KATARZYNA KIEREŚ MARTA SOBIECH

Podstawy Terapii Behawioralnej

PODSTAWY NAUKOWE

W 1987 roku amerykański psycholog norweskiego pochodzenia O. Ivar Lovaas z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Los Angeles opublikował niezwykle obiecujące wyniki swego wieloletniego eksperymentu. Pokazały one, że po 2-3 latach intensywnej terapii behawioralnej (30-40 godzin indywidualnych zajęć tygodniowo), w której główny nacisk położony był na rozwój mowy i umiejętności społecznych, 47% dzieci z grupy eksperymentalnej osiągnęło normalny poziom funkcjonowania, podczas gdy w grupach kontrolnych wynik taki osiągnęło jedynie 2% dzieci (Lovaas, 1987).

CELE TERAPII BEHAWIORALNEJ:

Kształtowanie u dziecka jak największej liczby zachowań adaptacyjnych, które rozwiną jego niezależność i umożliwią mu samodzielne funkcjonowanie w środowisku.

JAK OSIĄGNĄĆ CEL?

1. Systematyczne wzmacnianie pożądanych form zachowania – w pierwszym etapie są to zazwyczaj wzmocnienia pierwotne (docelowo: wzmocnienia społeczne)

2. Ścisłe kontrolowanie sytuacji, w której zachowanie przebiega:

odpowiedni sposób wydawania poleceń (krótkie i konkretne)

wprowadzanie i umiejętne wycofywanie podpowiedzi

wprowadzenie wyraźnej struktury czasowo – przestrzennej

3. Rozbijanie umiejętności złożonych na bardzo drobne elementy składowe, z których każdy powinien być uczony oddzielnie – nowe umiejętności są dobudowywane do już opanowanych – porównywalne do budowania PIRAMIDY.

4. Dopasowanie tempa uczenia do możliwości dziecka.

5. Wielokrotne powtórzenia.

6. Wyuczone umiejętności muszą być ćwiczone w różnorodnych miejscach, przy użyciu innych materiałów/pomocy/zabawek oraz z różnymi osobami, aby mogły zostać zgeneralizowane.

WZORCOWE ROZWIĄZANIE:

Na początku terapia indywidualna w wymiarze godzin

20 – 40 tygodniowo.

Stopniowe przechodzenie od nauczania indywidualnego do nauczania w małej, a następnie w dużej grupie rówieśniczej.

GŁÓWNE CELE TERAPII BEHAWIORALNEJ:

Rozwijanie zachowań deficytowych

Redukowanie zachowań niepożądanych

Generalizowanie i utrzymywanie efektów terapii

ROZWIJANIE ZACHOWAŃ DEFICYTOWYCH

- tych zachowań, które uważa się za prawidłowe i pożądane u dziecka w pewnym wieku i w pewnych okolicznościach, a które u dziecka z autyzmem występują zbyt rzadko lub nie występują wcale (np. prawidłowa mowa, okazywanie uczuć, zabawa zabawkami, …)

JAK OSIĄGNĄĆ ZAMIERZONY CEL?

Zidentyfikowanie wzmocnień, dzięki którym dziecko będzie rzeczywiście zmotywowane do pracy.

Ponieważ wzmocnienia stanowią jeden z kluczowych elementów terapii ważne jest pamiętanie o praktycznych wskazówkach dotyczących efektywnego ich stosowania:

WSKAZÓWKI DOTYCZĄCE WZMACNIANIA:

1. Wytyczając cele terapii wybieraj konkretne zachowanie (np. uśmiechanie się), a nie ogólne kategorie zachowań (np. uspołecznienie) – nikt nie będzie miał wątpliwości co należy wzmacniać.

2. Jeśli to możliwe ucz takich zachowań, które przejdą pod kontrolę wzmocnień naturalnych (obecnych w naturalnym środowisku dziecka).

3. Aby ocenić efektywność wzmocnienia musisz określić jak często zachowanie pojawiało się przed rozpoczęciem programu, a jak często po jego wprowadzeniu.

4. Wybieraj wzmocnienia praktyczne – łatwe w użyciu, łatwo dostępne i mało kosztowne.

5. Wybieraj wzmocnienia, które mogą być dostarczone natychmiast po zachowaniu.

6. Wybieraj wzmocnienia, które mogą być zastosowane wielokrotnie bez spowodowania nasycenia.

7. Wybieraj wzmocnienia, które nie wymagają dużej ilości czasu na ich „skonsumowanie”.

8. Używaj tak wielu różnorodnych wzmocnień, jak to tylko możliwe.

9. Staraj się dawać dziecku możliwość wyboru wzmocnienia (stosuj tablice wyboru nagród, listę wzmocnień).

10.Wzmacniaj często, lecz po trochu.

11. Dając dziecku wzmocnienie opisz zachowanie, które wzmacniasz (np. pięknie pokazałeś gdzie jest lampa).

12. Łącz wzmocnienia rzeczowe z pochwałami i kontaktem fizycznym (głaskanie, przytulanie, …).

13. Aby uniknąć nasycenia zmieniaj zwroty, których używasz jako wzmocnień społecznych ( dobrze!, świetnie!, super!, pięknie!, …) – bądź spontaniczny.

14. Jeśli w ciągu dziesięciu prób zachowanie pojawiło się na pożądanym poziomie, spróbuj stopniowo wycofywać wzmocnienia rzeczowe, podtrzymując zachowanie przy użyciu wzmocnień społecznych.

Po zidentyfikowaniu wzmocnień niezbędne jest dokonanie wyboru zachowań docelowych. W przypadku dzieci autystycznych – trening umiejętności podstawowych.

UMIEJĘTNOŚCI PODSTAWOWE:

Uczenie „jak się uczyć” - wzmacnianie wykonywania prostych poleceń (wstań, klaśnij, …) , które mogą być łatwo podpowiedziane manualnie.

Różnicowanie – w skład treningu różnicowania wchodzą dwa elementy: naśladowanie i dopasowywanie do wzoru.

Umiejętność komunikowania się – wyposażenie dziecka w umiejętności językowe lub kształtowanie alternatywnego sposobu komunikowania się z otoczeniem.

Rozwijanie umiejętności społecznych (w tym współdziałania w zabawie, dzielenia się, inicjowania i podtrzymywania konwersacji, zadawania pytań, naśladowania rówieśników).

Samodzielność:

- dotycząca czynności samoobsługowych

- dotycząca umiejętności angażowania się w samodzielne aktywności

PROGRAM PODSTAWOWY:

kształtowanie umiejętności koncentracji uwagi i kontaktu wzrokowego

kształtowanie umiejętności naśladowania

nauka prostych poleceń

eliminowanie zachowań niepożądanych

wydłużanie czasu umiejętności koncentrowania uwagi na zadaniu

OKREŚLENIE UMIEJĘTNOŚCI DZIECKA I JEGO BRAKÓW:

czy dziecko przejawia pewne umiejętności po wydaniu

słownych poleceń? czy dziecko potrafi wykonywać określone czynności

bez naszej pomocy? czy umiejętności dziecka są wiarygodne? czy dziecko jest zdolne do wykonywania różnych

czynności w obecności różnych osób, w różnych sytuacjach i pod wpływem różnych bodźców?

jaki jest poziom umiejętności dziecka?

NAŚLADOWANIE

Zaczynamy od:

motoryki dużej

motoryki małej

generalizowania powyższych umiejętności w różnych pomieszczeniach i sytuacjach (np. na stojąco)

naśladowania mimiki twarzy (bardzo trudna umiejętność, należy do subtelnych zachowań) naśladowanie z użyciem przedmiotów

naśladowanie z przemieszczaniem się

naśladowanie zabawy

naśladowanie w czasie rysowania

naśladowanie złożonych sekwencji

naśladowanie zabawy rówieśników

DOPASOWYWANIE I SORTOWANIE

Dopasowywanie identycznych przedmiotów (konkretów)

Dopasowywanie identycznych obrazków

Dopasowywanie przedmiotów do obrazków i obrazków do przedmiotów.

Dopasowywanie kolorów, kształtów, liter, cyfr

Dopasowywanie przedmiotów nieidentycznych z tej samej kategorii

Dopasowywanie przedmiotów przez skojarzenia

Sortowanie

ROZUMIENIE MOWY

Polecenia słowne (instrukcje):

jednostopniowe (usiądź, wstań, klaśnij, pomachaj, obróć się...)

z identyfikowaniem przedmiotów z najbliższego otoczenia i części ciała (pokaż ...)

wskazywanie znajomych osób

wskazywanie obrazków

z identyfikowaniem przedmiotów ale z „daj...”

różnicowanie poleceń „pokaż” i „daj”

dwustopniowe (wstań i podskocz, klaśnij i tupnij ...)

wymagające przemieszczania się (zapal światło, przynieś/podaj piłkę – ale musimy być pewni, że rozumie co to jest piłka i przynieś/podaj)

identyfikowanie pomieszczeń (idź do …)

MOWA (CZYNNA)

Naśladowanie niewerbalne, w tym naśladowanie specyficznych ruchów twarzy i języka

Wzmacnianie wszelkich wokalizacji

Naśladowanie pojedynczych dźwięków (głosek) – różnicowanie głosek

Łączenie głosek w sylaby, naśladowanie sylab

Łączenie sylab w słowa, naśladowanie słów dwusylabowych

Naśladowanie słów wielosylabowych

Naśladowanie zdań

Ćwiczenie artykulacji, głośności, intonacji, modulacji, wysokości, tempa, rytmu mowy

JĘZYK EKSPRESYJNY (KOMUNIKOWANIE SIĘ)

Wskazywanie pożądanych rzeczy w odpowiedzi na pytanie „co chcesz?”

Spontaniczne wskazywanie pożądanych rzeczy

Nazywanie przedmiotów

Nazywanie przedmiotów na obrazkach

Proszenie o pożądane rzeczy

Proszenie o pomoc

Mówienie TAK lub NIE w reakcji na preferowane i niepreferowane rzeczy

Nazywanie znajomych osób

Dokonywanie wyboru

Wymienianie pozdrowień

Odpowiadanie na pytania i pochwały społeczne

Nazywanie czynności na obrazkach, na innych osobach i na sobie

Nazywanie przedmiotów po jego funkcji (czym piszesz ?)

JĘZYK EKSPRESYJNY, CD.

Określanie czyja jest rzecz

Określanie funkcji przedmiotów

Nazywanie i wskazywanie części ciała zgodnie z ich funkcją

Nazywanie funkcji części ciała

Nazywanie miejsc

Nazywanie emocji

Nazywanie kategorii

Określanie kolorów, kształtów, wielkości, stron, …

Określanie płci

Zadawanie pytań: co to jest?, gdzie jest…?

Przypominanie wydarzeń sprzed chwili

Przekazywanie wiadomości

Opisywanie sekwencji obrazków

POZOSTAŁE UMIEJĘTNOŚCI

Umiejętności przedszkolne (wczesnoszkolne) i szkolne

Umiejętności społeczne

Umiejętności samoobsługi

Umiejętność zabawy i spędzania czasu wolnego

OGÓLNE ZASADY WPROWADZANIA KOLEJNYCH KROKÓW

EDUKACYJNYCH: ● od mowy biernej do czynnej, czyli identyfikowanie, a potem nazywanie, np. „pokaż mi ...”, a kolejny krok „Co to jest?” ● od konkretu poprzez zdjęcie, dalej obrazek, jeśli to konieczne symbol, a na

końcu etykieta wyrazowa ● dopasowywanie: (zawsze zaczynamy uczenie wykorzystując minimum trzy obiekty/obrazki) konkret do konkretu konkret do obrazka obrazek do konkretu obrazek do obrazka

W szczególnych przypadkach (gdy dziecko nie ma wystarczających

umiejętności percepcyjnych) zanim zaczniemy pracować wykorzystując

obrazki możemy posłużyć się zdjęciami, a dopiero potem obrazkami.