25
qarTveluri memkvidreoba (akaki wereTlis saxelmwifo universitetis qarTveluri dialeqtologiis samecniero-kvleviTi institutis perioduli samecniero Jurnali) tomi XII, gv., 322-345 SuSana futkaraZe fonetikuri procesebi imerxeulSi imerxeuli kilo qarTuli enis dedamdinaris erTi Zlieri Senakadia. igi imerxeveli qarTvelebis metyvelebaa. imerxevi, istoriuli saqarTvelos uZvelesi miwa, tao-klarjeTis erT-erTi mxarea, samxreT saqarTvelos Semadgeneli nawili. saistorio wyaroebis mixedviT (leonti mroveli, vaxuSi bagrationi), Zveli welTaRricxvis mesame saukuneSi klarjeTi (imerxeviTurT) Sedioda farnavaz mefis mier Camoyalibebul oZrxis saerisTvoSi, warmoadgenda meeqvse samxedro-administraciul olqs, romelsac ganagebda erisTavi. klarjeTi meore saukuneSi (Zv. w. aR.) iberiis samefos SemadgenlobaSia. Zlieri saerisTao iyo vaxtang gorgasalis epoqaSic, rodesac aigo artanujis cixe. merve saukunis dasasruls (ax. w. aR.) klarjeTSi yalibdeba Zlieri samTavro, romelic gadaiqca saqarTvelos gaerTianebis medroSed (vaxuSti batoniSvili, 1973, gv. 657; iv. javaxiSvili, 1983, gv. 95; eqvT. TayaiSvili, 1991, gv. 211). me-16 saukunis meore naxevridan ki klarjeTi (imerxeviTurT) osmaleTis imperiis sazRvrebSi moeqca; amJamad TurqeTis respublikis farglebSia. kerZod, imerxevi warmoadgens arTvinis vilaeTis SavSeTis raionis erT lamaz mxares - mdinare fafarTis xeobas. imerxeveli qarTvelebi orenovanni arian; maTi oficialuri, saxelmwifo ena Turqulia, saojaxo ena ki - qarTuli. imerxevelTa qarTuli, 450 wlis manZilze dedaenis kontrols moklebuli, Turqul enobriv garemocvaSi moqceuli, enis ganviTarebis Sinagani kanonebis moqmedebis Sesabamisad ganviTarda da damoukidebel kilod Camoyalibda. Turquli enis yoveldRiuri gavlenis miuxedavad, man SeinarCuna Tavisi fonetikuri sistema, gramatikuli wyoba da ZiriTadi leqsikuri fondi. imerxeul kiloSi erTxel kidev gancxadda qarTuli enis siZliere, gamZleoba da ukvdaveba. imerxeulSi mimdinare fonetikuri procesebi gansakuTrebuli TaviseburebebiT ar gamoirCeva; qarTuli enis dialeqtebSi ganviTarebuli fonetikuri movlenebis analogiuria. gvxvdeba bgeraTa dakargvis, reduqciis, bgeraTa ganviTarebis, substituciis, asimilaciis, disimilaciis, bgeraTa dayruebis, metaTezisis, dezafrikatizaciis... SemTxvevebi. bgeraTa dakargva. a) TanxmovanTa dakargva: bgeraTa dakargva imerxeulSi arcTu ise SesamCnevia. anlautSi bgeraTdakargva sityvaSi TanxmovanTSejgufebis gamartivebisaken midrekilebiT aris axsnili (T. uTurgaiZe, 1976, gv. 123). marTlac, imerxevelTa metyvelebaSi ZiriTadad aseT poziciaSi ikargeba Tanxmovnebi, oRond ara mxolod sityvis dasawyisSi. Tanxmovnebis Sejgufebisas dakargva

Kartveluri Memkvidreoba XII Putkaradze Shushana

Embed Size (px)

DESCRIPTION

შუშანა ფუტკარაძეფონეტიკური პროცესები იმერხეულშიSHUSHANA PUTKARADZEPHONETIC PROCESSES IN THE IMERKHEVIAN DIALECT

Citation preview

Page 1: Kartveluri Memkvidreoba XII Putkaradze Shushana

qarTveluri memkvidreoba (akaki wereTlis saxelmwifo

universitetis qarTveluri dialeqtologiis samecniero-kvleviTi

institutis perioduli samecniero Jurnali) tomi XII, gv., 322-345

SuSana futkaraZe

fonetikuri procesebi imerxeulSi

imerxeuli kilo qarTuli enis dedamdinaris erTi Zlieri Senakadia.

igi imerxeveli qarTvelebis metyvelebaa. imerxevi, istoriuli saqarTvelos

uZvelesi miwa, tao-klarjeTis erT-erTi mxarea, samxreT saqarTvelos

Semadgeneli nawili. saistorio wyaroebis mixedviT (leonti mroveli,

vaxuSi bagrationi), Zveli welTaRricxvis mesame saukuneSi klarjeTi

(imerxeviTurT) Sedioda farnavaz mefis mier Camoyalibebul oZrxis

saerisTvoSi, warmoadgenda meeqvse samxedro-administraciul olqs,

romelsac ganagebda erisTavi. klarjeTi meore saukuneSi (Zv. w. aR.)

iberiis samefos SemadgenlobaSia. Zlieri saerisTao iyo vaxtang

gorgasalis epoqaSic, rodesac aigo artanujis cixe. merve saukunis

dasasruls (ax. w. aR.) klarjeTSi yalibdeba Zlieri samTavro, romelic

gadaiqca saqarTvelos gaerTianebis medroSed (vaxuSti batoniSvili, 1973,

gv. 657; iv. javaxiSvili, 1983, gv. 95; eqvT. TayaiSvili, 1991, gv. 211). me-16

saukunis meore naxevridan ki klarjeTi (imerxeviTurT) osmaleTis imperiis

sazRvrebSi moeqca; amJamad TurqeTis respublikis farglebSia. kerZod,

imerxevi warmoadgens arTvinis vilaeTis SavSeTis raionis erT lamaz

mxares - mdinare fafarTis xeobas.

imerxeveli qarTvelebi orenovanni arian; maTi oficialuri,

saxelmwifo ena Turqulia, saojaxo ena ki - qarTuli. imerxevelTa

qarTuli, 450 wlis manZilze dedaenis kontrols moklebuli, Turqul

enobriv garemocvaSi moqceuli, enis ganviTarebis Sinagani kanonebis

moqmedebis Sesabamisad ganviTarda da damoukidebel kilod Camoyalibda.

Turquli enis yoveldRiuri gavlenis miuxedavad, man SeinarCuna Tavisi

fonetikuri sistema, gramatikuli wyoba da ZiriTadi leqsikuri fondi.

imerxeul kiloSi erTxel kidev gancxadda qarTuli enis siZliere,

gamZleoba da ukvdaveba.

imerxeulSi mimdinare fonetikuri procesebi gansakuTrebuli

TaviseburebebiT ar gamoirCeva; qarTuli enis dialeqtebSi ganviTarebuli

fonetikuri movlenebis analogiuria. gvxvdeba bgeraTa dakargvis,

reduqciis, bgeraTa ganviTarebis, substituciis, asimilaciis, disimilaciis,

bgeraTa dayruebis, metaTezisis, dezafrikatizaciis... SemTxvevebi.

bgeraTa dakargva. a) TanxmovanTa dakargva:

bgeraTa dakargva imerxeulSi arcTu ise SesamCnevia. anlautSi

bgeraTdakargva sityvaSi TanxmovanTSejgufebis gamartivebisaken

midrekilebiT aris axsnili (T. uTurgaiZe, 1976, gv. 123). marTlac,

imerxevelTa metyvelebaSi ZiriTadad aseT poziciaSi ikargeba Tanxmovnebi,

oRond ara mxolod sityvis dasawyisSi. Tanxmovnebis Sejgufebisas dakargva

Page 2: Kartveluri Memkvidreoba XII Putkaradze Shushana

xdeba sityvaSi mosalodnel yvela poziciaSi. umetesad ikargeba

Tanxmovnebi - v, m, n, r, l, s.

ikargeba m: Bri Tavebi mtkiva (mBris→Bri); Tvarian RameSi Cans; wvane

qudebi aburvian; gaRma Ta Cans; klavis sisxo zenjiri aqvan; gvlaT kudebi

aqvan (mrgvalad→gvlaT); kdaric viyve, avdgebio; Wadi gatexa...

ikargeba r: ravai bzanob? (brZanob → bzanob); vin zdis baBalas?

sidam bzandebi? erT gogoze Tvali damCa; ukan motialdeba...

iSviaTad ikargeba l: saCeCelze darCeba kvirti matyli (kvirtli →

kvirti); ase etyoden saxSi (saxlSi → saxSi)...

ikargeba Tanxmovani n sityvaSi mainc: Tormeti maic iqneba...

Tanxmovani v xSirad ikargeba sityvaSi sxvadasxva adgilas: qali qrivi

(qvrivi) yofila; mimxdara (mimx) avadevlobasa; iq jinWel (jinWveli) aria?

Seni baboi maSin (maSvin) mokda (mokvda); kaci Wkvaze moida (movida);

iqidamac amoida (amovida)...

aqvs zmnaSi fuZiseuli v subieqtis mesame piris niSanTan erTad

ikargeba: qva gvaq gamoWrili; ra aq BelSi; saTqmeli bevri maq; guli gaq

didi... v Tanxmovani gauCinarebulia ova, ove kompleqsebSic: windebi

davqsEeT (davqsoveT → davqsoeT → davqsueT → davqsEeT); xidam

gadmEarda (gadmovarda → gadmoarda → gadmuarda → gadmEarda. v-s

dakargva, ganmsgavseba-difTongizacia).

s Tanxmovnis dakargva qarTuli kiloebisTvis damaxasiaTebeli

movlenaa. imerxeulSic xSirad gvxvdeba micemiTi brunvis niSnisa da

naTesaobiTis niSnis TanxmovniTi elementis s-s dakargva:

a) micemiTi brunva: qiriSeb gavwevT; ewer ar duugebT queSa;

erTmaneT saqmeSi vargivarT; qilakaSi yuel Caawyob; nabag dahswvav...

iusufaTan (iusufasTan) xom ar migiqcevian? baBalaTan wevda...

b) naTesaobiTi brunva: karCxli wyali TeTri dis; nafurnevi

zomodam atiani duzia; esa livana yalea; hududi (hududis - sazRvris)

barobai damwyreuli varT; arTvini soflobaSi ase yofila; jinali

~a~la iqiT darCa; laxni (laxnis - mxlis) Sorva gavakeTe... zogjer

naTesaobiTi brunvis niSani mTlianad ikargeba: aqedam Ceiars karisaT

(karisaTis) Rele; saxl aq musafir (musafiris - stumris) oda...

imerxeulSi gvxvdeba s bgeris h-d dasustebisa da dakargvis erTeuli

SemTxvevebi. es movlena umTavresad SeiniSneba micemiTSi mdgar zogierT

saxelTan, (umetesad drois zmnizedad qceul sityvebTan da CvenebiT

nacvalsaxelebTan: amboben, iqa dRehac (dResac) Tovlso; imahac (imasac)

dRe dalevia; es meqTubebi (werilebi) dRehac aq (aqvs) Senaxuli; Ramehac

(Ramesac) gavaTenebdiT nadSi; gurjijahac (qarTulsac) vlaparakobT da

TurqCahac (Turqulsac)... juma dRe (juma dRes - paraskev dRes)

davTesavT yanas; sul yuel (yovel) dRe (dRes) gadavxedavT aWaris

soflebsa; gaCenil Rame (Rames) amaze jildaoben... analogiuri magaliTebi

SeniSnulia qarTlur-kaxur dialeqtebsa da zemoaWarul kilokavSi (gr.

imnaiSvili, 1976, gv. 143; ar. martirosovi, gr. imnaiSvili, 1956, gv. 57; S.

niJaraZe, 1961, gv. 109; arn. Ciqobava, 1937, gv. 66; arn. Ciqobava, 1925, gv. 65).

Page 3: Kartveluri Memkvidreoba XII Putkaradze Shushana

s TiTqmis yovelTvis dakargulia sw bgeraTkompleqsian sityvebSi:

wore gzaze ver guuvlia; wore saqme ar qonda; cxenze wored Sejdoma

ver uwavlia; istambol bevri viwavle; qilakas duuwore da Caasxi ze

(rZe); duuwora da esrola daTvsa...

subieqtis mesame piris niSani aris zmnasTan yovelTvis dakargulia:

qomoi qarafa aqeT ari; imisi sityva dafasebuli ari...

qarTuli enis zogierTi kilos msgavsad, imerxeulSic araiSviaTad

ikargeba Tanxmovani d kiTxviT zmnizedaSi sad: sa gaqvan saxlebi? sa

mixvalT ase gvian?...

b) xmovanTa dakargva.

zogierT zmnur formaSi SeiZleba daikargos saarviso qcevis niSani a:

zogi leski (leqsi) momgonda, zogic damviwyda; SuaBevi momgonda am

naTqEamze; beuri zueli naTqEami damviwyda; istambolSi bevrjel

momgondeba soflis gamBmari puri...

vid- zmnuri fuZidan TiTqmis yovelTvis ikargeba xmovani i: dilaze

yvela~ movdeT aqa; cxeni mivda RelesTan; wevda-wamovda duniaSi...

iSviaTad SeiZleba Segvxvdes zmnswiniseuli xmovnebis dakargvis

SemTxvevebic: Siar-Camiar (Seiar-Camoiar), ar moxEal CEensa...

gvxvdeba -av da -am TemisniSniseuli a xmovnis dakargvis magaliTebic:

amiTa Tivas zidven; Calas zvinze asxmen; kapilaiT wyalsa smen; magso~

(magisTana) RarWsa (biWsa) sa naxven; TirfniT molsa Tibven; endroSi

Salsa SeRebven... a xmovnis dakargva aRniSnul zmnebSi xdeba awmyosa da

myofadis mwkrivebis mravlobiTi ricxvis mesame pirSi, roca zmnis fuZes

erTvis pirisa da ricxvis gamomxatveli niSani -en.

reduqcia.

qarTul enaSi reduqciis gamomwvevi mizezebi, misi kanonzomierebani

kargad aris Seswavlili; garkveulia, rom cocxal kiloebSi reduqcia

ufro cxovelia aRmosavlur jgufSi, xolo dasavlurSi ufro metad aris

Sesustebuli (arn. Ciqobava, 1942; a. SaniZe, 1957; v. Tofuria, 1946).

imerxeuli am mxriv axlos dgas aRmosavlur qarTul enobriv samyarosTan.

es imis mauwyebelia, rom imerxeulSi moqmed dinamikur maxvils jer kidev

Seswevs Zala xmovnis sinkopirebisa.

reduqciis nimuSebi: wasulan nekris mosaWrelze; xamuri (comi)

izilvis mawniT; iadigrisa (iadigari - samaxsovro sagani) gaCuqveba ar

iqneba; viciT xaSris lobio; katri kvariviT iwvis; vakeTefT qaTmi

BorciTac; sofelSi qoTneb Bmaroben; xormebi sabzelSi CavyareT (xoromi

- xormis. xoromi - Tivis Sekvra); kakli furcelsa Caafenen Sigan;

`maWarula" sxlis jiSia; nenei damJdara bostni Sigan; Warxli klaviT

(foTlebiT) Sorva (wvniani saWmeli) keTdeba; sofelSi wylebi meiyEana;

svirevnidam moxEal? (svirevani - soflis saxelia); diobniske (diobani -

soflis saxelia) Ceiars es Rele; iSxnis qilisa (taZari) maSin saRlami

(mrTeli) iyo; yurznis lerwebia qvaze amoWrili; godris mqsovneli aRar

darCa soflierSi (soflebSi)...

xmovanfuZian saxelebs naTesaobiTsa da moqmedebiTSi fuZiseuli a da

e xmovnebi umetesad ekvecebaT: zis (rZis) Tavsa naRebi qvia; Cemi naTqEami

Page 4: Kartveluri Memkvidreoba XII Putkaradze Shushana

genjebma (axalgazrdebma) xis powkze (patara totze) wamokides; zmis (Zmis)

saxlSi RmerTma ar miabrunos qali! Txisuris (Txisura - Txis balani)

sawuravebi moqsEes qalebma; BmiT tirili uBdeboda rzalsa (rZalsa); Tis

(mTis) gza tyeSi geiarda; gzis wveri davhkargeT; Relis wyali vsEiT...

aseTi rigis saxelebi iSviaTad SeiZleba Segvxvdes reduqciis gareSe:

karCxalis qofria (qofri - xidi) esa; avazanis erTi Terefi (mxare)

daxurvilia; Warxali foTeliT javes (mJaves - mwnils) CavdebT; zanklebi

TxisuraiT moqsovnilia; arunaiT miwasa vBnavT; TuTis WaWaiT zmarsa

(Zmarsa) gaakeTeben; es qilisa (taZari) somexebma daangries... am

SemTxvevaSi imerxeuli warmogvidgens saSuali qarTulis msgavs suraTs (i.

qavTaraZe, 1964, gv. 152-255).

zogjer reducirebulia Turqulis gziT Semosuli sityvebic:

gveSinoda rusi askrisa (asker - jariskaci); sihri guukeTes qalsa (arab.

sihir - jado); cotai omri hqonia (Turq. Omur - sicocxle); iqiT uCrumi

tyea (Turq. ucurum - bneli, gauvali); Tirfnis (Turq. tirpan - celi) Bma

gvesmoda; yabRi (kabak - mkvaxi, gogra) guli unda moBrako...

zogierTi ucxouri sityva ki ukumSveli saxiTac gamoiyeneba: saxlis

ukan axori (Turq. ahur - boseli) iyo; balaxsa TirfaniT movTib...

Turquli sityva -araba (manqana) gvxvdeba Sekvecilica da Seukvecelic:

arabaiT axual BoBlev; CEensa amoiden didi arabiT...

bgeris ganviTareba.

qarTuli kiloebis msgavsad, imerxeulSic sityvaTa fuZeSi ZiriTadad

Cndeba sonori Tanxmovnebi, rogoricaa: m, n, r, l; bagismieri b da

kbilbagismieri v.

labialuri m bgera, rogorc cnobilia, umTavresad viTardeba

wyvilbagismier xSulTa da afrikatTa win, iSviaTad ukanaenismier xSulTa

da spirantTa Tavkidurad, zogjer ki sibilantTa mezoblobaSi: gomfaki

(qofaki) ZaRlebi gaCinden amaTiefSi (am midamoebSi); deiRumpa (daiRupa)

zavali (sacodavi); dambilebulia miwa (darbilebulia. r ikareba, m

gaCenilia); mcxvari dava (dadis) im Taze CEeni; memcxvare qvyvavda erTi;

mwvalobs avadevli (avadmyofi); nenei yolamfer gvawavlida...

n iSviaTad Cndeba sityvis bolos. umTavresad Tavs iCens zmnizedebsa

da damxmare sityvebSi: isven gamaacBo Bmiadi; iqvenai daayuda arabai;

kidven oumsia wyliTa iqauroba; igzeven (iqve. iq+ze+ve+n→igzeven)

gaaSeSa; axlaven douzaxeT RarWebsa (dauZaxeT biWebsa); memren waasxa Taze

(mTaze); axla saRan (sadRa) ari qalamani? sacxan wavel, iq wamyva; Bari

kidven daaba; seri romen gedeibina, gulma dimiwyo kankali... iSviaTad

erTvis arsebiT saxelsac: Caval ase gargniTven... msgavsi magaliTebi

Cauweria niko marsac: Citi romen geiCuCunebs, Sewkepili gEaq Tofebi (n. mari, 1911, gv. 48).

bagismieri b viTardeba labialur sonant m bgerasTan mezoblobaSi: im

fariTa kambeSi eiyvana (`eiyvana" niSnavs `iyida"). Sdr.: saba - gameSi;

sofelSi varT gambravlebuli...

Page 5: Kartveluri Memkvidreoba XII Putkaradze Shushana

wyvilbagismieri v umTavresad viTardeba sityvebSi xmovansa da

Tanxmovans Soris: saCuqvari ra yavan?; dodofalze Cuqveba viciT; nenei

sacodvavaT darCa; erTad vWvamoT saWmeli... vin-i SeiZleba gaCndes

rigobiT ricxviT saxelSi - "meore", romelic fonetikuri cvlilebebis

Sedegad warmoCndeba mivere fuZiT: mivere welwadSi kidven moiT

(modiT); miverejel aRar mkiTxo (meore→miore→miere→mivere:

disimilacia, asimilacia, bgeris CarTa)...

r sonanti umTavresad ganviTarebuli Cans winanunismieri xSuli

bgerebis - Z, w, c-s mezoblad: am RarWma (biWma) gamamiRo gul-RvirZli;

urcxo xalxTan miyvira; kodiT simindsa darwyavs (gamozomavs raodenobas.

Sdr.: sawyao). r Tanxmovani SeiZleba ganviTardes, agreTve, v bgeris

momdevnod: Couyria Sigan sxvrili Wadi.

laterali nunismieri narnara Tanxmovani l-c iSviaTad SeiZleba

gaCndes sityvis fuZeSi: Tivis asaweveli bigalic gEaq (Sdr. biga);

Wyintli simindi gEiyEars; qaRaldiviT TeTri Subli mianTalebs

winedama; aqa Tvelze male gaTovldeba; Teli dRea Tovls (Tovs)...

SeiZleba ganviTardes ukanaenismieri g, k Taxmovnebi: garganic qEeS

amouCria dedabersa (Sdr., saba - argani); kukuneTi Rame iyo; kukuneTaSi

ragEar (rogor) miageniT gza? kikilEebi (Rilkiloebi) doukeTa gomlegsa

(perangsa)... Wknavi (Sdr., Wnavi) kukuli gayirmizdeba TEelze (rTvelze)...

iSviaTad SeiniSneba xmovanTa ganviTarebis SemTxvevebi. rogorc

cnobilia, `qarTuli ena ar ekuTvnis im enaTa jgufs, romelTac

euxerxulebaT sityvaTa Tanxmovnuri dawyeba, an eZnelebaT

TanxmovanTSejgufebis warmoTqma. amitom xmovan bgeraTa ganviTareba Zalian

iSviaTad warmoCndeba qarTulSi da TaviseburebebiT gamoirCeva (i.

qavTaraZe, 1964, gv. 192). imerxeulSic dasturdeba xmovanTa CarTvis

erTeuli SemTxvevebi: gza midis tibeTisaken (tbeTi sofelia SavSeTSi.

tbeTi→tibeTi); nenei tibeTuri myavs; tibiBev (tibixevi adgilis

saxelia imerxevSi) vetyviT (veZaxiT) amasa; Boboyurai (xboyura - sokos

saxelia) buzgi (buZgis) zirebSi (ZirebSi) dawowoldeba (wamoimarTeba,

miwidan laRad amova); CEili Bobo zrugiT eiyEana Taze; Cidilas (Crdila

- Cidila. rae ikargeba, in-i Cndeba) yofila erTi ziareTi (salocavi

adgili); Tvare gamoCinda (gamoCnda) am saRam (am saRamos)... oriode

sityvaSi in-i ganviTarebulia sityvis dasawyisSi (anlautSi), mag.: SuSas

(Wiqas) CEena istiqan (rus. “2=*=… - staqani→istiqani) vetyviT (veZaxiT,

vuwodebT); mEarTvi mosafirsa (stumarsa) iskami! (skami→iskami); xanumi

daJdeba iskamze...

xmovanTa ganviTarebis tendencia SeiniSneba Turqulis gziT Semosul

sityvebSic. davadastureT am movlenis erTeuli SemTxvevebi: izeni momec

waslaze (arab. isni - nebarTva, Tanxmoba. izni - izeni); Seikerven qalebi

nairnair urubas (ital. ã%"= - kaba; Turq. ãuba - kaba; imerx. uruba - tansacmeli. asevea zemoaWarul kilokavSiac)...

zemoaWarulSi dadasturebuli msgavsi magaliTebi ganixileba rogorc

srulxmovnoba (m. xubua, 1932, gv. 7; S. niJaraZe, 1975, gv. 113), rasac ar

Page 6: Kartveluri Memkvidreoba XII Putkaradze Shushana

iziarebs mkvlevari n. gurgeniZe: `xmovanTa ganviTareba Turquli

metyvelebis gavleniT unda iyos gamowveuli... aWarul metyvelebaSi Tavs

iCens xmovanTa ganviTareba sityvis Tavkidur poziciaSic. e. i. viTardeba

proTetuli xmovani. proTetul xmovanTa ganviTareba ki, rogorc

cnobilia, didad aris damaxasiaTebeli Turquli enisaTvis, sadac sityvis

dasawyisSi TanxmovanTa kompleqsebi ar gvxvdeba da sxva enebidan nasesxeb

sityvebSi sityvis TavSi TanxmovanTa gasayarad Cndeba viwro i xmovani...

aWarulSi sityvaTa tendencias gasrulxmovnianebisaken vawerT aWarul

metyvelebaze Turquli enis gavlenas" (n. gurgeniZe, 1976, gv. 151-152). es Tvalsazrisi udavod gasaTvaliswinebelia da damaxasiaTebelic imerxeuli

qarTulisaTvis, romelic am kuTxiT saintereso suraTs qmnis da

specialur Seswavlas saWiroebs.

substitucia.

rogorc specialur literaturaSia aRniSnuli, `yovel enaSi xSiria

iseTi fonetikuri movlenebi, romlebic warmoadgenen bgeris Secvlas

calkeul sityvaSi an mxolod ramdenime sityvaSi yovelgvari fonetikuri

ganpirobebulobis gareSe... esaa bgeris erTbaSi, `SemTxveviTi", sporaduli

cvlileba sityvaSi. erTaderTi `kanonzomiereba", romelsac adgili aqvs

aseT bgeraTcvlaSi, mdgomareobs imaSi, rom erTmaneTis Secvla SeuZliaT

mxolod iseT bgerebs, romlebic waagvanan erTmaneTs akustikurad. bgeraTa

aseT Senacvlebas veZaxiT bgeraTsubstitucias anu bgeraTCanacvlebas" (g. axvlediani, 1949, gv. 225). aseT SemTxvevaSi Canacvleba xdeba

fiziologiurad monaTesave da akustikurad msgavsi bgerebisa. didi

qarTveli enaTmecnieri akaki SaniZe am movlenas Senacvlebas uwodebs (a.

SaniZe, 1973, gv. 22).

imerxeulSi dasturdeba m, n Tanxmovnebis urTierTmonacvleoba.

marTalia, es Tanxmovnebi artikulaciis mixedviT erTmaneTisTvis

maxlobelni ar arian, magram homogenuri bgerebia da am SemTxvevaSi es

Tavisebureba aris ganmsazRvreli garkveul poziciaSi maTi

urTierTmonacvleobisaTvis (i. qavTaraZe, 1964, gv. 211).

magaliTebi imerxeulidan: avantyofobas ar unda Cabarde

(avadmyofoba-avantyofoba); gamTiadixan avdgebodiT; deiWira Citi imamac

(imanac); evden Taze (mTaze) SuanTobaT (SuamTobaT - saSuamTobod)...

gvxvdeba bagismieri bgerebis monacvleobis magaliTebic. m-b: bravalTi

Rele da aRbuRas Rele Seiyreba (mravalTis Rele→bravalTis Rele

mdinarea imerxevSi); Belebi brude (mrude) qonda emrulas; bze (mze)

moida, inaTla...

v-s SeiZleba Caenacvlos bagismieri labialuri b. amgvari monacvleoba

kanonzomier bgeraTSesatyvisobas qmnis zanurSi. Tanamedrove qarTuli

dialeqtebidan ki umTavresad gavrcelebulia ingilourSi (i. qavTaraZe,

1964, gv. 208). imerxeulSi dasturdeba erTeuli SemTxvevebi, mag., v→b:

damabiwyda zveli (Zveli) naTqEamebi...

qarTul dialeqtebSi sakmaod gavrcelebulia labialur sonant man-

isa da spirant v-s saurTierTo monacvleobis SemTxvevebi. sakvlev

Page 7: Kartveluri Memkvidreoba XII Putkaradze Shushana

regionSi v-s umetesad enacvleba m: zemoT ari sofeli Bemwrili

(Bevwvrili); sufraze saWmeli samse iyo (savse); zembili (CanTa) oumsia

alTuniT; miwro gzaSi gemeiaros; maskvlavi var, gavqrebio... v→m

Senacvleba, rogorc miiCneven enaTmecnierebi, gamowveuli Cans vin-is

bilabialuri bunebiT (gr. imnaiSvili, 1977, gv. 157).

v-s nacvlad n: Barebi Secvinden axorSi; TuTa Camocvinda...

substituciis Sedegad unda iyos miRebuli sityva `zinWari"

(jinWari//WinWari). j/z (Z) monacvleoba dadasturebulia qarTuli enis

ganStoebebsa da kiloebSi (Sdr. imeruli jmerxli, aWaruli Zmerxli,

Wanuri zermexi, megruli zormexi, svanuri zHmex (iv. qavTaraZe, 1964, gv.

237). sofel manatbis metyvelebaSi (zemoimerxevSi) gamoiyeneba sityva

zinWari. mag., saxlis ukan zinWari amosuliyo; RmerTma Sen nasaxlevze

zinWari ameiyvanos! (wyevlaa); gamosulSi (gazafxulze) zinWri fxliT

Sorvas gavakeTebT... es sityva qarTuli enis siRrmeSi gvaxedebs xolme da j

Tanxmovnis warmoSobis fesvebze migviTiTebs. imerxeuli, rogorc

arqaizmebiT mdidari kilo, am mxriv bevr saintereso cnobas inaxavs, rac

specialuri kvlevis sagnad unda vaqcioT momavalSi.

yuradRebas imsaxurebs, agreTve, winaenismier J, j Tanxmovnebis

saurTierTo monacvleobis SemTxvevebic. rogorc cnobilia, `am

monacvleobas saerTo safuZveli aqvs qarTuli enis dialeqtebSi. Tumca

unda aRiniSnos isic, rom msgavsi movlenebi sxva enebSicaa (mag., iranuli

jgufis enebi) da aqedan (sxvadasxva enidan) zogi sityva aris Semosuli

qarTulSi. saSual qarTulSi gvaqvs: TeTrJola→TerJola→Terjola;

laJvardi→lajvardi; Jangi→jangi; kojori→koJori (iv. qavTaraZe, 1964,

218-219). J-s j-iT Senacvleba umTavresad mimdinareobs afrikatizaciis

safuZvelze. J→j: jave do megvitanes sufraze (mJave→jave); jolsa ar

Camaadenen, daaryeven qilimebze (Joli (TuTa) - joli); mag balaxi jaunaia

(mJaunaa); arc javea da arc tkbili; ze (rZe) sicxeSi male damjavdeba;

qalebi Sepaija (SepatiJa) saxlSi... zogierTi mkvlevari aseTi procesis

safuZvels xedavs im bgeriTs garemoSi, romelSiac es procesi mimdinareobs

(i. qobalava, 1958, gv. 71-72).

afrikatizaciis safuZvelze xdeba, agreTve, t→W TanxmovanTa

substituciac: virsa WvirTi ar moWarbdeba (tvirTi→WvirTi)...

imerxeulSic, sxva kiloebis msgavsad, gvxvdeba jd/Jd kompleqsTa

monacvleoba: kevrze daaJda RarWi (biWi); Cemi zma inegolSi (qalaqia

bursis vilaieTSi) Jdas (jdas→Jdas am SemTxvevaSi gamoiyeneba `cxovrobs"

zmnis mniSvnelobiT); dedabersa Jdomi Wirda (`Jdomi" daavadebaa, `kutis" nacvlad gamoiyeneba imerxeulSi); damJdaric saqmes akeTebda eniT;

miiyvanes da duuJdumles (dausves) im RarWsa (biWsa) baBala (qaliSvili);

duuJdumlebian (dausvamT) dodofali skivrze... aseTi monacvleoba j

afrikatis daSlis, dezafrikatizaciis safuZvelze mimdinareobs.

Page 8: Kartveluri Memkvidreoba XII Putkaradze Shushana

iSviaTad erTmaneTs SeiZleba Seenacvlos ukanaenismieri xSuli bgerebi

W→j: misi arxataSi ajaridam iyo; ajaradam eS~as (samrewvelo saqonels)

gadmeitanden... aseTi monacvleoba ganpirobebuli unda iyos Turquli enis

gavleniT (TurqulSi ar aris e.w. kavkasiuri mkveTrebi: k, p, t, y, w,

W).

msgavsi monacvleoba ucxo enebidan Semosul sityvebSi

dadasturebulia saSual qarTulSic. enaTmecnieri iv. qavTaraZe werda:

,,qarTuli SiSina... afrikatis Secvla Sesaferisi rigis mJReriT SeiniSneba

araqarTuli enobrivi koleqtivis warmomadgenelTa metyvelebaSi, sadac igi

saTanado bgeris uqonlobis sakompensacio saSualebaa, magram TavisTavad

mainc saintereso. msgavsi faqtebia italieli misioneris mier Caweril

qarTul zRaparSi... agreTve, evlia Celebis mier Caweril teqstebSi.

yvelaferi es Sedegia im kanonzomierebisa, ramac safuZveli misca ,,aWara" aRqmuliyo ,,`ä›=!=" saxiT (i. qavTaraZe, 1964, gv. 216).

didi qarTveli enaTmecnieri g. axvlediani werda: `Cven vasxvavebT

orgvar bgeraTsubstitucias: erTia Canacvleba ucxouri enidan nasesxeb

sityvaSi, meore - Canacvleba mSobliuri enis sityvaSi... Canacvleba ucxour

sityvebSi zedmiwevniT kanonzomieria, man gamonaklisi ar icis" (g.

axvlediani, 1966, gv. 181-182). amgvari substituciis magaliTebi Warbad

gvxvdeba imerxeulSi. kerZod:

a) Turqulis gziT Semosul sityva-ZirebSi F, P Tanxmovnebs enacvleba

qarTuli f Tanxmovani: meSinia zaRlis (ZaRlis), mikbens falan (Turq.

falan - mgonia); gorgaziebi (`gorgaZeebi" soflis saxelia) fegi gaxden

(arab. fek - gawyveta, dacarieleba); sikdili fena gonjia (Turq. fena - Zalian cudi, Zalian boroti); im fieTze moqvces Bari (Turq. Fiyet – fasi, Rirebuleba); faCavraSi gaaxvia patara RarWi (Turq. Paçavra – Zvelmani,

nafleTi); yumaSi (abreSumis qsovili) CEensa faalia (spars. paha – fasi, Rirebuleba. Turq. pahali - Zvirad Rirebuli); erTi faqeTi Cai ver

momitana (Turq. paket - Sekvra); imaTi winai dedei (babua) fafazi yofila

(Turq. papaz - mRvdeli); sofelSi fundukis baxCa gEaq (Turq. findik - Txili); es wyali fafarTis funRaridam modindeba (Turq. pinar - wyaro); manatbas furTuna qnila (Turq. firtina – qarbuqi)...

b) Turqul sityvebSi G bgeras enacvleba qarTuli Ran-i: Raliba

guSin meitanes (Turq. galiba – albaT, rogorc Cans ); Rezabidam

Sigvibralos RmerTma (Turq. gazab – wvaleba, gaWirveba); Reni insani

jenneTSi (samoTxeSi) wava (Turq. gen – xelgaSlili, uxvi); ena RibeTs

maacilve! (arab. giybet – Woraoba, avsityvaoba)... g) Turqulidan Semosul sityvebSi K (q) Tanxmovans Caenacvleba

qarTuli y: esa livana yalea (arab. Kale - cixe); aqac daakeTes yaTebi (Turq. Kat – sarTuli, risame fena); dayaTa qalma yumaSebi (dayaTa – fena-fenad daawyo); uruba (tansacmeli) dayaTuli uwyvia (dayaTuli -

fenebad dawyobili); sufra zeda yaTSi digvidges (zeda yaTSi – zeda

Page 9: Kartveluri Memkvidreoba XII Putkaradze Shushana

sarTulSi); yarayoli mouklavs erTi (Turq. Karakol - policieli); swori

(jansaRi, saRi) yarfuzi momec! (Turq. Karpuz - sazamTro); erTi lukma

baRvma gaartya yafaze (Turq. Kafa - Tavi); is kaci yasten mokla (Turq.

Kasten – ganzraxviT, gamomwvevad); yasten amboben amasa; yavanozSi mawoni CakveTa (yavanoz – minis qila)...

d) imerxeulSi Turqulidan Semosul sityvebSi H Tanxmovans

Caenacvleba qarTuli x: xoja xaTm kiTxulobs (arab. hatim – yuranis

wakiTxva Tavidan bolomde); es qilise (eklesia) xaraba gamxdara (arab.

harab - nangrevi); xarmani kalos qvia (spars. harman - kalo); karis

zRrublze xaCi yofila gamoWrili (Turq. haç - jvari); xeberi mices

axrabebsa (arab. ahraba – naTesavi, arab. haber – ambavi, cnoba); beTmezi (baqmazi) xoniT Cavasxi qilakaSi (Turq. huni - Zabri)...

e) Turqul K (q Tanxmovans) imerxevelTa qarTul metyvelebaSi

Turquli enidan Semosul sityvebSi zogjer Caenacvleba qarTuli mkveTri

Tanxmovani. e.i. fSvinvieri Tanxmovnis gamkveTreba xdeba: erT kacsa

kampuri qonda zruqSi (zurgSi); kampuroba imaT jinsSi (genSi) aqvan

(Turq. Kambur - kuzi); kanseri gonji marazia (Kanser - kibo); kar~ola viyideviT (karyola - sawoli); isa kitmiri kacia (kitmir - Zunwi); erTi

kurnazi qali yofila (kurnaz – boroti, jadoqari); kravaTi muubams da misi Tavi kaci gonia (kravat – halstuxi, yelsaxvevi)...

v) Turquli T (T Tanxmovani) imerxevelTa qarTulSi damkvidrebul

Turqulis gziT Semosul sityvebSi ismis rogorc mkveTri t Tanxmovani:

tabani nu gigiSlia! (Turq. taban – fexis guli, terfi, lanCa); windas

tabani gamEaqsEes qalebma; tabanCa welze qonda gamokiduli (Turq.

tabança – pistoleti; revolveri); tyeSi tavSani beEria (Turq. tavŞan - kurdReli); taTli saWmeli maidamai (maincdamainc) ar miyEars (Turq.

tatli – tkbili, gemrieli); nenemisi (dedamisi) tamahqari qali iyo (arab.

spars. tamahkar – Zunwi, xarbi, gaumaZRari); tansioni maq maRali (Turq.

tansiyon – sisxlis wneva); yEelsa bevri tuzi unda waayaro da karqa

Seinaxvis (Turq. tuz - marili)...

z) imerxevelTa qarTulSi zogjer gamkveTrebulia Turqulis mJReri

D Tanxmovanic ki: nazvis (naZvis) taliT SevkonavT nekersa (Turq. dal - toti); zamTarSi saqonelsa nedl talebsa CouyriT bagaSi, cacxvisas,

Telisas, wyavisas... taldaSi dajeq, bze daqwEavs! (Turq. dalda – farduli,

safari); nenes zmasa `taias" vetyviT (Turq. dayi – dedis Zma, biZa); is kaci taraRajze Camokides (Turq. daraðaci - saxrCobela); ezoSi tvaria

gakeTebuli (sp. duvar – qvis kedeli, yore, saxlis saZirkveli, balavari);

muTvaRis (samzareulos) tvarebi Camosile (Camowminde) karqa!; zaaTi

(Zvelad) dodofali tvaRsa deixurevda (Turq. duvak – saqorwino

Tavsaxuravi, fata); Sublze namusis tamari gawyuetili qonda (Turq.

damar - ZarRvi)...

Page 10: Kartveluri Memkvidreoba XII Putkaradze Shushana

aseTi bgeraTcvlilebis Sesaxeb saenaTmecniero literaturaSi azrTa

sxvadasxvaobaa. akad. s. jiqia aRniSnavda, rom ,,mocemuli bgeraTgadasvla

Sedegi unda iyos qarTvelebis warmoTqmaSi Turquli mJRerebisa da

fSvinvierebis qarTulSi mkveTrad aRqmisaken saerTo midrekilebiT (s.

jiqia, 1958, gv. 203). xSul bgeraTa mJReri an fSvinvieri rigis

gamkveTrebas vxvdebiT, agreTve, zanurSic.

Turqulis gziT Semosul erTi rigis sityvaTa fuZeebSi bgeraTa

Senacvlebas prof. S. niJaraZe ganixilavda rogorc disimilaciur

gamJRerebas. n. gurgeniZis azriT, es sityvebi qarTulSi (aWarul-

gurulSi) Semosulia Turquli enis im dialeqtebidan, romlebzedac

metyveleben saqarTvelosTan mezoblad mdebare teritoriebze mosaxleni

da saukuneTa ganmavlobaSi Sexebis wertilebi hqondaT qarTul enobriv

garemosTan da axdendnen masze zegavlenas, rogoricaa yarsis, erzurumis,

rizes, trapizonis... dialeqtebi (n. gurgeniZe, gv. 144). Turquli enis am

dialeqtebSi ki, saliteraturo TurqulTan SedarebiT, dasaxelebul

sityva-Zirebs fonetikuri cvlileba ganucdia. swored am dasavlur

Turquli dialeqtebidan Semosula mosazRvre qarTul dialeqtebSi

(aWarul-gurulSi, imerxeulSi, nigalurSi, taourSi) aRniSnuli rigis

saxecvlili sityvebi da damkvidrebula. cxadia, dasavlur Turqul

dialeqtebSi aRniSnuli saxecvlileba aris qarTul enobriv

samyarosTan siaxlovis Sedegi, imis meCvenebeli, rom qarTuli

enobrivi garemoc saukuneTa ganmavlobaSi axdenda gavlenas

mezobel Turqul enaze. amasTanave, gasaTvaliswinebelia is

garemoebac, rom Turquli enis dasavlur dialeqtebze mosaubre

mosaxleobis didi nawili aris ZirZveli qarTveli, romelTa

metyvelebis saartikulacio bazisi qarTuli enis fonetikuri

bunebiTaa gansazRvruli. ZirZveli Turqebi, sufTa TurquliT

mosaubreni, swored amis gamo advilad gamoicnoben xolme mosaubris

sadaurobas. rogorc ki mosaubris metyvelebaSi gamoCndeba sityvebi – yale, axraba, funduki, yasten, Raliba da misTanani, damkvirvebeli

maSinve amoicnobs mosaubris warmomavlobas da daaskvnis, rom igi aris

saqarTvelos mosazRvre raionebidan. maSasadame, qarTuli da Turquli

enebis urTierTzegavlenis magaliTebi advilad warmoCndeba xolme am ori

qveynis politikuri sazRvris gaswvriv mdebare regionebSi. qarTul-

Turquli enobrivi kontaqtebi saintereso lingvistur suraTs qmnis ara

marto fonetikis sferoSi, aramed gramatikis yovel dargSi – morfologiaSi, sintaqsSi, leqsikaSi. dasanania, rom es kontaqtebi dRemde

saTanadod ar aris Seswavlili. es sakiTxi damatebiT specialur kvlevas

saWiroebs. winaswari monacemebiT naTelia, rom saukuneTa manZilze ara

marto gabatonebuli Turquli ena axdenda gavlenas mis daqvemdebarebaSi

myof qarTul enaze, aramed qarTuli enac zemoqmedebda xolme mosazRvre

Turqul enobriv garemoze da qarTuli enis bunebis Sesabamisi elementebi

Sehqonda xolme mis enobriv struqturaSi.

saanalizo masalaSi xmovanTa Senacvlebis SemTxvevebi naklebad

dasturdeba. SeniSnulia ramdenime magaliTi: tyimali bevria tyeSi; gaRma

Page 11: Kartveluri Memkvidreoba XII Putkaradze Shushana

ferdSi tyimali konwol-konwol hkidia; bazarSi zveroba (Zviroba) ari

zaluan (Zalian); amdoni vilaparake, geyofa! meg (mag)kaci axalmozde

(axalgazrda) ar ari; arabebi (manqanebi) cuded dadian...

calke yuradRebas moiTxovs marcvlovani da umarcvlo

variantebis monacvleoba; Sdr.: mege zuelaT (Zvelad) arTvinis mufTi

iyo; xEToebi mamca; manatbaSi kosolize SEidi kvamlia (komlia); SEidi

gobegis iqiT naTesoba (naTesaoba) aRar maikiTxvis...

iSviaTia iseTi magaliTebi, roca ue→Ee→//ve→o: mawoni qoTanSi

SedRoba (SedRueba→SedRoba. substituciis safuZvelia xmovanTa

disimilacia- difTongizacia). ve → o: yanis qomodam wyali gamodis; qomoT Waleebi gEaq;

qomuenTi ori kvamlia; wevdeT qomoT... yolani (yvelani) iyvnen;

yolimferi (yvelaferi) iqneba; gEeqneba yolamferi (yvelaferi)... qomoT

zmnisarTis analogiiT unda gvqondes miRebuli zomoT: zomoT zegani

iyo... msgavsi magaliTebi SeniSnuli aqvs niko marsac (n. mari, 1911, gv. 64). Ea→va→o: mkiTxa: - ragor xarT neneiTo? (dediTurTo) (ra gEar→ra

gvar→ragor); ragor akeTeben saxlsa?... SeiZleba o xmovans Seenacvlos ve

kompleqsi: ar metyveba (metyoba) garedama; mkdaric viyve, avdgebio... bgeraTa damsgavseba (asimilacia).

asimilacia moudis xmovnebsac da Tanxmovnebsac. TanxmovanTa sruli

asimilaciis magaliTebi imerxeulSi SedarebiT iSviaTad gvxvdeba. sS →

SS: SaSvideSi ari kldeze mohorebi (beWdebi), nawerebi (saSvide →

SaSvide’!- adgilis saxelia zemo imerxevSi, agarasTan axlos); saxlsa

SaSeSuri (saSeSuri - saSeSe) aq winedam; es SoSa fafarT (mTis saxelia

`fafarTi") ava (Sose → SoSe → SoSa); gzabawaridam SoSSi (SoseSi)

CamEeliT, SoSi gzaze...

TanxmovanTa nawilobrivi regresuli asimilaciis magaliTebia:

daTvi Taflsa SaSWams; daTvebi SaSWamen jumarda Barsa; baBalasa pirsa

uSinjavs; yvelas vincxai daSCa iqiTa... rogorc cnobilia, asimilaciis

Sedegad s Tanxmovnis S-d gadaqceva damaxasiaTebeli iyo Zveli

saliteraturo qarTulisaTvis. marTalia, axal qarTulSi es tradicia

aRar gagrZelda, magram am tipis asimilaciuri bgeraTcvlilebani

qarTulma kiloebma Semoinaxa dRemde. am mxriv imerxeuli danarCeni

qarTuli dialeqtebis gzas mihyveba da dRevandel cocxal metyvelebaSi

inaxavs am formebs.

wyvilbagismieri mJReri b Tanxmovani momdevno yru TanxmovnebTan

mezoblobaSi yruvdeba da asimilaciis Sedegad gvaZlevs fSvinier f

Tanxmovans. mag., kldeefSi amodis qondari; weval naTesavefTan;

erTmanefSi (erTmanebSi. erTmaneTi imerxeulSi erTmaneb-iTaa Secvlili)

Cahyrian lobiosa da mxalsa; davaruefT bostansa; samareSi kdarsa

muuWirefs miwa; insani (adamiani) fiqrofs amasa; fuli ar iyo jifeSi...

mkveTrebTan mezoblobaSi b Tanxmovani asimilaciis Sedegad gadaiqceva p

Tanxmovnad: gEaq ptyelai lobio (brtyelai → btyelai → ptyelai)...

Page 12: Kartveluri Memkvidreoba XII Putkaradze Shushana

mJReri g Tanxmovani mkveTrebTan (t, k, p, y, W, w), c fSvinvierTan da

napralovan x bgerasTan mezoblobaSi kargavs mJReradobas da iqceva yru

fSvinvier q Tanxmovnad: ra qtkiva dRes? RarWebma (bavSvebma, biWebma) ar

Samoqkran qva?! raRa CEen qvpovnilofs es marazi (daavadeba)? maSin

moqcildeba Savi eSmaki; cxEari moqces, ra iqneba?! ar moqvwons

huqumaTis (mTavrobis, xelisuflebis) saqmiebi; Txa saklavaT qvWiria axla;

dacurebuli xe ar moqvxTa CEen...

garkveul poziciaSi asimilatoruli Tvisebisaa velaruli xSuli

Tanxmovani y. igi imsgavsebs winamaval g mJRer Tanxmovans da aqcevs yru

fSvivier q bgerad: wvrili baRvebi qyavs? moqvye feBdafeB; arvin ar qyavs

Sen? erTi berwi qaTami qyvavs; miwaze sxEa ra moqyavan? saWmeli anjax

(Zlivs) qvyofnilofs (gvyofnis)...

Tanxmovani y asimilatorad gvevlineba, agreTve, sityvaSi `avadmyofi",

romelic rTuli fonetikuri cvlilebebis Sedegad iqceva sityvad

`avatyofi" (avadmyofi → avamdyofi → avamtyofi → avantyofi →

avatyofi. metaTezisi, nawilobrivi asimilacia, substitucia, n Tanxmovnis

dakargva). imerxeulSi iSviaTad Segvxvdeba xolme "avantyofi" da

,,avatyofi"; umravles SemTxvevaSi am sityvis nacvlad iyeneben sityvas -

,,avadeuli": avantyofi nenei male mokda; avatyofi hasTahaneSi

(saavadmyofoSi) daawvines... analogiuri viTarebaa bevr qarTul kiloSic

(v. Tofuria, 1930, gv.30).

dasturdeba TanxmovanTa progresuli asimilaciis erTeuli

SemTxvevebi: rizes Cai fafrikaSi arian wasuli samuSaoT; rodisxa

gamTeldeba es Beli?! kaci dakarqula tyeSi; wyali unda iyos nenTbili;

WiboSanma xe gaTala (Woposani → WiboSani. W afrikatma gakveulwilad

daimsgavsa sisina s Tanxmovani da aqcia SiSina S bgerad)...

saanalizo masalaSi gvxvdeba sityva `CiSkari" (← WiSkari ← Wiskari

← bWiskari), romelic progresuli asimilaciisa da sibstituciis

Sedegadaa miRebuli. W Tanxmovnis C SiSina fSvinvieriT Canacvleba Sedegi

unda iyos Turqulis gavlenisa; Turquls ar moepoveba W mkveTri bgera.

mag.: bostanze CiSkari goukeTebia; CiSkari Ria dimirCa... progresuli

asimilaciis SemTxvevaa agreTve magaliTSi, roca winaenismieri mJReri d

napralovan yru x TanxmovanTan mezoblobaSi asimilaciis ZaliT gadaiqceva

T yru fSvinvierad. mag.: me imaze karqa mivxTebi (mivxvdebi → mivxdebi →

mivxTebi); imisi naTqEami yurSumiviT momxTa gulze (momxvda → momxda →

momxTa...).

TanxmovanTa progresuli asimilaciis Sedegadaa, agreTve, miRebuli

ganusazRvrelobiTi nacvalsaxelebi: racxa, vincxa (racaRa → racRa →

racxa; vincaRa → vincRa → vincxa): CarSi (bazarSi) racxiebi evReT

(viyideT); vincxas ujeref da me ara?!..

imerxeulSi dasturdeba sityva `amazRam", romelic miRebuli Cans

amasRam-isagan nawilobrivi regresuli asimilaciis Sedegad. R Tanxmovani

Page 13: Kartveluri Memkvidreoba XII Putkaradze Shushana

mJReradobis mixedviT imsgavsebs s-s da aqcevs mJRer z Tanxmovnad: amazRam

aq darCiT; amazRam SenTan movdivar (amasRam → amazRam)...

rogorc Cans, imerxeulSi Warbobs TanxmovanTa nawilobrivi

regresuli asimilacia. jer kidev 1919 wels i. yifSiZe qarTul-megrul

enobriv movlenebze dakvirvebiT askvnida, rom ,,qarTulsa da megrulSi

Tumca yvela saxis asimilacia da disimilacia gvxvdeba, magram upiratesi

da damaxasiaTebelni arian: regresuli asimilacia da progresuli

disimilacia" (i. yifSiZe, 1919-1920, gv. 8). Semdgomi wlebis gamokvlevebma

cxadyo, rom Tanamedrove qarTuli enis dialeqtebSi sakmao SemTxvevebia

TanxmovanTa da xmovanTa progresuli asimilaciisa, oRond progresuli

asimilacia Tanabrad araa gavrcelebuli aRmosavlur da dasavlur

kiloebSi (b. foCxua, 1939, gv. 187; k. kublaSvili, 1959, gv. 266).

xmovanTa asimilacia xSirad gvxvdeba zmnur fuZeebSi. zmniswiniseul

xmovnebTan (a, e, i, o), qcevisa (a, i, u) da gvaris (i, e) niSanTa

Sexvedrisas warmoiqmneba safuZveli xmovanTa asimilaciisa. g. axvlediani

amasTan dakavSirebiT aRniSnavda, rom qarTulSi ufro Zlieraa

gavrcelebuli preverbiseuli a fonemis – iseve rogorc yvela sxva

preverbiseuli xmovnis – saxecvlileba, vidre fuZiseulisa, metadre

dasavlur kiloebSi (g. axvlediani, 1949, gv. 284).

gvxvdeba rogorc sruli, ise nawilobrivi asimilaciis SemTxvevebi.

asimilatoruli ZaliT gamoirCeva xmovani u (qcevis niSani), romelic

imsgavsebs zmniswiniseul xmovnebs srulad an nawilobriv.

sruli asimilacia: vards foTeli guuyria; gemi duubman; bori

(sayviri) duukra; nazuqi guugzavna; Bari uRlidam uuSva; muukafavT

nekersa (moukafavT); amanac SuuTvala emrulas; uusxams (ausxams -

auyvania) kacebi igzemdi (iqamde); muuSena saxlsa ~anidam (gverdidan)

axori (miuSena); saqorwiloT Suukeres sabnebi...

magram imerxeulSi aseT poziciaSi Warbobs nawilobrivi asimilacia:

au→ou: Tavi goutexia; qua gouqnevia daTvisTvin; oukidia

viriTvin bardani; gougzavnia savaWroT; godoutanian skivrebi iqiT...

eu→ou: Soutanes saWmeli; Souxvies Tvalebi qalsa; Soukeres

kabebi...

preverbiseuli a da o xmovnebi fuZiseul e xmovanTan mezoblobaSi

saxes icvlis sruli asimilaciis Sedegad.

ae→ee: feri weesva pirze: kurdRel geevlo gzaSi; wyalsa saxlis

qomoTai Terefi deengria; mosuli kaci demekiTxa; qalsa geecina...

oe→ee: gzaSi meetexa feBi; SeriTi (maqmani) kabis boloze meekereba;

xozikai meekroba urubaze (tansacmelze); Tiva meetanes (moetanaT)

adriana; kalo meerwya (moerwyo) nenesa; imasa garedam meeSvelnen;

meerideniT Tqvenac; gameegzavna baRvi (bavSvi)... msgavsi viTarebaa

javaxurSiac (gr. beriZe, 1988, gv. 26).

sruli asimilacia xdeba maSinac, roca zmniswiniseul o xmovans

saarviso qcevis a niSanTan Sexvedrisas asimilacia moudis.

Page 14: Kartveluri Memkvidreoba XII Putkaradze Shushana

oa→aa: babam maabruna arabai; wamaayena feBze; SeSa iqedam maaqvan;

Tevzi amaagdo wylidam; windasa maabmen windiyelsa; zuzus (ZuZus)

maawvebda kravsa; gamaazro (gamoaZro) dedaberma gargani; gamaarCieT kai

cxEari; Camaagdo xidam; gamaagzavna meqTubebi (werilebi); gamaaklda

milleTSi (xalxSi)... sruli asimilacia gvaqvs msgavs poziciaSi Se-

zmniswinTanac: Saasvene Beli; Saatana Beli welSi; Saatexa Warxalsa

tanebi; SaaWra welze dana...

msgavsi cvlileba gvaqvs distanciuri asimilaciis SemTxvevaSiac:

magarunieb (mogarunieb - mogatareb) aqevrobasa; askrobas mavarCen

(movarCen -davasruleb, davamTavreb); puri mamarTvan patina (patara);

yiaSi mamadga suli; amagakeria CaBvi; wamagaRebies puri; gadmagaRebia

tomridam fqvili...

zmniswiniseuli a da o xmovnebi fuZiseul (formantiseul) i

xmovanTan mezoblobaSi icvlebian. asimilatoris Zala aqvs fuZiseul i

xmovans. asimilacia aseT poziciaSi aris regresuli, nawilobrivi,

kontaqturica da distanciuric:

ai→ei: soflierSi saqme ar deileva; kacma deizina (daiZina) igze

(iqve); sicxeSi deikarqvis wyali; kdarsa geitaneben mezeluRze

(sasaflaoze); `karaqic" gegvigonia imerBevSi; degizvelebian

(dagiZvelebiaT) es saxli; tantrabidam degvizaxa (dagviZaxa); me raze ar

wemiyvaneT baTum?; gemiyvanes RelegaRma; Cegviyvanes baTomSi;

degvibares sudTan; gegvikoWes Belebi...

oi→ei: yana guSin meiBna1; kotroba (simindis Semosvlis dro)

megiyvanian (mogiyvaniaT); RmerTma Beli megiwyos; guSin megitana meqTubi

(werili); es wyena gulSi gameikoWa aWarelma; iman amemiyvana gziqEeSidam;

kabaze memikera SeriTi (maqmani); nenem megiqsEa eg winda; imaT

wamegiyvanes arabiT; saxlSi Samemitana SeSa; zirSi (ZirSi) Camegiyares

TuTa; ra amegikiTxa qiTabSi?; babam megikiTxa...

fuZiseuli (formantiseuli) i sxva SemTxvevebSic imsgavsebs

zmniswiniseul a da o xmovnebs, aqcevs e xmovnad, asimilatori i ki

ikargeba fuZidan: devmale gaRma Sav tyeSi (davimale→devimale→devmale);

evden gzaSi (avidnen→ evidnen→evden); devnaxeT axrabebi (naTesavebi);

gevgoneT Tbilisis gurjija (qarTuli); ver wevkiTxeT qiTabi (wigni);

babai Camevyvane baTum; SeSa amevReT marBilidam; mevpare

(movipare→mevipare→mevpare) Seni naTqEami...

gansakuTrebuli yuradRebis Rirsia zmnuri forma ,,mevda", romelic

imerxevis sofel TeTrakeTSi davadastureT ramdenime magaliTSi. rogorc

cnobilia, aWarulis specifikur movlenad iTvleba ,,vida" zmnasTan

dakavSirebuli bgeraTcvlileba. kerZod, -vid zmnis Ziriseuli xmovani i

gavlenas axdens zmniswiniseul mxolod a xmovanze da nawilobriv imsgavsebs

mas. mag.: wavida→wevida→wevda; gavida→gevida→gevda;

Cavida→Cevida→Cevda. aWarulSi vid- zmnasTan mo- zmniswiniseuli T

Page 15: Kartveluri Memkvidreoba XII Putkaradze Shushana

Tanxmovani ucvleli rCeba, magram Ziriseuli i – asimilatori xmovani ki

ukvalod ikargeba (movida→movda).

qarTuli enis dasavlur dialeqtebSi ki zmna `movida" gvxvdeba

`mevida" formiT, sadac Ziriseuli i xmovani zmniswiniseul o xmovanze

axdens gavlenas da nawilobriv imsgavsebs mas, aqcevs e xmovnad. rogorc

Cans, imerxeulSi, dasavluri dialeqtebis msgavsad, vid- zmnis Ziriseuli

xmovani i nawilobriv imsgavsebs zmniswiniweul o xmovans da, amasTanave,

zemoaWarulis msgavsad, fuZiseuli asimilatori i xmovani ukvalod

ikargeba: movida→mevida→mevda. sofel TeTrakeTSi davadastureT

magaliTebi: mevda aqordeonji (akordeonze damkvreli); mevden

salaparakoT; amazRam mevdeT TqvenTan?... msgavsi cvlileba xdeba mxolod

pirvel da mesame piris formebTan.

aseTive Zalisaa iar fuZiseuli i xmovanic. igi imsgavsebs

zmniswiniseul o xmovans da nawilobrivi asimilaciiT aqcevs e xmovnad.

asimilatori i ki fuZidan ikargeba: baTumi unda mevaro

(moviaro→meviaro→mevaro); babam istanbuli meara

(moiara→meiara→meara)...

aWarulis msgavsad, imerxeulSic gvxvdeba zmniswiniseul a da e

xmovnebsa da qcevis i niSans Soris regresuli sruli asimilacia, roca

xmovnebs Soris moTavsebulia obieqturi pirveli da meore piris

prefiqsebi:

ai→ii: Tvalebi dimifacquna; faciav, me Sen diginaxe; BelSi vaSli

diminaxa; ori ~eTimi (oboli) dimirCa; ar dimijera nenem; saxli

gimikeTa; yalemis (fanqris) wveri wigiTala; kalaTaSi kEercxi Cigidva;

umudi (imedi) gidigviwures; gigigona gamCenelma RmerTma; kibeze

imiyvana; kaloske wimiyvanes; Relis iqiT gidimiyEanes.

ei→ii: mag saqmeSi me ar SimirioT; wuRebi Sigikeres; WiSkari

Simikida Robeze... imerxeulisa da aWarulis garda, msgavsi formebi

dadasturebulia qvemoimerulis samtrediul TqmaSic (k. kublaSvili, 1985,

gv. 224).

aWarulTan SedarebiT, imerxeulSi aseTi formebi SedarebiT naklebad

gvxvdeba. imerxeuli msgavs poziciaSi umetesad nawilobrivi asimilaciis

formebs amjobinebs, rogoricaa: gegvigonia, wemiyvanes, degvibares,

wamegviyvanes, emitania, gemitania; demijera, deginaxe, gemikeTa, demiwera,

Cemilaga...

xmovanTa sruli asimilacia saxelebSi TiTqmis ar xdeba. Segvxvda

erTeuli magaliTebi: Cveni mozobeli baTum wasuliyo; zvelaT (Zvelad)

patarzalsa dodofals etyodnen (eZaxodnen)...

a xmovanze daboloebuli saxelebi eb-ian mravlobiTSi zogjer

ukvecelni rCebian, e-ze daboloebuli fuZeebis analogiiT; es ki niadags

qmnis regresuli sruli asimilaciisaTvis:

ae→ee: zog eneebSi sami xarfic (asoc) ari erTi Bmis CasaweraT

(enaebi→eneebi); zueli (Zveli) jubeebi acvian tanze (jubaebi→jubeebi);

Page 16: Kartveluri Memkvidreoba XII Putkaradze Shushana

pursa gudeebSi Cahyriden (gudaebi→gudeebi); qveebi mogoravs

(qvaebi→qveebi)...

imerxevSi balaxis saxeli `TelexarSi" miRebuli unda iyos

sityvisagan `TelaxarSi" progresuli, sruli, distanciuri asimilaciiT.

cxadia, rTuli sityvis pirveli nawilia `Tela": xali (mxali) beEria

CEensa: famfarai, Rimai, TelexarSi…

amrigad, imerxeulSi asimilacia Tanxmovnebsa da xmovnebSi ZiriTadad

aris regresuli mimarTulebisa, rogorc es damaxasiaTebelia Tanamedrove

qarTulisaTvis; Zvel qarTulSi ki, rogorc cnobilia, progresuli

asimilaciac imdenadve iyo gavrcelebuli, rogorc regresuli

(g. axvlediani, 1949, gv. 194). imerxeulSi xmovanTa da TanxmovanTa

progresuli asimilaciis erTeuli (iSviaTi) SemTxvevebi dasturdeba

mxolod.

disimilacia anu bgeraTganmsgavseba bgeraTcvlilebis erT-erTi

mniSvnelovani saxea. am SemTxvevaSi ori erTgvari an erTmaneTis msgavsi

bgeridan sityvaSi erT-erTi icvleba sxva bgerad, xdeba ganmsgavseba,

gadasxvafereba. amiT matulobs gansxvaveba maT Soris, ris Sedegad

SesaZloa daikargos Secvlili bgera (g. axvlediani, 1966, gv. 165)

imerxeulSi disimilacia moudis rogorc Tanxmovnebs, ise xmovnebs;

umetesad ki Warbobs TanxmovanTa (sonor bgeraTa) disimilacia, kerZod:

l-l → r-l: guli nakruli nu darCebian (nakluri→

nakluli→nakruli); wreuls kaklebi mozra (moyina); wreElai (am

weliwadSi) sicxiebi iyo...

r-r → r-l: TiTo-oroli alTuni amodis miwidam; askerSi orjel

wavel; ramdenjel megikiTxe; beurjel Coutania ReleSi...

regresuli distanciuri disimilaciis Sedegadaa miRebuli

geografiuli saxeli - gurnaTeli (gulnaTeli→gurnaTeli l-l → l-r):

gurnaTeli sofelia CEensa (imerBevSi)...

sityvaSi revolveri (←revorveri) xdeba rTuli fonetikuri

procesi, ikargeba mTeli marcvali (vol), darCenil fuZeSi jer xdeba

xmovanTa regresuli disimilacia (ee→ie) da r_r sonorTa progresuli

disimilacia: rivelsa waaxteba; riveli douties

(revolveri→reveri→riveri→riveli)...

m-m → m-n: gza, arTvinSi minavali, misi gakeTebulia; menTeEri unda

gaBde? (memTeuri→memTeEri→memTevri→menTevri); wreElai menTevrobas

gvijeba (gvikeTebs)...

gvxvdeba yru-mkveTrTa disimilaciuri gamJRerebis nimuSebi:

kp → kb: kalo unda deitkebnos; miwa datkebnes feBiT...

Wp → Wb: WiboSanma (Woposani → WiboSani) xe gaTala...

SeiZleba Segvxvdes yru-fSvinvierTa disimilaciuri gaJRerebis

magaliTebic.

Page 17: Kartveluri Memkvidreoba XII Putkaradze Shushana

Tf → Tb: sxalTablai saxelis sxali gEaq sofelSi (sxalTafla→

sxalTabla)...

imerxeulSi Turqulis gziT Semosul sityvebSic dasturdeba

TanxmovanTa rogorc progresuli, ise regresuli disimilaciis

SemTxvevebi:

r-r → r-l: Teqrel ukan unda gaangrio (arab. tekrar – ganmeorebiT, kvlav)...

l-l → m-l: CEena erTi simsila varTa (arab. silsile – genealogia,

modgma)...

amrigad, saanalizo masalaze dakvirveba cxadyofs, rom imerxeulSi

gvxvdeba TanxmovanTa rogorc progresuli, ise regresuli

distanciuri disimilacia.

xmovanTa disimilacia progresulicaa da regresulic,

kontaqturica da distanciuric.

xmovanTa progresuli distanciuri disimilaciis magaliTebia:

o-o → o-e: Warxali foTeliT saWmels gavakeTebT; wyavi foTels

wamlaT vixmarT; iseni foTelai (cvalebadi xasiaTis mqone) qalebi arian...

a-a → a-i: anai (deda) ilaparikebda beErsa; marcxena Terefze

(mxares). maWixelia (maWaxeli – maWixeli); im seris gadaRma maWixelis

soflebia...

i-i → i-e: zvelaT (Zvelad) gurji iyven iseni (←isini); iseni

inegolSi Jdaran (saxloben)...

xmovanTa progresuli disimilacia monawileobs mimarTebiTi

zedsarTavi saxelebis - aqeEri, iqeEri - warmoqmnaSi. aq, iq adgilis

zmnizedebs erTvis bolosarTi -eur da warmoiqmneba mimarTebiTi

(sadaurobis aRmniSvneli) zedsarTavebi: aqeEri (aqevri), iqeEri (iqevri).

-eur bolosarTiT aRniSnuli mimarTebiTi zedsarTavebi mxolod tao-

klarjul dialeqtebSia nawarmoebi. qarTul saliteraturo enasa da

dialeqtTa umravlesobaSi dasaxelebuli mimarTebiTi zedsarTavebi

nawarmoebia -ur bolosarTiT (Sdr. aqauri, iqauri, aqouri, iqouri,

aqavri, iqevri).

eu→eE→ev: aqeEri naTqEamebi ~adigraT (samaxsovrod) darCeba;

iqeEri qalebi aqeT ar eTxEeboden; aqeEri-iqeEri CEena vityviT martivi

(mxolod); aqevri me~va (xili) gemrielia; iqevri siRmerebi douwavlian...

zogierTi soflis metyvelebaSi ismis aqevli, iqevli: aqevl buRdas (puris

marcvals) Biwvi ar eqneba; iqevli wyarEebi momgondeba...

rTuli fonetikuri cvlilebis Sedegadaa miRebuli sityva miere

(meore): miere dRes Cameiara; meiyvana miere dRes erTi Bari (meore → meere → miere - asimilacia, disimilacia).

xmovanTa regresuli disimilaciis magaliTebia:

ea→ia: biskuitsa Cais Siatan; uRelSi SivabemdiT Barsa; dabeJili

insani (adamiani) Siaxvio unda nedl tyavSi; qilakaSi mawon Siayeneben; ar

Page 18: Kartveluri Memkvidreoba XII Putkaradze Shushana

Siargo Wama; giama kai simRerebi?; Siargo unda mariobaze wasla; Siatexa

tanebi cacxvsa...

regresuli disimilaciis magaliTebi gvxvdeba umTavresad zmnur

fuZeebSi, Tumca iSviaTad warmoCndeba xolme saxelebSic:

o-o → i-o: WiboSanma xe gaTala (Woposani→Wibosani→WiboSani)...

a-a → i-a: istiqani, SuSa, bardaRi a~ni (erTnairi) sityvebia

(istiqani ← rus. ñòàêàí). zogierT magaliTSi regresuli disimilacia viTardeba sruli

asimilaciis safuZvelze. aseTi SemTxvevebi dadasturda rogorc zmnur

fuZeebSi, ise saxelebSic, kerZod:

oe→ee→ie: gamieqana Barma Cemke; ReleSi Camietana xiebi; zrugSi

wamiekida guda; Tiva amietana qoridam (sabZlidan); adre mieTiba

Walebi...

ae→ ee→ ie: gogoze Tvali dierCina; mosuqeba dietyo tanze; bagaSi

Ciegdo Bbo; zroxa wiegdo win; Tiva ietana marBiliT; ReleSi Cietana

REarsa...

msgavsi fonetikuri cvlileba warmoCndeba xolme a xmovniT

daboloebuli, zogjer ukveceli, fuZeebis mravlobiT ricxvSiac:

ae→ee→ie: raso~ (rogori) zaRlia (ZaRlia), qiebi (rqaebi→

rqeebi→rqiebi→qiebi) aqvo (aqvso); diebis (daebis→deebis→diebis)

saxelebi ver geixsena; zmiebi yuelai moukda

(Zmaebi→Zmeebi→Zmiebi→zmiebi); Tiebi (mTaebi→mTeebi→mTiebi→Tiebi)

maRalia imerBev; gziebi ar digilia RmerTma! (gzaebi→gzeebi→gziebi).

regresuli disimilacia viTardeba e-ze daboloebuli saxelebis

mravlobiTi ricxvis formebSic.

ee→ie: fena siciviebi deiwyo; aqa qurdikiziebi Jdaran (saxloben);

xiebi (xeebi→xiebi) daacurves saTarSi; mosamiebi axalmozde (axalgazrda)

iqnebian (mosameebi→mosamiebi - mocekvaveebi); skivrSi sxvaso~ (sxvanairi)

ramiebic (rameebic) iyo; wrevlai sicxiebi iyo; TqEensa xevraziebi

arian?...

iSviaTad, xmovanfuZianebis analogiiT, msgavsi fonetikuri procesi

viTardeba TanxmovanfuZian saxelTa fuZeebSic, kerZod: mariamobas zliebi

(rZlebi) avlen Taze (rZleebi→Zliebi); wyliebi (wyleebi→wyliebi)

daSreba sicxiefSi; sxliebi (msxleebi→sxliebi) Camozavebula

(Camocvenila) WalaSi; bliebi (bleebi→bliebi) jer ar damwifula...

msgavsi cvlileba SeniSnulia aWarulsa da mesxur-javaxurSic

(g. beriZe, 1988, gv. 33; S. niJaraZe, 1975, gv. 93; S. ZiZiguri, 1970, gv. 140);

imerxeulSi dadasturebuli aqvs n. marsac (n. mari, 1911, gv. 50).

zemoaWarulSi analogiuri magaliTebis ganxilvisas ie kompleqsSi i

xmovans infiqsad miiCnevda mkvlevari m. xubua (m. xubua, 1932, gv. 13).

xmovanTa regresuli disimilaciis analogiuri formebis Sesaxeb

saenaTmecniero literaturaSi aRniSnulia, rom fonetikuri procesis

Page 19: Kartveluri Memkvidreoba XII Putkaradze Shushana

mimdinareobis am safexurze (ee→ie) dgas umetesoba im dialeqturi

erTeulebisa, romelTac igi axasiaTebT, xolo difTongizaciamde (ie→~e)

miuRwevia martooden aWaruls (S. ZiZiguri, 1970, gv. 141).

xmovanTa regresuli disimilaciis safuZvelze mo- zmniswinian zmnur

fuZeebSi saarviso qcevis niSani a ganimsgavsebs zmniswiniseul o xmovans,

aviwroebs mas da aqcevs E-d.

oa→ua→Ea: qoTniT Sorvas (wvnian saWmels) mEaduReben; ~abanC (ucnob kacsa buk (buki - pirisaxe) mEarideben; yanidam simindi riT

mEaqvan (moaqvT)? imas advilai mEatyEileben; zemodam damwvar erbosa

mEasxmen... mo- zmniswiniani zmnebis subieqtis pirvel pirSi piris niSani

ikargeba:

ova→oa→ua→Ea: TuTasa mEaryevT; dosa gadmEasxamT kroWSi;

gobmawonas cecxlze mEaTbobT; dafqvil kakalsa zemodam mEayriT;

mEawyeviT saqme zviri (Zviri); zEilai (Zlivs) gamEaqsEe windasa tabani...

zogjer msgavsi cvlilebisas fuZiseuli vin-ic ki ikargeba: qarSi

saxuravidam saqolavi gadmEardeba; kldidam viri gadmEardnila; axla

amEa nergi...

aseTive cvlileba gvaqvs -ov bolosarTian zmnaTa fuZeebSic, oRond

disimilacias iwvevs sxva daniSnulebis e da a xmovnebi:

huqumaTSi (mTavrobaSi) viTxEeT (viTxoveT→ viTxoeT→ viTxueT→

viTxEeT) imisi gadmosla; sad ipEeT (ipoveT) dakarquli Txa?; saqonelma

mozEes balaxi (moZoves); or weliwad awEa (awova) zuzu (ZuZu); nenem

gEaTxEa (gvaTxova) yuri...

msgavsi procesi SeiniSneba -ov bolosarTian warmoqmnil saxelebSic:

iqiT saqonlis sazEari (saZovari → sazuari → sazEari); esa tyuilai

sawEaria (sawovari → sawuari → sawEari)... saenaTmecniero

literaturaSi aRniSnulia, rom aseT poziciaSi o-s daviwroebaSi v ar

monawileobs; v-s dakargva disimilaciis procesamde unda xdebodes (v.

Tofuria, 1925, gv. 138).

regresuli disimilaciis Sedegad xdeba agreTve o-ze daboloebuli

saxelebis eb-iani mravlobiTi ricxvis formebSi fuZiseuli o xmovnis

daviwroeba:

oe → ue → Ee: mosafiri (stumari) beEri devdoda (dadioda)

CEensa im drEefSi (droebSi); wyarEebi ar gvaklia aqa; oqrEebi dagabes

gulze; ezEebi davgaveT; kalEebze gavlewavT pursa...

zogjer aseT poziciaSi u xmovani ise viwrovdeba, rom v-d iqceva:

oe → ue → Ee → ve: gogvebi wyaroze vnaxe; kalvebi davgaveT;

BarvebSi (xaroebSi) CavyareT... aseve xdeba u-ze daboloebuli saxelis – ZuZu-s mravlobiTi ricxvis formaSic: zuzvebSi (ZuZuebSi) ar

Suuxedavs...

msgavsi cvlileba SeiniSneba zogierTi warmoqmnili saxelis fuZeSic:

imerBev raxan (rodis) deiwyeba kalvoba (kalooba→ kaluoba→ kalEoba→

kalvoba)...

Page 20: Kartveluri Memkvidreoba XII Putkaradze Shushana

msgavsi viTarebaa qarTuli dialeqtebis erT nawilSi

(ar. martirosovi, gr. imnaiSvili, 1956, gv. 162-169; gr. imnaiSvili, 1974, gv.

163; gr. imnaiSvili, 1966, gv. 49-51; S. niJaraZe, 1975, gv. 103). gr. imnaiSvili

aseTi saxis cvlilebas axasiaTebs rogorc disimilaciuri xasiaTis

substitucias (gr. imnaiSvili, 1975, gv. 33).

bgeraTa dayrueba. sityvis absolutur boloSi bgeris dayruebis

tendencia qarTuli warmoTqmis erT-erTi damaxasiaTebeli Tvisebaa

Zvelidanve (m. ZiZiSvili, 1960, gv. 70). imerxeulSic xSirad SeiniSneba.

rogorc cnobilia, qarTulSi disimilaciuri gamJRerebis gverdiT

moqmedebs mJRerTa da mkveTrTa dayruebis procesic. amave dros

gasaTvaliswinebelia is faqti, rom `qarTuli enis mJRerebi Taviseburi,

naxevrad mJRerebia" (g. axvlediani, 1949, gv. 353-354). mJReris susti

artikulacia da mJRerobis dabalxarisxianoba aris imis mizezi, rom igi

SeiZleba dayruvdes (i. qavTaraZe, 1964, gv. 336).

imerxeulSi gansakuTrebiT xSiria mJReri ban da don Tanxmovnebis

dayrueba sityvis boloSi: wignef vkiTxulobdi; am seqvze (taxtze) ragEar

svenof?; me ver momatyvilef; gonjobas nuRar gemikeTef; Borcsa

digimarilef, digidef Tablaze; windef momiqsEefs baBala; SoSe gzef

(gzebs) gedeibens... raT vaqnev imi saqmes! qali zimeT (mZimed) darCa (mZimed

darCa – dafexmZimda, daorsulda); TiBas yalibebaT daWrian; sxlis tanebi

maRlaT ari; is kacebi yaCaRaT devdoden; kurcxali momdis RvaraTa;

SeSas davbeRlavT lamazaT; maTi babai wareT avaT ari...

zmnur formebSi mravlobiTi ricxvis gamomxatvel -T niSanTan

uSualo mezoblobaSi TemisniSniseuli b TiTqmis yovelTvis kargavs

mJReradobas, yruvdeba: sakerebelsa saRlam (saR, axal) windaze quslis

~erze (adgilze) davakerefT; javes (mJaves) iqSi (iq, SigniT) CavdefT;

Baviwsa naRbiT gavakeTefT; imasa cecxlze mEaTbofT; TuTis zmarSi

puris qerqebsa davalbofT; baqlavasa furunSi gamEacxofT...

saenaTmecniero literaturidan cnobilia, rom qarTulSi bgeraTa

mJReradoba sxvadasxva xasiaTisaa. amitom zogierTi bgera SeiZleba

dayruvdes sxvadasxva poziciaSi – sityvis TavSi, SuaSi, boloSi

(g. axvlediani, 1949, gv. 355). magaliTad, sityvaSi `kargi" g yruvdeba,

iqceva q-d: Wadi karqi iqneba naRebTan; imaTTvin karqs ambofs...

g. axvlediani werda: `g gayruebula am sityvaSi yru Tanxmovnis win.

es SeiZleboda momxdariyo, mag., micemiTSi (kargs→karqs; kargTan→karqTan;

kargSi→karqSi) an yru TanxmovniT dawyebuli sityvis win (karg

saqmes→karq saqmes). amis Semdeg q ganzogadebula (g. axvlediani, 1966, gv.

182). arsebobs gansxvavebuli Sexedulebac (m. ZiZiSvili, 1960, gv. 72). m.

ZiZiSvils aseTi cvlileba miaCnda disimilaciuri dayruebis nimuSad,

rac gaiziara enaTmecnierma iv. qavTaraZem (i. qavTaraZe, 1964, gv. 340).

bgeraTa dayrueba xdeba Turqulis gziT Semosul sityvebSic. Segvxvda

don-is dayruebis magaliTi: inegolSi Tuqani gavxsen (arab. dükkan); TuqanSi viyideviT....

Page 21: Kartveluri Memkvidreoba XII Putkaradze Shushana

yruvdeba b-c: faxiri (Turq. bakir - spilenZi) bevri ar ari

TurqieSi; faxiris gugumebiT wyali moqvqonda; faxrajaSi vxarSevdiT

lobios (Turq. bakraç – spilenZis tolCa); faxrajidam ameiRes saWmeli...

dezafrikatizacia.

dezafrikatizacia gulisxmobs afrikatis daSlas. afrikati kargavs

xSulobis elements da iqceva spirantad. imerxeulSi aris w afrikatis

dezafrikatizaciis (daSlis) magaliTebi. es procesi mimdinareobs iseT

sityva-ZirebSi, sadac w afrikati mosdevs s Tanxmovans. am SemTxvevaSi

sw→st; afrikati iSleba. aseTi sityvis ZirSi Tavs iyris sts -

TanxmovanTa jgufi. afrikatiseuli s Tanxmovani ikargeba: mevestariT am

drosac; babao, doxtursa mimastaro, uTxra Svilma; rodis meestroba

qaTmis Sewva?; SoSe gzaSi Coustres mosafirsa; maxanTi (maxanSi, amasobaSi)

gamastro kacma... sw kompleqsis dezafrikatizacia specialur

literaturaSi axsnilia qarTulisaTvis uCveulo sts TanxmovanTa

kompleqsis gamartivebiT.

aris erTeuli magaliTebi, sadac w afrikatis daSlis Sedegad fuZeSi

darCenilia s spiranti, mkveTri t Tanxmovani ki dakargulia. mag.: cercvi

Tavis qeCboSi damskrivebula (damwkrivebula); jari gzaSi damskrivebuli

iyo...

c afrikatis daSlis Sedegad unda gvqondes miRebuli sityva

`Tisartyela": Tisartyela wEimas modevs; Tisartyela SEidferia;

Tisartyelas gadavhyveT hududze (sazRvarze) da gadmovdeT aWaras...

imerxeulSi, aWarulis msgavsad, gvxvdeba cd kompleqsis zd

kompleqsiT Secvlis SemTxvevebi. es xdeba rTuli fonetikuri cvlilebebis

safuZvelze. kerZod: cd→Zd→zd: regresuli, kontaqturi, nawilobrivi

asimilaciiT sisina afrikati c gadaiqceva Z-d. Semdeg ki xdeba Z afrikatis

spirantizacia, dezafrikatizacia, ris Sedegadac miviRebT z mJRer

spirants. mag.: samozdaxuTi wlisa mevyare; es sofeli samozdaaTi

kvamlia; maSina ozdaxuTi wlisa viqnebodi...

metaTezisi.

metaTezisi sityvaSi bgeraTa istoriuli wyobis cvlilebas, bgeraTa

adgilis Secvlas gulisxmobs. bgeraTa gadasma ZiriTadad sonor

Tanxmovnebs axasiaTebs. TanxmovanTa sonoroba garkveulad xels uwyobs am

process (g. axvlediani, 1949, gv. 360; h. fogti, 1961, gv. 16).

imerxeulSi bgeraTa gadasmis procesi sxva qarTul dialeqtebSi

dadasturebuli SemTxvevebis analogiuria da, amasTanave, arcTu ise

gavrcelebuli; iSviaTad gvxvdeba xolme. sityvaSi adgils icvlian sonori

bgerebi – l, m, r: gorebidam Rurbeli eikrifa; Savi Rurbeli iyo caze;

dasamobSi (sofelia imerxevSi) Rurbela yurzeni icoda; xaCi (jvari)

zRrublze iyo amoWrili; karis zRrublze gadaweles kaci (zRurblze);

fena Rmerian (kargad mRerian) axalmozdebi; zEeli (Zveli) siRmerebidam

es dagvrComia martivi; CEen sofelSi germieli qliavebi icis; CEensa

darComiliyaviT, germielaT vilaparakebdiT amezRam

(gemrieli�germeli). zemoaWarulSi metaTezisiT Secvlil am sityvaSi

Page 22: Kartveluri Memkvidreoba XII Putkaradze Shushana

dakargulia fuZiseuli i xmovani: germieli→germeli); tyeSi izdeba wabli,

cxremla (cxemla, Sdr. rcxila); gemi duumbian (daubamT) zRvis qenerSi

(napirSi); cxeni WalaSi myavs dambuli (dabmuli); zrugiT moqonda

WvirTi; huqumaTma (mTavrobam) zrugSi agvazro tyavi...

saurTierTo metaTezisis magaliTebi: Seni axraba (naTesavi)

gaTvarielebs oTxTvaliTa-Tqo, uTxari imaTa; avalT maRal serze da

vaTvarielebT aWaras; Bertali ver goukeTebia (xeltari→xertali);

Bertalma Beli damgala...

imerxeulSi aqcesiur xs kompleqsSi adgils icvlis s Tanxmovani da

progresuli metaTezisiT gvaqvs sx kompleqsi: gavsxeniT zedai karebi;

sofelSi gasxnili mqonda Tuqani; kai iqna, gasxnes sarfis kari;

sasxnelai (gamocana) beEri vicodiT patitvanebma; imaTa bevri sasxnelai

aver asxnes...

metaTezisiT sityva `leqsi" warmoCndeba uCveulo formiT – leski. amasTanave, q→k, xdeba substitucia: viris patronsa erTi leski

gamouTqEes; CamEaleskioTo mevluda RaRanizesao, TqEes ifBrevlelebma;

erTi leski amovweroT maRal xalRi zegnidama; leskefSi darCeba Cemi

saxeli...

amrigad, saukuneTa manZilze dedaenis kalTas CamoSorebul imerxeul

kiloSi qarTuli enis ganviTarebis Sinagani kanonebis moqmedebis

Sesabamisad ganxorcielebula fonetikuri procesebi. amitomac

imerxevelTa qarTulSi dResac cocxali fonetikuri cvlilebani zogad-

qarTuli bunebisaa; kerZod, qarTuli enis dialeqtebSi arsebuli

fonetikuri movlenebis analogiuria. gvxvdeba bgeraTa dakargvisa da

gaCenis, substituciis, reduqciis, asimilaciisa da disimilaciis, bgeraTa

dayruebis, metaTezisis, dezafrikatizaciis... nimuSebi. gamovlenilia

sakuTriv imerxeulisaTvis damaxasiaTebeli specifikuri fonetikuri

saxecvli-lebanic.

fonetikur procesebze dakvirvebam cxadyo, rom saukuneTa manZilze

ara marto gabatonebuli Turquli ena axdenda garkveul gavlenas mis

daqvemdebarebaSi myof imerxevelTa qarTulis fonetikur sistemaze, aramed

garkveulwilad qarTuli enac zemoqmedebda xolme imerxevelTa saxelmwifo

enaze (imerxevelTa Turqulze) da qarTuli enis bunebis Sesabamisi

elementebi Sehqonda Turqulis enobriv struqturaSi. es kargad Cans

Turquli enis arTvinuli dialeqtis kilokavebSi, saxeldobr ki, SavSeTis

TurqulSi (imerxevelTa TurqulSi), rac SeniSnuli aqvT Turq

enaTmecnierebsac (Turg. Acar, 1991). qarTul-Turquli enobrivi kontaqtebi saintereso lingvistur

suraTs qmnis TurqeT-saqarTvelos saxelmwifo sazRvris mimdebare

regionebSi. am mxriv imerxeuli qarTuli sanimuSoa, romlis aRniSnuli

TvalsazrisiT Seswavla samomavlo amocanad gvesaxeba.

damowmebuli literatura

Page 23: Kartveluri Memkvidreoba XII Putkaradze Shushana

g. axvlediani, 1949 - g. axvlediani, zogadi fonetikis safuZvlebi, Tb.,

1949.

g. axvlediani, 1966 - g. axvlediani, zogadi fonetikis Sesavali, Tb.,

1966.

gr. beriZe, 1988 - gr. beriZe, qarTuli enis javaxuri kilo, Tb., 1988.

n. gurgeniZe, 1973 - n. gurgeniZe, aRmosavluri warmoSobis leqsikuri

elementebi aWarulsa da gurulSi, Tb., 1973.

n. gurgeniZe, 1976 - n. gurgeniZe, nasesxebi saxelebis fuZeTagan zmnis

warmoqmna mesxur dialeqtSi: macne, enisa da literaturis seria, #2, Tb.,

1976.

v. Tofuria, 1925 - v. Tofuria, qarTluri, arili, tf., 1925.

v. Tofuria, 1930 - v. Tofuria, fonetikuri dakvirvebani qarTvelur

enebSi: II. bgeriT movlenaTa Tanamimdevroba: tum, 10, Tb., 1930.

v. Tofuria, 1946 - v. Tofuria, reduqciisaTvis qarTvelur enebSi:

ike, I, Tb., 1946.

gr. imnaiSvili, 1966 - gr. imnaiSvili, qarTuli enis ingilouri

dialeqtis Taviseburebani, Tb., 1966.

gr. imnaiSvili, 1974 - gr. imnaiSvili, qarTluri dialeqti, I, Tb.,

1974.

k. kublaSvili, 1959 - k. kublaSvili, ZiriTadi fonetikuri procesebi

qarTuli enis dasavlur kiloebSi: quTaisis saxelmwifo pedinstitutis

Sromebi, t. 19 , quTaisi, 1959.

k. kublaSvili, 1985 - k. kublaSvili, qarTuli enis qvemoimeruli

dialeqti, Tb., 1985.

n. mari, 1911 - Í. Ìàðð, Äíåâíèê ïîåçäêè â Øàâøåòèþ è Êëàðäæåòèþ, ñì. Òåêñòû è ðàçûñêàíèÿ ïî àðìÿíî-ãðóçèíñêîé ôèëîëîãèè, êí. 7, Ñ-Ïåòåðáóðã, 1911.

ar. martirosovi, gr. imnaiSvili, 1956 - ar. martirosovi, gr.

imnaiSvili, qarTuli enis kaxuri dialeqti, Tb., 1956.

S. niJaraZe, 1961 - S. niJaraZe, qarTuli enis zemoaWaruli dialeqti,

baTumi, 1961.

S. niJaraZe, 1964 - S. niJaraZe, qarTuli enis istoriisaTvis, I, Tb.,

1964.

T. uTurgaiZe, 1976 - T. uTurgaiZe, qarTuli enis fonematuri

struqtura, Tb., 1976.

h. fogti, 1961 - h. fogti, qarTuli enis fonematuri struqtura, Tb.,

1961.

b. foCxua, 1939 - TanxmovanTa progresuli asimilacia dasavlur

kiloebSi: Tsu Sromebi, t. 10, Tb., 1939.

t. futkaraZe, 1998 - t. futkaraZe, Tanamedrove qarTuli enis

xmovanTa sistema, sadoqtoro disertacia, Tb., 1998.

t. futkaraZe, 1986 - saxelis formawarmoebis Taviseburebani qarTuli

enis samxreT-dasavlur dialeqtebSi, sakandidato disertacia, Tb., 1986.

i. qavTaraZe, 1964 - i. qavTaraZe, qarTuli enis istoriisaTvis, I, Tb.,

1964.

Page 24: Kartveluri Memkvidreoba XII Putkaradze Shushana

i. qobalava, 1958 - i. qobalava, afrikatizaciisa da

dezafrikatizaciis procesebi iberiul-kavkasiur enebSi: ike, t. 9-10, Tb.,

1958.

i. yifSiZe, 1919-1920 - i. yifSiZe, asimilaciisa da disimilaciis wesi

qarTulsa da megrulSi: tum, I, tf., 1991-1920.

a. SaniZe, 1957 - a. SaniZe, weliwadis etimologiisaTvis: qarTuli enis

struqturisa da istoriis sakiTxebi, I, Tb., 1957.

a. SaniZe, 1973 - a. SaniZe, qarTuli enis gramatikis safuZvlebi, I, Tb.,

1973.

arn. Ciqobava, 1925 - arn. Ciqobava, gare-kaxeTi dialeqtologiurad:

arili, tf., 1925. arn. Ciqobava, 1937 - arn. Ciqobava, s bgeris dasusteba qiziyurSi:

enimkis moambe, t. I, Tb., 1937.

arn. Ciqobava, 1942 - arn. Ciqobava, maxvilis sakiTxisaTvis Zvel

qarTulSi: smam, t. III, #2, #3, Tb., 1942.

m. ZiZiSvili, 1960 - m. ZiZiSvili, fonetikuri procesebi Zvel

qarTulSi, Tb., 1960.

S. ZiZiguri, 1970 - S. ZiZiguri, qarTuli dialeqtologiuri Ziebani,

Tb., 1970.

m. xubua, 1932 - m. xubua, zemoaWarulis enobrivi mimoxilva, baTumi,

1932.

s. jiqia, 1958 - s. jiqia, me-18 saukuneSi Sedgenili Turquli saswavlo

wigni: enaTmecnierebis institutis Sromebi, t. I, Tb., 1958.

ACAR TURGUT, Influence of Georgians Language on ARTVIN dialects, ix., baTumisa da samsunis universitetebis erToblivi konferenciis mosawvevi

baraTi da muSaobis gegma, baTumi, 1991 weli.

SHUSHANA PUTKARADZE

PHONETIC PROCESSES IN THE IMERKHEVIAN DIALECT

Being separated from the literary language for centuries the Imerkhevian dialect of

the Georgian language appears to have undergone the phonetic changes according to the common innate laws of the mother tongue. Live phonetic changes of the modern day Imerkhevian reveal common Kartvelian nature. Namely, phonetic changes are analogous to those sound transformations occurring to other Georgian dialects. These are: typical sound loss and emergence, substitution, reduction, assimilation and dissimilation, voiced consonant shift into voiceless ones, metathesis, loss of fricativeness, and other examples. In addition to these there are specific phonetic alternations characteristic to the Imerkhevian dialect proper.

The observation on phonetic changes made it clear that not only the Imerkhevian Georgian had undergone the Turkish language influence but also the Turkish of

Page 25: Kartveluri Memkvidreoba XII Putkaradze Shushana

Imerkhevians imported Georgian language elements. The latter influence is most vividly traced in Artvin dialects of the Turkish language, particularly in Shavshetian, which is attested by Turkish linguists as well.

Georgian and Turkish language contacts provides interesting picture in the adjacent regions of the state borders. In this respect Imerkhevian Georgian can serve an example that deserves further comprehensive investigation.