PRILL 20141JETO GJELBRJETO GJELBR

Gazet Periodike, (Prill 2014) Nr. 138

SHPRNDAHETFALAS

"Fuqizimi i menaxhimit tqndrueshm t pyjeve komunal"

THESARI I GJELBR

NGA: JANAQ MALEDrejtor CNVP Shqipri

Projekti "Fuqizimi i Menaxhimit t Pyjeve Komunal" sht zbat-uar nga organizata CNVP (Connecting Natural Values & Peo-ple) - Bashkojm Vlerat e Natyrs me Njerzit, dhe sht fi-nancuar nga Qeveria Suedeze nprmjet Sida - Agencia Sue-deze pr Zhvillim dhe Bashkpunim Ndrkombtar dhe Min-istria e Punve t Jashtme t Hollands npermjet SNV -Organizata Hollandeze pr Zhvillim. Ky projekt mbshtets 3vjear (2010-2013) ka qen vazhdim i puns dhe investimevet mparshme n pyje t realizura nga Qeveria Shqiptare,Banka Botrore, FAO, Sida, USAID, SNV, donator dhe or-ganizata t tjera. T gjith kan patur objektiv, pr t fuqizuarm tej procesin e transferimit dhe menaxhimin e decentrali-zuar t burimeve natyrore, pr t rritur kapacitetet e Shoqat-ave t Prdoruesve t Pyjeve dhe Kullotave si dhe t Njsivet Qeverisjes Vendore, n veanti forcimin e bashkpunimitndrmjet aktorve pr nj menaxhim t qndrueshm t pyjevedhe kullotave. Ky program ka synuar t promovoj nj ven-dimmarrje dhe planifikim t decentralizuar n mbshtetje tnj zhvillimi ekonomik lokal gjithprfshirs. Kto shtjejan adresuar prmes zbatimit t 4 tematikave si m posht:

1. Prmirsimi i menaxhimit t decentralizuar dhe sigurim mi mir i t drejts s pronsis dhe t prdorimit nprmjet:

- Mbshtetje sht dhn pr prmirsimin dhe forcimin e ka-paciteteve t njsive t qeverisjes vendore pr t menaxhuarpyjet dhe kullotat komunal brenda prgjegjsive t pyjevedhe kullotave t sapo transferuara n 13 Komuna t 6 Rajon-eve t vendit. U punua s bashku pr mnyrn e planifikimit

me pjesmarrje n hartimin e planeve strategjike dhe planeveoperacionale, mundsin e mbledhjes s t ardhurave poashtu dhe sigurimin e t drejts s prdorimit pr familjet ezonave rurale duke respektuar t drejtat tradicionale t pr-dorimit, bazuar n aktet ligjore n fuqi.

(VIJON N FAQEN 2)

(FAQE 3)

JETO GJELBRJETO GJELBR

GJAKOVA DHE PYJET E SAJ

FAQE 3

Rritet sekuestrimi i karbonitn pylltarin komunale

FAQE 3

REXHEP NDREU

(T dhna historike)NGA PROF.DR. VEZIR MUHARREMAJ)

Komuna e Gjakovs sht e mbuluar me pyje gjethrnse e gjeth-mbajtse. Pjesa m e madhe sht e mbuluar me pyje gjethrnse.42% e pyjeve sht private me potenciale t konsiderueshme tresurseve pyjore dhe atyre natyrore, kurse 58% sht pronpublike e cila sht e degraduar n mas t madhe nga prerjetilegale dhe nga zjarret gjat stins s vers. Pr dallim nga pyjepublike, pyjet n pronn private jan t menaxhuara shum mmir nga pronart t cilt kujdesen pr pyjet e tyre. Mirpo shtshqetsues fakti se pronart privat nuk kan aspak prkrahje in-stitucionale.

MARIJE BEZHANI

Grate

GjinaritFAQE 4

Federata e Pyjeve dhe KullotaveKomunale fal mbshtetjes sAmbasads Zvicerane dhe Zyrss Bashkpunimit Zviceran nShqipri ka hedhur n qarkullimnj manual ku trajton aspekte tprgjithshme rreth bimvemjeksore e aromatike, si dheteknikat e kultivimit t disa prejllojeve kryesore n vendit ton.Nprmjet ktij shkrimi duam tshprehim mirnjohjen dhefalndrimin ton pr AmbasadnZvicerane dhe Zyrn e Bash-kpunimit Zviceran...

Dihet nga t gjith se bimsia dhe pyjet luajn rol trndsishm n qarkullimin global t karbonit. Ata thithinbioksidin e karbonit (CO2) nga atmosfera nprmjetfotosintezs gjat rritjes.

Prodhimet jodrusorepyjore dhe aktivitetet

ndihmse

PROF. DR. SHERIF LUSHAJ

Dita e Toks 2014, nj thirrjepr qytete t gjelbra

FAQE 7

Leksioni nga shkollat e Dibrs!FAQE 7

NERIT AN ALKUDrejtor i Shoqats Miqt e Bimve

FAQE 4

Gjinari, bukuri maloren Shqiprin e mesme!

JONILDA BAHJADrejtoresh Ekzekutive Qendra Rinore Pa Kufij

Krahas aktiviteteve kryesore, n sektorin e pyjeve janzgjeruar dhe prodhimet jodrusore (t quajtura prodhimet dyta), t flors dhe fauns, pr nevojat e vendit dhepr eksport, si dhe u zhvillua zookultura e blegtoria....

FAQE 6

2 PRILL 2014JETO GJELBRJETO GJELBR

Aktualisht, 13 komuna kan br regjistrimin epyjeve dhe kullotave t transferuara nZyrat e Regjistrimit (ZRPP), ndrsa 10 ko-muna t tjera kan plotsuar t gjith doku-mentacionin teknik dhe jan n procesregjistrimi.

-Procesi i hartografimit me pjesmarrje bri tmundur q shum prdorues n komunat eprzgjedhura t sigurojn dokumentacioniteknik dhe ligjor pr pyjet dhe kullotat qkan prdorur tradicionalisht (bazuar n ak-tet ligjore n fuqi).

-N komunat e przgjedhura ka nj rritje t tardhurave nga grumbullimi i tarifave n pyjedhe kullota dhe disa prej tyre kan arritur tkrijojn fondin e rinvestimeve.

2. Prmirsimi i strategjive dhe mundsive prgjenerimin e t ardhurave pr familjet mevartsi nga pyjet dhe kullotat. Orientimi dheprezantimi i prqasjeve shum funksionalet menaxhimit t pyllit dhe trajnimi i aktorvekryesor pr zbatimin e tyre, dhe reflektimi ityre n rregulloret dhe udhzuesit prkats.

- Krijimi i nj rrjeti siprfaqesh prove n tipe tndryshme pyjesh pr t testuar ndrhyrje tveanta n funksion t objektivave t manx-himit dhe ndrtimi i nj databaze pr moni-torimin e prodhimtaris s pyllit duke prf-shir dhe biomasn.

-Promovimi dhe organizimi m i mir bren-da dhe ndrmjet prodhuesve dhe grumbul-luesve t prodhimeve pyjore dhe jo pyjore,sigurimi i lidhjeve m t mira me tregun meqllim maksimalizimin e t ardhurave nmbshtetje t familjeve t zonave rurale. Njfokus i veant i sht kushtuar pjesmar-rjes dhe fuqizimit ekonomik t grave n zhvil-limin e zinxhirit t tregut (prodhues-konsuma-tor). N kt kuadr, nj sr trajnimesh, viz-ita studimore dhe panaire rajonale dhe ko-mbtare jan organizuar pr grupetprodhuese.

-Nj sr takimesh dhe trajnimesh pr menaxhimine kullotave jan zbatuar n disa komuna tqarkut Gjirokastr. Kurse n qarkun e Korsnj program i veant ka qen n mbshtetjet organizimit dhe funksionimit t pronarveprivat t pyjeve.

-Programi ka mbshtetur krijimin dhe forcimin errjeteve t grupeve prodhues dhe shoqataven baz komunash dhe rajonesh, njohjen mekriteret dhe standardet si dhe mundsit prt aplikuar pr projekte tek donator t ndry-shm.

3. Forcimi i kuadrit institucional, politik dheligjor pr pyjet komunal; npermjet fuqiz-imit t mtejshm t proceseve shum-ak-torsh t planifikimit dhe mbi advokacin,shkmbim njohurish, dhe ndikimi i politikavedhe proceseve ligjore, prcaktim m i qart irolit dhe prgjegjsive t aktorve. Fuqizimii llogaridhnies, transparencs s vepri-meve, gadishmrise dhe komunikimit me dhendrmjet aktorve, duke prfshir dhefokusin n mundsit pr barazin gjinore.

-Nj ser seminaresh dhe konferencash (rajo-nale, kombtare dhe ndrkombetare) jan

zhvilluar gjat periudhs s projektit ku jantrajtuar dhe diskutuar shtje kryesore si:kuadri ligjor, rregjistrimi i pronave dhe do-kumentimi i prdoruesve, zbatimi i planevete menaxhimit, aktiviteti ekonomik n pyjedhe kullota etj.

-Nj program i veant trajnimi sht organi-zuar pr forcimin e Shoqatave t prdoruesven nivel komune si prfaqsuese t ban-orve lokal si t federatave rajonale dhekombtare n drejtim t prfaqsimit dheofrimit t shrbimeve pr antart e tyre.

4. Prmirsimi i menaxhimit t pyjeve dhekullotave komunal nprmjet kapac-iteteve t fuqizuara dhe gatishmris sNjsive t Qeverisjes Vendore n mbsh-tetje t zhvillimit t qndrueshm: Prano-het gjersisht se sht shum e nevojshmembshtetja pr t forcuar kapacitetet e Nj-sive t Qeverisjes Vendore pr t prmbush-ur plotsisht rolin dhe prgjegjsit e tyret reja n menaxhimin e pyjeve dhe kullo-tave komunal, pasuar nga transferimi zyr-tar i ktyre pasurive. Mbshtetja e siguruarnga ky program ka rritur ndrgjegjesimin eNjQV-ve dhe njohurit pr rregullimet/amen-damentet e reja t prcaktuar n Vendimin eKshillit t Ministrave No. 22 dat 09 Janar2008 dhe aktet e tjera ligjore. Nj drejtimtjetr ka qen mbshtetja e aktorve krye-sor n takime vjetore pr t ndar msimetdhe eksperiencat si dhe transerimi i msim-eve dhe praktikave t pilotuara n komunate przgjedhura si sht prmendur m sipr.

Aktivitetet e projektit jan zhvilluar n 13 ko-muna t przgjedhura n 6 rajone t venditsi: Shllak dhe Shkrel, qarku Shkodr; Malzidhe Bujan, qarku Kuks; Melan, Zerqan dheUlz, qarku Dibr; Orenj dhe Gjinar, qarkuElbasan; Buimas dhe Pustec, qarku Kor;Petran dhe Picar, qarku Gjirokastr,

Prve organizimit t nj numri t madhtakimesh, trajnimesh dhe seminaresh n tgjith nivelet (fshat, komun, rajon) ku kanmarr pjes fermer, grupe prodhues, pr-faqsues t shoqatave t prdoruesve, tkomunave, t shrbimit pyjor, t qarqeve,sektorit privat si dhe t institucioneve dheNGO-ve t tjera, programi ka prodhuar njsr studimesh dhe module trajnimi si: Anal-iza dhe plani strategjik pr zhillimin e pro-dhimit t arrorve, procesi i regjistrimit tpyjeve dhe kullotave n ZRPP, strategjia prbarazin gjinore dhe forcimin ekonomik tgrave n zonat rurale, procesi i hartografimitt prdoruesve n nivel fshati, moduli przbatimin e planeve t menaxhimit, modulipr krijimin e pyjeve shumfunksionale,moduli pr rrallimet n pyje, moduli prmenaxhimin e kullotave, udhzues prhartimin e planit strategjik pr zhvillimin epyjeve dhe kullotave si dhe nj sr bot-imesh t tjera.

KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME:Procesi i transferimit t nj pjese t pyjeve dhe

kullotave i nisur q n vitin 1996 ngaQeveria Shqiptare dhe mbshtetur nga in-stitucione dhe organizata t huaja si Ban-ka Botrore, FAO, Sida, USAID, SNV etj,sht vlersuar si nj hap i madh dhe irndsishm n drejtim t forcimit t menax-

"Fuqizimi i menaxhimitt qndrueshm t pyjeve komunal"

himit t decentralizuar t ktyre burimeveduke rritur interesin dhe pjsemarrjen e au-toriteteve dhe komuniteteve lokale.

Situata e re prezanton nj sr sfidash, s parin lidhje me kapacitetet menaxhuese t Ko-munave si pronare si n termat teknik poredhe t planifikimit ekonomik dhe admin-sitrativ; dhe s dyti n lidhje me shr-bimin e ekstensionit shtetror (pjes eShrbimit Pyjor) roli i t cilit fokusohet nasistenc teknike dhe kshillim pr poli-tikat dhe kuadrin ligjor pr menaxhert erinj. Organizatat e shoqrise si shoqatat eprdoruesve t pyjeve dhe kullotave ko-munal, federatat rajonale dhe ajo ko-mbtare kan nj rol t rndsishm ndrejtim t advokacis dhe lobimit nmbrojtje t interesave dhe prfaqsimit tantarve t tyre dhe siguruar komunikimt hapur dhe transparent me organet ven-dimmarrse dhe prfaqsuesit e zgjedhur.

Si zgjidhje afatgjat e procesit rekomadohetprivatizimi i pyjeve, tradicionalisht tmenaxhuar nga fshatrat ose familjet, dukekaluar nga e drejta e prdorimit n pron-si.

Pjesmarrja e gjer n aktivitete dhe nj fokusstrategjik tek barazia gjinore jep rezultatet mira n t gjith procesin.

Procesi i transferimit edhe pse sht hapshum i rndsishm drejt decentralizimit,prsri sht n mes t rrugs sepse ka:

- Kufizime n legjislacion pr rolin dheprgjegjsit e menaxhimit t pronarve trinj (komunat) dhe prdoruesit lokal torganizuar n shoqata.

- Procesi i transferimit dhe regjistrimit tpronave sht shum kompleks gj qkrkon asistenc t fort.

- Kapacitetet e pronarve t rinj (komu-nave), n kuptimin teknik, ekonomik dhemjedisor t menaxhimit t burimeve janshum t kufizuara.

- Shoqatat, grupet prodhues akoma duanmbshtetje pr aktivitete ekonomike pr trritur prodhimtarin dhe prfitimet nga bu-rimet natyrore dhe aftsimi i tyre pr taplikuar pr grante dhe skema financiminga Qeveria, BE apo donator t tjer.

- Federatat e pyjeve duhet t luajn njrol m t madh n advokaci dhe lobim, ko-munikim t hapur, transparenc dhe llog-aridhnie t vendimmarrsve, duke sigu-ruar prfaqsim t prdoruesve lokal.

- Strukturat e tjera qeveritare si Minis-trit, Qarqet, DSh Pyjor etj. duhet t sig-urojn nj mbshtetje m t madhe prprocesin n prgjithsi dhe konsiderimine menaxhimit t pyjeve dhe kullotave nperspektivn m t gjer t zhvillimitekonomik rural, integrimit dhe mobilizimitt burimeve lokale, investimet pr t kri-juar m shum mundsi punsimi pr tprmirsuar jetesn dhe mjedisin n zonatrurale.

Pr monitorimin e programit sht ndrtuar njwebsite i veant; www.cnvp-albania.orgPr informacion t mtejshm ju lutemi kontak-toni n:CNVP-Connecting Natural Values & People;Zayed Centre Floor 7, Tirana, AlbaniaTel +355 4 222 9642, +355 4 2229551 www.cnvp-eu.org

(vijon nga faqja 1)

Komuna e Gjakovs sht e mbuluar me pyjegjethrnse e gjethmbajtse. Pjesa m e mad-he sht e mbuluar me pyje gjethrnse. 42% epyjeve sht private me potenciale t kon-siderueshme t resurseve pyjore dhe atyrenatyrore, kurse 58% sht pron publike e cilasht e degraduar n mas t madhe nga prer-jet ilegale dhe nga zjarret gjat stins s vers.Pr dallim nga pyjet publike, pyjet n pronnprivate jan t menaxhuara shum m mir ngapronart t cilt kujdesen pr pyjet e tyre. Mir-po sht shqetsues fakti se pronart privatnuk kan aspak prkrahje institucionale. Kapengesa t shumta burokratike n prgatitjene dokumenteve pr nxjerrjen e lejes pr prerjene pyllit, t cilat jan t kushtueshme pr pr-onart, duke i llogaritur edhe ditt e humburapr nxjerrjen e dokumenteve pr leje e deri tekfletprcjellsja pr t drejtn e prerjes dhe bar-tjes s drurve. E tr kjo procedur duhet tprsritet do vit. Problem absurd sht edhedamka pr damkosjen e drunjve t ciln pyll-taria n Gjakov nuk e posedon por duhet tvij tekniku i pylltaris nga Peja pr damkosjenj her n jav. Kjo nuk sht e mjaftueshmepr plotsimin e krkesave t pronarve tpyjeve.Pr shkak t ktyre pengesave shumi-ca e pronarve nuk nxjerrin lejen pr prerjen epyllit, por detyrohen ta presin ilegalisht pylline vet.Ka disa vite q pylli privat sht br pre evjedhjeve dhe e shkatrrimeve ku hajduttparaqesin rrezik edhe pr pronart duke i sul-muar pronart ku si pasoj ka pasur rrahje melndime t rnda deri tek vrasjet.E tr kjo ndodh n munges t organeve sh-tetrore, kurse pronart nuk kan nga t'iambajn sepse kto veprime po u kushtojnshum ekonomive familiare, po u'a shkatrrojnnj pasuri t ruajtur mbi 30 vite. Nisur nga kyfakt shum pronar po i presin trsisht py-jet e tyre sepse nuk po din ndryshe si t'uikin ktyre problemeve. Kto dru t vjedhu-ra shiten n qytet ku furnizohen me toqytetar t ndryshm si qytetar t thjesht,t administrats e deri tek gjyqsori.Shpresojm q qytetart t vetdijsohen qmalli i vjedhur nuk blihet se prndryshe edheai sht pjesmarrs n vjedhje. Shpresojmq organet kompetente t reagojn q ta ndr-presin kt fenomen shkatrrues pr pyjetprivate e natyrn n prgjithsi.Presim shum edhe nga ligji i ri pr pyjet tafavorizojn m shum pronarin privat sepseedhe pyjet private jan resurse shtetrorenga t cilat nuk prfiton vetm pronari pri-vat. Nga natyra dhe pyjet e mira prfiton igjith planeti.

Gjakova dhepyjet e saj

PRILL 20143JETO GJELBRJETO GJELBR

Rritet sekuestrimi i karbonit n pylltarin komunaleDihet nga t gjith se bimsia dhe pyjet luajn rolt rndsishm n qarkullimin global t karbonit.Ata thithin bioksidin e karbonit (CO2) nga atmos-fera nprmjet fotosintezs gjat rritjes. Pyjet shr-bejn si rezervuare dhe mund t mbajn nj sasi tmadhe karboni. Prandaj shitimi i siprfaqes spyjeve ndikon n reduktim t bioksidit t karbonitn atmosfern e planetit ton. Ngrohja globale shttashm nj krcnim real, si evidentohet nga fur-tunat katastrofike n SHBA dhe Europ, si dhe nndryshimet dramatike t klims. Niveli i bioksidit tkarbonit n atmosfer sht n rritje me ritmet qvendet e industrializuara djegin ose prdorin fos-ile, si qymyr, gaz e naft.Pr t ndihmuar luftimin e ktij krcnimi t ngro-hjes globale, shtetet kan rn dakord, nprmjetProtokolllit t Kiotos, q t reduktojn lshimin egazrave me efekte ser t tyre n atmosfer (krye-sisht bioksidin e karbonit). N praktik kjo ka dyrrug pr tu realizuar: ose t reduktohet sasia egazrave ser, duke prdorur energjin e rino-vueshme, si psh ern, ose t ulet sasia e karbonitn atmosfer, duke u thithur nga pemt, nprmjetpyllzimeve ose ripyllzimeve. Shtetet q arrijnobjektivin e vn n Protokollin e Kiotos dhe kankapacitet t lir karboni (kredite karboni), jan tlira ti shesin kto teprica tek vendet q nuk i arrijnobjektivat e Protokollit t Kiotos (pra lshojn natmosfer m shum karbon se sa u lejohet).

REXHEP NDREU REZULTATE KONKRETE NGA ZBATIMI IPROJEKTIT T ZHVILLIMIT T BURIMEVE

NATYROREPr t fiksuar nj sasi t mjaftueshme Karboni, ish-te krkes nga Fondi i Biokarbonit, q Shqipriaduhet t pyllzoj prafrsisht 6000-7000 ha tokapyjore me shkurre apo t zhveshura. Puna filloi nvitin 2004 duke identifikuar siprfaqet q do tpyllzohen, matja e nivelit t karbonit n tok dhevegjetacion, prpara dhe pas pyllzimit, volumi ikarbonit t sekuestruar dhe kostot e prfitimet pasksaj u lidh marrveshja me Fondin e Biokarbonit.N saj t nj angazhimi konkret t komunitetevelokale dhe vendimeve n nivel fshati e me gjer uarrit t realizohet jo vetm mbrojtja e bimsis ekz-istuese nga kullotjet dhe zjarret por u b mbjellje emijra fidanve n siprfaqe mbi 3000 ha, punimepr pastrime e lirime, pr t krijuar mundsi prrritje m t mir t llojeve m t vlefshme.Projekti sht zbatuar pr nj siprfaqe n 3,990.45ha aktivitetet e projektit jan t shprndara n 5qarqe t vendit rreth 24 Njsi vendore (Elbasan,Kuks, Kor, Shkodr, Dibr).Emetimet e reduktuara (tCO2e) pa ndrhyrjen e pro-jektit nga viti 2006 do t ishin 2,604.67 (tCO2e) dhepas ndrhyrjeve n vitin 2012 jan 128,757.50(tCO2e).Punimet e projektit realizohen nprmjet Shoqat-ave t Prdoruesve t Pyjeve dhe Kullotave (SHP-PKK) t cilat operojn n nivel komune. Kto janorganizata joqeveritare dhe jan formuar nga antart komunitetit t cilt prdorin burimet pyjore dhekullosore t zons.Procesi i monitorimit dhe verfikimit t karbonit ufinalizua me sukses, ku n prfundim t ktij proce-si Shqipria prfitoi 445, 786 USD.Ekipet e monitorimit me nga 3 pjestar secili kanndrmarr matjet e siprfaqeve prov t caktuaranprmjet sistemit t ndrtuar nga specialistja esistemit gjeografik t informacionit (GIS) dhe ako-ma jan pa paguar. Kto t dhna jan rikontrollu-ar gjithashtu nga Fondi i Biokarbonit (Ref. Moni-toring Report_Albania Assisted RegenerationProject).M dat 27 Mars ne oren 13.00-14, u zhvillua takimii Komitetit Drejtues t Projektit pran Ministris sMjedisit, ku u vendos: T filloj puna pr t zbatu-ar aktivitetet nga t ardhurat q jan depozituar nllogari t MM nga kreditet e karbonit pr periudhne kaluar.Paraprakisht t rimbursohen Komunat dhe Sho-qatat me nj paradhnie prej 30 % pr t br blerjete fidanve dhe bazn materiale, mbas prfundimitt punimeve 60 % dhe n prfundim pas monitorimit10%. Le t shpresojm se 24 Komunat dhe SHPP-KK t fillojn menjher nga puna pr aktivitetet eplanifikuara.Periudha e kreditimit pr aktivitetet e projektit sh-t 20 vjet por q mund t rinovohet 2 her pr njperiudh kreditimi totale 60 vjeare. Data e fillimit tperiudhs s kreditimit sht 20/12/2004 dhe datae mbarimit sht 19/04/2024 (Ref. Dokumentibaz i projektit).

PRGJEGJSIT E KOMUNS DHE SHPPKKDetyr parsore e Komunave sht t krijojn emiratojn strukturat e duhura, me qllim q projektit shtrihet n m shum siprfaqe n toka t de-graduara n nevoj t jashtzakonshme. Duhet trritet angazhimi i komuniteteve lokale dhe vendimen shkall fshati pr t realizuar q toka e cila do tprfshihet t jet: i) e mbrojtur nga kullota ii) e mbroj-tur nga zjarret, iii) t shtohen llojet nprmjet mb-jelljeve, iv) t priten shkurret duke u zvendsuarme lloje m t vlefshme kur sht e nevojshme, v)t bhen punime kujdesimi (pastrime, rrallime dhelirime) pr mundsimin e rritjes s llojeve me rritjet shpejt.

Federata e Pyjeve dhe Kullotave Komunalefal mbshtetjes s Ambasads Zviceranedhe Zyrss Bashkpunimit Zviceran nShqipri ka hedhur n qarkullim njmanual ku trajton aspekte t prgjithshmerreth bimve mjeksore e aromatike, si dheteknikat e kultivimit t disa prej llojevekryesore n vendit ton.Nprmjet ktij shkrimi duam t shprehimmirnjohjen dhe falndrimin ton prAmbasadn Zvicerane dhe Zyrn e Bash-kpunimit Zviceran n Shqipri q namundsuan nj botim t till, t thjesht,por t nevojshm pr ti ardhur n ndihmkomuniteteve t zonave rurale dhe t gjithatyre q dshirojn t prmirsojnnjohurit pr bimt mjeksore dhe aroma-tike. Nj pasuri e madhe kjo, e cila endenuk ka marr vlerat e duhura n prputhjeme nevojat dhe krkesat bashkkohore.Falnderojm gjithashtu Federatn e Pyjevedhe Kullotave Komunale t Qarkut Kuks eDibr, si dhe bashkpuntort nga kto dyrajone q u treguan t gatshm t bash-kpunonin gjat fazs s grumbullimit tinformacionit pr prgatitjen e ktijmateriali, si dhe na mundsuan nj srfotosh t llojeve bimore t trajtuara n ktmaterial.Shpresojm q ky manual t jet i dobishmdhe t arrij t prmbush qllimin pr tcilin u konceptua dhe botua.

FEDERATA KOMBTARE E PYJEVEDHE KULLOTAVE KOMUNALE

THESARII GJELBR

Dihet nga t gjith se bimsia dhe pyjet luajn rol t rndsishm n qarkullimin global tkarbonit. Ata thithin bioksidin e karbonit (CO2) nga atmosfera nprmjet fotosintezsgjat rritjes. Pyjet shrbejn si rezervuare dhe mund t mbajn nj sasi t madhe karbo-ni. Prandaj shitimi i siprfaqes s pyjeve ndikon n reduktim t bioksidit t karbonit natmosfern e planetit ton. Ngrohja globale sht tashm nj krcnim real, si eviden-tohet nga furtunat katastrofike n SHBA dhe Europ, si dhe n ndryshimet dramatike tklims. Niveli i bioksidit t karbonit n atmosfer sht n rritje me ritmet q vendet eindustrializuara djegin ose prdorin fosile, si qymyr, gaz e naft.

4 PRILL 2014JETO GJELBRJETO GJELBR

Grat e Gjinarit

kemi br e duhet t bjm negrat pr nj kontribut m t madhn komunn ton pr mbrojtjen,forcimin e menaxhimin e pyjeve ntrsi, e atyre komunal n veanti?Kjo pyetje m detyron t komentojpunn e br dhe mendoj pr kon-tributin ton n t ardhmen prmbrojtjen e pyjeve. Kt, ne e kemigjetur n radh t par te gadish-mria e grave t ksaj zone, pr tuorganizuar n do fshat e m pas nshkall komune, pr t dhn at qmunden pr ruajtjen dhe menaxhimine pyjeve. Kshtu q para tri vitesh,n komunn Gjinar lindi grupinismtar i grave, grup i cili m pas uprhap n do fshat e lagje, dukebr pjes t tij gra e vajza tmoshave t ndryshme me dshir prtu br pjes e ktyre grupeve pr-katse. Pr t rritur nivelin e grupe-ve, jan organizuar trajnime tveanta me prfaqsues t CNVP et Pushtetit Vendor, t cilt kantreguar gjithnj gadishmri.Nj vend i rndsishm i sht kush-tuar trajnimeve mbi aktivitetetekonomike, si prodhimet buqsore,bimve mjeksore dhe prodhimevetradicionale t zons, t cilat kanprejardhje nga pyjet e kullotat. Qlli-mi i tyre ka qen: grat t parqitendenjsisht n panairin m t rnd-sishm t organizuar n qendr tkomuns Gjinar, i cili zhvillohet za-konisht n muajin Qeshor. Ajo qne kemi vrejtur sht se, do panairka prmirsime t ndjeshme nga ai inj viti m par dhe pr kt nefalnderojm do grua gjinarake prkontributin e dhn. Kto panairejan fokusi i banorve t zons em gjer dhe mbshtetja nga CNVP

Gjinari, bukuri maloren Shqiprin e mesme!N kuadr t ideve pr t promovuar vendet e bukura n vendin ton, si dhe pr t zgjeruarhapsirat e mtejshme t bash-kpunimit me komunitetin, t rinjt eQendrs Rinore Pa Kufij przgjodhnpr t vizituar m 1 Mars 2014, piknturistike t Gjinarit, pjes e rrethit tElbasanit.Nj grup t rinjsh i prbr nga 13 vet,ndrmori kt aventur t mrekul-lueshme, e cila zgjatidy dit. Askush prejpjesmarrsve nukkishte qen m par nkt vend dhe entu-ziazmi lexohej n fy-tyrat e t gjithve. sh-t nj ndjesi e veantt njohsh bukuritnatyrore dhe vlerat epamuara t vendittnd, ndaj dhe kyudhtim kishte nvetvete nj emocion tepr t bukur.Fshati Gjinar ndodhet rreth vetem 22km larg qytetit t zhurmshm t El-basanit, me nj lartsi rreth 1000 metrambi nivelin e detit. Kjo pik turistikeofron nj shumllojshmri aktiv-itetesh, si ecje n natyr n lartsin emalit Bukanik, vizit n burimet ujoret tij, vizit n liqenet e vogla, pamje trelievit t thyer, freskin e pishave tlarta, monumente t veanta natyrore,si Dushku i Lleshanit, Pisha e Fush-kuqes, Dushku i Kishs s Gjinaritetj. Njohje me tradita t vjetra t zons,

vepra historike me vlera t mdha, siKalaja e Lleshanit, varri i KonstandinShpatarakut, kisha t vjetra me pikturaorigjinale t Onufrit, gatime tradicio-nale t shijshme, mikpritje nga banortdhe administrata e komuns pr tkaluar nj experienc t paprsrit-shme.Pr t udhtuar nga Tirana drejtGjinarit, transporti kryehet lehtsishtme furgona ose autobuza. Rruganga Elbasani n Gjinar prgjith-sisht ishte e asfaltuar mir. Prg-jat udhtimit shquhej pamja fan-tastike q t ofronte natyra meardhjen e pranvers dhe medborn q kishte mbuluar majate maleve.

Me t mbrritur n Gjinar, shijuammngjesin n nj nga lokalet evendosura n sheshin e komuns.Mbas nj mngjesi t shijshm,dita vazhdoi me ngjitjen e t rin-jve n mal drejt majs s Bu-kanikut (1381 m). Natyra e thep-isur e Bukanikut, pishat e zeza,zhurma e gjetheve dhe ujit, entu-ziasmi dhe shum t qeshura na

shoqruan prgjat gjith ngjitjes.N disa nga pikat m t bukura,u bn ndalesa pr t zhvilluaraktivitetet e edukimit joformal prt forcuar marrdhnien e njeriutme natyrn. Nuk ka asnj amb-jent m t mir pr t rinjt sesan natyr, pr t kuptuar rnds-in e saj dhe prgjegjsin ndajt ardhmes s qndrueshme qduhet t ket secili prej nesh.Por, Gjinari prve bukurive naty-rore, na ofroi edhe nj mikpritje

t veant. Ajo filloi q nga z.Kristaq Shqahu, kryetari i ksajkomune dhe z. Shptim ullhaj,prfaqsuesi Zyrs s Turizmit,Mjedisit, Pyjeve dhe KullotaveKomunale, e duke vazhduar tekt gjith banort e tjer, t cilt ebn vizitn ton akoma edhe minteresante. Z. Shqahu, na ftoi prt bashkbiseduar n qendrn ekomuns, pr t ndar informa-cionet e rndsishme, si t dhnatnatyrore, demografike,ekonomike, sociale, historike, kul-turore, mjedisore, problematikat,mundsit potenciale t zons prturizm, si dhe aspekte t ndryshme

administrative t komuns. Gjatbashkbisedimit t rinjt ishin ak-tiv, duke br pyetje pr t m-suar sa m shum gjra interesanterreth komuns, si dhe duke mend-uar pr alternativat e mundshmeq kjo qendr mund t kontribuon-te n prmirsimin e kushteve tbanorve.Padyshim q prve vlerave t

mdha turistike edhe ushqimet eshijshme t gatuara me perime tfreskta jan ndr gjrat, pr t cilatia vlen t rikthehesh n Gjinar. Prme tepr, restorantet t ofrojnmundsi pr t festuar me muzikntradicionale t zons dhe kryesishtt Shqipris s Mesme. Gjithash-tu, akomodimi n shtpit mik-pritse dhe kontakti me banort nabri t njohim edhe m shum kul-turn e vendit.E gjith kjo experienc ishte

m b r e s l n s e .Prve shum njo-hurive q mormrreth komuns sGjinarit dhe fsha-trave q bjn pjesn t, kulturs dhetraditave pak tndryshme nga to-nat, admirimit tmjedisit dhe gjithbukurive natyrore,t gjith ne ndjemnj emocion tveant krenariepr vendin ton.Duket sikur jetesa

n qytete t mdha e tzhurmshme sht shum larggjith qetsis q t falin vendet tilla. Aty ku ndihesh n paqedhe harmoni me veten tnde,ku koha merr nj dimensionndryshe nga ai n t cilin jemsuar t jetosh. Gjinari kagjithmon nj der t hapur prturistt, si gjat dimrit ashtuedhe gjat vers pr t'jua falurkto emocione t paprsrit-shme.

JONILDA BAHJADrejtoresh Ekzekutive

Qendra Rinore Pa Kufij

e po ashtu nga Komuna asnjhernuk ka munguar. N panair jan re-klamuar produkte, si rakia e llojevet ndryshme, prfshi edhe at tdllinjs. Punimet prej druri, si luga,shkopinjt, llulla e bariut, sofrat engrnies dhe fuit prej druri, tgjitha kto t prodhuara nga drurte lisit, plepit, ahut dhe arrs.N panair kishte edhe ushqime, siushmari, dolla, qumshturi dhe lak-rort e ndryshm, t gjitha t shumplqyera nga banort dhe qytetart zons. Nuk mbeten pa u rekla-muar edhe veshjet shumvjeare tkesaj treve, me fije leshi eshumngjyrshe, t preferuaranga vizitort e huaj. Bimt mjek-sore n pyje t e ksa j zonegjenden lehtsisht, prandaj atokishin vendin e tyre n panair.Ajo q dua t theksoj sht se, egjith puna e br dhe rezultatete arritura kan si baz edhe viz-itat e bra nga grat e ardhura ngakomuna e rrethe t ndryshme tvendit dhe pa llogaritur ktu ndih-mn e veant q ka orfruar CNVP.Kshtu, kemi br vizita pr shkm-bim prvoje n Shkrel t Shkodrs,n Dardh t Kors dhe n qyte-tet Tiran, Peshkopi dhe Elbasan.Pr t vazhduar punn n t adh-men, mendojm q t zgjerojmgrupin e grave n do fshat, si dhetrajnimin e tyre pr zhvillimin e ak-tiviteteve ekonomike q ndikojnn rritjen e t ardhurave. Njkoh-sisht, duke rritur bashkpunimin medrejtuesit e komuns pr t sigu-ruar kushte me t mira pr grum-bullimin e produkteve nga pylli,bujqsia, blegtoria dhe prodhimetartizanale n qendr t komuns prtu ardhur n ndihm banorve.Duke rritur numrin e grave n Komi-sione, Shoqata e Federata, do t ar-rihet nj objektiv tjetr i rnd-sishm i yni, q zri i tyre jo vetmt dgjohet, por t jen dhe pjes evendim-marrjes n t gjitha struktu-rat. Kjo do t bj t mundur t rritetprgjegjsia dhe prpjekjet e pr-bashkta pr t rritur punsimin, prt shtuar dhe promovuar produktete ardhura nga pylli dhe kullota, prprmirsimin e jets s gruas fisniket Gjinarit.

Marije BezhaniGjinar

PRILL 20145JETO GJELBRJETO GJELBR

PROF. DR. SHERIF LUSHAJ

Qysh nga 22 Prilli i vitit 1970, kur umblodhn pr her t par rreth 20milion Amerikan n universitete,kolegje, n shkolla e n mjedise t tjera, poli-tikan e senator n themelimin e Dits sToks dhe protestuan pr mjedisin e paprshtatshm pr t jetuar, pr ajrin, ujin etokn e ndotur, n vitet m pas aktivitetetn Diten e Toks morn dimensione treja n pjesmarrje, tematike, adresimin eproblemeve dhe plotsimin e legjislacionit.N vitet m pas n Ditn e Toks, m shumse nj miliard njerz n rreth 190 vende tbots, zhvilluan, veprimtari pr prmirsimine mjedisit n komunitetet e tyre si mbjelljene pemve, pastrimin e komuniteteve t tyre,kontaktojn me t zgjedhurit pr t diskutu-ar pr problemet e mjedisit, ose aktivitetesensibilizuese, n festivale mjedisore,konkurse, konferenca dhe forma t tjera.

QYTETET E GJELBRAN vitin 2014, Dita e Toks, do t fokusohetn tematiken e veant globale Qytetet egjelbra, shtje e cila sa vjen dhe bhet mproblematike pr banort e qyteteve. Kjo ditdo t mobilizoj rreth nj miliard njerz, nprpjekje pr t krijuar komunitete t qn-drueshme, nj mjedis t qndrueshm ngagjelbrimi i komuniteteve n mbar botn.Nj nism e till shtrohet si nevoj edhe prfaktin se m shum se 50 % e popullsis tglobit jeton n qytete dhe prgjat 25 vitevet ardhshm popullsia e qyteteve do t rritetndjeshm si nga shtesa natyrale e popull-sis, por edhe n saj t migrimit t vazh-dueshm t popullsis rurale drejt qyteteve,pr t plotsuar m mir nevojat ekonomikedhe sociale t tyre. N kto kushte, nqytete do t rriten krkesat pr energji,transport, do t prodhohen m shummbetje urbane, do t ket m shum sh-karkime industriale q shkaktojn ndotjene ajrit urban, do t ket m shum makinaq shkarkojn monoksid karboni e oksideazoti, do t ket m shum nevoj pr sipr-faqe t gjelbra pr reduktimin e ndotjeve,pr rritjen e eficencs s energjis dhegjetjen e burimeve alternative t enegjisediellore me panela, t ujit dhe ers, t kur-simit t energjis prmes projektimit tndrtesave eficente, t konservimit t ujit.N kt konteks OKB dhe Rrjeti Global qkoordinon Ditn e Toks, kan drejtuarthirrjen Bashkohuni me ne pr nj epokt re t Qyteteve t Gjelbra. N kt thir-rje vlersohet nevoja pr t investuar nrindrtimin e qyteteve t gjelbruara, in-vestime n rritjen e eficencs t energjisdhe s treti, t filloj puna pr t zgjidhurkrizn e ndryshimeve t klims. Fushata efokusuar n kto drejtime do t vazhdojn dy vitet e ardhshme si shprehje e mar-rdhnieve midis planetit dhe njerzve, fus-hata e qyteteve t gjelbra, do t ndihmojkomunitetet t kalojn n nj t ardhme tqndrueshme t qyteteve, n prmirsimetmjedisore, n rritjen e siprfaqeve t gjel-bra, projektimin e gjelbr, rritjen e eficencss energjis pr t ulur burimet e shkarkim-it t gazeve serr n mjedis. Rrjeti Global iDits s Toks, n vitin 2013, n fushatnQytetet e Gjelbr sht fokusuar n treelement ky, s pari ndrtesat q nnk-upton projektimin e ndrtesave n stilin eprmirsimit t eficencs s energjis dhegjelbrimit, s dyti rritja e eficencs s en-ergjis, s treti transporti, me synim zba-timin e masave pr reduktimin e shkarki-meve t gazeve serr dhe veanrisht t dy-

DITA E TOKS 2014, NJ THIRRJEPR QYTETE T GJELBRA

oksidit t karbonit me qllim q t redukto-hen rreziqet e ndryshimeve t klims dheshkarkimeve t karbonit.

Tematika Globale prkon me kushtet tonaTematika globale e fokusuar n Ditn eToks n vitin 2014, prkon me situatndhe kushtet tona pr shum arsye. Ndr torritja me shpejtsi e popullsis t qytetevetona. N 20 vjetet e fundit rritja e popull-sis n qytetet e mdha si Tirana, Vlor,Shkodr, Durrs, Fier, Elbasan, shnohetderi n 1.5-3 her, n krahasim me vitin 1990,sht rritur shpejt popullsia e qyteteve tvogla, bumi i ndrtimeve ka reduktuar nmaksimum siprfaqet e gjelbra dhe hapsir-at publike. Transporti vazhdon t jet buri-mi i shkarkimit t shum substancave ndot-se dhe toksike, t dmshme pr shndetin epopullsis dhe ndryshimet e klims. Eshtrritur numri i makinave me m shum se 15her ndaj vitit 1990 dhe n kto prmasaedhe shkarkimet e monoksidit t karbonit,oksideve t azotit, plumbit, squfurit, blozsdhe substancave t tjera ndotse e toksiken ajr. Ndjeshmria e sektorit t transportitrritet edhe pr faktin se 80% e makinavepunojn me naft, prmbajtja e plumbit nbenzen, trafiku i rnduar n disa pika tqyteteve kryesore, siprfaqet e gjelbra tkufizuara etj. Mbetjet urbane q prodhohenn qytete, prbjn mbi 75 % t prodhimitt prgjithshm vjetor t vendit dhe menax-himi pa standarde n venddepozitime sh-kakton shkarkimin n atmosfer t gazitmetan si nj gaz ndots dhe me efekte serr.Prmbajtja e lart e grimcave t pluhuritPM10 dhe PM 2.5 n ajr, sht disa herm e lart se normat e caktuara t vendit, BEdhe Organizats Botrore t Shndetsis,me rrezikshmri pr jetn dhe shndetin ebanorve urban.

SIPRFAQET E GJELBRADHE PYJET

Ulja e siprfaqeve t gjelbra n qytetet tonathellon edhe m shum rritjen e nivelit t

ndotjeve t mjedisit, reduktohet m pak dy-oksid karboni, gjat vers rritet temperatu-ra n ambientet e jashtme, ulet lagshtiaajrore, rritet koha e prdorimit t kondicio-nereve dhe konsumi i energjis. Kshtu nqytetin e Tirans, me nj dendsi disa herm t madhe t popullsis pr do km2 se samesatarja e standardeve t vendeve t BE,siprfaqja e gjelbr sht m shum se 10her m e ult se sa ajo e vitit 1990, largnormave t parashikuara dhe shum her me vogl se sa normat e vendeve t BE. Drurtjan thithes t dyoksidit t karbonit n rreth1-1.2 ton pr do m rritje t drurit dhe lirojnoksigjen, duke prmiresuar cilsin e ajrit.Mbrojtja e pyjeve, shtimi dhe prmirsimi isiprfaqeve ekzistuese pyjore, shtimi i par-qeve publike, lulishteve, bari i gjelbr, drurte veuar mbeten ndr rrugt kryesore t gjel-brimit t qyteteve, prmirsimit t eficencss energjis, reduktimit t gazeve serre.Lipset t kryhet inventarizimi i siprfaqevet prgjithshme pyjore dhe sipas kategorivesi n zonn urbane dhe n gjith vendin. Kjopasi n statistikat shtetrore vazhdon t ru-hen shifrat e t njjts siprfaqe me vitin 1990,megjithse gjat 23 viteve jan prer e djegurme mijra ha n t gjith vendin. T mos har-rojm se n nj ha pyll normal, me rritjen emass s drurit 3-4 m, thithet 5-7 Ton dyok-sid karboni, mbron tokn nga erozioni dheshkrettirizimi, veanrisht n tokat e pjerr-ta. Shtimi dhe mbrojtja e siprfaqeve t gjel-bra, veshja e siprfaqeve toksore me mbulesbimore, n mnyr t planifikuar dhe me kon-tributin e vet komuniteteve, mbill nj pem,jeto gjelbr. Akti i banorve t Sarajevs gjatlufts s fundit sht nj shembull, duke mosvn dor mbi pyllin n afrsi, kur qytetimbetej pa energji, por pr nevojat emergjentepr lnd djegse banort prdorn pjes ngaparketi i dhomave.Shqipria disponon burime t kufizuara naty-rore dhe n veanti tokat bujqsore. Edhe psetoka sht pasuria m e madhe kombtare, qne disponojm, jan prezente nj grup prob-lemesh t degradimit kimik e fizik, humbjes

t siprfaqeve dhe znies me ndrtime, ose tkeqmenaxhimit, t cilat ndikojn direkt nrritjen e shkarkimit t gazeve gjurm me efekteserr dhe ndryshimet e klims. Toka shtburim i shkarkimit t gazit karbonik dhe gazitmetan. Menaxhimi i toks sipas standardevedo t reduktonte shkarkimet e dyoksidit tkarbonit q gjendet n tok n sasi m tmadhe se sa n ajr. Gjithashtu mund treduktohen shkarkimet e gazit metan mendikime si gaz serr n ndryshimet e klims,i cili vjen nprmjet zbrthimit t lnds or-ganike, dekompozimi i tokave torfike, dukeshpur n djegien e toks t tokave torfike tMaliqit, plehrat e kafshve. Mbetjet urbanet pa menaxhuara, landfillet e hapura, djegiae mbetjeve, tokat e lagura jan gjithashtuburim i shkarkimit t metanit n ajr. Pavar-sisht tematiks vjetore t Dits s Toks,nuk mund t anashkalohet kujdesi pr terri-torin, n drejtim t znies t pandrprer ttoks bujqsore me ndrtime, q shtrihet ntokat me kapacitet t lart prodhues..N sedo t vazhdohet q ritmi i ndrtimeve ntokat bujqsore t jet ai i njzet viteve tfundit shum shpejt nuk do t dallohen mekufijt midis TiransDurrsit-Kavajs derin Lezh. Territori i vendit sht i krcnuarnga degradimi, mnyra e menaxhimit dheshfrytzimit t lumenjve, ndrhyrjet mbinatyrn, erozioni i fuqishm 2-3 her m ilart se sa mesatarja e vendeve t Mesdheut,rrshqitjet e toks, fenomenet e shkrettiri-zimit. N gjith kt situat, nuk mungojnas rastet pozitive t administrimit t terri-torit, raste, t cilat mund t prgjithsohensi administrimi n komunn Xare, n disakomuna, ku pyjet jan transferuar n komu-na ose tek pronari, prvoja e Divjaks nkultivimin e toks etj..

T GJITH SBASHKUPR QYTETE T GJELBRADHE MJEDIS T PASTR

Reduktimi i rreziqeve n qytetet tona, qvijn nga ndryshimet klimatike, shkarkimetindustriale, synimi pr uljen e ndotjeve, rrit-

ja e eficencs s energjis prmes planifikim-it t territorit, planifikimit urban, projek-timit t ndrtesave me parametra q rreg-ullojn regjimin termik. Ulja e shkarkimevet karbonit dhe oksideve t azotit nga mak-inat sht e lidhur ngusht me ndalimin eprdorimit t karburantit me plumb, rreg-ullimin e trafikut, rritjen e transportit pub-lik, shtimi i siprfaqeve t gjelbra, mbrojtjae natyrs, mbrojtja dhe shtimi i pyjeve,parqeve dhe lulishteve urbane, menaxhimi itoks sipas standardeve pr t reduktuarshkarkimin e gazit karbonik dhe gazit met-an nga toka n ajr, kontrolli mbi shkarkimetindustriale n ajr t gazeve serr nprm-jet masave dhe zbatimit t normave t sh-karkimit. N se duam t thithim ajr tpastr, n se duam t prfitojm t mirat qvijn nga gjelbrimi dhe komunitetet e qn-drueshme, n se duam q jeta t mos shkur-tohet nga ajri i ndotur, n se duam q njeriut bashkjetoj me natyrn, t reduktojmerreziqet e ndryshimeve t klims, ne se duamt krijojme komunitete t qndrueshmeqytetare, Dita e Toks sht nj apel prdo qytetar, pr t kontribuar pr nj mje-dis t gjelbr, duke filluar nga mjedisi kujeton, sht nj apel pr cilindo q projek-ton t ardhmen e vendit. Arsimi sht nqendr t Dits s Toks, me synim zhvil-limin e kurrikulave t reja n fushen e mje-disit, etiks mjedisore, lidhjen midis plani-fikimit urban me mbrojtjen e mjedisit pr tzbatuar zgjidhje t gjelbr n infrastruktur,n ndrtim, transport. Jan vet komunite-tet q mund t punojn pr zhvillimin eqndrueshm t komuniteteve t gjelbra. Tgjith sbashku t kontribuojm prmbrojtjen e mjedisit, t toks dhe ajrit ur-ban, t reduktimit t shkarkimeve t gazeveserr dhe t ndryshimeve klimatike, cilidot kontribuoj pr qytete t gjelbra si poli-tikat, planifikimi urban dhe gjith disiplinate tjera. N Shqipri Institucionet, komunite-tet, shoqria civile, Universitetet, shkollatmund e duhet t planifikojn objektiva prvitin 2014.

6 PRILL 2014JETO GJELBRJETO GJELBR

Prodhimet jodrusore pyjore dhe aktivitetet ndihmseKrahas aktiviteteve kryesore, n sek-torin e pyjeve jan zgjeruar dhe pro-dhimet jodrusore (t quajtura pro-dhime t dyta), t flors dhe fauns,pr nevojat e vendit dhe pr eksport,si dhe u zhvillua zookultura e blegto-ria, duke synuar zhvillimin komplekst ekonomis pyjore. Pr kt u kryenstudime, si ai pr zhvillimin komplekst ekonomis pyjore (1978); studimipr shtimin e prodhimeve nga bimtmjeksore (1979); studimi i gjendjes sshelgut dhe prcaktimi i masave prshtimin e prodhimit t thuprave (1981dhe 1985); inventarizimi i par ko-mbtar i bimve mjeksore, tanifere eeterovajore (1988), si dhe u prgatitndispozita t reja ligjore pr bimt mjek-sore natyrore.Gjat viteve 70-90 u zgjeruan pro-dhimet e dyta si rrshira, bimteterovajore dhe esencat. Vllim tmadh punimesh, si pr pyjet, ashtudhe pr prodhimet e dyta, ka prbal-luar sidomos ndrmarrja pyjore eFush Arrsit, ku ka drejtuar pr shumvite Selim Dini.Pr ilustrim t zhvillimit kompleks tnj ndrmarrjeje pyjore po prmen-dim at t Fierit, e cila, prve aktiv-iteteve kryesore dhe prodhimeve tdyta tradicionale si prodhim rrshire,gjethe dafine dhe ngritjen e fazaner-is, n vitin 1978 kish filluar edhe

rritjen e ross s egr dhe kaprollit nPyllin e Kurors (30 krer); n 1980kultivonte 31 ha rozmarin, 36 ha la-vandul, si dhe borzilok; eksportonte6 mij krer fazan; kish krijuar fer-mn e pelave n Pish Poro (n 1985kishte 200 krer); po ktu ishte ngri-tur edhe parku i lepurit t egr (me 50krer) dhe lepurit t but; parku i pl-lumbit t but dhe parku i krmillit kugrumbulloheshin 16 kv/vit, parku ibletve me 600 zgjoje, me synim pr1,500 zgjoje; m von filloi dhe rritja ederrit t egr, etj. Pyjorja grumbullon-te bim mjeksore si dllinj e zez dhee kuqe, lule akacie, flet frashri,sytha plepi, rigon, etj.Bimt mjeksore e tanifere jan pr-dorur tradicionalisht nga populli yn.Medicus curat, natura sanat (mjekukuron, natyra shron) sht njshprehje mjaft e njohur prej kohe.Bari, si fjal popullore, prdoret dheme kuptimin ila ose medikament. NDyurrahun antik mjeku Fillonid Dyr-rahemi ka shkruar afro 45 vllime prbimt mjeksore e aromatike t grum-bulluara dhe t studjuara prej tij.Emri latinisht i sanzs (Gentianalutea), mbart emrin e mbretit Ilir - Gen-

GRUMBULLIMI I DISA BIMVEMJEKSORE E TANIFERE (TON)

(T dhena historikeNGA PROF.DR. VEZIR

MUHARREMAJ)

ti, i cili ishte dhe nj mjek i shquar,dhe q evidentoi i pari vlerat e shu-manshme mjeksore t sanzs. Evliaelepia, udhtar turk, me 1670 ka vnn dukje se mali i Tomorrit ka shumlloje bim e drur mjeksore, aroma-tike e industriale. N Berat, Shkodr,Elbasan, Gjirokastr etj, disa mjekpopullor njihnin, grumbullonin dheprgatitnin receta mjeksore me bimt ndryshme, si p.sh: Xheraht eBukalit (Prmet), Jan Vellarai n sara-jet e Ali Pash Tepelens, Zoto Xher-ahu (Berat), etj. Mund t prmendimse tregu i lulebasamit (Hypericum)sht mbi 600 vjecar.Prmendet se para lirimit jan ekspor-tuar mesatarisht: gjethe xin 400 ton,qelbs 300 ton, valanidh 250-300 ton,cermdell 400-500 ton, prrall 50 ton,pefk (lvore pishe) 150 ton, shelg 200ton, vrri 100 ton, rrrshir pishe 100ton, shqop 600 ton, zhuk 500ton,etj.Bile dhe fistikt e pishs sbut eksportoheshin n Itali.N vendin ton rriten 690 lloje bimshmjeksore, eterovajore e tanifere, dukezen vendin e par n Europ dhe ndrt parat n bot pr llojshmrin e tyre(Prof. E. Haxhialushi). Kurse n fon-din pyjor rriten mbi 350 lloje drurshe shkurresh pyjore. Nga kto, janmbledhur pjes t bims pr pr-dorime n mjeksi, parfumeri, kozme-tik, industrin ushqimore, etj. Ndr-sa nga zhguajt e valanidhit dhe gje-thet e shqemes e t cermdellit nxirretekstrakt tanini q shrben pr regjiene lkurve n industri. Lulet e blirit,murrizit, shtogut, akacies, kokrrat edllinjs, trndafilit t egr, gjethet emshtekns, lajthis, frashrit, gsh-tenjs s kalit, ferrs, sherbels, bo-ronics, gshtenjs s but, lvorja edrunakuqit, etj, mblidhen nga florajon e pasur, prve pr plotsimin enevojave t vendit, nj sasi e mir etyre sht eksportuar.Deri nga vitet 70 bimt mjeksoregrumbulloheshin nga ndrmarrjet egrumbullimit nprmjet ish koopera-tivave bujqsore ose individve. Prt njohur m mir gjendjen e bimvespontane, n 1987-1988 u krye inven-tarizimi i bimve mjeksore, tanifere eeterovajore nga 75 grupe studimi (in-xhinier pyjesh, agronom dhe bi-olog) n bashkpunim me ndrmarr-jet pyjore dhe ato t grumbullimit. Ngastudimi doli se nj vit m von mundt grumbulloheshin 130 lloje bimshdhe t realizoheshin t ardhura ndollar 2.5 her m shum se n 1987,ndrsa n 1990 mund t grumbullo-heshin dhe eksportoheshin 200 llojebimsh.Ndr bimt kryesore, me interes pr-dorimi n vend dhe eksport veohen:Dafina ose lari, latinisht emrtohet(Laurus nobilis), dmth dafina fisnike,pr vlerat e mdha mjeksore t njohu-ra q n antikitet i quajtur dru i shen-jt i Apollonit, perndis mbrojtset arteve. Blloqet kryesore gjendenn Bardhore t Kavajs, Drizar tMallakastrs, n malin e Cakranit,Dhmblan t Tepelens, Ujt e Ftohte n Armen t Vlors, n pyllin eButrintit, n Damjan t Tirans, n

zonn e Dushkut e Peqinit, n Paprt Elbasanit, Vodic t Beratit, etj. Nvitin 1989 kishte 660 ha me dafin, ngae cila 550 ha t kultivuar

Sherbela sht bim me vlera mjek-sore t jashtzakonshme. Vet emrilatinisht i saj Salvia do t thot meshptu, me kuru, me shru. Gjethet esaj kan prdorime t shumta nguzhin pr gatime, pr aj, n indus-trin ushqimore e parfumeri. Ato prm-bajn nj vaj esencial me prbrskryesor: tujoni (deri 50 % t es-encs), kamfori, cineolo, colina, as-paragina, kariofilina, etj. Kinezt e

preferonin aq tepr ajin e sherbelssa q e shkmbenin me katr fishin esasis s ajit oriental. Ai q dshi-ron t jetoj gjat mund t pij sher-bel n maj. Sasija maksimale e grum-bulluar e sherbels ka qn 4,820 ton(1968). Sherbela grumbullohej krye-sisht nga ndrmarjet e grumbullimit,ndrsa ndrmarrjet pyjore n vitin1989 kishin grumbulluar vetm 48 ton.Shumica e sherbels ambalazhohej nballo 25-50 kg dhe si e till eksporto-hej. Kurse mbeturinat nga seleksion-imi i gjetheve jan distiluar pr pro-dhim esence pr eksport.

Valanidhi latinisht quhet dhe Quer-cus vallonea (sipas vendit ku shtgjetur pr her t par n Europ Vlor - Sh. Roqi, Ekonomia Ko-mbtare, 1940), dmth dushku i Vlors.Valanidhi shtrihej n 3.990 ha (1989),

nga kto, n prodhim 870 ha, i lokali-zuar vetm n rrethin e Vlors e at tSarands, dhe fare pak n Molisht tBeratit. Gjat viteve 1963-1977 jangrumbulluar mesatarisht 550600 tonzhguaj valanidhi n vit, ndrsa mak-simumi ka qn 1.247 ton (1968). Zh-guajt n fakt jan eksportuar dhe nkmbim jan importuar lnd regjset gatshme. Vite m par, kujdesi pr

valanidhin ka qn njlloj si dhe prullirin, duke e ruajtur nga prerjet edmtimet, duke kryer punime shkal-bzimi e prmirsime.Po ashtu, sasi t konsiderueshmeshqeme e cermdelli jan grumbullu-ar pr prodhimin e ekstrakt taninit.Maksimumi i grumbullimit t shqemse cermdllit ka qn 4,240 ton (1965).

aji i malit (Sideritis roeseri), nga in-ventarizimi i br n1983, dilte se sh-trihej n nj siprfaqe prej 29,180 ha,e bashkshoqruar me lloje t tjera.Jan grumbulluar mesatarisht 35-65ton aj n vit, kryesisht nga ndr-marrjet e grumbullimit (prve ngaindivid t ndryshm pr nevoja famil-jare) dhe konsumatori kryesor kaqn ushtria. Vjelja e ajit, sikurse emjaft bimve t tjera mjeksore, pa

kriter e pa kontroll, ka uar n pak-simin e ndjeshm t saj. Pr kt, Sta-cioni i Pyjeve dhe Kulturave Eterova-jore eksperimentoi me sukses mbjell-jen e ajit n Llogara (1983) dheDardh te Kors (n Dardh 10 ha),n Tomorr t Beratit, etj. Por edhemjaft amator kan mbjell aj n obor-ret e tyre.Mjaft lloje t tjera bimsh grumbullo-heshin n sasira t konsiderueshme,sasi q lviznin sipas angazhimit tekonomive bujqsore dhe krkesavet eksportit. Sasit maksimale t grum-bulluara pr disa bim kryesore kanqn: dllinj e kuqe 3.745 ton (1985),dllinj e zez 1.052 ton (1984), lulekamomili 151 ton (1986), rrnj shqope2.812 ton (1981), kokra gshtenje 84ton (1969), lule bliri 20 ton (1968),boronica 5 ton (1965), lule kamomili151 ton (1986), zhuka 540 ton (1965),etj., sasi q erdhn n rnie pas vitevet referencs t dhn m lart. Boete pishs vazhdojn t eksportohenedhe tani, duke i prdorur pr objektezbukurimi, ndersa fistikt e pishs sbut mund t prdoren fare mir prprgatitjen e pastave.Pr nevojat e blegtoris jan grum-bulluar do vit sasi t mdha lnde

lisi (p.sh. n 1989 u grumbulluan 1.097ton).Me insistimin e DPK, pr her t parm 1988 u nxor ligji e regullorja e repr bimt natyrore mjeksore e tani-fere. Ecuria e grumbullimit t disabimve mjeksore e tanifere jepet npasqyrn 7.Bimt eterovajore t kultivuarajan lloje bimsh q prmbajnvajra eterike me prdorime tgjera n mjeksi, parfumeri,kozmetik, etj, mjaft t krkuarapr eksport. N vitin 1981 ishinmbjell 282 ha me kulturaeterovajore. N 1985 siprfaqjagjithsej e mbjell me bimeterovajore arriti n 3 mij ha,duke kultivuar me sukses rreth45 lloje bimsh si: lavandul,piretrum, shngjin, timus, manx-uran, borzilok, koreandr,rozmarin, shngjin, finok etj, tcilat eksportoheshin si herb elule ose distiloheshin pr esenc.Prpjekje u bn pr mbjelljen ellojeve t reja si sinapi, anie,kumel, etj, t cilat krkoheshinnga tregjet e jashtme.Pr kultivimin e bimve eterova-jore prpjekje t veanta ka brspecialisti Kio eku, i cili kaqn inisiator i eksperimentim-it dhe prhapjes s tyre n Sh-qipri, si dhe Kadri Balla, HaxhiKoni etj.Me fillimin e ndrtimit gjersishtn vend t lambikve m 1984, ub i mundur zgjerimi i prodhim-it t esencave. Sasit e prodhua-ra pr eksport nga ndrmarrjetpyjore, nga ish kooperativatbujqsore dhe ndrmarrjet egrumbullimit kan qn 30 deri40 ton n vit. Kontribut pr es-encat ka dhn sidomos UranAsllani.Prodhimi i rrshirs s pishs kaqn tradicional n ndrmarrjetpyjore, duke u rrshinuar memijra drur pishe. N vitin 1947-1948 filloi grumbullimi n rrethine Puks n sasi t kufizuar, rreth50 ton/vit. Kurse katrani ka fillu-ar t prodhohej para vitit 1944,kryesisht nga fshatart e Tuit eLumbardhit (Puk) dhe ohej nzonat e Zadrims, Kosovs,Devollit, etj. Nga vitet '70 u shtu-an shum drurt e rrshinuar, saq u rrshinuan dhe drur bren-

PRILL 20147JETO GJELBRJETO GJELBRda Parkut Kombtar Pisha e Di-vjaks, gj q ishte krejtsisht egabuar. Sasia e rrshirs ka ardhurdo vit n rritje dhe n vitin 1989prodhimi arriti n 1,785 ton, e pr-dorur pr prodhimin e kollofonitdhe terebentins n fabrikn e kol-lofonit n Fush Arrz, si dhe preksport. N vitin 1988 filloi eksperi-mentimi i rrshinimit me metodnkurriz peshku dhe me stimulantkimik.Thuprat e shelgut prej kohsh janprdorur gjersisht pr nevoja t fs-hatit, por edhe pr shporta e objektedekorative t ndryshme. Ndrmar-rjet pyjore thuprat e prodhuara ikan dorzuar n ndrmarrjet e in-dustris s leht pr prpunim. Nvitin 1981 u krye studimi i gjendjess shelgut dhe prcaktimi i masavepr shtimin e prodhimit t thuprave.Rezultoi se siprfaqja me shelg ish-te 2.640 ha, nga e cila 2.484 ha shel-gjishte natyrore dhe 156 ha t kulti-vuar. Me rritjen e krkesave pr th-upr, u krye nj studim tjetr n 1985n 25 rrethe ku shtriheshin shel-gjishtet. Prodhimtaria mesatare eshelgjishteve natyrore ishte rreth40 kv/ha dhe e atyre t kultivuara72 kv/ha thupr me gjethe (bruto).U prcaktuan punimet pr shtimine prodhimit, si: mbjellje t reja 283ha, dndsime 436 ha, ricungime1.714 ha (me prsritje do 3-5 vjet),plehrime, etj. Pr mbjelljet e reja ushfrytzuan zallishtet e lumenjve.U importuan varietete me rendi-ment e cilsi t lart, Stacioni iPyjeve dhe Kulturave Eterovajorengriti siprfaqe eksperimentale mevarietete t ndryshme (t cilatfunksionojn dhe sot) dhe prgati-ti teknologjin e kultivimit dhe tra-jtimit t shelgjishteve. Pr rrjed-hoj, prodhimi erdhi n rritje, ngarreth 400 ton n vitin 1976, n5.500 ton n 1981, 12.200 ton n1986 dhe 16.700 ton n 1990 (nga ecila, 12.700 ton nga shelgjishtetnatyrore dhe 4.000 ton nga shel-gjishtet e kultivuara. Shumica eprodhimeve t shporteris shkoninpr eksport. Sipas prllogaritjeve,nga rreth 17 mij ton thupr mundt prodhoheshin shporta pr ek-sport me vler 1 milion dollar.Prve shelgut, jan prodhuar e pr-dorur edhe thupra nga lloje t tjerapyjore si cermdelli, plepi i zi, ma-rina, konopica, shkoza, etj.Zookultura dhe blegtoria. N

kuadrin e zhvillimit kompleks,ndrmarrjeve pyjore iu imponua,nprmjet planifikimit nga organetshtetrore, zhvillimi i zookultursdhe blegtoris si: bleta, krimbi imndafshit n dushqe, krmilli,pllumbi e lepuri i but, bagti timta, gjedh e njthundrak, ak-tivitete q n fakt nuk kishin lidhjeorganike me funksionet e shrbim-it pyjor dhe q dilnin me humbje.Pr m tepr, kto detyra trhiq-nin vmendjen e personelit pyjornga objektivat themelore pr rua-jtjen dhe mirqeverisjen e pyjevedhe kullotave. Kto aktivitete fillu-an qysh nga vitet '70 dhe u shtuanvazhdimisht n vitet e mprasme.Kshtu, p.sh. ndrmarrjet pyjoren 1988 kishin 14.500 koshereblet. Rritja natyrore e krmillit fil-loi n 1965 n rezervatin e Maliqitdhe do vit grumbulloheshin preksport 10-20 kv krmill, po ashtukrmill rriste dhe pyjorja e Fierit.Rritja e krimbit t mndafshit ndushqe filloi n 1976 nga disa ndr-marrje si Mat, Elbasan, Librazhd,Pogradec, etj; dy vjet m pas uprodhuan 6.8 kv mshikza, vitinpasues 21 kv e kshtu me radh.Mirpo, ky aktivitet i huajtur ngavendet e lindjes s largt, nuk patisukses (pr paprshtatshmriekologjike dhe mosnjohje tteknologjis s prpunimit t fijes),prve q mbi 3 mij ha pyje t rinjdushqesh u dmtuan rnd duke uprer n rreth 1 metr lartsi pr sig-urimin e gjethit pr krimbin.Duke filluar nga viti 1980, mjaftndrmarrje pyjore nisn mbarsh-trimin e tufave t dhenve e dhive,gjedh e njthundrak. Vese, ndrt tjera, vet ndrmarrjet shkak-tonin dme n pyje nga kullotja ebagtis n vende e periudha qndalohej kullotja, n prpjekjet prsigurimin e bazs ushqimore dherritjen e prodhimeve blegtorale.Sigurisht q me fillimin e ndryshi-meve t mdha t '90-s kto aktiv-itete u eliminuan nga shrbimi py-jor.Vitet pas 1945 e deri nga mesi iviteve '70 mund te konsidero-hen si vite te shtetezimit tepyjeve, konsolidimit te adminis-trates, legjislacionit dhe teknikespyjore, ndersa pas kesaj e deri nevitet '90 eshte periudha e zhvil-limit kompleks te ekonomisepyjore.

Ju njoftojm se disponojm fidan t llojeve t ndryshme si m posht:Zeman Lalaj n Vlor disponon 5000 fidan bredhi me lartsi 1.5 metr, 2000 fidan pishe t zez me lartsi1-5 -2.5 metr, si dhe 40 mij fidan t llojeve t ndryshme. Pr do sqarim t mtejshm jeni t lutur tkontaktoni n numrat e telefonit +355 69 21 23 919, dhe +355 332 22 843.N fidanishten e Z. Florin Torba n Peshkopi ka fidan standart pr mbjellje n vjesht Arr 2 vjeare 4000cop, Gshtenj 2 vjeare 4000 cop, Bli dekorativ 1.5 m mbi 1000 cop.Kontaktoni me Z. Florin Torba n numrin e telefonit: +355 68 34 01 378.Haxhi Mani nga Muhurri i rrethit Dibr, 12 km larg qytetit t Peshkopis disponon fidan sherebele t ciltbhen gati pr mbjellje para dats 20 Shtator. T interesuarit jan t lutur t kontaktojn me Z. Haxhi Manin numrin e telefonit +355 68 64 69 360.

NJOFTIM

T rrisim pjesmarrjen e nxnsve dhet rinjve n aktivitetet e kulturs mjed-isore.Rinia sht grupi m i prfolur, m i lak-muar, m i kritikuar, por njkohsisht edhem shpresdhns pr nj t ardhme mt mir, m t bukur dhe m t zhvilluar. Emegjithat m duket se pak prpjekjebhn pr ta nxitur dhe pr ta prfshirrinin n proesin zhvillues t shoqrisshqiptare. Mjaftohen vetm me arsimim-in e tyre (mundsisht jurist, mjek ose ekon-omist) apo me kafet dhe lojrat kompju-terike q jan afr shkollave. Por lind py-etja: a ka t rinj q e duan natyrn, a ka trinj q duan t bhn inxhinier pyjesh,botanist e aktivist mjedisor? Sigurishtq Po! Po sepse rinia vet arrin t kul-tivoj pasionin, ndrrat dhe dshirn prt ardhmen, sepse rinia sht miku m imir i natyrs.Pikrisht, ky ishte nj msim i nxjerr ngaaktiviteti i javs s fundit q Federata Ra-jonale e Pyjeve dhe Kullotave KomunaleDibr dhe Shoqata Miqt e Bimve nkuadr t programit SENiOR-A financ-uar nga REC Albania, zhvilluan me trinjt dhe nxnsit e shkollave n qarkune Dibrs, takime pr rritjen e ndrgjegj-simit t tyre pr t qen m aktiv nproesin e njohjes, mbrotjes dhe kultivimitt bimve mjeksore.Fushata ndrgjegjsuese T NjohimBimt Mjeksore t Zons Ton u zhvil-lua n disa shkolla t mesme dhe 9-vjearen rajonin e Dibrs si n shkolln e mes-me t Sllovs, t Kastriotit, shkolln 9-vjeare t Sohodollit, Grevs, Shupenzs,Zerqanit, Ostrenit, Fush-Bulqizs dheBulqizs. N t gjitha shkollat ku bashkme specialistt e projektit z. Shklqim Hasadhe z. Zenel Shehi, prfaqsues t Feder-ats Rajonale Dibr, prezantuam manual-in e Bimv Mjeksore t Dibrs. N t

Leksioni nga shkollat e Dibrs!

gjitha takimet ndeshm nj angazhim,prkushtim dhe interes nga t gjithnxnsit e ktyre shkollave. Takimetndrgjegjsuese n seciln shkoll mshum i ngjanin nj takimi dialogues dhebashkbisedimi, ku nxnsit jo vetm qndanin kureshtjen e tyre, por edhe shpre-hnin interesin dhe idet pr br t mun-dur nj njohje sa m t mir dhe m tgjer t Bimve Mjeksore dhe tek ko-muniteti, sidomos tek ato familje q je-tojn me kt biznes. Gjithashtu, nxnsite shkollave ngritn dhe dshirn e tyrepr t organizuar aktivitete me t shum-ta pr natyrn, si: kurse verore menxnsit e apasionuar pr Bimt mjek-sore, vizita n bjeshk dhe lndina, sh-kolla verore, organizimi i dits s verssi dita e luleve, krijimin e rjretit t trinjve t Miqve t Bimve, e shumide t tjera t bukura.Msuesit dhe drejtuesit e shkollave tprfshira n fushatn ndrgjegjsueseu treguan shum t gatshm dhe aktivn organizimin e takimeve n seciln sh-koll. Ora e bilogjis u kthye n nj ort hapur, ku nxnsit e klasave t tjera t

apasionuar pas botaniks dhe mjedisitmorn pjes n takime. Msuesit dhedrejtuesit e shkollave ngritn iden eorganizimit dhe t m shum aktiviteteveme shkollat, pasi nxnsit dhe shkollatjan nj nga aktort kryesor, sidomosn fushata sensibilizuese. Ata gjithash-tu theksuan dhe iden e kapitalizimit tmaterialeve t publikuara pr natyrn simanualet, flet-palosjet, broshurat e tjerat drgohen n shkolla dhe ato t bhenpjes pasuris s biblioteks s kabinetitt Biologjis, por edhe t shkolls. Ksh-tu u theksua q duhet nj bashkpunimedhe m i madh mes shkollave dhe orga-nizatave t Shoqris Civile, pr t ngri-tur n nj stad m t lart pjesmarrjen enxensve dhe shkollave n fushatat dheprojektet e tyre, sidomos pr mjedisin.Largohemi nga shkollat e rajonit t Di-brs, jo vetm t knaqur me realizimin eaktivitetit, me numrin e madh t pjes-marrsve, me interesin e treguar prBimt Mjeksore, por dhe me nj lek-sion dhe msim t nxjerr nga ktotakime, q, ne si Shoqata q punojm nsektorin e mjedisit t mos reshtim pr-pjekjet pr t prfshir m shum shkol-lat, rinin, nxnsit dhe msuesit n ak-tivitetet tona, pasi nxnsit jan e ardh-mja dhe shkolla sht institucioni m iqndrueshm i edukimit mjedisor n niv-el lokal e kombtar. Sfida jon mbetetgjetja e formave dhe strukturave pr prf-shirjen tyre dhe institucionalizimin ebashkpunimit me shkollat. Bimt janjeta, por t rinjt u japin bimve frym!

NERITAN ALKUDrejtor Ekzekutiv i Shoqats

Miqt e Bimve

8 PRILL 2014JETO GJELBRJETO GJELBR

Experience and lessons learn from the Project"Strengthening the Sustainable Management of Communal Forests"By: Janaq Male, Countrydirector CNVP Albania

The project "Strengthening the Man-agement of Communal Forests" isimplemented by CNVP Foundation(Connecting Natural Values & Peo-ple) - financed by the Swedish Gov-ernment through Sida - The SwedishAgency for International Develop-ment and Cooperation and the DutchMinistry of Foreign Affairs throughSNV - The Dutch Organization for De-velopment.Implementation of this project is basedon a Memorandum of Understand-ing (MoU) signed in 2010 among SNV,Sida and the Ministry of Environment(former Ministry of Environment, For-est, and Water Administration). TheMoU included the cooperation be-tween the Project and the ForestryService Departments (Section of Ex-tension Service) in qarks of Shkoder,Kukes, Diber, Elbasan, Korce, andGjirokaster. Memorandums of coop-eration are signed as well with Qarks,National Federations of CommunalForests and Pastures and RegionalFederations in the 6 above mentionedqarks where the project has been ac-tive.This supportive 3 year project (2010-2013) has been a continuation of pre-vious works and investments in for-estry sector realized by the AlbanianGovernment, World Bank, FAO, Sida,USAID, SNV, donors and other orga-nizations, aiming to further strength-en the transfer process and decentral-ized management of natural resourc-es, increase the capacities of Commu-nal Forest and Pasture Users Associ-ations and the Local GovernmentUnits, especially strengthening thecooperation among actors for a sus-tainable management of forest andpastures. The project has aimed topromote decentralized decision mak-ing and planning in support to a localand inclusive economic develop-ment. These issues are addressedthrough implementation of fourthemes as in the following:

1. Improvement of decentralized man-agement and ensuring betterownership and usefruit rightsfor forest and pasture users in13 communes of 6 regions in thecountry, through:

- Improvement and strengthening thecapacities of local governmentunits to manage communal for-

est and pastures within recentlytransferred responsibilities. Thisinclude support for planning pro-cesses on forest and pasture mid-term development (preparation ofthe strategic plan), preparation ofthe annual operational plan, revi-sion of income collection, as wellas guaranteeing the user rightsfor rural families, respecting tradi-tional use rights, based on effec-tive legal acts.

-As a result of several meetings andseminars at various levels, 13 com-munes have registered the trans-ferred forests and pastures toImmovable Property RegistrationOffice (IPRO), while 10 other com-munes have completed all tech-nical documentation and are in aregistration process.

-The process of participatory mappingin the selected communes, madeit possible for many users to ac-quire technical and legal docu-mentation for forests and pas-tures they have traditionally used(based on effective legal acts).

-In the selected communes there is anincrease of incomes from tariffscollection and some of they havealready established the re-invest-ment fund.

2. Improvement of strategies and pos-sibilities on income generationfor families dependent on forestand pastures. Orientation andpresentation of multiple functionapproaches in forest managementand training of the main actors fortheir implementation, as well asreflection in the respective regu-lations and guidelines.

- Establishment of a test area networkin different forest types to test dif-ferent interventions in functionof management objectives andsetting up of a data base to mon-itor forest production includingbiomass.

-Promotion and a better organi-zation within and between pro-ducers and collectors of forest andnon timber forest products, es-tablishment of better connectionswith the market aiming at maxi-mizing incomes in support to ru-ral area families. A special atten-tion is paid to women participa-tion and their economic empow-erment in developing market val-

ue chain (producers-consumers).In this context, producers' groupshave participated in a series oftraining courses, study visits andregional and national fairs.

-In several communes of GjirokastraQark there are organized a seriesof meetings and training courseson pasture management. While,in Korca Qark a special programhas been in support to organiza-tion and functioning of privateforest owners.

-The program has supported the es-tablishment and strengthening ofthe network of producers' groupsand association at commune andregion bases, familiarization withcriteria and standards, as well assupport for opportunities to ap-ply for projects to various donors.

3. Strengthening the institutional,political and legal framework oncommunal forests; throughstrengthening the multi actorplanning and advocacy process-es, exchange of know how andknowledge, influence policies andlegal acts, and a better definitionof roles and responsibilities.Strengthening the reporting andtransparency, cooperation andcommunication with and amongactors, focusing as well on gen-der balance aspects.

-During the project period there areorganized several seminars andconferences (at regional, nation-al and international level) wheremain issues such as legal frame-work, property registration anddocumentation of users, imple-mentation of management plans,economic activities in forests andpastures, etc., have been treated.

-A special training program is orga-nized on strengthening users'associations at commune level(as representatives of the local in-habitants), at regional, and nation-al level federations, enablingthem to represent their membersand provide services for them.

4. Improvement of communal forestand pasture managementthrough strengthened capaci-ties and support of Local Gov-ernment Units for a sustainabledevelopment. It is widely accept-ed the importance of support andstrengthen the capacities of theLocal Government Units to ful-

fill their new role and responsi-bilities in the communal forestand pasture management; fol-lowing the official transfer ofsuch assets. Support providedby this program has increasedthe awareness among LGUs andtheir knowledge on new regula-tions/amendments defined at theDecision of the Council of Min-isters No. 22, date January 09,2008 and other legal acts.

5. Main actors have been support-ed as well on annual meetingsthat have served for them toshare lessons and experiencesas well as to divulgate lessonsdrawn from pilot practices in theselected communes.

Project activities are organized in 13selected communes of 6 regions,such as: Shllak and Shkrel ShkoderQark; Malzi and Bujan of Kuks qark;Melan, Zerqan and Ulez of Dibr qark;Orenje and Gjinar of Elbasan qark;Bucimas and Pustec of Korc qark;Petran and Picar of Gjirokastr qark.In addition to a considerable num-ber of meetings, training courses andseminars organized at all levels (vil-lage, commune, region) with the par-ticipation of farmers, producers'groups, representatives of the user'sassociations, communes, forestryservice, qark staff, private sector andinstitutions and other NGOs, the pro-gram has produced as well severalstudies and modules of trainingcourses, as: Analysis and strategicplan for nut production develop-ment; Forest registration process atthe Immovable Property RegistrationOffice; Strategy on gender balanceand women economic empower-ment in rural areas, Process of Map-ping at village level; Module on im-plementing the management plans;Module on establishing multi func-tional forests; Module on forest thin-ning; Module on pasture manage-ment; Guideline on preparation of thestrategic plan for the developmentof forest and pastures, and severalother publications.

Conclusions and Recommenda-tions:The transfer process of a part of for-est and pastures that has started in1996 by the Albanian Governmentand supported by foreign institu-tions and organizations such asWorld Bank, FAO, Sida, USAID,SNV, etc., it is considered as a great

and important step toward strength-ening the decentralized managementof these resources increasing the in-terest and participation of local au-thorities and communities.The transfer of about 69% of forestand pastures to the LGU (mostlycoppice and shrubs) aiming to re-duce further degradation and fulfill-ing the needs of the local peoplewith timber and non timber forestryproducts, has positively influencedin their rehabilitation and improve-ment.Currently the process is in its con-solidation phase through registra-tion at the Immovable Property Reg-istration Office and documentationof traditional users (families or groupof families). In many areas there isthe potential to use new manage-ment systems in order to stimulatethe establishment of multi function-al forests to fulfill the needs and guar-antee more incomes for families thatlive in the mountain areas, offeringmore environmental services.The new situation faces several chal-lenges, first of all related to the com-mune managing capacities as regard-ing technical aspects as well as eco-nomic and administrative planning;and secondly as regarding the pub-lic extension service (as part of theForestry Service), with its role fo-cused on technical assistance andadvisory support to young manag-ers on policies and legal framework.Civil society organizations such asforest and pasture user's associa-tions, regional federations and thenational federation have an impor-tant role on lobbing and advocacyto protect the interests and repre-sent their members ensuring an openand transparent communicationwith decision making institutionsand elected representatives.The transfer of forest and pasturesto LGU is a very important processtoward decentralization, as well as acomplex process that requires polit-ical and legal changes, a lot of tech-nical and financial support.The project has been a complemen-tary one on administrative, organi-zational, human resource and finan-cial issues that need to be contin-ued in the future by the governmentand donors.As a long term solution of the pro-cess it is recommended forest priva-tization for those forests that havebeen traditionally managed by vil-

lages or families, moving form theuse right to ownership.The broad participation in activi-ties has a strategic focus on gen-der equality providing good resultsin the entire process.The transfer process even thoughis a very important step toward de-centralization is still in its half way asthere are:- Legislation limitations regarding

role and responsibilities on themanagement of new owners(communes) and local users or-ganized into associations.

- The process of property transferand registration is very complexand requires a strong technicalassistance.

- The capacities of the new owners(communes), in technical, eco-nomic and environmental termsof resource management arevery limited.

- The associations, producers'groups still need support fortheir economic activities in or-der to increase their productionand profitability from natural re-sources, as well as they need tobe more capable to apply forgrants and financial schemes tothe Government, EU and otherdonors.

- Forest federations should play abigger role on advocacy andlobbing, open communication,transparency and accountabili-ty of decision makers, ensuringas well representation of the lo-cal users.

- Other governmental structuressuch as Ministries, Qarks, DFS,etc., should ensure bigger sup-port for the process in generalconsidering the management offorest and pastures in a broaderperspective of rural economicdevelopment, integration andmobilization of local resources,investments to create job oppor-tunities, to improve livelihoodand environment in the rural ar-eas.

Program monitoring is realizedthrough a special web site;www.cnvp-albania.org

For further information, please con-tact:CNVP-Connecting Natural Values &People; Zayed Centre Floor 7, Tira-na, AlbaniaTel +355 4 222 9642, +355 4 2229551,www.cnvp-eu.org