme njegove vladavine turska vlast nije osjećala“, da su „crkve i manstiri srpski narod okupljali kao ikad, vršili obrede“, te da su „sijali svojom svetosavskom svjetlošću“.(?!)

Ako se u prvim verzijama Pâva prezivala Milikić, Đorđije Joksimović je „prezvao“ u Konjević, P. Bošković kao da želi pomiriti različita viđenja, pa Pâvi navodi dva prezimena: Milikić - Konjević.

Autor navodi i da je paša obezbijedio kod sultana da Joksimovići dobiju „samoupravu nad Vranešom“, što bi trebalo da znači da su Joksimovići, intervencijom paše, postali vraneški knezovi (identičan podatak saopštio je i Đukan Joksimović, 1939). Međutim, problem je u tome što se knez Joksim, od kojeg, po predanju, vode porijeklo Joksimovići, prvi put pominje 27. X 1684. godine125! Dakle, u drugoj polovini XVII vijeka, a ne krajem XV, kako se zaključuje na osnovu ove verzije predanja!

I u ovoj verziji predanja nedostaje suštinski dio: kako je nastalo ime Pâvino Polje?

Treba napomenuti da više puta pominjana monografi ja Pâvino Polje i njegove škole sadrži brojne neistine i falsifi kate u vezi sa prošlošću pavinopoljskog kraja, među kojima je i ta da crnogorska dinastija Petrović, navodno, vodi porijeklo iz Vraneša, od Heraka Vraneša126; potom, da je Stari Vujadin porijeklom sa Kovrena, od Kojovića127; da je Jug Bogdan vladao župom Ljuboviđa128; da je srpski car Lazar od Bijelog Polja i sl.

O tome da su Petrovići „potomci Heraka Vraneša“ kazuje i Lj. Joksimović129, zatim, P. Bošković130, kao i E. Mušović131. Autori se, pritom,

123 R. Medojević: Pavino Polje i njegove škole, 683. 124 Vidi pojašnjenje „Da li je Ahmet-paša Vranešević izmišljena ličnost?“125 G. Elezović: Turski spomenici..., 866.126 Tekst Đorđija Joksimovića u monografi ji Pavino Polje i njegove škole, na str. 62, u kojem

izmišlja i pet sinova Heraka Vraneša.127 R. Medojević: Pavino Polje i njegove škole, 72.128 Isto, 686.129 Lj. Joksimović: Vraneška kolijevka, vidi rodoslovne tabele.130 P. Bošković: Za ponos i pamćenje, Bijelo Polje 2002, 30.131 E. Mušović: Muslimani Crne Gore od pada Zete 1499, 37

69


pozivaju na navodno pisanje Konstantina Jirečeka u Istoriji Srba.Međutim, „problem“ je u tome što poznati češki istoričar Konstantin

Jireček u svojoj dvotomnoj Istoriji Srba132 čak i ne pominje termine Vraneši (pleme), Vraneška dolina, Herak Vraneš i sl. Samo na jednom mjestu pominje Herakoviće (i to u knj. I, na str. 75), đe kaže da „crnogorska kraljevska porodica spada u pleme Njeguši, u bratstvo Herakovića, po kojima se zove jedno od deset sela u Njegušima, a čini porodicu (kuću) Petrovića“. Ista rečenica ponavlja se i u Jirečekovoj Istoriji Srba, knj. II, na strani 43. Ništa više!

Iscrpne podatke o porijeklu bratstva Petrović – Njegoš, naučno fundirane, možemo naći kod R. Kovijanića, koji navodi podatak da se u kotorskim arhivima predak Petrovića, Đurđe (Đurađ) Bogutov(ić), sa svojim sinovima Vukcem, Radinom, Herakom, Pribilom i Ostojom, pominje 1. marta 1399. godine u Drobnjacima133. Prije toga su, kaže, živjeli u Bosni, po nekim predanjima u okolini Travnika. Kovijanić dalje kaže da su od Heraka, Bogutova sina, nastali Herakovići, preci Petrovića, te da se (Herak) pominje 1441. godine u kotorskim arhivima, kao stanovnik Njeguša134.

V. Miljanić navodi podatak da su Petrovići, kada su krajem XIV vijeka došli u Muževice, pod planinu Njegoš, slavili drobnjačku (plemensku) slavu Đurđevdan, a prisluživali Savindan. „Vjerovatno su napustili Muževice i planinu Njegoš 1465. godine, na što su bili prisiljeni padom Onogošta s okolinom pod tursku vlast“, kaže Miljanić135.

2.15. Šesnaesta verzija predanja

Novinar Pobjede Vasko Radusinović u svojoj reportaži iz Vraneške doline, 1998. godine, zapisuje i predanje o nastanku toponima Pavino Polje:

-Zlatna dolina ima u svako doba godine svoje čari i darove. Ljepote joj, zaista, nadaleko nema. Znala je to dobro i ljepotica Pâva Tomašević kada je zaljubljenom begu Hasanbegoviću obećala da će mu ljuba biti, pod uslovom da jedan dio ove ljepote, na obalama rijeke, nazove Pâvinim Poljem.

Ljubav nije imala očiju i silni beg je pristao i na ovo. Iz braka vlahinje i kaurina rodio se jedinac, priča nam legendu o postanku Pâvinoga Polja

132 K. Jireček: Istorija Srba I, II, (prevod i dopuna–Jovan Radonić), Slovo ljubje, Beograd 1978.133 Risto Kovijanić: Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima, (XIV-XVI vi-

jek), knj. I, Istorijski institut SR Crne Gore, Cetinje 1963, 44.134 Isto, 46.135 Vojislav Miljanić: „Ka rasvjetljavanju nekih detalja iz života predaka Petrović – Njegoš

za vrijeme boravka ispod planine Njegoš“, Istorijski zapisi, 3-4, Titograd 1989, 23.

70


publicista i novinar Mihailo Ašanin. Završilo momče vojne škole u Turskoj, vratilo se kasnije u zavičaj, svjestan ko je i odakle je. Majci nikada nije zabranio da štuje svoju vjeru. Umrla je Pâva kad je bog sebi prizvao, a njen, možda i po nevolji životni saputnik, predajući dušu Alahu tražio je da ga sahrane pored voljene žene. Eto im i dan danas grobnice u Pâvinom Polju, jedna pored druge. Na jednoj krst, na drugoj polumjesec a u dolini iznad koje su sahranjeni svoj život živi Pavino Polje i Pavinopoljci136.

Mihailo Ašanin: „Ovdje su sahranjeni Pava i beg

Hasanbegović“ (Ilusrtacija Pobjede)

Mihailo Asanin: “Pava and Uz ovu reportažu iz Vraneške doline, objavljena je i fotografi ja

Mihaila Ašanina, pored grobova Pâve i njenog muža, kome se ime ne navodi.

Sedam godina kasnije, Radusinović je ponovo pisao reportažu iz Vraneške doline, u kojoj je objavio gotovo identičnu verziju predanja o nastanku imena Pâvino Polje. Ona glasi:

- ...Da ovom (Vraneškom) dolinom ne duvaju vjetrovi koje ovamo po izdaleka šalje Bjelasica, Vraneš bi se zvala (valjda, zvao! - prim. V. K.) Zlatež. Zlatna dolina ima u svako doba godine svoje čari i darove. Ljepote joj, zaista, nadaleko nema. Znala je to dobro i ljepotica Pava Tomašević

136 Vasko Radusinović: „Darovi zlatne doline“, dnevni list Pobjeda, 11. oktobar 1998, str. 10.

71


kada je zaljubljenom begu Hasanbegoviću obećala da će mu ljuba biti - pod uslovom da jedan dio ove ljepote, na obalama rijeka, nazove Pavinim Poljem. Ljubav nije imala očiju a silni beg je pristao i na ovo. Iz braka vlahinje i kaurina rodio se sin jedinac, pričaju danas legendu o postanku Pavinog Polja brojni i publicisti i novinari iz ovog kraja...

Legenda opet kaže da je njihov sin, momče, završio vojne škole u Turskoj i vratio se kasnije u zavičaj, svjestan odakle je. Majci nikada nije zabranio da poštuje svoju vjeru. Umrla je Pava kad je Bog sebi prizvao, a njen, možda i po nevolji životni saputnik, predajući dušu Alahu, tražio da ga sahrane pored Pave. Danas u Pavinom Polju dvije ploče od kamena, jedna pored druge. Na jednoj krst, na drugoj polumjesec, a u dolini iznad koje su sahranjeni život žive Pavino Polje i Pavinopoljci137.

Novinar Radusinović pogrešno upotrebljava riječ kaurin, kada kaže „iz braka vlahinje138 i kaurina“... Kaurin (kaur, isto što i đaur) – na persijskom znači nemusliman, nevjernik, hrišćanin139. A Pavin muž, kao što se i u ovoj verziji predanja kaže, nije bio kaurin (hrišćanin), već musliman!

Sa ovom verzijom, nastavlja se domišljanje i dopričavanje predanja o nastanku imena Pâvino Polje. Prvi i jedini put se, u ovoj verziji, za koju autor navodi da je pričaju „brojni i publicisti i novinari ovog kraja“, Pâva, navodno, prezivala Tomašević! Takođe, njen uslov da se uda za bega Hasanbegovića (kome se ne pominje ime) gotovo je nevjerovatan – da se polje nazove njenim (Pâvinim) imenom – i to unaprijed?! Očigledno je da je potpuno izvrnut onaj dio priče iz ranijih varijanti predanja, đe se kaže da je „Pâva ostavila amanet da joj se ime ne zaboravi“.

137 Vasko Radusinović: „Životni vjetrovi Vraneške doline“, dnevni list Pobjeda, 18. 12. 2005.138 Često se, tokom ranijih vjekova, za hrišćansko stanovništvo na širem prostoru Balkana

upotrebljavao naziv „vlah“ (sa malim, ili velikim „V“). O tome ko su, u etnogenetskom smislu, bili „Vlasi“ („vlasi“), istoričari često daju različit odgovor. U Vojnoj Enciklopediji navodi se da je „najčešće mišljenje da je u pitanju naziv kojim su Južni Sloveni, posle doseljenja na Balkan-sko poluostrvo, nazivali starosedeoce – kolonizirane Romane, romanizirane Ilire, Tračane i druge narode. Sloveni su to ime preuzeli od Germana i Vizantinaca. U srednjovekovnim spomenicima ime Vlah se upotrebljava i za Italijane... Najčešći naziv Vlah je za ljude roman-skog (rumunskog) porekla i jezika koji, uglavnom, žive kao stočari po brdskim krajevima od Makedonije do Kvarnera“. (Vojna Enciklopedija, knj. 10, Beograd, 1967, 587.)

U Enciklopediji Jugoslavije, za pojam „Vlah“ kaže se da je taj termin „prvobitno podra-zumijevao naziv za romanske narode uopšte – Talijane, Francuze“... Navodi se da je „Vuk (Karadžić) opazio da se Vlah prenosi i na Srbe i pravoslavce uopšte“, te da „u Bosni i Herce-govini muslimani i katolici zovu pravoslavce Vlasima. Srednjovjekovni Vlasi bili su pretežno pokretno stanovništvo, nomadskog karaktera... Nigdje u Srednjoj Evropi Vlah ne znači soci-jalni položaj, ...to značenje karakteristično je za Balkan“. (Enciklopedija Jugoslavije (glavni ure-dnik Miroslav Krleža), knjiga 8, Zagreb, 1971, 514.) Za mnoge vlastelinske porodice smatra se da su vlaškog porijekla – Balšiće, Crnojeviće, Kosače...

139 A. Škaljić: Turcizmi, 246.

72


Navodi i da je Pâva sa svojim (neimenovanim) mužem imala jednog sina, za kojeg naglašava da „majci nikada nije zabranio da poštuje svoju vjeru“! Zašto bi Pâvi njen sin zabranio da poštuje svoju vjeru, ako joj je muž (a njegov otac) dopustio da ostane u pravoslavnoj vjeri!? Ovđe je uočljivo da je karikirano interpretiran i onaj dio ranijih verzija predanja, đe se kaže da su sinovi voljeli svoju majku Pâvu, vodili je u crkvu itd, a da je paša pristao da Pâva (kao uslov njenog pristanka na udaju) zadrži svoju vjeru.

Grobovi Pave i njenog muža (Ahmeta)The tombs of Pava and her husband (Ahmet)

Autor (V. Radusinović) u drugom dijelu teksta ostavlja mogućnost da je Pâva „možda i po nevolji“ bila udata za bega Hasanbegovića, čime stvara dodatnu konfuziju u tekstu! Zašto „po nevolji“, ako se prethodno kaže da je tražila od bega da čitavo polje (unaprijed!) nazove njenim imenom!? Ukoliko bi, dakle, sudili na osnovu ove verzije predanja, Pâva se nije udala „na silu“, već je brak, moglo bi se reći, „trampila“ za (njen) naziv mjesta!

2.16. Sedamnaesta verzija predanja

U Istorijskom leksikonu Crne Gore, pod odrednicom „Mušovići“, u kontekstu priče o porijeklu toga bratstva, zabilježeno je i predanje/legenda o Pâvi i Ahmetu. Ona glasi:

- Prema tradicionalnim tumačenjima koja se oslanjaju na predanja i legende, Mušovići vode porijeklo od islamiziranog unuka kneza Heraka Vraneša, Ahmed paše Vraneševića. Knez Herak je stajao na čelu džemata u župi Ljuboviđi, koja se pominje 1477. Nešto kasnije, on se pominje kao knez Trebinja i Popova polja. Imao je dva sina, Ljuba i Đurađa. Ljubo je prihvatio islam i dobio ime Ibrahim. U braku je imao dva sina, Skendera

73


i Ahmeda. Ahmed je završio vojnu školu u Carigradu i stekao zvanje paše. Po sopstvenoj želji postao je hercegovački sandžak-beg. Oženio se kćerkom vlastelina Nikole Konjevića, Pavom. Uslov da bi se djevojka udala za čovjeka ’druge vjere’, bio je da ona ne mijenja vjeru. U braku sa Ahmed pašom Vraneševićem, Pava je dobila tri sina: Muša, Hasana i Dauta, od kojih su Mušovići, Hasanbegovići i Dautovići. Predanje kaže da su trojica sinova izuzetno voljeli majku Pavu, pa su po njenoj smrti ispoštovali i amanet koji je ostavila - ’da joj se ime ne zaboravi’. Poštujući majčinu želju, sinovi su veliko polje, koje je bilo u sastavu njihovih posjeda, prozvali Pavino polje, koje i danas postoji u bjelopoljskom kraju140.

Dodaje se da o porijeklu Mušovića ima i drugih predanja, među kojima je i ono koje je zabilježio Petar Šobajić - da Mušovići vode porijeklo od Mahmudbegovića iz Peći (koje smo ranije interpretirali i komentarisali – viđi osmu verziju predanja).

Bez namjere da se ozbiljnije pozabavi istorijskom osnovanošću tog predanja (legende), autor odrednice o Mušovićima u Leksikonu je prepričao kazivanje E. Mušovića – i to drugu verziju predanja, iz 1997. godine. Mušović je, kako smo ranije pojasnili, tu verziju u značajnoj mjeri preuzeo od Đorđija Joksimovića, odustajući od svoje prve verzije, objavljene 1981.

Koliko je neprecizno urađen ovaj prilog u Leksikonu možda najbolje ilustruje podatak da je, kako se navodi, „knez Herak stajao na čelu džemata u župi Ljuboviđi, koja se pominje 1477.“! U Popisu Hercegovine iz 1477. godine ne pominje se župa Ljubovića, već nahija Ljuboviđa! Nahijom se nazivala određena terotorijalna jedinica u vrijeme osmanske vlasti, koja se obično podudarala sa teritorijom nekadašnje srednjovjekovne župe – kako se zvala prije dolaska Turaka141. Turske nahije Vraneš i Ljuboviđa nastale su cijepanjem teritorije srednjovjekovne župe Ljuboviđa. Smatra se da Vraneš kao srednjovjekovna župa nije postojao142.

Još jedna nepreciznost i netačnost tiče se pominjanja kneza Heraka Vraneša. Naime, kaže se da se „nešto kasnije“ (nakon Popisa iz 1477) Herak Vraneš pominje kao „knez“ Trebinja i Popova Polja, što nije tačno! Nigdje u istorijskim izvorima se ne navodi da je Herak Vraneš bio „knez“ Popova i Trebinja!

Herak Vraneš je dva puta dobijao od Turaka na upravu Popovo i Trebinje. Prvi put oduzeta mu je uprava (timari) 25. VI 1473. godine, i data izvjesnom Jusufu, „kulu Ishak paše“, s obrazloženjem da (knez Herak) „nije došao na pohod protiv Uzun Hasana“143. Nakon tri godine, („kada je

140 Istorijski leksikon Crne Gore, Daily Press - Vijesti, Podgorica 2006, 900.141 A. Aličić: Poimenični popis vilajeta Hercrgovina, 53, 657.142 Ž. Šćepanović: Srednje Polimlje i Potarje, 53.143 Uzun Hasan bio je najveći protivnik Osmanovića u istočnoj Anadoliji. Kada je Mehm-

74


s Porte donio berat“ od 20 - 29. X 1476), Herak ponovo zadobija upravu nad „nahijama Trebinje i Popovo“144. Već naredne, 1477. godine, „u ljeto“, Turci su oduzeli Heraku Vranešu ove posjede, bez jasnijeg razloga za to145.

B. Hrabak navodi da su Turci dali „na upravu“ Heraku Vranešu Popovo Polje i Trebinje, i precizira „da nije određen karakter (Herakove) državine (te) oblasti“. Hrabak ne pominje da je Herak Vraneš bio „knez“ Popova Polja i Trebinja. Pominju se dva termina – „uprava“ i „državina“, kao oblik vladavine Heraka Vraneša Popovim Poljem i Trebinjem. Hrabak navodi da je „Herakova vlast počivala na neturskom upravnom uređenju“, te da je njegova uprava nad Popovom i Trebinjem „značila svojevrsnu državinu i samostalnost u opštem okviru Osmanskog carstva“146.

Autor odrednice Mušovići u Leksikonu očigledno je po inerciji prihvatio da je Herak Vraneš, koji je bio knez u nahiji Ljuboviđi, bio i knez Popova Polja i Trebinja (što bi trebalo da znači da je imao isti karakter vlasti), za šta ne postoje istorijski dokazi.

Ni N. Filipović ne navodi da je Herak Vraneš bio „knez“ Popova i Trebinja, već da je njemu (Heraku) „dodijeljena uprava“ nad pomenutim oblastima147. Hazim Šabanović takođe kaže da je Herak Vraneš „držao Trebinje i Popovo sa još nekim selima“, odnosno, da ih je „dobio privremeno, kao timar“, niđe ne pominjući da je bio knez u tim oblastima148.

Još jedna nepreciznost ili nepoznavanje činjenica ogleda se u dijelu teksta đe se kaže da se knez Herak Vraneš pominje kao „knez“ Trebinja i Popova polja, „nakon popisa iz 1477. godine“?! Knez Herak je izgubio rečene posjede (Trebinje i Popovo) prije okončanja pomenutog popisa! Šabanović navodi podatak da je popis Hercegovačkog sandžaka okončan

ed II Osvajač uzeo istočnu Karamaniju, Uzun Hasan se opredijelio za oštriju politiku, tako da se oko 1471. godine problem Karamanije pretvorio u ozbiljnu prijetnju osmanskoj sili. Uzun Hasan, koji je u to vrijeme, pored istočne Anadolije, vladao i Iranom, postao je zastrašujući neprijatelj Osmanlija. Ušao je u savez sa Venecijancima, kojima je obećao da će im poslati trideset hiljada vojnika. Odredbe ugovora sklopljenog između Uzun Hasana i Venecije protiv Osmanlija predviđale su da Uzun Hasanu pripadne cijela Anadolija, pod uslovom da ne gradi utvrđenja na morskoj obali. Uzun Hasanova vojska je, sa pojačanjima koja su mu uputili Karamanidi, istjerala Osmanlije iz Karamana i krenula na Bursu. Mehmed II je slomio in-vaziju Uzun Hasana i Karamanida. Sultan Mehmed II je, pored regularne vojske, među svojim muslimanskim i hrišćanskim podanicima prikupio dobro plaćene trupe, a regrutovao je i po dvojicu boraca iz svakog hrišćanskog sela na Balkanu. Sa Uzun Hasanom se sukobio kod Eufrata i 11. avgusta 1473. godine zadao mu konačni, poražavajući udarac u bici za Baškent. Uzun Hasan je umro 6. januara 1478. godine. (Halil Inaldžik: Osmansko carstvo – klasično doba 1300-1600, Utopija, Beograd, 2003, 42, 322)

144 N. Filipović: „Vlasi i uspostava timarskog sistema u Hercegovini“, 150, 171.145 B. Hrabak: Herak Vraneš, 54, 58, 63.146 Isto, 53 – 64; B. Hrabak: Iz starije prošlosti Bosne i Hercegovine, Knj. III, Beograd 2004, 184. 147 N. Filipović: „Vlasi i uspostava timarskog sistema“, 150. 148 H. Šabanović: Bosanski pašaluk, 136

75


16. XII 1477. godine149, a Heraku su oduzeti posjedi, kao što smo prethodno kazali, u ljeto iste godine, dakle, nekolika mjeseca prije okončanja Popisa!

U nastavku priloga (o „Mušovićima“) u Leksikonu kaže se da „navodi pojedinih istoričara, koji su se bavili istraživanjem porijekla porodice Mušovića (valjda hoće reći bratstva Mušovića – prim. V. K.), upućuje na zaključak da su oni potomci kneza Joksima Vraneškog, koji se pominje u istorijskim izvorima iz XVI vijeka“. I dalje dodaje da se „osnovano pretpostavlja da su dva njegova sina prihvatila islam i da su oni rodonačelnici Mušovića i Hasanbegovića“...150.

Već smo detaljno obrazložili ko je i kada izmislio da se knez Joksim iz Vraneša pominje u XVI vijeku („1514. godine“).

2.17. Osamnaesta verzija predanja

Predanje o Pâvi i Ahmetu, odnosno, predanje o nastanku imena Pâvino Polje saopštio nam je i Momir Savov Milikić (Konjević). U tome bratstvu postoji uvjerenje da je Pâva od Milikića. Predanje glasi:

- Pava je kćerka vraneškog kneza Nikole Milikića. Nikola je potomak vojvode Milike, koji je, po predanju, poslije Kosova doselio iz Drobnjaka u Vraneš. Je li on bio njegov sin, ili unuk – ne zna se tačno!

Tu je, kako se priča, zatekao neka stara plemena – Guske151 i Mataruge152.

149 Isto, 137.150 Istorijski leksikon Crne Gore, 900, 901.151 Nema istorijskih podataka da su Guske živjele u Vranešu. Guske su potomci starog

plemena Kriča, njihovo prethodno stanište bio je Drobnjak. Po predanju, koje kazuje Andrija Luburić, sin kričkog vojvode Kaloke bio je oženjen kćerkom drobnjačkog kneza Simeuna Kosorića. (Prepričavajući isto predanje, Luburić pravi zbrku pa, na strani 48 iste knjige, kaže da je u pitanju kćer kneza Mirka Kosorića, koju su Drobnjaci, navodno, morali dati, jer su ih Kriči prethodno potukli u borbi.) Treće godine po svojoj ženidbi, sin vojvode Kaloke krene sa ženom i sinčićem u tazbinu, u Drobnjak. U Bukovičkoj gori, dočeka ga od starosti oslijepljeli drobnjački vojvoda Lapac Kosovčić. Kada se sastanu, zagrle se, i vojovoda Lapac mu nožem razbuči drob i ubije ga. Starog vojvodu odmah ubije sluga poginulog drobnjačkog zeta, a njegova žena, odiva Kosorića, sa maloljetnim sinčićem, pobjegne u rod – u Drobnjake. Od tog đeteta postalo je bratstvo Guske. Tada su, navodno, okolna plemena nazvala Novljane pogrdno Drobnjacima, zbog toga što su razbučili drob svome zetu, i to još prekršivši zadatu vjeru. Taj naziv je, kaže Luburić, bio zadugo pogrdan. Po drugoj verziji, Drobnjak je dobio ime po tome što je to pleme u jednoj bici pogubilo Husref–bega, te da su mu izvadili i sahranili drob, dok mu je tijelo prenešeno i sahranjeno u Sarajevu. (Andrija Luburić: Drobnjaci, pleme u Hercegovini, Beograd 1930, 48, 52, 240.)

Luburić smatra da su Kriči „onaj dio naroda Mataruga, koji se (...) nakon pogibije mataruškog kralja Sumora povukao u krajeve oko rijeke Tare“. (Isto, 17)

Božidar Šekularac smatra da su Kriči „bili hrabro pastirsko pleme, starosjedioci u predjelu Jezera, odakle su ih potisnuli hrišćani Drobnjaci prije 1390. godine“. (B. Šekularac: Katastik, 43).

152 Mataruge su staro, poromanjeno ilirsko pleme (Vlasi), srodnici Španja, pleme stočara, koji su naseljavali pašne visoravni na području Durmitora, Volujaka, Golije, Somine i Pustog Lisca. Prvi put se u kotorskim spomenicima javljaju krajem XIV vijeka. (R. Kovijanić: Pomeni crnogorskih plemena, II, 166.)

76


A Vraneš se ranije zvao Zlatež. Car Lazar kad je kupio vojsku na Kosovo, iz Zlateža nije bio niko došao, tada ih je car Lazar prokleo: ’Dabogda se više ne zvao Zlatež, već bio vran kao gavran’. I tako se prozvao: vran - Vraneš.

Narod, koji je prethodno živio u Vranešu, isčezao je i Vraneš je ostao nenaseljen, tako da je vojvoda Milika sa njegovom brojnom porodicom - koliko ih je bilo, ne zna se - zauzeo ‘od Tare do Lima’. A centralna naseobina mu je bila Vraneš. I od njega je Pava...

Ona se udala za popa Joksimovića, koji se zvao Ljubo. On se poturčio i dobio ime Ibrahim-beg. Poslije je otišao u asker - tursku vojsku. Pošto je bio školovan pop, odmah su ga unaprijedili i dobio je zvanje bega.

Dvanaest godina je bio odsutan u Carigradu. Poslije dvanaest godina došao je, kao paša, da učini tevtiš153. Ulogorio je kod crkve u Vranešu - bila je tu crkva Nemanjića, koja je kasnije srušena, pa obnovljena, a posvećena je Velikoj Gospođi.

Njegova žena, Pava, živjela je sa njegovom majkom u Draškovini, đe su živjeli Joksimovići – drugo bratstvo po redu koje je naselilo Vraneš, nakon Milikića154. Ne kazujući vojsci i pratnji kud ide, paša je otišao do kuće i našao majku i ženu. Pitao je majku - koga ima, ona mu je rekla da ima snahu i sina, koga su odveli u asker. Rekla je da joj se sin nije javljao dvanaest godina i da ne znaju ništa o njemu.

Paša je, tada, pitao majku: po čemu bi sina poznala? - Imao je pramen, kao od ovce bijeli, na mišici desne ruke - kazala

mu je majka, koja nije prepoznala sina, jer se vremenom izmijenio - bio je obučen u raskošno odijelo, kako i priliči paši, zato ga nijesu poznale ni majka, ni žena.

Paša je rekao: može li ova nevjesta da mi pospe vodu, da uzmem abdest? Ona je rekla da može i Pava je uzela bokal vode i pošla iza kuće da pospe paši da se umije. On je zasukao rukav košulje, koja je bila od malteza (svile), i ukazao se taj pramen na desnoj ruci. Kad je Pava to viđela, shvatila je da je to njen muž. Otrčala je u kuću i rekla majci – evo ti sina! Kad je ona to čula, od sreće joj je srce stalo!

Paša je, sa Pavom, sahranio svoju majku po pravoslavnim običajima, kod crkve u Vranešu (Pavinom Polju). Ubrzo mu je stigla naredba da se preseli sa vojskom na drugo mjesto. Kod Pave je prespavao nekolike noći. Kada ga je Pava pitala – šta ako nam se rodi dijete?, on je odgovorio: ako

153 Tevtiš, teft iš (arapski) – inspekcija, izviđanje, pregled (A. Škaljić: Turcizmi..., 606). V. Ćorović izvršiti tevtiš - prevodi kao „popis stanovništva za harač“. (V. Ćorović: Istorija Srba, knj. III, 155.)

154 Joksimovići nikako ne mogu biti „drugo bratstvo koje je naselilo Vraneš“, jer knez Mi-lika, od koga su nastali Milikići, pominje se početkom XVII vijeka, a knez Joksim, od koga su nastali Joksimovići, prvi put se pominje 1684. godine. To bi značilo da su u Vranešu osamde-setak godina boravili samo Milikići – što je logički neprihvatljivo i realno nemoguće!

77


bude muško, dadi mu ime Hasan, a ako bude žensko - kako god ti želiš! Pava je, onda, tražila da joj ostavi neku uspomenu. On je rekao: ovo polje neka se zove tvojim imenom – Pavino polje. Tako je to i ostalo.

I poslije je Pava, iz jednog bremena, rodila tri sina, kojima je dala imena: Mušo, Hasan i Daut. Od njih su Mušovići, čuveni kapetani nikšićki i kolašinski, Hasanbegovići, koji su vladali Vranešom, i Dautovići. Kažu da je taj paša i kasnije dolazio i da je sa Pavom imao kćerku. Pava je tada na porođaju umrla, a i to je dijete ubrzo umrlo. Kolijevka je u tom groblju bila sahranjena pored Pave, na čijem grobu je uklesan krst.

Prije nego što je umro, paša je ostavio amanet da se sahrani pored Pave, i ene mu i danas ploča pored Pavine, sa uklesanim polumjesecom. Kada su zidali most preko Ljuboviđe, ploča sa uklesanom kolijevkom je uzeta i uzidana u taj most. Kasnije je neko, poslije Drugog svjetskog rata, da bi napravio grobnicu sebi, iznio te dvije ploče iz groblja, koje su bile pored Crkve, i bacio ih na mjesto đe i danas stoje – okrenute ukoso. I tu, vjerujem, nema danas nikavih ostataka...155

Ova verzija je svojevrsna kompilacija predanja koje su zapisali Momir Sekulić i Đorđije Joksimović (vidi šestu i desetu verziju), s tim što je unekoliko iskarikirana (kada je u pitanju način prepoznavanja Pâvinog muža, itd) i domišljena netačnim detaljima vezanim za Milikiće. Naime, Milika, rodonačelnik Milikića, nije bio vojvoda, kako se navodi u ovoj verziji predanja, već je u Katastiku manastira Dobrilovina, u selu Bijeli Potok upisan kao knez, početkom XVII vijeka!

Za razliku od mnogih drugih krajeva u Crnoj Gori, u Vranešu se dugo zadržala ustanova kneza. V. Karadžić u Danici (1827, 97) kaže da „u Ercegovini, đe se narod zbog ratova nije tako često pretresao, ima knezova (koji se onamo zovu i vojvode) s beratima više, kojije familije stotina godina stoje“. B. Đurđev takođe naglašava da se „ustanova kneza, kao feudalno-plemićke titule samo retko gde održala i to većinom kratko vreme“156. R. Rotković smatra da su slovenski preci današnjih Crnogoraca iz prapostojbine (Polablja) sa sobom donijeli titulu kneza (koja, kako kaže, potiče od gotskog - kunings, odnosno staroslovenskog - knęз), dok su Srbi i Hrvati došli s avarskim titulama župana i bana157. G. Elezović, pak, kaže da su titulu kneza u početku, kod nas nosili i muslimani – do kraja XV vijeka, i dodaje da je „duže vremena knez bio neka vrsta administrativne vlasti ranga po prilici današnjeg sreskog poglavara, dok ga nije zvanje vojvode zamenilo. Tokom vremena, dakle, vlast se sa kneza, kao i vojvode

155 Razgovor sa Momirom Savovim Milikićem (Konjevićem) obavljen je oktobra 2009. godine, u Podgorici.

156 Branislav Đurđev: O knezovima pod turskom upravom, IČ, SANU, Beograd 1949, 16157 R. Rotković: Odakle su došli preci Crnogoraca, 201.

78


uostalom, sužavala i smanjivala, dok nije spala na rang običnog glavara crnogorskog plemena“158.

Sve ukazuje na to da su rang i ovlaštenja (nahijskog) kneza i vojvode vjerovatno bili izjednačeni. Ovđe valja dodati da su svi knezovi, u XVI i XVII vijeku, bili beratlijski, odnosno da su vladali sa sultanovom dozvolom, što potvrđuju i Elezović, i Đurđev i Vuk Karadžić, te da im je berat (dozvola) izdavan na prijedlog kadije159.

I u ovoj varijanti predanja prisutna je težnja da se događaji, na neki način, vežu za Kosovski boj. Čak i da jeste „vojvoda“, odnosno knez Milika, doselio iz Drobnjaka u Vraneš160, on se nikako ne može vezati za vremenski period kada se dogodio Kosovski boj (1389), jer se knez Milika pominje u Katastiku početkom XVII vijeka! Mnogi segmenti ovog predanja se ponavljaju iz ranijih verzija, koje smo već komentarisali.

Ovđe se pominje i legenda o nastanku imena Vraneš: o navodnom prokletstvu „cara“ Lazara („zbog nedolaska u boj na Kosovo“), koja se često interpretira kao istinit događaj, što je, svakako, činjenično neutemeljeno. Interesantno je da će se naći poneki znalac koji će ustvrditi da je sudbinu Kosovske bitke ključno odredio nedolazak Vranešana (zapravo, „Zlatežana“) u boj! U više navrata istoričari su dokazivali da se Vraneš nikada nije zvao Zlatež.

B. Šekularac kaže da „kao što je župa Tarski Nikšići dobila ime prema novodoseljenim Nikšićima, tako i vraneška župa dobija ime po imenu roda Vraneši“161. Isto tvrdi i H. Šabanović162. Prepričavajući legendu o nastanku imena Vraneš, Ž. Šćepanović kaže da „ako bismo ovom predanju tražili istorijsku osnovu, onda bismo je, možda, trebali tražiti u saradnji vlaha Vraneša sa Turcima, vrlo prisnoj u to prvo vrijeme turske vlasti. Mogućno je da je zahvaljujući tome i došlo do izdvajanja nekih džemata vlaha iz nahije Ljuboviđa i obrazovanja posebne nahije Vraneš, da kasnije Ljuboviđa, po svoj prilici, i nestane, što bi, vjerovatno, trebalo da znači sticanje neke benefi cije od strane vlaha Vraneši“163.

Teško je dokučiti pravi razlog zašto se srpski srednjovjekovni knez Lazar često oslovljava carskom titulom, kao što je to slučaj i u ovom kazivanuju (M. Milikića)! Lazar Hrebeljanović, koji je predvodio srpsku vojsku u Boju na Kosovu, nije bio car, već knez! V. Ćorović navodi da

158 G. Elezović: Turski spomenici, 850159 B. Đurđev: isto, 14. 160 Po predanju, preci Milikića (Konjevića) iz Vraneša doselili su se iz Drobnjaka. To pre-

seljenje desilo se vjerovatno još u XV vijeku. Dakle, mnogo prije nego što se u istorijskim izvorima pominje knez Milika, rodonačelnik vraneških Milikića i Konjevića.

161 B. Šekularac: Katastik, 39.162 H. Šabanović: Bosanski pašaluk, 166.163 Ž. Šćepanović: Srednje Polimlje i Potarje, 64.

79


„knez Lazar ne nastavlja punu tradiciju nemanjićke Srbije“. „To pokazuje, najpre, njegova titula, koja nije ni carska ni kraljevska; zatim, ni pokušaji, s njegove strane, da počne jače delovanje prema južnim granicama. Na račun turskih vazala Mrnjačevića i Dejanovića“, kaže Ćorović164.

Takođe je potpuno nelogičan dio priče u kome se kaže da se „pop Joksimović“, za koga se, navodno, Pava već bila udala, „poturčio“ i otišao u tursku vojsku. Nije jasno, tj. logički utemeljeno: zašto se i Pâva (koja bi, po ovoj verziji, morala biti popadija) nije „poturčila“, ako je to već uradio njen muž – „pop Joksimović“?! Šta je to „popadiju“ Pâvu nagnalo da „iznevjeri“ muža, odnosno, da ostane u pravoslavnoj vjeri, a da, istovremeno, istog tog (islamiziranog) muža strpljivo čeka dvanaest godina kod kuće, sa svekrvom, ne znajući, pritom, ni da li će ga ikad više viđeti?!

Problematična je i priča oko „uzimanja abdesta“. Uzeti avdest (abdest, avdes) – znači obredno pranje pred molitvu165. Ako je, dakle, jasno da se avdest „uzima“ pred molitvu, nije jasno, niti je logično - zašto je paša, kako proističe iz ove verzije predanja, došao baš uoči molitve (namaza) da posjeti majku, pa je tražio da „uzme avdest“, nakon čega je, slijedeći obred, vršio molitvu (tj. klanjao) pred majkom?! Teško je zamisliti situaciju u kojoj islamizirani sin (a koji je pritom, navodno, bio i pop) nakon dugogodišnjeg izbivanja i povratka, pred majkom vrši molitvu! Ili, bolje reći, utrefi da obraduje i posjeti majku baš uoči molitve, pa mora ispoštovati vjerski običaj – i klanjati?!

Nelogična je i priča oko pokazivanja biljega: zašto, recimo, paša nije odmah rekao svojoj majci da je njen sin, ako mu je bilo jasno da nosi taj biljeg, već je sačekao da to Pâva primijeti, dok mu posipa vodu da „uzme avdest“?!...

U nekoliko varijanti predanja pominje se da je paša nastojao „krišom“ da se prikrade do svoje kuće i da potraži majku, da navodno ne bi vojska saznala ko je i odakle je. Zašto bi paša to krio od vojske, ako je i sam sultan morao znati ko je on?! A biti pravoslavnog porijekla nije bilo kažnjivo u Osmanskom carstvu – naprotiv! Brojne su (islamizirane) znamenite turske vojskovođe – paše i veziri, ratnici i diplomate, koji su pravoslavnog (hrišćasnskog) porijekla iz naših krajeva.

Interesantan detalj koji saopštava M. Milikić (Konjević) jeste da su nakon Drugog svjetskog rata nadgrobne ploče Pâve i njenog muža, koje su se do tada nalazile pored (pavinopoljske) Crkve u groblju, izmještene da bi

164 V. Ćorović: Istorija Srba, knj. II, 139. Ćorović navodi podatak da je Konstantin Dejanović ’“ugostio tursku vojsku koja je preko njegove oblasti polazila na Kosovo i dao joj je i svoje pomoćne čete“. (Isto knj. II, 141)

165 A. Škaljić: Turcizmi, 66.

80


neko napravio grobnicu. Te nadgrobne ploče, kaže, prebačene su na mjesto đe se danas nalaze, ali ispod njih, po njegovom uvjerenju, ne postoji grob, niti bilo kakvi ostaci. Takođe navodi da je i kamena ploča, na kojoj je bila uklesana kolijevka, uzeta i uzidana u most preko rijeke Ljuboviđe.

Priču o postojanju nadgrobne ploče sa uklesanom kolijevkom, koja je nakon Drugog svjetskog rata ugrađena u obližnji most, potvrdili su nam i mještani Pâvinoga Polja, o čemu je bilo riječi u komentaru desete verzije predanja. No, oni (stariji) mještani, koji su nam potvrdili tu priču, kategorično su tvrdili da se, „otkako oni pamte“, nadgrobne pločne Pâve i njenoga muža nalaze na istom mjestu đe i danas!

81


3. ZAKLJUČAK

Piča o ljubavi Pâve i Ahmeta najpoznatije je predanje s područja današnje Vraneške doline, što više od tri vijeka odolijeva zaboravu. Uobličeno je literarno i s jasno izraženom poentom – kako je nastao naziv Pâvino Polje. Decenijama privlači znatiželju brojnih hroničara i istoričara, koji su ga često interpretirali na svoj način, dodajući ili oduzimajući mu detalje, što je ovu priču vremenom učinilo bitno različitom od one koja se pominje u prvim zapisanim verzijama predanja s početka XX vijeka.

Predanje, kako se vjeruje, opisuje događaj iz prošlosti Vraneša, koji se vezuje za đevojku Pâvu, po kojoj je, nakon što je mlada umrla, čitav kraj dobio naziv – Pâvino polje (Pâvino Polje). Pâvina prerana smrt predstavlja ključni momenat koji predanje usmjerava ka poenti – da se po njoj prozove neko polje! Da nije bilo tog dramatičnog događaja (Pâvine prerane smrti), vjerovatno bi se priča o ljubavi Pâve i nekog „turskog“ paše (Ahmeta) vremenom rasplinula i nestala u istorijskom kovitlacu konstantnih ovdašnjih previranja i sukoba. Tok istorijskih (budućih) događaja odredio bi (izvjesno drugačiji) i naziv tog mjesta – koje se danas naziva Pâvino Polje.

U namjeri da odgonetnemo istinitost događaja koji je opisan u priči o Pâvi i Ahmetu, sakupili smo osamnaest varijanti toga predanja, koje su do sada zapisane i objavljene – od prve, s početka XX vijeka, sve do najnovijih verzija, zapisanih početkom XXI vijeka. Hronološkim iznošenjem i uporednom analizom svih njegovih verzija, viđeli smo kako se predanje dopričavalo i dopisivalo, odnosno kako je vremenom dobijalo nove, često potpuno iracionalne oblike, po želji i potrebi zapisivača, a moglo bi se reći – i vremena. Naime, predanje, kako je opisano u njegovim prvim verzijama, tokom posljednjih nekoliko decenija nadograđeno je „novim“ detaljima, koji nemaju istorijsko utemeljenje, niti se logički mogu „uklopiti“ u pomenuti događaj. Tako je ovo predanje, domišljanjem i dopričavanjem, vremenom izgubilo svaku realnu vezu sa mogućim istorijskim događajem iz prošlosti Vraneša, i preraslo - u legendu.

Prvo predanje o nastanku imena Pâvino Polje zapisano je u salnami (godišnjaku) Kosovskog vilajeta za 1901. godinu, dok je, godinu kasnije, tu priču zabilježio Tanasije Pejatović, koji navodi da je predanje, koje je on zapisao, takođe objavljeno u salnami Kosovskog vilajeta (ne kazujući za koju godinu).

82


Za ta dva predanja, osim činjenice što su objavljena prije više od sto godina, važno je i što su zapisana na turskom jeziku, što će reći da je predanje bilo rašireno i opšteprihvaćeno. Iako su obje varijante predanja kratke – oblikovane u svega nekoliko redova, iz djelova te priče mnogi će, kasnije, nadograđivati i ispredati neke „svoje“ verzije toga događaja iz prošlosti Vraneša.

U tim dvijema verzijama govori se o tome da je „prije nekolike stotine godina, to polje (misli se na prostor koji obuhvata današnje naselje Pâvino Polje) pripadalo nekakvoj đevojci po imenu Pâva“. U prvoj verziji, Pâva se udala za „nekog mještanina Hasanbegovića“ pa, pošto je mlada umrla, svu njenu zemlju je naslijedio njen muž, a njoj za spomen „polje i selo u njemu prozvani su njenim imenom“.

U drugoj verziji je skoro identična priča koja, na izvjestan način, samo pojašnjava situaciju: da je Pâva bila kćerka - jedinica „nekakvog bogatog čovjeka“; da se udala za nekog plemića (H)Asanbegovića, te da mu je nakon prerane smrti ostavila svu naslijeđenu zemlju. U toj verziji je precizirano da je Pâvin muž, u znak zahvalnosti, zemlju koju je od Pâve naslijedio prozvao – Pâvino polje (kaže se: „tu zemlju prozva Pâvino polje“).

U drugoj verziji, koju je Pejatović objavio, navodi se da je Pâva prihvatila islam, što možemo smatrati pogrešnom interpretacijom turskog zapisa ili nedovoljnom informisanošću zapisivača (turskog hroničara). Na to jasno ukazuje i samo ime Pâva, koje je hrišćansko. I na nadgrobnim pločama, za koje se vjeruje da su Pâve i njenog muža (Ahmeta), jasno se uočavaju vjerska obilježja – Pâvin grob je sa uklesanim reljefnim krstom, a grob njenog muža – sa polumjesecom.

U tim prvim dvijema varijantama ne pominje se ime Pâvinog muža, samo se navodi da je mještanin – (H)Asanbegović, a u drugoj varijanti - i da je plemić! To će biti zgodna osnova da se kasnije razvije priča koja, ali samo u nekim segmentima, ima logičko i, vjerovatno, istorijsko utemeljenje - o njegovom prelasku na islam, odlasku na školovanje u Tursku, vraćanju u Vraneš sa dostojanstvom paše (generala), susretu sa Pâvom itd.

Da predanje o nastanku toponima Pâvino Polje ima istorijsku utemeljenost, potvrđuje nam i kazivanje Ahmet-bega Mušovića, koje je zabilježio poznati helenista i profesor sa američkog Univerziteta Harvard Milman Peri, u Bijelom Polju, jula 1935. godine. Ahmet-beg saopštava da Mušovići vode porijeklo iz Pâvinoga Polja, od Pâve i njenog muža, turskog ofi cira, kome ne navodi ime. Ahmet-beg navodi da je Pâva rodila četiri sina: Muša, Hasana, Dauta i Selmana, od koji su nastala četiri bratstva - Mušovići, Hasanbegovići, Dautovići i Selmanovići. No, pouzdano znamo

83


da Selmanovići vode porijeklo iz Kuča. Takođe se navodi da je Pâva ostala u svojoj vjeri i da je sahranjena po hrišćanskim običajima. I u ovoj verziji predanja navodi se da je Pâva imala velike posjede, koje je donijela u miraz, koji će, kasnije, biti prozvani njenim (Pâvinim) imenom.

U svim kasnijim varijantama predanja biće dilema oko toga – čija je bila ta zemlja (posjedi), i zašto je „paša“ prozvao „nečiju“ zemlju po Pâvi?! Zapravo, samo će Žarko Šćepanović napisati da su u pitanju „združeni posjedi“ koje je Pâvin muž prozvao po njoj, dok se u svim kasnijim verzijama potpuno gubi podatak da je Pâva imala posjede (polje, imanje), koje je „donijela“ u miraz svome mužu.

Četvrtu verziju predanja zabilježio je Grigorije Božović, u putopisu iz Vraneša, objavljenom u beogradskoj Politici 1936. godine, u kojoj se prvi put pominje Pâvino prezime – Milikić, kao i ime njenog muža – Šeho-paša. No, sasvim je izvjesno da je ime njenog muža izmislio vodić G. Božovića kroz Vranešku dolinu, kojemu je bilo ime - Šeho (Muslić), i koji je izmislio i to da Muslići vode porijeklom od Pâve i njenog muža, kako bi se pred strancem podičio porijeklom svoga bratstva. (Za Musliće se, takođe, pouzdano zna da vode porijeklo iz Kuča.) G. Božović sa velikim pijetetom piše o Pâvi i njenom mužu. U ovoj verziji prvi put se pominje da je Pâva rodila tri sina – Muša, Hasana i Dauta, od kojih su nastali Mušovići, Hasanbegovići i Dautovići.

U petoj verziji predanja, koju je zabilježio Đukan Joksimović 1939. godine, saopštava se više podataka o tom događaju. Već u toj verziji prisutna je razrađena priča o odlasku i povratku, kako se navodi, islamiziranog Joksimovića – paše, te o njegovoj ženidbi s Pâvom, kćerkom „nekog kneza Milikića“. Đukan Joksimović smatra da je paša, nakon ženidbe sa Pâvom, izdjejstvovao kod sultana da Joksimovići postanu vraneški knezovi. No, u toj verziji predanja ne pominje se ključni detalj – kako je Pâvino Polje dobilo ime? Ne pominju se Pâvini (naslijeđeni) posjedi, niti ko je i zašto „naredio“ ili dao ime tim posjedima! Tako, po toj varijanti, ostaje nejasno - kako je i zašto Pâvino Polje dobilo ime upravo po Pâvi?!

U istom tom tekstu, na prethodnu priču nadovezuje se i predanje o tome kako je izvjesni „knez Milikić“ proćerao pašu iz Vraneša, koji je došao u taj kraj da vidi „je li raja vjerna caru“. S obzirom na činjenicu da se u nekim kasnijim varijantama ta priča, unekoliko izmijenjena, pominje kao sastavni dio predanja o nastanku imena Pâvino Polje, nameće se pitanje - da li je taj „knez Milikić“, zapravo, Pâvin otac, koji se, kako se vjeruje, zvao Nikola Milikić? Za precizan odgovor na to pitanje ne postoje pouzdane istorijske činjenice.

Sedamdesetih godina prošlog vijeka pojavile su se nove verzije ovoga

84


predanja. Prvo, književnika Momira Sekulića, potom, desetak godina kasnije, Žarka Šćepanovića i Ejupa Mušovića - koja je značajna stoga što je, kako E. Mušović kaže, zapisana po pričanju izbjeglih Mušovića iz Nikšića i Kolašina s kraja XIX vijeka. U prvom Mušovićevom zapisu predanja o nastanku imena Pâvino Polje, navodi se da se Pâva udala za „nekog turskog ofi cira, rodom iz Konje u Maloj Aziji“; da je rodila tri sina – Muša, Hasan i Dauta, itd. Potpuno se gubi priča o Pâvinim (naslijeđenim) posjedima, ali se naglašava nova - o velikom poštovanju Pâvinih sinova prema majci, kao i amanetu koji je ostavila mužu i sinovima („da joj se ime ne zaboravi“). Ova verzija predanja E. Mušovića u značajnoj mjeri se podudara sa predanjem o porijeklu svoga bratstva, koju je saopštio Ahmet-beg Mušović (koji je takođe bio izbjeglica iz Kolašina).

Smatrajući da porijeklo njegovog bratstva nije tursko već slovensko i hrišćansko, E. Mušović odbacuje to predanje i veže porijeklo Mušovića za izmišljenog kneza Joksima Vraneškog iz XVI vijeka! To je E. Mušoviću stvaralo problem i nije mu se uklapalo sa prvim pisanim podacima o njegovim precima – početkom XVIII vijeka.

U drugoj verziji predanja o nastanku svoga bratstva, koju je zapisao 1997. godine, E. Mušović, pod uticajem izvjesnih lokalnih hroničara, iznosi sasvim novu priču (u kojoj pominje i ime Pâvinoga muža – Ahmet), da bi, godinu kasnije, i tu tezu odbacio i saopštio da „...Mušovići vode poreklo od Heraka Vraneša“, stvarajući time novu konfuziju u vezi sa odgonetanjem porijekla svoga bratstva.

Naredne verzije ovog predanja sve više će se deformisati i karikirati dopričavanjem i domišljanjem, u želji autora da pošto-poto u postojeću fabulu unesu „nešto novo“. Zapravo, sa svakom novom publikacijom koja je opisivala taj događaj iz Vraneša, saopštavane su i neke „nove“ varijante predanja o nastanku imena Pâvino Polje, a njeni autori su nas uvjeravali da su upravo one autentične i istorijski utemeljene. Pritom valja naglasiti da se autori, saopštavajući navodno nove detalje tog predanja, ne pozivaju ni na kakav (novi) izvor!

Na kraju, prve zapisane verzije predanja, s početka XX vijeka, za koje se može reći da imaju istorijsku utemeljenost, toliko su vremenom „nadograđene“ i iskarikirane da su prerasle u legendu: dakle, u nešto što se nikako, niti s istorijskoga niti s logičkoga aspekta, nije moglo desiti u prošlosti Vraneša! Tako je predanje o Pâvi i njenom mužu (Ahmetu) poprimilo oblik groteske, jer se jedna lijepa, elegična priča, koja, sasvim izvjesno, ima istorijsku osnovu, vremenom pretvorila u veliki broj potpuno iskonstruisanih iskarikiranih predanja, bez ikakvog istorijskog utemeljenja.

85


3.1. Istorijska utemeljenost predanja

Ne postoji pouzdan istorijski izvor, koji neposredno opisuje događaj iz Vraneša, na osnovu kojeg će kasnije nastati predanje!

Najuvjerljiviji dokaz za istorijsku utemeljenost predanja o Pavi i Ahmetu, jeste postojanje naziva mjesta (toponima) Pâvino Polje! Naime, niti u istorijskim izvorima, niti u narodnom sjećanju – ne postoji druga verzija o nastanku imena Pâvino Polje, osim one koja uključuje pomenuto predanje!

Takođe, postojanje grobova, tj. nadgrobnih kamenih ploča u Pâvinom Polju, za koje je opšteprihvaćeno uvjerenje (i mještana Pâvinog Polja, i hroničara, odnosno istoričara koji su pisali o ovom predanju), da pripadaju Pâvi i njenom mužu – može se smatrati još jednim dokazom istorijske osnovanosti ovog predanja.

Treći dokaz o istorijskoj utemeljenosti ovog predanja, jeste činjenica da ono (predanje) vjekovima opstaje i da je prihvaćeno kao istinito od strane mnogih vraneških (pravoslavnih) bratstava, kao i od onih (muslimanskih) bratstava koja, po tom predanju, vode porijeklo od Pâve i Ahmeta – Mušovića, Hasanbegovića i Dautovića.

3.2. Događaj i predanje

S obzirom na činjenicu da ne postoji istorijski zapis, odnosno relevantan dokument koji neposredno svjedoči o događaju na osnovu koga je nastalo predanje o nastanku imena Pâvino Polje, njegovu istorijsku utemeljenost i vrijeme događanja možemo dokazivati samo posredno – preko poznatih činjenica i događaja koji se dovode (ili se mogu dovesti) u vezu s tim predanjem.

Prije svega, možemo da konstatujemo da sve verzije predanja, u kojima se sugeriše na to da se događaj, na osnovu koga će kasnije nastati predanje o Pâvi i Ahmetu, navodno zbio krajem XV ili početkom XVI vijeka, nemaju utemeljenje niti sa istorijskog niti sa logičkog aspekta!

Svi relevantni istorijski izvori, koji se na bilo koji način mogu dovesti u vezu s tim događajem, ukazuju na to da se udaja Pâvina za mještanina Hasanbegovića (vjerovatno islamiziranog Joksimovića), najvjerovatnije desila u drugoj polovini XVII vijeka. Najznačajniji dokument u vezi s tim, koji možemo posredno vezati za predanje o Pâvi i njenom mužu, jeste Katastik manastira Dobrilovine, u kome je, u selu Bijeli Potok, u Vranešu, prvoupisana kuća kneza Milike, koji je rodonačelnik bratstva Milikića.

86


S obzirom na rasprostranjeno uvjerenje da Pâva potiče iz toga bratstva, navedeni podatak nam daje mogućnost da približno odredimo vrijeme kada se sve to dogodilo.

Ukoliko je, dakle, istorijski utemeljeno uvjerenje da je Pâva rodom Milikić, onda ona nikako nije mogla živjeti prije XVII vijeka, jer je popis u Katastiku, u kojem se pominje knez Milika, kako konstatuje njegov priređivać Božidar Šekularac, obavljen početkom XVII stoljeća!

Pâvinu udaju možemo preciznije datirati preko njenog oca, za kojeg se vjeruje da se zvao (knez) Nikola. Izvjesno je, dakle, da je knez Nikola Milikić bio potomak vraneškog kneza Milike. Međutim, iako se u nekim varijantama predanja kaže da je knez Nikola bio sin kneza Milike, to ne može biti tačno, jer među upisanim članovima kuće kneza Milike u pomenutom Katastiku nema njegovog imena! Upisano je 14 članova - 7 muških i 7 ženskih, i to: Aranit, Đurđe, Avram, Jakim, Ivan, Teofana, Manda, Milica, Nenadija, Matijaš, Poleksija, Cvijo, Jana i monahinja Marta. Nema, dakle, nijednog Nikole! Stoga bi Nikola mogao biti unuk kneza Milike – ukoliko je, naravno, istinito da se Pâvin otac zvao Nikola! Po toj logici - ukoliko je, dakle, otac Pâvin bio unuk kneza Milike - i vrijeme Pâvine udaje moralo bi se pomjeriti s početka XVII vijeka, kada je knez Milika upisan u Katastik, za dva generacijska pasa („koljena“), a to bi bilo 70-tih godina XVII vijeka!

Ukoliko verziju predanja koju je zapisao Đukan Joksimović 1939. prihvatimo kao istorijski utemeljenu, i uporedimo je s poznatim istorijskim događajima, takođe dolazimo do računice da se događaj za koji se vezuje predanje o Pâvi i njenom mužu zbio najvjerovatnije 70-tih godina XVII vijeka! Jer po toj verziji predanja, paša - Pâvin muž, islamizirani Joksimović, izdejstvovao je od sultana kneževsku titulu svome bratstvu u Vranešu. Podsjetimo da se knez Joksim Vraneški, za kojeg se vjeruje da je rodonačelnik vraneških Joksimovića, u turskim dokumentima pominje prvi put 1684. godine! U prilog takvom tumačenju ide i onaj dio iz istog (pete verzije) predanja, đe se kaže da je izvjesni „knez Milikić“ išćerao turskog pašu iz Vraneša, a ta njegova neposlušnost i nepokornost turskoj vlasti vjerovatno je bila još jedan razlog da mu se oduzme titula vraneškog kneza. Dakako, Joksim je zahvaljujući islamiziranom bratu, ili sinu, sebi obezbijedio privilegovan status kod sultana i dobru preporuku za dobijanje kneževske titule! Dodatna pogodna okolnost da Joksim dobije kneževsku titulu u Vranešu vjerovatno je bila ta što je Pâva bila jedinica, kako Đukan Joksimović navodi - „nekog kneza Milikića“, pa titulu kneza od oca Pâvina nijesu mogli naslijediti njegovi direktni muški potomci, što je tadašnji turski zakon propisivao kao obavezu – „ukoliko su kneževi

87


revnosno obavljali svoju službu“. Još jedan podatak ukazuje na to da se rečeni događaj (udaja Pâvina)

desio vjerovatno 70-tih godina XVII vijeka. Naime, Ejup Mušović konstatuje da se Mušovići u istorijskim izvorima prvi put pominju početkom XVIII vijeka. Takođe navodi da Mušovići vode porijeklo iz Vraneša, odakle su se, kako kaže, raselili prema Kolašinu i Nikšiću, vjerovatno krajem XVII vijeka. Podsjećamo da se po predanju o nastanku imena Pâvino Polje kaže da je Pâva rodila (i) Muša – rodonačelnika Mušovića. U navedeno tumačenje uklapaju se i verzije predanja Ahmet-bega Mušovića i Grigorija Božovića, zapisane sredinom tridesetih godina XX vijeka.

Ukoliko uporedimo prvih pet verzija predanja o nastanku toponima Pâvino Polje, sa prvim istorijskim podacima o Mušovićima (koje saopštava E. Mušović), dolazimo do zaključka da je Pâvin muž, Hasanbegović, vjerovatno bio brat (po predanju koje kazuje Ž. Šćepanović), ili sin (kako vjeruje E. Mušović) Joksima Vraneškog, koji je primio islam, otišao na školovanje u Carigrad, postao paša i, kako gotovo sve verzije predanja kazuju, došao s vojskom u rodni kraj – u Vraneš. Tu se zaljubljuje u „vlastelinku“ Pâvu, s kojom se ženi, a u znak poštovanja, svome bratu (ili ocu), Joksimu, izdejstvovao je kod sultana da bude knez u Vranešu (Đukan Joksimović kaže - „izradio begovstvo u Vranešu“)! A Pâvine posjede (imanje), koji su nakon njene prerane smrti prešle u njegovo vlasništvo, paša u znak poštovanja prozva – Pâvino polje (Pâvino Polje).

3.3. Zaštita lokaliteta i njegova turistička valorizacija

Na nekolike stotine metara od centra Pâvina Polja, na putu prema Pljevljima, stotinak metara s desne strane, u pristranku, nalaze se dvije monumentalne kamene ploče – jedna s uklesanim reljefnim krstom, a druga s polumjesecom! To su, po opštem uvjerenju mještana, nadgrobne ploče Pâve i njenog muža (Ahmeta). Po predanju, koje je nastalo na osnovu događaja koji se odigrao najvjerovatnije prije oko tri i po vijeka, po toj Pâvi čitav kraj je nazvan – Pâvino Polje.

Nakon pojavljivanja prvog izdanja Vraneške legende (2010), zahvaljujući dvijema profesoricama mjesne škole u Pâvino Polju i nekolicini mještana, grobovi su očišćeni i zaštišeni drvenom ogradom. Nekolike godine nakon toga, pripadnici bratstva Milikića/Konjevića (koji vjeruju da Pâva potiče iz njihovog bratstva), ponovo su očistili i ogradili (metalnom ogradom) grobove Pâve i Ahmeta.

Potrebno je, nanovo, detaljno očistiti grobove i okolno rastinje, te postaviti trajniju (kvalitetniju) ogradu na tom lokalitetu, sa prigodnom

88


tablom – sa naznakom da se radi o zaštićenom (nematerijalnom) kulturnom dobru države Crne Gore. Takođe, potrebno je asfaltirati stotinak metara pristupnog (makadamskog) puta. Uređivanjem toga mjesta, grobovi Pâve i Ahmeta mogli bi biti prepoznatljiv kulturnoistorijski spomenik ne samo toga kraja već i Crne Gore, pa i regiona.

Pošta Crne Gore je, 2011. godine, štampala prigodnu poštansku marku posvećenu Pâvi i Ahmetu, a 2015. godine Uprave za zaštitu kulturnih dobara prihvatila je moju inicijativu i ovo predanje proglasila nematerijalnim kulturnim dobrom države Crne Gore, od lokalnog značaja. To je bio i povod te su brojne novinske i TV ekipe, iz Crne Gore i regiona, pravile reportaže o tom predanju i Pâvinom Polju. Karakterističan primjer za rečeno je dolazak u Pâvino Polje ekipe poznate američke TV kuće Travel Čenel (Travel Channel), koja je, inspirisana upravo predanjem o Pâvi i Ahmetu, maja 2018, napravila reportažu o turističkim atraktivnostima Crne Gore, o čemu je RTCG 1 emitovala prilog u Dnevniku II, od 20. maja 2018. (prilog dostupan na: http://www.rtcg.me/tv/emisije/informativni/dnevnik-2/203951/dnevnik-20052018.html). Radio Slobodna Evropa je, istim povodom, 20. januara 2016, emitovala opširan prilog o ovom predanju (prilog dostupan na: https://www.slobodnaevropa.org/a/legenda-o-pavi-i-ahmetu-proglasena-kulturnim-dobrom-crne-gore/27499130.html) Takođe, i ekipa RTS-a iz Beograda je dolazila u Pâvino Polje i pravila reportažu o tom predanju (emisija Kvadratura kruga – Pâva i Ahmet, od 1. 12. 2014, dostupna na: https://www.youtube.com/watch?v=7Aymm0KFB9Q&feature=youtu.be), kao i mnoge druge novinske i TV kuće. To je, nesumnjivo, doprinijelo snažnoj turističkoj promociji i afi rmaciji ne samo Pâvinog Polja i Vraneške doline već i Crne Gore, i to na planetarnom nivou. Sve navedeno ukazuje na to koliko je ovo predanje atraktivno i primamljivo za potencijalne turiste, bez obzira na to odakle dolaze.

Osim mogućnosti značajne turističke valorizacije, kao što je to slučaj sa brojnim sličnim lokalitetima u svijetu, predanje o Pâvi i Ahmetu bi moglo (i trebalo!) biti povod za održavanje raznih kulturnih i drugih manifestacija u Pâvinom Polju i Bijelom Polju. Ovo predanje već je inspirisalo brojne stvaraoce za svoje umjetničke kreacije (likovne radove, balade, epske pjesme, ljubavne priče, itd) To jasno govori koliko priča o ljubavi Pâve i Ahmeta nadahnjuje umjetnike za kreaciju.

Predanje je jednako inspirativno i za održavanje raznih radionica i drugih skupova, koji bi se bavili smanjivanjem etničke distance, afi rmacijom dijaloga, kao forme za rješavanje raznih socijalnih problema, podsticanjem međuvjerske i međunacionalne tolerancije, itd.

89


3.4. Značaj predanja o Pâvi i Ahmetu

Prije oko tri i po vijeka, đevojka Pâva, kćerka vraneškog kneza Nikole Milikića, jedinica i ljepotica, udala se za islamiziranog mještanina Ahmet-pašu Hasanbegovića. Mladi Hasanbegović se, nakon višegodišnjeg izbivanja iz svog rodnog kraja, vratio u Vraneš i zaljubio u Pâvu, koja je pristala da se uda za njega, pod uslovom da ne mijenja vjeru. Takođe, dogovorila se sa svojim izabranikom da sva muška đeca, koju eventualno budu imali u braku, budu islamske vjere, a ženska - hrišćanske, odnosno pravoslavne. Zaljubljeni paša je na to pristao, a Pâva mu je u miraz donijela imanje (polje pored rijeke Ljuboviđe).

Pâva je, kako se vjeruje, u jednom bremenu rodila tri sina – Muša, Hasana i Dauta, od kojih su nastala tri znamenita muslimanska bratstva – Mušovići, Hasanbegovići i Dautovići. Sinovi su, kazuje predanje, izuzetno voljeli majku, svake neđelje je vodili na konju, sa pozlaćenom opremom, u crkvu, đe su je ispred vrata sačekivali dok obavi crkveni obred.

Pâva je umrla na drugom porođaju, rađajući žensko dijete, Anđeliju, ostavljajući amanet sinovima i mužu “da joj se ime ne zaboravi”. Ubrzo po rođenju, umrlo je i to žensko dijete koje je, shodno njihovom (predbračnom) dogovoru, trebalo biti pravoslavne vjere, i sahranjeno pored majke Pâve. Paša je, u znak velike ljubavi i poštovanja prema Pâvi, te posjede, koje je dobio od Pâve u miraz, prozvao - Pâvino Polje.

Kada je Ahmet-paša umirao, ostavio je amanet da bude sahranjen pored Pâve. I danas, dvije kamene ploče, na jednoj u reljefu urezan krst, a na drugoj polumjesec - koje se nalaze nedaleko od centra Pâvinog Polja, svjedočanstva su toj nesvakidašnjoj ljubavi. Nadgrobna ploča njihovog ženskog đeteta, na kojoj je, kako kazuju mještani, bila uklesana kolijevka, uništena je nepažnjom, kada je nakon Drugog svjetskog rata pravljen regionalni put Bijelo Polje – Pljevlja (preko Pâvinog Polja).

Predanje o Pâvi i Ahmetu ima univerzalno i svevremeno značenje i vrijednost: ono nosi u sebi snažnu poruku o potrebi vjerske i nacionalne tolerancije, bez obzira na razlike i predrasude koje nameće vrijeme, što je posebno aktuelna tema na prostorima Balkana, a i šire. Prihvatanje drugog i drugačijeg, bez namjere i želje da ga „udešavamo“ prema spostvenim afi nitetima i nahođenjima – ključna je poruka ovoga predanja. Naše međusobne razlike, nastale uticajem različitih civilizacija kroz vjekove nijesu hendikep, već predstavljaju naše kulturno i civilizacijsko bogatstvo, koje je nužno njegovati i afi rmisati. Svemu tome predanje o Pâvi i Ahmetu

90


jeste savršen uzor, s toga ga je i vrijedno čuvati i afi rmisati. Sve navedeno jasno ukazuje na to da značaj predanja o Pâvi i Ahmetu

nadilazi granice države Crne Gore, jer njegove poruke su jednako aktuelne u svim vremenima i na svim prostorima, pogotovu u nacionalno i vjerski mješovitim sredinama.

Činjenica da dolazi iz kraja (Vraneške doline) koji se, u istorijskom kontekstu gledano, dominantno prepoznaje po događaju iz 1924. godine, kada se desio pogrom nad muslimanskim stanovništvom toga područja, značaj ovoga predanja postaje veći, jer ga čini upečatljivijim primjerom - kako treba graditi međusobne odnose, uvažavajući različitosti drugih. Stoga, čak i da je u potpunosti izmišljeno - a nije, predanje o Pâvi i Ahmetu bi imalo ne manji značaj, jer bi ukazivalo na to da su stanovnici toga kraja (Vraneške doline) – shvatajući nužnost uspostavljanja dobrih odnosa između pripadnika različitih konfesija, kao uslov biološkog opstanka - prije nekolika vijeka osmislili predanje koje afi rmiše taj sistem vrijednosti! Predanje o Pâvi i Ahmetu bi, dakle, čak i u varijanti da je u potpunosti izmišljeno, bilo, u svojoj suštini, ne manje značajno, a jednako veličanstveno i poučno za sva vremena i sve narode!

91


4. PRILOZI

92


Rješenje Uprave za zaštitu kulturnih dobara o proglašenju predanja o Pâvi i Ahmetu nematerijalnim kulturnim dobrom države Crne Gore.

(Prva strana)

Decision of the Administration for the Preservation of Cultural Heritage on the Proclamation of the Tradition about Pava and Ahmet as the

Intangible Cultural Good of the State of Montenegro. (The fi rst page)

93


Pošta Crne Gore je novembra 2012, u okviru Istorijskog nasleđa, štampala

prigodnu poštansku marku posvećenu predanju o Pâvi i Ahmetu.

Savjet za davanje prijedloga naziva naselja, ulica, trgova Skupštine Glavnog grada, donio je, juna 2019, odluku da se ulica (ispod Ljubovića)

u Podgorici imenuje po Pâvi i Ahmetu. (Procedura nije okončana.)

The Council for providing the proposals for the names of the settlements, streets and squares of the capital city made the decision in June 2019,

that the street (below the hill Ljubovic) in Podgorica get the name

94


after Pava and Ahmet (The procedure has not been

fi nished yet.)

Prilog u „Danu“, od 20. jula 2019, o inicijativi da se most

na Limu u Bijelom Polju, imenuje po Pâvi i Ahmetu.

The article in daily “Dan“ from the 20th July, 2019, about the initiative that the bridge on

95


the Lim in Bijelo Polje be named after Pava and Ahmet

Kolektiv OŠ „Milovan Jelić“, iz Pâvina Polja, sa tadašnjim direktorom Novakom Novakovićem, na grobovima Pâve i Ahmeta

(Foto: maj, 2011)

The collective of “Milovan Jelic“ Primary School from Pavino Polje with the then director Novak Novakovic, at the tombs of Pava and

Ahmet (photo: May, 2011)

Učesnice likovne kolonije „Stari most“

(Bistrica, Bijelo Polje), na grobovima Pâve i Ahmeta (Foto:

jul, 2011).

Participants of the Old Bridge (Stari most) Art Colony (Bistrica, Bijelo

Polje), at the graves of Pava and Ahmet

96


(Photo: July, 2011)

„Predanje o Pâvi i Ahmetu“ (ulje na platnu) - rad Marion Albrecht (Nirnebrg, Njemačka), učesnice likovne kolonije „Stari most“

(Bistrica, jul, 2011)

“The tradition about Pava and Ahmet“ (oil on canvas) - by

Marion Albrecht, from Nuremberg (Germany), „Old Bridge“ Art

Pripadnici bratstva Milikića/Konjevića iz Vraneša na grobovima Pâve i Ahmeta (Foto: avgust, 2013)

Members of the Milikic/Konjevic fraternity from Vranes at the graves of Pava and Ahmet (Foto: August, 2013)

97


Angažovanjem bratstvenika Milikića/Konjevića, iz Vraneša, avgusta 2014, uklonjeno je okolno rastinje i postavljena metalna ograda oko

grobova Pâve i Ahmeta.

By engaging the Milikic/Konjevic fraternity from Vranes, in 2014, Pava

and Ahmet’s graves were cleaned and fenced off with a metal fence.Očišćeni i ograđeni grobovi Pâve i Ahmeta. (Foto: avgust, 2014)

Cleaned and fenced graves of Pava and Ahmet (Photo: August, 2014)

98


Pjesma o ljubavi Ahmed-paše Vraneševića i Pâve kneza Milikića

The poem about love between Ahmed-pasha Vranesevic and Pava prince Milikic’s

AutorZuvdija Hodžić

Ahmed-paša, ponos carevineZaželje se zavičaja svogaPrelijepe Vraneške dolineĐe je doba proveo đetinje.

Zagleda se u mlađanu PavuZaboravi na vojne i slavuZareče se „Časnog mi KuranaVoljeću te do sudnjega dana“.

Junak pašu srca plemenitaZavoljela Pava ponosita„Ahmed-pašo, krsta mi svetoga Vjerna ljuba biću ti do groba“.

Cvjetali im đuli i zumbuliBudili ih sojke i bulbuliU noćima mlade mjesečinePjevao joj sevdalinke divne.

Pavi suza kanu iznenada„Moj Ahmede, umrijeću mladaSudbina se ne može izbjeći Poljubi me za rastanak vječni“.

Leži Pava ko vila da spavaS mrtvom dragom paša razgovara:„Moja Pavo i srećo i tugoNi ja neću poživjeti dugo.

Mila ljubo, moj tužni usudeNek mi mezar pored tvoga budeBez tebe mi dunjaluka nemaZa ahiret i ja sam ti spreman“.

„Ko za dušu tvoju se pomoliNek Očenaš tiho izgovoriMojoj duši ko želi smirajaNek Fatihu izuči do kraja.“

99


Ljuboviđa teče vodaI vraneška polja plaviKo legenda iz Vraneša O Ahmetu i o Pavi.

Mlad se paša doselio U zavičaj đeda svogaLjepoticu oženioKćerku kneza vraneškoga.

Osta ljubav od davninaPrimjer časti i divljenjaTri rodila Pava sinaDa ih pamte pokoljenja.

Daut, Mušo, Hasan znašeDa poštuju vjere prave

Islam oca Ahmet-paše,Pravoslavlje majke Pave.

Al’ sudbina neda kletaNa rođenju Anđelije,Odvoji se od Ahmeta – Bolna Pava te umrije.

Poželio paša bješeZbog ljubavi divne ove,Da to mjesto đe živješePavino se polje zove.

Tri vijeka sačuvaniPolumjesec i krst stojeNa pločama uklesaniUspomene na njih dvoje.

Ljubav Pave i AhmetaLove between Pava and Ahmet

Autorka: Edita I. Dautović

.

(Pjesma je ispjevana i snimljena u interpretaciji Šukrije Žutog Serhatlića. Dostupna je na Jutjubu:https://youtu.be/VAzZbY14fK4 )

100


Predanje o Pavi i Ahmetu (odlomak)The tradition about Pava and Ahmet (excerpt)

Autor: Dragan Kovačević

(...) A tri sina u prvom bremenuPava rodi Ahmet-paši njenu.Sve im kao u snu tad bijaše,Sreću niko mjerit ne mogaše.Sve dok Pava rodi jednog danaŽensko čedo, kome ne bi stana.No ubrzo po rođenju nesta,Valjda mu na zemlji ne bi mjesta!A od tuge razbolje se Pava,Leži mlada, od bola ne spava.Kroz razgovor svome mužu reče:………………………………..„Sve dok tebe nisam upoznala, Drug’čije sam život zamišljala.Moja zoro, ljubavi i nado,Dala sam ti srce svoje rado.Srećo moja, moj divni cvijetu,Bi li išta ljepše na svijetu,Nego ljubav, kojom me dariva,Zar sam zato svome Bogu kriva?!“Oči plačne, tuga pogled slama, Pa Ahmetu dalje progovara:„Kad otidem s ovoga svijeta,Ostaće ti moja ljubav vječna.I sjećanje na minule dane,

Nek ta slika u tebi ostane.Djeca naša, tri cvijeta moja,Sad su sveta obaveza tvoja. I još jedna obaveza što je:Nemoj ime zaboravit moje!Neka kroz to naša ljubav živi,Primjerom smo našim zaslužili!“Brižan paša Pavi progovara:„Ostavi me moja sreća stara.Ti si bila moja divna vila,Na tvoja sam uzletio krila.Moja Pavo, moj safi re plavi,Rijetke su istinske ljubavi.---------------------------------Proljeće si mog života bila,Je l’ sve ovo san, il’ božja sila?Hoće li mi naša uspomenaBiti melem budućeg vremena?Zbogom Pavo, moja ljepotice, Srca moga vječita carice!“Miraz Pavin, koji tad ostade,I Pavino Polje što postade, Imenom ga ovim nazva paša,Rad ljubavi što je u njoj naša’(…)

101


Pava i Ahmet (odlomak)

Pava and Ahmet (excerpt)

Autor: Maksim Filipović

(...) Bog i sreća ako njima dadu,Ako žensko dijete se rodi,Sa Ahmetom tako se nagodi,Na vjenčanju još u mlade dane,Da će biti vjere pravoslavne.I, zaista, tako je i bilo,Žensko im se dijete rodilo.Al’ od sudbe ne bježi se klete,Smrt ugrabi Pavu i dijete.Prije no je dušu ispuštilaSvom je mužu tiho govorila:„Ja sam žrtva jednoga vremena,Nek’ ne budem ja zaboravljena“.Pa kada im smrtna ura svanu,Na prostranu vranešku poljanuSahraniše Pavu i dijete,Zbog nesreće i sudbine klete.A poljanu nazvaše po Pavi,Neda narod da se zaboravi!A na ploči, đe Pavu sahrani,Krst Isusov stoji urezani.Od Dauta, Muša i HasanaTri su bratstva čestita nastala............................................

Tu je Ahmet dopanuo rana.Ali prije no ispušti dušu,Svojemu je rekao čaušu,Kada sunce na istok iziđe,Da ga nose pored Ljuboviđe,Đe priroda ispisuje bajke,Tamo đe je grob njegove majke,Đe je izvor junaštva i slave,Da sahrane njega pored Pave.Doniješe mrtva Ahmet-bega,U Vranešu svako žali njega.Pored Pave pašu zakopašeI na ploči mjesec urezaše.............................................Dvije ploče od lednog kamenaSpomenik su jednoga vremena.Kad je ljubav dvoje mladih bilaMačeve i sablje porazila,Ostavila vraneškom plemenuTrag svjetlosti u mračnom vremenuI spojila dvije religije,Da se priča prije i poslije,Da će ljubav Pave i AhmetaBiti slavna dokle je svijeta.

102


Prilog u dnevnom listu „Dan“ od 16. maja 2011, o manifestaciji u Pâvinom Polju.

The article in the daily “Dan“ the 16th May, 2011, about the event in Pavino Polje.

103


Bjelopoljski Centar za kulturu najavio pozorišnu predstavu o predanju o Pavi i Ahmetu. Prilog u “Vijestima”, od 19. decembra 2011. godine.

Bijelo Polje Culture Center announced the theatrical play about the tradition about Pava and Ahmet. The article in “Vijesti“, 19. December,

2011.

104


Prilog u „Dnevnim novinama“, od 30. septembra 2013, o štampanju poštanaske marke posvećene Pâvi i Ahmetu i najava pozorišne predstave

o tom predanju.

The article in daily “Dnevne novine“, the 30th September 2013, about the postage stamp printing dedicated to Pava and Ahmet and the

announcement of the theatrical play about the tradition.

105


Izvještaj u dnevnom listu “Dan” (od 18. avgusta 2015), sa bratstveničkog skupa vraneških Milikića/Konjevića, na Drenovcu

(Pâvino Polje, 16. avgust 2015)

The report in daily “Dan“ (18th August, 2015), from the fraternity meeting the Milikics/the Konjevics from Vranes, in Drenovac (Pavino

Polje, 16th August, 2015)

106


Prilog u “Pobjedi” (od 20. januara 2016), povodom proglašenja predanja o Pâvi i Ahmetu nematerijalnim kulturnim dobrom Crne Gore.

The article in daily “Pobjeda“ (the 20 January, 2016) for the Proclamation of the Tradition about Pava and Ahmet as the Intangible

Cultural Good of the State of Montenegro.

107


Prilog u “Danu”, (od 22. januara 2016), povodom proglašenja predanja o Pâvi i Ahmetu nematerijalnim kulturnim dobrom Crne Gore.

The article in daily “Dan“ (22nd January, 2016) for the Proclamation of the Tradition about Pava and Ahmet as the Intangible Cultural Good of

the State of Montenegro

108


Na bratstveničkom skupu potomaka vraneških Milikića, održanom 18. avgusta 2018. godine, na Zlataru, kod Nove Varoši, kao počasani gost

prisustvovao je Ulvija Mušović, iz Prijepolja, potomak Muša, jednog od sinova Pâve i Ahmeta. (Prilog iz „Dana“, od 21. avgusta 2018)

During the fraternity meeting of the descendants of the Milikics from Vranes, held on the 18th August, 2018, in Zlatar, near Nova Varos, as the guest of honor, there was Ulvija Musovic form Prijepolje, the descendant of Muso, one of Pava and Ahmet’s sons (The article from daily “Dan“,

21st August, 2018)

109


Prilog u dnevnom listu „Dan“, od 15. septembra 2019, o inicijativi upućenoj Ministarstvu kulture, da nominuje predanje o Pâvi i Ahmetu za

stavljanje pod zaštitu UNESKO-a.

The article in daily “Dan“, 15th Septembar, 2019, about the initiative directed to the Ministry of Culture to nominate the tradition about Pava

and Ahmet to be put under the protection of UNESCO

110


5. IZVORI I LITERATURA

- Aličić, Ahmed: Poimenični popis sandžaka vilajeta Hercegovina, Orijentalni institut, Sarajevo, 1985. - Barjaktarević, Fehim: Turski dokumenti manastira Svete Trojice, Spomenik SKA, br. LXXIX, Beograd, 1936.- Bijelo Polje, monografi ja, grupa autora, Bijelo Polje, 1987.- Božović, Grigorije: Graničarska kob - putopisi i pripovetke iz Starog Vlaha, Srednjeg Polimlja i Potarja, Prijepolje, 2010.- Božović, Grigorije: Po Crnoj Gori, putopisi, Beograd, 2007.- Bošković, mr Petko: Za ponos i pamćenje, Bijelo Polje, 2002.- Čajkanović, Veselin: Sabrana djela iz srpske religije i mitologije, 1/5, priredio V. Đurić, Beograd, 1994. - Ćorović, Vladimir: Istorija Srba I–IV, Svetigora/Oktoih/Jumediamont, Podgorica, 2009.- Dedijer, Jevto: „Hercegovina“, Srpski etnografski zbornik, XII, Naselja, Beograd, 1909.- Đilas, Milovan: Besudna zemlja, Daily Press, Podgorica 2006.- Đurđev, Branislav: Dva deftera Crne Gore iz vremena Skender-bega Crnojevića, Posebna izdanja, knj. 2/2, ANU BiH, Sarajevo, 1973.- Đurđev, Branislav: Postanak i razvitak crnogorskih, brdskih i hercegovačkih plemena, CANU, Titograd, 1984.- Đurđev, Branislav: „O knezovima pod turskom upravom“, Istorijski časopis, SANU, Beograd, 1949.- Đurđev, Branislav: „Značajan podatak o vlasima u popisu krajišta Isa-bega Ishakovića iz 1455“, Godišnjak društva istoričara BiH, XV, Sarajevo, 1966.- Elezović, Gliša: „Kolašin na Tari i Kolašin na Ibru. Kako je postalo ime Kolašin“, Južni pregled, br. 1, Skoplje, 1931.- Elezović, Gliša: Turski spomenici, knj. I, sv. I, 1348-1520, Beograd, 1940.- Enciklopedija Jugoslavije, knjiga 8, Zagreb, 1971.- Inaldžik, Halil: Osmansko carstvo – klasično doba 1300-1600, Utopija, Beograd, 2003.- Istorijski leksikon Crne Gore, I - V, Daily Press - Vijesti, Podgorica, 2006.- Filipović, Nedim: „Vlasi i uspostava timarskog sistema u Hercegovini“, Godišnjak Centra za balkanološka ispitivanja, ANU BiH, Sarajevo, 1974. - Hajdarpašić, prof. Raif: Kolašinska kapetanija i bošnjački narod,

111


Sarajevo, 1996.- Hrabak, Bogumil: „Herak Vraneš“, Godišnjak Istorijskog društva BiH, VII, Sarajevo, 1955.- Hrabak, Bogumil: „Hercegovački dukatnici“, Istorijski zapisi 1-2, Cetinje, 1957.- Hrabak, Bogumil: Iz starije prošlosti Bosne i Hercegovine, Knj. III, Beograd 2004.- Hrabak, Bogumil: Plemena istočne Hercegovine između turskih gospodara i vojnički neaktivnih Mlečana od 1684. do pada Herceg Novog 1687. godine, CANU, Podgorica, 1997.- Istorija Pljevalja, grupa autora, Pljevlja, 2009.- Jireček, Konstantin: Istorija Srba, I, II, (prevod i dopuna – Jovan Radonić), Slovo lubje, Beograd, 1978.- Joksimović, Đorđije: „Kako je nastalo ime Pavino Polje“, Novopazarski zbornik, br. 18, Novi Pazar, 1994.- Joksimović, Đukan: Donji Kolašin, Leskovac, 1939. - Joksimović, Đukan: Poreklo plemena Joksimovića, Ivangrad, 1968. - Joksimović, Ivo: Potonje slovo o Pavi, Bijelo Polje, 2015.- Joksimović, Ljubomir: Vraneška kolijevka - bratstvo Joksimovića iz Vraneša, Pegaz, Bijelo Polje, 2004.- Karadžić S., Šibalić V.: Drobnjak, porodice u Drobnjaku i njihovo porijeklo, II izmijenjeno i dopunjeno izdanje, Beograd, 1997.- Konjević, Veselin: Kazivanje Ahmet-bega Mušovića, Almanah, Podgorica, 2018.- Konjević, Veselin: „Povodom knjige akademika Šerba Rastodera Kad su vakat kaljali insani – Šahovići 1924“, Almanah, br. 50, Podgorica, 2011.- Korać, Milorad: „Brskovo – srednjovjekovni grad i rudnik“, Odzivi, br.2, Titograd,1972.- Kovijanić, Risto: Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima (XIV – XVI vijek), knj. I, Istorijski institut SR Crne Gore, Cetinje, 1963.- Kovijanić, Risto: Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima (XIV – XVI vijek), knj. II, Istorijski institut SR Crne Gore, Titograd, 1974.- Luburić, Andrija: Drobnjaci, pleme u Hercegovini, Beograd, 1930.- Luković, dr Miloš: “Jugoistočna granica srednjovjekovne Hercegovine”, Vidoslov, 2009.- Medojević, dr Jovo: Muslimani u bjelopoljskom kraju 1477-2002, „Almanah“, Podgorica, 2003.- Medojević, Rajko: Pavino Polje i njegove škole, Bijelo Polje, 2005.- Miličić, Božidar Ilijin: Starac Milija Kolašinac – portret pjesnika, Artgrafi ka, Podgorica, 2013.- Milojković, Mirko: U tami blago, legende iz naših krajeva, Prosveta,

112


Beograd, 1974.- Miljanić, Vojislav: „Ka rasvjetljavanju nekih detalja iz života predaka Petrović- Njegoš za vrijeme boravka ispod planine Njegoša“, Istorijski zapisi LXII, 3-4, Titograd, 1989. - Mihić, dr Ljubo: Ljubinje sa okolinom, Ljubinje, 1975.- Mušović, dr Ejup: „Islamizacija u Novopazaskom sandžaku“, Istorijski zapisi 3-4, Istorijski institut SR Crne Gore, Titograd,1981.- Mušović, dr Ejup: Muslimani Crne Gore od pada Zete 1499, Novi Pazar, 1997.- Mušović, dr Ejup: „Mušovići“, Istorijski zapisi 2., Titograd, 1981.- Mušović, dr Ejup: „Nahija Mileševo krajem XV vijeka“, Istorijski zapisi 1-2, Titograd, 1989.- Mušović, dr Ejup: „Nikšići i Kolašinci u Sandžaku“, Revija Sandžak, jesen-zima, Novi Pazar, 1997.- Mušović, dr Ejup: „Hajdučije i komite u Sandžaku“, Seoski dani Sretena Vukosavljevića, knj. VI, Prijepolje 1978.- Mušović, dr Ejup: „Prvi crnogorski muslimani“, Almanah, 3-4, Podgorica, 1998.- Mušović, Emir S.: Mušovići na Bedemu – jadiđar, Prijepolje, 2019.- Oruç, Hatice: „Nahija Limski Nikšići u granicama Bosanskog i Hercegovačkog sandžaka u 15. i 16. stoljeću“, Historijska traganja, br. 10, Sarajevo, 2012.- Pejatović, Tanasije: Srednje Polimlje i Potarje, reprint, Pljevlja, 1986. - Pejović, dr Đoko: Politika Crne Gore u Zatarju i Gornjem Polimlju 1878-1912, Titograd, 1973. - Pejović, dr Đoko: „Uzroci masovnog iseljavanja stanovništva Crne Gore (1878-1916.)“, Istorijski zapisi, knj. XIX, sv. 2, Titograd, 1962.- Peledija, dr Enes – Zlatar, dr Behija: Pljevlja i okolina u prvim stoljećima osmansko-turske vlasti, Pljevlja, 1988.- Petković, dr Vlad. R.: „Manastir Vranštica“, Bratstvo, Beograd, 1926.- Popović, Toma: „Spisak hercegovačkih namesnika u XVI veku“, Prilozi za orjentalnu fi lologiju, Orjentalni institut, Sarajevo, 1970.- Popović, Vasilj: Istočno pitanje - istorijski pregled borbe oko opstanka Osmanlijske carevine u Levantu i na Balkanu, treće izdanje, Beograd, 1996.- Radojević, Radoje: Vilina gora, antologija crnogorskih legendi, biblioteka Luča, Grafi čki zavod – Titograd, 1971.- Radović, Pero: „Lijek u istini – Vraneška dolina 1924-te“, Almanah, 45-46, Podgorica, 2009.- Radusinović, Vasko: „Darovi zlatne doline“, dnevni list Pobjeda, 11. oktobar 1998.

113


- Radusinović, Vasko: „Životni vjetrovi Vraneške doline“, dnevni list Pobjeda, 18. decembar 2005.- Rakočević, Batrić - Baćo: Staro Bijelo Polje, fotomonografi ja, Bijelo Polje, 2006.- Rakočević, dr Novica: „Iseljavanje muslimana i razgraničenje Crne Gore i Turske u oblasti Kolašina poslije Berlinskog ugovora“, Istorijski zapisi, knj. XIX, sv. 2, Titograd, 1962. - Rastoder, Šerbo: Kad su vakat kaljali iksani – Šahovići 1924, Almanah, Podgorica, 2011.- Rotković, dr Radoslav: Ilustrovana istorija crnogorskog naroda, I, Podgorica, 2003.- Rotković, dr Radoslav: Ilustrovana istorija crnogorskog naroda, II, Podgorica, 2003.- Rotković, dr Radoslav: Kraljevina Vojislavljevića XI XII vijeka, Podgorica, 1999.- Rotković, dr Radoslav: Kratka ilustrovana istorija crnogorskog naroda, Podgorica, 2005.- Rotković, dr Radoslav: Odakle su došli preci Crnogoraca, Podgorica, 2000.- Simonović, Budo: „Ni zbog bega se nije prevjerila“, dnevni list Dan, 16. i 17. 1. 1999.- Skok, Petar: Etimologijski rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, JAZU, Zagreb, 1972.- Stanojević, dr Gligor: „Crnogorska i brdska plemena u vrijeme austrijsko-ruskog rata protiv Turske (1735-1739)“. Istorijski zapisi, knj. XIX, sv. 3-4, Titograd, 1962. - Stojanović, Ljub.: Stari srpski zapisi i natpisi, knj. II, Srpska Kraljevska Akademija, Beograd 1903.- Stojanović, Ljub.: Stari srpski zapisi i natpisi, knj. III, Srpska Kraljevska Akademija, Beograd, 1905.- Šabanović, dr Hazim: Bosanski pašaluk, Naučno društvo NR BiH, Sarajevo, 1959.- Šabanović, dr Hazim: Krajište Isa-bega Ishakovića – Zbirni katastarski popis iz 1455 godine, Orijentalni institut Sarajevo, 1964. - Šalipurović, Vukoman: Mileševska Štamparija 1544 - 1557, Prijepolje 1972.- Šalipurović, Vukoman: „Nekoliko podataka o knezovima u prijepoljskom i pljevaljskom kadiluku od 1677. do 1759. godine“, Zbornik radova Etnografskog instituta SANU, knj. 11, Beograd, 1981.- Šantić, Ferko: „Prijepolje u drugoj polovini XV vijeka“, Simpozijum Seoski dani Sretena Vukosavljevića XII, Prijepolje, 1987.

114


- Šekularac, dr Božidar: Dobrilovina i dobrilovinski Katastik, Mojkovac, 1988.- Šekularac, dr Božidar: „Dokumentarni i narativni podaci o Vlasima u Crnoj Gori“, Matica, ljeto/jesen 2011, 253-268.- Šekularac, dr Božidar: Tragovi prošlosti Crne Gore, Istorijski institut Crne Gore - Podgorica, Cetinje, 1994.- Šekularac, dr Božidar: Tragovi Vlaha u Crnoj Gori, Zavod za kulturu vojvođanskih Rumuna, Zrenjanin, 2012.- Šekularac, Božidar – Premović, Marijan: „Ljuboviđa u popisu Hercegovačkog sandžaka iz 1477. godine“, Matica, zima 2013/proljeće 2014, Podgorica, 2014.- Škaljić, Abdulah: Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, četvrto izdanje, Sarajevo, 1979. - Šćepanović, dr Žarko: „Društveno-političke prilike u Potarju i srednjem Polimlju krajem XVIII i u prvoj polovini XIX vijeka“, Simpozijum Seoski dani Sretena Vukosavljevića, Prijepolje, 1978.- Šćepanović, dr Žarko: „Društveno-političke prilike u Potarju i Zatarju uoči ustanka 1875. i prva ustanička godina u tom kraju“, Odzivi, br. 16-17, Bijelo Polje, 1976.- Šćepanović, dr Žarko: „Društveno-političke prilike u Bijelom Polju i okolini početkom XX vijeka“, Odzivi, br. 6, Bijelo Polje, 1973.- Šćepanović, dr Žarko: „Manastiri Polimlja i srednjeg Potarja“, Prosvjetni rad, br. 9, Podgorica 1971.- Šćepanović, dr Žarko : „Najstarije stanovništvo Donjeg Kolašina“, Odzivi, 12-13, Bijelo Polje, 1975.- Šćepanović, dr Žarko: Srednje Polimlje i Potarje, istorijsko-etnološka rasprava, SANU, Beograd, 1979.- Šćepanović, dr Žarko: „Srednjovjekovna sela Jabučno i Palež i granične međe župe Ljuboviđe“, Istorijski zapisi, br. 3-4, knj. XXVII, Titograd 1970.- Šćepanović, dr Žarko: „Srednjovjekovno Brskovo na Tari“, Odzivi, br. 2, Bijelo Polje, 1972.- Šobajić, Petar: Nikšić (Onogošt), Beograd, 1938.- Tošić, Đuro: „O vlaškoj skupini Vraneši u nahiji Ljuboviđa“, Mileševski zapisi, br. 2, Prijepolje, 1996.- Truhelka, Ćiro: „Tursko-slovjenski spomenici dubrovačke arhive“, Glasnik zemaljskog muzeja XXIII, Sarajevo, 1911.- Vlahović, dr Petar: Na životnim raskrsnicama, prilozi proučavanju etničkih procesa, Prijepolje, 1987.- Vojinović, Mileta: Pljevaljski kraj – prošlost i poreklo stanovništva, Pljevlja, 1997.

115


- Vojinović, Miloš: Stotinu godina od iseljavanja muslimana iz Crne Gore za Tursku 1914-2014, Kolašin-Alačata, 2014.- Vojinović, Miloš K. – Bošković, Tadija B.: Popis domova u novim krajevima Kraljevine Crne Gore 1913. godine, Kolašin, 2015.- Vojna enciklopedija, knjiga 10, Beograd, 1967.

Novine:Pobjeda, izdanje od 20. januara 2016.Dan, izdanja od: 16. maja 2011, 18. avgusta 2015, 22. januara 2016, 21. avgusta 2018, 20. jula 2019, 15. septembra 2019.Vijesti, izdanje od 19. decembra 2011.Dnevne novine, izdanje od 30. septembra 2013.

Internet adrese:http://nrs.harvard.edu/urn3:HLNC.MPCOL:104579; http://chs119.chs.harvard.edu/mpc/songs/mp_songs5.html; https://iiif.lib.harvard.edu/manifests/view/drs:2587556$1i; https://www.bastabalkana.com/2014/07/da-li-je-homer-napisao-ilijadu-odiseju/ http://www.enciklopedija.hr/natuknica.aspx?id=26009https://dijak.online/koje-bosanske-porodice-su-dosle-iz-spanije-turske-i-irana/http://www.rtcg.me/tv/emisije/informativni/dnevnik-2/203951/dnevnik-20052018.htmlhttps://www.slobodnaevropa.org/a/legenda-o-pavi-i-ahmetu-proglasena-kulturnim-dobrom-crne-gore/27499130.htmlhttps://www.youtube.com/watch?v=7Aymm0KFB9Q&feature=youtu.behttps://youtu.be/VAzZbY14fK4

116


Bilješka o autoru

Rođen sam 1967. godine u Potrku, Bijelo Polje. Više od dvije decenije bavim se novinarstvom i publicistikom. Sarađivao sam u brojnim, značajnim medijima u Crnoj Gori i zemljama regiona (Srbiji, Hrvatskoj, Sloveniji). Objavljivao sam radove sa istorijskom tematikom u časopisima: „Matici“, „Almanahu“, „Arhivskim zapisima“ i „Osvitu“, kao i u „Pobjedi“, „Prosvjetnom radu“ i „Komuni“.

Objavio sam knjigu odabranih intervjua Svjedoci jednog vremena, 2002. godine, koja sadrži razgovore sa najznačajnijim crnogorskim ličnostima kraja XX i početka XXI vijeka iz oblasti kulture i politike, vjerskim velikodostojnicima i nezavisnim intelektualcima.

Knjigu Vraneška legenda, koja se bavi predanjem o nastanku imena Pâvino Polje (predanje o Pâvi i Ahmetu), objavio sam 2010. godine, u izdanju Matice crnogorske. Uprava za zaštitu kulturnih dobara sa Cetinja, na moju inicijativu, proglasila je, krajem decembra 2015. godine, predanje o Pâvi i Ahmetu nematerijalnim kulturnim dobrom države Crne Gore.

Knjigu Ispovijesti posljednjih zelenaša Krsta Popovića, objavio sam 2014. godine, u izdanju Štamparije „Obod“ sa Cetinja.

Knjigu Dragan Kujović – Crna Gora kao sudbina, priredio sam (sa Marijanom Mašom Miljićem) 2016. godine.

Knjiga Kazivanje Ahmet-bega Mušovića (Almanah, Podgorica, 2018), svojevrstan je nastavak mog gotovo dvodecenijskog traganja u odgonetanju istorijske utemeljenosti predanja o Pâvi i Ahmetu.

Član sam Matice crnogorske. Živim i radim u Podgorici.

117


Indeks imena

118


AAličić, Ahmed 73, 110Ahme(d)t (H)Asanbegović/Vran(j)ešević /Evrenosović 7-8, 15-23, 29, 48-49, 51-61, 63, 67-68, 72-73, 75, 81-82, 84-85, 87-90, 92-101, 103-104, 106-109, 116 Ahmed (Hercegović) 57 Ahmet, vojvoda Hercegovine 48Albrecht, Marion 96Andrijašević, Živko 20Anđelija 54, 89, 99Ašanin, Mihailo 70Avranezovići 57Avram, vraneški knez 46 Avram, sin kneza Milike 20, 86Avram (Joksimović) 64

BBali-beg 61Balšići 71Bogutov(ić), Đurđe (Đurađ) 69Bošković, Boško 40 Bošković, Petko 10, 19, 67-68, 110Bošković, Tadija B. 39, 52, 115Božović, Grigorije 7, 15, 19, 30-32, 52, 66, 83, 87, 110Brankovići 30, 66Branković, Vuk 59

CCrnojević, Maksim 41Crnojevići 65, 71Crnojević, Skender-beg 110

ČČabarkapa, Slobo 54-55, Čajkanović, Veselin 12, 110Čengić, Smail-aga 29

ĆĆorovići 41Ćorović, Vladimir 36, 49, 76, 78, 79 Ćor-paša 30

DDaut, rodonačelnik Dautovića 27-30, 32, 38, 40, 42, 49, 55, 60, 63, 67, 73, 77, 82-84, 89, 99, 101 Dautović, Edita I. 99Dautovići 27, 29-30, 32, 38-40, 42, 49, 55, 60, 63, 67, 73, 77, 82-83, 85, 89 Dedijer, Jevto 51, 110Dejanović, Konstantin 79Dejanovići 79Delevići 65Dobardžići 41

ĐĐilas, Milovan 40, 53, 110Đurđev, Branislav 21, 77-78, 110Đurić, V(ojislav) 12, 110

EElezović, Gliša 10, 19, 23-24, 32-33, 37, 43, 46-47, 56-58, 68, 77-78, 110 Evronos 57Evronosovići 57

FFilipović, Maksim 101Filipović, Nedim 50, 51, 74, 110

HHadžajlići 41 Hadžići 66Hadžovići 66

119


Hajdar-paša 30Hajdarpašići 26, 41Hajdarpašić, Raif 39, 110Hamza-beg (namjesnik Hercego-vine) 48, 50Harmonija 12(H)Asan, rodonačelnik Hasanbe-govića 27-30, 32, 38, 40, 42, 49, 55, 60, 63, 66-67, 73, 77, 82-84, 99, 101 (H)Asanbegovići 24-30, 32, 37-38, 40, 42-44, 49, 54-56, 60, 63, 66-67, 73, 75, 77, 82-83, 85, 89 Hasanbegović Sejdović, Ramo D. 61- 62Herak, Bogutov sin 69Hodžić, Zuvdija 98Hrabak, Bogumil 50-51, 53, 57, 58, 74, 111Husref–beg 75Husović, Ćor Huso 14

IIlić, Radomir 21Inaldžik, Halil 74, 110 Izolda 11, 23

JJakša, vojvoda 36Jireček, Konstantin 69, 111Jojić, Mića Kokošar 41Joksim, „Bandula“ 65Joksim, knez, rodonačelnik Joksimovića 31, 33, 42-47, 54, 64-66, 68, 75-76, 84, 86-87 Joksimović, Anđelija 63 Joksimović, Avram 64Joksimović, Dobrivoje 63 Joksimović, Đorđije 10, 19, 45, 48, 50, 53-56, 59-60, 64, 68, 73, 77, 111Joksimović, Đukan 10, 14, 19, 32-

34, 44, 61, 65-66, 68, 83, 86-87, 111Joksimović, Ivo 21-23, 111Joksimović, Krsto 63Joksimović, Lazar 62 Joksimović, Ljubomir R. 19, 47, 53, 62, 64-65, 68, 111Joksimović (Konjević), Milanka 62Joksimović, Miljan 63-64 Joksim, pop 64, 79Joksimović, pop 76Joksimović, Pavle 63Joksimović, Petar 63Joksimović, Tanasije 62 Joksimovići 19, 30-33, 37-38, 42, 44-45, 47-48, 52, 54, 61, 63-66, 68, 76, 83, 85-86 Jova, knez 46Jovićević, Andrija 14Jug Bogdan 13, 68

KKadmo 12Kajabegovići 41Kaljić, Fejzo (Fejzaga) 14Karadžić, Stojan 41, 111Karadžić, Vuk 71, 77-78Kojovići 68Konjevići 20, 33-34, 38, 54, 56, 60, 67-68, 78 Konjević, Veselin 10-11, 15, 28, 31, 40, 111Kosače 59, 71 Kosara 11Kosorić, knez Mirko 75Kosorić, knez Simeun 75Kosorići 75Kosovčić, vojvoda Lapac 75Kovačević, Dragan 100Kovijanić, Risto 69, 75, 111Kraljević, Marko 13Kričak, Alija 51

120


Kričak, Branislav 51Krleža, Miroslav 71

LLazar, knez/”car” (Hrebeljanović) 13, 68, 76, 78-79Luburić, Andrija 75, 111Luković, dr Miloš 59, 111Lord, Albert B. 28

LJLjubovići 51

MMahmut II, sultan 35 Mahmutbegović, Ali-paša 41 Mahmutbegović, Mušo 42Mahmutbegovići 41-42Makarije, iguman 34Markovići 65Medojević, hadži Jovo 26, 31, 41, 53, 111Medojević, Rajko K. 13, 48, 52, 68, 111Međedović, Avdo 28Mehmed II (Osvajač), sultan 36, 59, 74Mehonjić, Jusuf 40Mićovići 65Mijanovići 65Miličić, Božidar Ilijin 28, 111Milika, knez/”vojvoda”, rodonačelnik Milikića/Konjevića 20, 37, 54, 58, 60, 75-78, 83, 85-86 Milikić (Konjević), knez Nikola 34, 52, 85-86, 89 Milikić, knez 32, 34, 54, 60-61, 75, 83, 86, 98Milikić, Milika 60Milikić (Konjević), Momir Savov 10, 20, 75, 77-79

Milikić, Simo 33Milikići/Konjevići 20, 33, 40, 87, 96-97, 105 Milikići 20, 30-34, 37-38, 47-48, 54, 56, 58, 60, 67, 76-78, 85, 108 Milojković, Mirko 35, 111Miljanić, Vojislav 69, 112Miljić, Marijan Mašo 11, 116Mrkonjić, Petar 25Mrnjačevići 79Mulabegovići 41Muslić, Šeho 31, 83Muslići 31, 83Mušo, rodonačelnik Mušovića 27-30, 32, 37-38, 40-42, 49, 55, 60, 63, 67, 73, 77, 82-84, 87, 89, 99, 101, 108Mušovići 20, 27, 29-30, 32, 37-45, 49, 55, 60, 63, 66-67, 72-75, 77, 82-85, 87, 89 Mušović, Ahmet-beg 7, 15, 19, 27-29, 31, 40, 44, 82, 84, 87, 111, 116Mušović, Ejup 10, 19, 29-30, 33, 38-39, 41-45, 47, 55-56, 68, 73, 84, 87, 112Mušović, Emir S. 39, 112Mušović, Hamza 41 Mušović, Hamza-beg 39 Mušović, Islam-beg 41Mušović, Muraga 62 Mušović, Alija 66Mušović, Ćazim 66 Mušović, Duljko 66Mušović, Izet 66Mušović, Osman 66 Mušović, Raif 66Mušović, Ulvija 108

NNemanjići 48-49, 52-53, 65-67, 76 Nikola, knjaz/kralj (Petrović-

121


Njegoš) 39Novaković, Novak 16, 95Nuhodžići 41

PPâva (Milikić/Konjević) 7-11, 15-38, 40-41, 43-44, 47-49, 52-56, 58, 60, 63-65, 67-68, 72-73, 75-77, 79-90, 92-101, 103-104, 106-109, 111, 115-116Pejatović, Tanasije 10, 19, 25-27, 29, 53, 81-82, 112Pejović, D. Đoko 36, 39, 112Petrović Njegoš, Petar II 41Petrovići 65, 68-69Peri, Milman 7, 19, 27-28, 40, 82Piri-beg 61Pop Dukljanin 53, Popović, Toma 56, 61, 112Popović, Vasilj 35, 49, 112Premović, Marijan 50, 52, 59, 114

RRadojević, Radoje 12, 112Radoslav „Rabljen“ 65Radović, Pâva 21Radović, Pero 40, 112Radulović, Ilija 41Radusinović, Vasko 19, 69-72, 112-113Rakočević, Batrić Baćo 41, 113Rakočević, Novica 39, 44, 113Rakočević, pop Sava 34Rastoder, Šerbo 20, 40, 111, 113Rotković, Radoslav 53, 77, 113

SSadikovići 66Sekulić, Momir 10, 19, 34-35, 77, 84, Selman (paša), rodonačelnik

Selmanovića 27-29, 40, 82Selmanovići 27, 29, 82-83Serhatlić, Šukrija Žuti 99Sinanbeg, vojvoda, krajišnik 51, 57Simonović, Budo 19, 58, 60-61, 113Sokolović, Mehmed-paša 36Stari Vujadin 13, 68Starina Novak 14Stjepan, knez iz Bijelog Potoka 20Stojanović, Ljub. 33, 113

ŠŠabanović, Hazim 39, 49-51, 59, 74, 78, 113Šahovići 52Šalipurović, Vukoman 10, 19, 33, 42-43, 45-47, 51, 113Šantić, Ferko 18, 113Šćepanović, Žarko 10, 14-15, 19, 33, 35, 37-38, 42, 44, 46, 49-53, 59, 66, 73, 78, 83, 87, 114Šeho-paša 30-31, 83Šekularac, Božidar 20, 50, 52, 59, 61, 75, 78, 86, 114Šeksip (Viljem) 23Šibalić, Vuk 41, 111Škaljić, Abdulah 27-28, 30, 33, 46, 48-49, 56, 71, 76, 79, 114Šobajić, Petar 41, Šobajić, Maksim 41-42, 73, 114

TTodor, sin Radosavljev 43Tomašević, Pâva 68-72 Tomašević, Stevan 29Tomaševići 29Tošić, Đuro 50, 114Trifun, sina Andrijin 43Tristan 23, Truhelka, Ćiro 51, 56-58, 114

122


UUzun Hasan 50, 73-74 VVojinović, Mileta 29, 66, 114Vojinović, Miloš K. 39, 52, 115Vojislavljevići 53, 65Vraneš, Đurađ (Đurđe) 50Vraneš, Herak 19-20, 45, 48-55, 57, 59, 61, 65, 67-69, 72-74, 111Vraneš, Ljubo 49 Vraneš, Strahinja 50Vraneš, Vuk 50-51, 57 Vranešević, Ibrahim-paša 48, 51

Vranešević, Isa-beg 57-58 Vranešević, Skender-beg 48, 51, 55, 59, 72Vujnović, Nikola 27-28Vukčić Kosača, herceg Stjepan 50-51Vukčić Kosača, herceg Vlatko 50Vukosavljević, Sreten 18, 112-114

ZZaimovići 41

ŽŽižić, Tomaš 52

123


Indeks geografskih pojmova

124


AAnadolija 73-74Azija 27, 29, 44

BBalkan 35-36, 71, 74, 89, 112Balkansko poluostrvo 71 Baškent 74Berane 28, 65Bihor 59Bijeli Potok 20, 49, 55, 62, 67, 77, 85 Bijelo Polje 14-15, 19-21, 27-28, 34, 36, 38, 41, 46-48, 51, 62-63, 67-68, 82, 88-89, 94-95, 110-111, 113-116Bistrica (kolašinska) 39, 59Bistrica (bjelopoljska) 95-96Bjelasica 70Blagaj, nahija 50Blagajski kadiluk 48Bobovo 29Borovica 29Bosanski pašaluk Bosna (Bosna i Hercegovina) 40, 48, 50, 53, 69, 71, 74, 111Bračić 50Brčko (srez) 40Brodarevo 15Brskovo (trg/grad) 14, 59, 111, 114Brskovo (župa) 66Budimlja (župa) 46, 59Budva 12Buče 65Bukovička gora 75Bursa 74

CCarigrad 15, 32, 34, 36, 48, 55, 59, 63, 73, 76, 87Cernički kadiluk 48Crkvice 14

ČČokrlije 39

DDebreca/ Dabar (župa) 53Donji Kolašin 14-15, 19, 32, 33, 34, 41, 52, 111, 114Draškovina 63, 76Drenovac 105Drinski kadiluk 48Drobnjak 29, 41, 75, 78, 111Dubnica 66Dubočica 29Dubrovačka Republika 51 Dubrovnik 50-51, 53, 57-59Durmitor 75

EEufrat 74

FFoča 48, 55, 59Fočanski kadiluk 48

GGerico/Gacko, župa 53Glibaći 29Golija 75Gorice 62Gornji Kolašin 15Gornji Rahić 40Gornji Vraneš 35, 67Gosteč 29Grab 28, 39Guisemo/Gusinje, župa 53

HHasanbegovića mahala 55Herceg Novi 48-49, 52, 111Hercegovački sandžak 48, 50-51, 74, 112, 114

125


Hercegovački pašaluk (vilajet) 48-49 Hercegovina 48-51, 53, 55, 57-59, 71, 73-75, 110-111

IIran 74

JJadovnik 50Jezera 29, 75„Joksimovo polje“ 63-64Jugovo 29

KKaraman 74Karamanija 74Kičava 13, 39Kičavica (rijeka) 34-35Kladuša 14Kolašin 15, 24, 26, 28-29, 30-31, 38-42, 44, 52, 84, 87, 110, 113, 115Kom (župa) 53Komaran 39Komarnica (župa) 53Konj (planina) 59Konja (Mala Azija) 55, 84Korijen 29Kornjača 29Kosatica Kosovo 14, 27, 31, 67, 75-76, 78-79Kosovo Polje 65Kosovski vilajet 15, 19, 23-24, 49, 81Kotor 12Kovren 13-15, 21, 28, 52, 55, 59, 68Kovrenska rijeka 55, 62Kozice (“Koznik”) 29, 59Kragujevac 65Kraljevina Duklja 53,

Kraljevina Vojislavljevića 53, 113Kraljevina Crna Gora 40, 52, 115Kričak (nahija) 51Krnovo 29Krstače 15Kuči 33, 41, 52, 83Kvarner 71

LLeskovac 14, 111Lijeska (Kaljića) 14Lim (rijeka) 14-15, 29, 30, 53, 76, 94Lim (župa) 59Lisa 13, 63

LJLjubiš (Srbija) 63-65Ljubović (brdo) 93Ljuboviđa/”Ljubović” (nahija) 48, 50-52, 67-68, 73-74, 78, 114Ljuboviđa (rijeka) 32, 34-37, 49, 52, 55, 59, 77, 80, 89, 99, 101Ljuboviđa (župa) 52, 59, 66, 68, 72-73, 114Ljuće 29

MMahala 63Makedonija 65, 71Mala Azija 38, 40-41, 43-44, 48, 55, 59, 84Malo Orljevo 31Manastir Bogovađa 34Manastir Dobrilovina 20, 37, 58-59, 61, 77, 85Manastir Morača 59Manastir Svete Trojice 110Manastir Vranštica 54, 112Manastir Zastup 51Manastir Zlatež 14Mataruge 29

126


Metohija 65Mileševski kadiluk 48Mileševo (trg/tvrđava) 29, 51, 59Mileševo (nahija) 50, 112Mohač 29Mojkovac 15, 20, 114Morača (oblast) 40 Morača (župa) 53Mostarski kadiluk 48Muslići (selo) 31Muževice 69

NNevesinje (župa) 53Nevesinjski kadiluk 48Nerenta (župa) 53Nikšić (grad) 29, 38-39, 41-42, 44, 52, 63, 66, 84, 87, 114Nikšići/Limski Nikšići (nahija) 66, 112Nikšići/Tarski Nikšići (župa) 78 Nikšićko polje 39Nikšićka župa 41Nirnebrg 96Niški sandžak 49Novakovića pećina 14Novakovića stijene 14Nova Varoš 108Novi Pazar 39, 55, 111Novo Brdo 59Novopazarski sandžak/vilajet 39, 43, 49, 112Novski kadiluk 48

NJNjemačka 96Njeguši 69Njegoš (planina) 69

OObarde 29Oblast Brankovića/Oblast Despo-

tovine 59Oblast Kosača 59Oblast stare Raške 59Obod 59Obrov 28Onogošt (grad) 41, 69, 114Onogošt (župa) 53Osmansko carstvo 33, 39, 48, 52, 74, 79, 110

PPâvina livada 30, 32Pâvino Polje 7, 9-11, 13-35, 37-38, 40, 43, 47-50, 52, 54-55, 58, 60, 61-71, 73, 75-77, 80-89, 95, 100, 102, 105, 111, 116Pavinopoljska opština 22, 39Peć 41, 59, 73Piva (župa) 53Plav 59Pljevaljski kadiluk 19, 46-48, 113Pljevaljsko polje 29Pljevaljski sandžak 15 Pljevlja 25, 28-29, 39-40, 48, 53, 55, 59, 66, 87, 89, 111-112, 114Poblaće 51Podgorica 15, 26, 28, 36, 40, 45, 50, 53, 73, 77, 93, 110-114, 116Polablje 77Polja (mojkovačka/kolašinska) 14, 40, 66Poplasić 50Popovo (Polje) 50-51, 57, 72-74Potkrajce 29Potrk 59, 116Prijepolje 15, 18, 29, 39, 43, 50, 59, 108, 110, 112-114Prijepoljski kadiluk 19, 45-48, 51, 113Priština 59Prizren 59Prizrenac 59

127


Prošćenje 59Pusti Lisac 75

RRama (župa) 53Raška 53, 59Ravna Rijeka 15, 39, 59Rovca 40

SSarajevo 33, 39-40, 50-52, 56, 75, 110-114 Sjenica 49, 65Sjenički sandžak 15Slijepač Most 21, 52Somina 75Sopotnica 50Stožer 39, 66Stožerska opština 39 Skoplje 24, 110Slavonija 41Srednja Evropa 71Stari Vlah 15, 30, 66, 110Svilajnac 65

ŠŠahovići 15, 30-31, 38, 40, 48, 52, 111, 113Šahovićka opština 39Šaranci 29Španija 52Šumane 29TTara 14-15, 24, 29, 59, 75, 76, 110, 114Titograd 13, 36, 38-39, 43-44, 69, 110-114Tomaševo 14-15, 29, 38, 40, 48, 52, 54-55 Toplica 66Travnik 69Travunija 53

Trebaljevo 39Trebinje 50-51, 57, 72-74Trepča 59Turska 38-40, 44, 59, 70-71, 73, 82, 113, 115

UUlcinj 12Univerzitet Harvard 7, 19, 27-28, 82Užička Požega 65-66

V Vasojevići 65Venecija 74Vojvodina 65Volujak 75Vraneš („Zlatež“) oblast 13-14, 18-20, 23-25, 28-29, 31-49, 52, 54-55, 58, 60-61, 63, 65-68, 70, 75-78, 81-87, 89, 96-97, 99, 101, 111 Vraneš („župa“/nahija) 15, 22, 46-47, 52, 63, 66, 73, 78 Vraneška dolina 11, 13, 19, 21, 23, 31, 40, 49, 52-53, 58-59, 61, 63, 67-71, 81, 83, 88, 90, 98, 113 Vučitrn 30-31, 66

ZZagreb 26, 71, 110, 113Zahumlje 53Zatarje 15, 36, 112, 114Zaton 53, 59Zeta (država) 13, 19, 53, 55, 68, 112Zlatar 29, 108 Zlatibor 65

ŽŽuber 63

128


Documents

knjiga 1 crnogorski