Jedno Poglavlje

8/16/2019 Jedno Poglavlje

1/94

48

VIII – HRONOLOŠKI PREGLED DJELATNOSTI ARHITEKTE KARLA PARŽIKA UPERIODU 1886-1916

1886

2 – STAMBENOPOSLOVNA ZGRADA PENZIONOG FONDA U SARAJEVU

1

Prvi samostalan Parţik ov projekt u Sarajevu bio je projekt za stambenoposlovnu zgradu

ĉinovniĉkog Penzionog fonda, predviĊenu za parcelu zapadno od Katedrale. Idejna skica istoĉnefasade pokazuje reprezentativnu palatu ĉija je duga fasada rašĉlanjena nešto istaknutim ivertikalno naglašenim rizalitima, a cjelokupno oblikovanje je neorenesansno (Sl. 2.a).

Ova osnovna koncepcija odmah asocira na Hansenov Heinrichhof (Sl. XI.a, XI.b, XI.c),što su i savremenici primijetili.2 Naravno, dimenzije i spratnost Parţik ovog objekta su manji, alirašĉlamba masa, razdioba fasada profiliranim vijencima, krovne balustrade, naglašena rustika prizemlja, mezanina i rubova rizalita, oblikovanje otvora (nešto izmijenjenih u izvedbenom projektu, sl.2.b, 2.c, 2.d) i njihovih okvira, primjena skulptura, mada u skromnijem obimu, itd. – neosporno ukazuju na slavni uzor. U odnosu na prvobitno stanje (Sl. 2.e), današnji izgled fasada je osiromašen (Sl. 2.f ).

Tlocrti u obliku razvuĉenog slova U pokazuje konture objekta koje su prilagoĊeneregulacionim linijama ulica i sa duţom fasadom prema trgu koji se formirao ispred Katedrale – (Sl. 2.g).

U prizemlju jednog dijela objekta bio je predviĊen smještaj pošte i br zojava3, a za druge prostore u prizemlju ne zna se da li su bili namjenski projektovani, meĊutim, poduţnikonstruktivni zidovi omogućavali su jednostavnu razdiobu prizemlja prema potrebama. Usvakom krilu zgrade smješteno je po jedno stepenište koje vodi na spratove do stanova. Prostranstambeni hol vodi do reprezentativnih soba koje su orijentisane prema ulici, do kuhinje i sobe za poslugu koje su orijentisane prema unutrašnjem dvorištu, i do klozeta (samo jedan stan imao jekupatilo).

Izgradnja objekta trajala je do ljeta 1886.g.4 do jeseni 1887.g.5 U jednom dijelu prizemljaotvorena je u oktobru 1887.g. kafana pod imenom “Café Kunerth”6, a u februaru 1888.g. naspratu su smještene zbirke Zemaljskog muzeja.7 Zatim, u prizemlju se uselila poslovnicaBosansk ohercegovaĉke banke 1889.g., a naredne godine preselila je na sprat.8

1 Karl Pařik, Bau des Pensions Fonds Hauses, idejna skica (nedatirana), izvedbeni nacrti (V, VI/1886), adaptacijasjeverne kule za slikarski atelje (1897). (AZPRGS).2 Bosna i Hercegovina na Milenijskoj izloţbi u Budimpešti godine 1896., 233.3 Nove graĎevine u Sarajevu, Sarajevski list, 96, 5.VIII 1886.4 Isto.5 GraĎevine po Sarajevu, Sarajevski list, 64, 4.VI 1887.6 Nova kafana, Sarajevski list, 124, 22.X 1887.7 Zemaljski muzej u Sarajevu, Sarajevski list, 10, 26.I 1888.8 Promjena lokala, Sarajevski list, 2, 2.I 1890


2/94

49

3 – ŠERIJATSKA SUDAĈKA ŠKOLA U SARAJEVU9

Pošto su za vrijeme austrougarske okupacije u Bosni i Hercegovini ostali na snazišerijatski propisi u pogledu regulisanja imovinskih i porodiĉnih odnosa muslimanskogstanovništva, bilo je potrebno osnovati školu koja bi obrazovala buduće šerijatske sluţbenike.10

Odluka o izgradnji škole donesena je 1882.g.

11

Saĉuvan je originalni tekst opisa idejnog projekta sa datumom od 19.XII 1886.g. i potpisom tadašnjeg predstojnika GraĊevinskog odjeljenja Edmunda Stixa, što omogućavadatiranje izrade idejnog projekta.12 Zemaljska vlada je u maju 1887.g. donijela “Statut oustrojstvu škole za šerijatske suce”.13 Ovu školu internatskog tipa u cjelosti je finansiralaZemaljska vlada, a školovanje i izdrţavanje uĉenika bilo je besplatno.14

Objekat je riješen tako da su sadrţaji grupisani u dvije cjeline organizovane okounutarnjih dvorišta (Sl.3.a, 3.a-2, 3.b, 3.b-2, 3.c, 3.d, 3.e). U prvom dijelu su školski i drugizajedniĉki prostori (trpezarija, dţamija, sale za sastanke, itd.), a u drugom dijelu sobe za uĉenike.Osnovni oblikovni uzori za ovaj objekat nalaze se u maurskoj i egipatskoj arhitekturi koje jePařik mogao dobro upoznati na beĉkim istoricistiĉkim interpretacijama, izloţbama i iz“Allgemeine Bauzeitung” i “Österreichische Monatschrift für den Orient”. Zanimljivo je da je“Allgemeine Bauzeitung” objavio 1917.g., trideset godina nakon izgradnje, opširan prikaz sailustracijama o Šerijatskoj sudaĉkoj školi, a u ovom ĉlanku navedeno je da je zgrada napravljena“u orijentalnom stilu oslanjajući se na orijentalne graĊevine koje već postoje u zemlji, a iunutrašnje ureĊenje ima u potpunosti orijentalni karakter, kak o je uobiĉajeno u zemlji.”15

9 Karl Pařik, Die Scheriatsrichterschule in Sarajevo, Allgemeine Bauzeitung, 1917., 51-52, table 35-41.10 M. Papić, Školstvo u Bosni i Hercegovini za vrijeme austrougarske okupacije (1878-1818), Sarajevo 1972, 153.11 Izvještaj o upravi Bosne i Hercegovine 1906, 111.12 “… Programom je predviĊena škola za 45 uĉenika u kojoj će, pored nastavnog, biti obezbijeĊen i stambeni prostorza uĉenike. Školovanje traje pet godina, te je potrebno u toj zgradi pruţiti mogućnost uĉenicima da svoju religijsku

praksu izvode u sopstvenom prostoru za molitvu. Za izgradnju je predviĊen ugao ulica Ćemerline i Buslakovića, navakufskom zemljištu. Pošto su granice graĊevinskog zemljišta nepravilne, prilikom izgradnje objekta izvršiće se iregulacija ulica. Veza sa Buslak ovića ulicom postigla bi se izgradnjom vanjskih stepenica. Projekt predviĊastambene i školske prostore i zajedniĉku salu za ruĉavanje. Stambeni prostori imaju vezu sa uĉionicama preko desetstepenica vestibila. U nacrtu se sagledava zatvoreni pravougaonik duţine 32,4 m i širine 22,8 m na koji se nastavljadvorište duţine 13,8 i širine 8,1 m. Trijem uz dvorište širok je 2 m i dostupan je iz svih soba. Parter obuhvata 19soba, svaka za po jednog uĉenika, jednu sobu za uĉitelja, magacin, kuhinju, sobu za kuhara i odgovarajući brojsanitarija. PredviĊene su prostorije za drva, ugalj, namirnice, kao i podrum. Školski prostori nadovezuju se nastambene prostore, a zatvaraju pravougaonik duţine 32 m i širine 28 m sa dvorištem duţine 19,55 m i širine 8,2 m.PredviĊeno je 5 uĉionica, prostorija za molitvu (dţamija) koja je orijentisana prema Meki, te sala za ruĉavanje. Na

prvom spratu su, osim kancelarija, sale za sastanke i biblioteka, te sobe za uĉitelja i posluţitelja. U prizemlju, duţdvorišta nalazi se nadsvedeni trijem za prilaz svim ostalim prostorijama – zgradi za stanovanje, školskoj zgradi iizlaznom holu (dakle, sve ih povezuje). Pošto sve prostorije u prizemlju školske zgrade imaju znatnu površinu – tako

je npr. sala za ruĉavanje dugaĉka 16 m i široka 5,6 m – morala se odrediti i odgovarajuća visina (5 m) za parter

školske zgrade. U oba dvorišta nalazi se bunar. …” (ABH, ZMF-opšta graĊa, 1888., br. 1401.)13 M. Papić, nav. djelo. 153. 14 Isto.15 “… Sokl i profilacije napravljeni su od kamena. Fasade su u crvenom i ţutom malteru, ornamenti kao sgrafitto, akrovovi su pokriveni, kako je uobiĉajeno u zemlji, ćeramidom i pocinĉanim limom. Unutrašnjost vestibila, dvorištasa arkadama, trpezarije, kao i sale za konferencije su manje-više bogato oslikani i arhitektonski lijepo formirani.Trpezarija ima drvenu tavanicu. Plafoni su, osim u dvorištu sa arkadama i u dţamiji uglavnom od drveta, a podovi sudjelimiĉno tvrdi (Friesböden), a djelimiĉno meki (šiht- pod). Dvorišta i hodnici imaju teraco pod ili klinker.…Troškovi izgradnje bili su 110.000 guldena (220.000 K), a unutrašnjeg ureĊenja, ukljuĉujući tekstilnu opremustambenih prostora, opremu servisa i kuhinje, oko 15.000 guldena (30.000 K). …Teren ispred zgrade sa platoom i


3/94

50

Ako potraţimo domaće arhitektonske uzore koji su mogli pozluţiti Parţik u u projektovanju ovog objekta, nalazimo ih u medresama, višim školama u kojima su se uĉiliarapski jezik, tumaĉenje Kur‟ana, islamska tradicija, šerijatsko pravo, logika i filozofija, a koje suse gradile u BiH od poĉetka XVI stoljeća i bilo ih je izgraĊeno preko stotinu.16 Arhitektonskisnimak (osnova i presjek) glavne sarajevske medrese, Gazi Husrev- begove ili Kuršumli medrese

(1537/38), objavio je Edmund Stix 1887.g.

17

, te je i Parţik sigurno bio upoznat sa ovomgraĊevinom. Kuršumli medresa je prizemna zgrada sa malim sobama za uĉenike koje surasporeĊene oko unutarnjeg dvorišta sa arkadnim trijemom i sa većom kvadratiĉnom uĉionicom.Traveji trijema nadsvedeni su kupolama na pandantifima, a oblici kupola sagledavaju se u krovu.Sobe uĉenika i predavaonica, takoĊer su pokrivene kupolama, a izmeĊu njih se u krovnoj plohi pojavljuju vitki dimnjaci kamina koji se nalaze u sobama. Ulazni portal je visinski naglašen,oiviĉen profilacijama i dekorisan stalaktitima. U dvorištu se nalazi jednostavna kamena ĉesma.Cijela graĊevina zidana je od pritesanog kreĉnjaka sa redovima od opeke, sa okvirima odklesanca i prelomljenim lukovima od uske opeke nad prozorima. Pokrivena je olovnim limom, te je po tome i nazvana K uršumli medresa. Unutrašnji zidovi prostor ija su bijelo okreĉeni. Medresase nalazi nasuprot Gazi Husrev- begove dţamije, te nije ni bilo potrebe da ima poseban molitveni prostor, kao što ga nisu imale ni druge osmanskoturske medrese, ali je postojao u egipatskimmedresama kao npr. u medresi Abu Bekr Mashar u Kairu.18

Parţik je iz ovog arhitektonskog koncepta prenio ideju unutrašnjeg dvorišta sa arkadnimtrijemom za školski dio graĊevine i postavio fontanu u sredinu dvorišta, ali ako uporedimo oblikefontane sa fontanom “Lavljeg dvorišta” u Alhambri prepoznajemo prave uzore. TakoĊer, lokalniuzori, sa Kuršumli medrese, primijenjeni su u oblikovanju kapitela i baze stupova u trijemu,(Sl.3.f , 3.g), ali u obliku kupola nad dţamijom i njenoj poziciji iza nazubljenog vijenca, takoĊer, prepoznajemo predloške iz Alhambre, kao i sa Hansenovog projekta za Muzej oruţja u Beĉu (Sl.VI.a, VI.b). Projektni program zahtijevao je rasporeĊivanje drugaĉijih, novih sadrţaja oko ovogdvorišta (uĉionice, trepezarija, dţamija). Mali molitveni prostor u juţnom krilu nadsveden jekupolom kojoj je izvana pridodata još jedna kalota, konstruisana od drveta, da bi se postiglaodgovarajuća visina i naglasio ovaj dio graĊevine.

Stambeni blok podignut je za pola etaţe zbog nagiba terena, a u njegovoj dispoziciji nemauzora u lokalnom graditeljstvu – oko pravougaonog dvorišta pruţa se zatvoreni koridor iz kojegse pristupa sobama, sanitarijama i po jednom kupatilu u prizemlju i na spratu.

Monumentalni portal naglašen je izvlaĉenjem ispred boĉnih krila i viši je od njih. Njegovagornja zona dekorisana je rozetom ispod potkoviĉastog luka. Motiv rozete je vrlo sliĉandekorativnim motivima sa kupole nad grobom kćerke sultana Aschrafa Barsbaia u Kairu. 19

Naĉin oslikavanja unutarnjih ploha i horizontalna polihromija fasada, te većina elemenatadispozicije i oblikovanja nemaju uzore u lokalnom graditeljstvu – mada se u napisu o ovomobjektu tvrdilo suprotno.

Kubiĉni volumeni egipatskih, maurskih i indijskih graĊevina, sa simetriĉnimrašĉlanjenjem masa, nazubljenim krovnim vijencima, plitkom ili transparentnom dekoracijom,sjenovitim trijemovima i portalima uklapali su se u oblikovne programe romantiĉnog istoricizma,

stepeništem ureĊen je onoliko koliko su to omogućile postojeće ulice i ĉeka na cjelovito ureĊenje nakon regulacijeulica.” (Karl Pařik, Die Scheriatsrichterschule in Sarajevo, Allgemeine Bauzeitung, 1917, 52.)16 M. Bećirbegović, Prosvjetni objekti islamske arhitekture u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1974, 277-279.17 E. Stix, Das Bauwesen in Bosnien und der Hercegovina von Beginn der Occupation durch die österr.-Monarchiebis in das Jahr 1887 , Wien 1887.18 H. Glück u. E. Diez, Die Kunst des Islam, Berlin 1925, 185.19 Isto, 176.


4/94

51

te su našli odraz u oblicima Hansenovog Muzeja oruţja, a potom, i u Parţikovoj Šerij atskojsudaĉkoj školi.

No, ne moţe se reći da Parţik “kopira” bilo koji od poznatih obrazaca – njegovo rješenje jeste primjer sinkretizma prostornog koncepta medrese i evropskog Ċaĉkog pansionata, teoblikovnih matrica egipatskog, maurskog i lokalnog porijekla primijenjenih u okviru teoretskih

odrednica romantiĉnog istoricizma.

20

Pri tome, prostorna kompozicija jasno odraţava unutarnjudiferencijaciju sadrţja. Kod rješavanja ovog projektnog programa, Parţik je pokazao sposobnostda disciplinirano i logiĉno organizuje raznolike sadrţaje, ostvarujući uravnoteţenu kompozicijurazliĉitih volumena.

Izgradnja objekta poĉela je krajem aprila 1887.g., a do decembra iste godine završen je jedan dio škole (26 soba za uĉenike, soba za upravitelja, 4 sobe za uĉitelje, 2 kupatila, 2 uĉionice,trpezarija, molitveni prostor, kuhinja, podrum i dvorište sa ĉesmom).21 Arhitekt Hans Niemeczek bio je rukovodilac izgradnje i uradio je unutarnju dekoraciju.22 U septembru 1888.g. izgradnjaškole je završena.23

Odmah po izgradnji ovaj školski objekat bio je zapaţen i obavezno pominjan u svim putopisima, turistiĉkim vodiĉima i napisima o Sarajevu, a i danas je nezaobilazna meta posjetilaca pošto je u njemu smješten Muzej grada Sarajeva od 19.VI 1954.g. (Sl. 3.h, 3.i, 3.j).24

1887-1890

Zasad nisu pronaĊeni nacrti sa Parţik ovim potpisom iz perioda 1887-1890. ZgradaPenzionog fonda i Šerijatska sudaĉka škola graĊene su u toku 1887. i 1888. godine, što jezahtijevalo Pařikovo angaţovanje, pa je 1888.g. dobio pismenu pohvalu i nagradu od 300 guldena.25 Ipak, moţe se pretpostaviti da je u tom periodu svoje znanje i sposobnostidemonstrirao na još nekim projektima, jer je njemu povjereno da predaje na Tehniĉkoj srednjojškoli graĊevinsko crtanje, osnivanje i nauku o arhitektonskim oblicima u školskoj godini1890/91.26

Ovu pretpostavku potvrĊuje jedan podatak iz literature – rukovodilac Odsjeka zavisokogradnju Johann Kellner navodi, pišući o arhitekturi BiH, da je Karlo Parţik projektovaoVišu gimnaziju i Djeĉaĉku osnovnu školu u Sarajevu “u renesansi sa grĉkim motivima”.27 MeĊutim, Parţikov potpis ne nalazi se ni na jednom saĉuvanom nacrtu – bilo Više gimnazije, bilo Djeĉaĉke osnovne škole sa preparandijom. Nacrte Više gimnazije sa datumima iz 1889.,1890. i 1891.g. potpisali su arhitekt August Butscha, Johann Kellner (ispred Odsjeka zavisokogradnju) i Edmund Stix (ispred GraĊevinskog odjeljenja).28 Nacrte za Djeĉaĉku osnovnu

20 Sliĉne “hansenovske” refleksije vide se i na Niemeczekovom projektu ţeljezniĉke stanice u Bos. Brodu (1895), aizraţena horizontala glavne fasade ove stanice još više naglašava vezu sa Hansenovim Muzejem oruţja. TakoĊer, istioblikovni uzori odraţavaju se i na zgradi Hotela “Neretva” u Mostaru. 21 Nova šerijatska škola u Sarajevu otvorila se jučer svečano, Sarajevski list, 149, 21.XII 1887.22 Isto.23 Nove graĎevine, Sarajevski list, 114, 28.IX 1888.24 I. K., Otvaranje Muzeja grada Sarajeva, Ţivot, V, 22-23, Sarajevo 1954, 644.25 ABH, ZVS-Prez., 1916., br. 3984.26 Spomenica prigodom proslave 40-godišnjice opstanka drţavne Tehniĉke srednje škole u Sarajevu 1889 -1929,Sarajevo 1929, 45.27 J. Kellner, Baukunst , u Bosnien und Hercegovina, Die Österreichisch-ungarische Monarchie in Wort und Bild ,Wien 1901, 432.28 A. Butscha, Bau der Obergymnasium, izvedbeni nacrti (1889, 1890, 1891). (ABH, ZVS-zbirka nacrta, K.66)


5/94

52

školu i preparandiju potpisao je Carl Panek 1890.g. 29 I Butscha i Panek bili su honorarni arhitektiGraĊevinskog odjeljenja, pa se moţe pretpostaviti da je Parţik uradio idejno rješenje, a da suButscha i Panek rukovodili izgradnjom i razraĊivali detaljne nacrte, što je bio zadatakrukovodioca izgradnje. Johann Kellner je, prema tome, naveo Parţik a kao glavnog projektanta,uzima jući u obzir vjerovatno ĉinjenicu da je bio tvorac idejnog projekta, a na takav naĉin se i

danas odreĊuje autorstvo u projektantskim poslovima.

30

S obzirom na navedene ĉinjenice, zgradeViše gimnazije i Djeĉaĉke osnovne škole u Sarajevu uvrštene su u pregled Parţik ovih projekata uovom periodu.

Urbanistiĉka postavka ova dva objekta naspram Oficirske kasine, kao i kasnije izgraĊenogtrećeg školskog objekta, bila je unaprijed odreĊena kao cjelovit arhitektonsko-urbanistiĉkiansambl, a u prvoj etapi gradile su se Viša gimnazija i Djeĉaĉka osnovna škola.31

4 – VIŠA GIMNAZIJA U SARAJEVU32

Prva niţa gimnazija otvorena je u Sarajevu 6.XI 1879.g. u privatnoj zgradi u Halilbašićaulici i zatim se još dva puta selila u druge zgrade33, a u meĊuvremenu se razvila u višu gimnaziju, pa je za nju projektovana namjenska zgrada.

Pošto prvi izvedbeni nacrti, koje je potpisao August Butscha, nose datum iz februara1889.g., moţe se pretpostaviti da je Parţik uradio idejni projekt krajem 1888.g., odnosno poĉetkom 1889.g.

Pravougaona osnova razriješena je u globalno simetriĉnoj dispoziciji (Sl. 4.a, 4.b, 4.c,4.d, 4.e). Prostran vestibil u osovini duţe stranice vodi do hola sa centralno postavljenimtrokrakim stepeništem i boĉnim stepenicama koje silaze do niţeg nivoa fiskulturne dvorane igarderobe. Juţno i sjeverno od stepenišnog trakta nalazi se po jedno manje pravougaono dvorište(ili veći svjetlarnik) pr eko kojeg su osvijetljeni hodnici. Sjeverni dio prizemlja zauzimajusluţbene prostorije direktora škole i njegov stan (sa posebnim ulazom), a u zapadnom dijelunalazi se fiskulturna dvorana sa pratećim prostorima. Stan za posluţitelja i biblioteka smješteni suu jugoistoĉnom dijelu prizemlja. Na spratovima se niţu uĉionice duţ rubnih dijelova osnove.

Zgrada je projektovana sa prizemljem i dva sprata. Boĉni rizaliti glavne fasade malo suistaknuti i vertikalno naglašeni, a imaju po tri prozorske osovine (Sl. 4.f ). IzmeĊu rizalita, fasada je ritmizirana sa jedanaest prozorskih osovina. Horizontalne poteze u fasadnoj podjeli ostvarujuvisoki postament sa rubnim profilacijama, jednostavan vijenac izmeĊu prizemlja i prvog sprata,

29 Carl Panek, Knabenschule u. Preparandie, situacija, fasade (1890). (AZPRGS)30 Parţikovo neuĉestvovanje u rukovoĊenju izgradnjom Više gimnazije i Djeĉaĉke osnovne škole moţda se moţedjelimiĉno obrazloţiti i nekim ĉinjenicama iz njegovog privatnog ţivota – 29.I 1887.g. rodio se njegov prvi sin iz

braka sa Mariom Stefanie roĊ. Langreiter (kćerka Josefa Langreitera i Luzie Elisabeth roĊ. Cosovi), a 1890.g. MariaStefanie je umrla. Ovi oskudni podaci nagovještavaju da je Parţik tih godina preţivljavao teške trenutke i da je tomoglo imati uticaja na smanjenje njegove profesionalne angaţovanosti. (Podaci o Mariji Stefanie navedeni su prema

rodnom listu njenog i Parţikovog sina, Karla, roĊenog u Beĉu. Podatak o godini njene smrti navela je LidijaTanasijević, kćerka Parţikovog sina Karla, a pomenuti rodni list nalazi se, takoĊer, u njenoj privatnojdokumentaciji.)31 Gradnje po Sarajevu, Sarajevski list, 56, 1890.32 A. Butscha, Bau der Obergymnasium, izvedbeni nacrti osnove i I sprata (IV/1890), detalj fasade (II/1889), detaljograde sa kapijom (IV/1891). (ABH, ZVS-zbirka nacrta, K.66)Obergymnasium in Sarajevo. Viša gimnazija u Sarajevu., osnove, presjek, situacija sa osnovnim podacima o objektu(brijeme izgradnje, broj odluke o izgradnji, troškovi izgradnje, materijal izgradnje, stil, itd.) – nedatirano, ali uraĊenonakon izgradnje objekta, vjerovatno za potrebe prikaza projekta u struĉnim ĉasopisima. (AZPRGS). 33 Spomenica Prve gimnazije u Sarajevu izdana prilikom 50 – godišnjice, Sarajevo 1929, 1, 7.


6/94

53

širi vijenac sa sitnim zuborezom duţ prozorskih klupica drugog sprata i kordonski vijenac sakonzolicama nad drugim spratom. Svi otvori su oblikovani kao vertikalni pravougaonici, osim tri polukruţno nadsvedena ulaza i malih krovnih prozora na rizalitima. Prozori prvog spratadopunjeni su profiliranim trougaonim timpanonima, a nad prozorima drugog sprata arhitravnagreda je ravna, malo istaknuta i profilisana. Ritam prozorskih osi je ravnomjeran, a fasadno

platno izmeĊu njih dekorisano je lezenama koje imaju korintsku (na prvom spratu) ili dorskuglavicu (na drugom spratu). Površina zida u prizemlju obraĊena je kvadarskom rustikom sadubokim fugama, a na spratovima sa plitkim fugama.

Objekat je završen 1890.g.34 (Sl. 4.f ). Dogradnja trećeg sprata izvršena je 1926.g.35 (Sl.4.g). Zasad nisu pronaĊeni nacrti za ovu dogradnju, ali pošto je Parţik u to vrijeme bio aktivan u projektovanju, iako u penziji, mogao je imati uĉešća u ovoj stilski usklaĊenoj nadogradnji.

Arhitektonsko rješenje Više gimnazije odlikuje jasnoća i racionalnost tlocrta i znalaĉko proporcioniranje stilskih redova na neorenesansnoj fasadi po uzoru na sliĉne beĉke objektestrogog istoricizma.

Uticaj ovog rješenja prepoznaje se na nekadašnjoj banjaluĉkoj Realnoj gimnaziji (1895).

5 – DJEĈAĈKA OSNOVNA ŠKOLA SA PREPARANDIJOM U SARAJEVU36

I za ovaj objekat se moţe pretpostaviti da je Parţik uradio idejni projekt 1889.g. (Sl. 5.a,5.b, 5.c, 5.d). Dimenzije osnove su tri puta manje od tlocrta Više gimnazije, pa je i dispozicijasadrţaja jednostavnija. U duţoj osovini smješten je koridor sa stepeništem koje je nasuprot ulaza,a sa obje strane koridora niţu se uĉionice.

Kubiĉna forma objekta ima neorenesansne stilske karakteristike sa analognim rješenjimadetalja u odnosu na Višu gimnaziju. Razlika se pojavljuje samo na juţnoj fasadi na kojoj se iznad prozora prvog sprata, umjesto trougaonih timpanona, nalaze girlande.

1891

6 – PROJEKT ZA VIJEĆNICU U SARAJEVU37

Izgradnja gradske vijećnice u Sarajevu planirala se još od 1880.g., a prvi, idejni projekturadio je Karlo Parţik – meĊutim, ministru Kállayu se nije svidio, ali ga Parţik nije htioizmijeniti prema njegovim zahtjevima.38 Zanimljivo je potraţiti odgovor na pitanje zašto je doovog neslaganja došlo, a odgovor nalazimo djelimiĉno u analizi razlika izmeĊu Parţik ovog irealizovanog projekta.

Trougaona tlocrtna kontura, sa centralnim šestougaonim holom i središnjim rizalitima na juţnoj i sjeveroistoĉnoj fasadi, zadrţana je i u realizovanom rješenju (Sl. 6.a, 6.b, 6.c, 6.d, 6.e,6.e-2, 6.f ). Razlike se pojavljuju u obliku osnove ugaonih kula, u postavci centralnog rizalita nasjeverozapadnoj fasadi, te u spratnosti – Parţikov projekt predviĊao je suteren, prizemlje,mezanin i jedan sprat, a izveden je objekat sa suterenom, prizemljem, mezaninom i dva sprata.

34 Podatak naveden na crteţima za prikaz objekta – sl.4.c.35 Spomenica Prve gimnazije…, 7. 36 Carl Panek, Knabenschule u. Preparandie, situacija, fasade (1890). (AZPRGS)37 Karl Pařik, Projekt für ein Rathaus in Sarajevo, osnove, fasada (1891). (AZPRGS).38 H. Kreševljaković, Sarajevo za vrijeme austrougarske uprave (1878-1918), Sarajevo 1969, 35. Kreševljaković nenavodi izvore za ovu tvrdnju o sukobu Pařika i Kállaya, ali i sama ĉinjenica o izmjeni stilskog oblikovanja fasada

bez Parţikovog uĉešća dovoljno svjedoĉi u prilog ovoj tvrdnji.


7/94

54

Dakle, tlocrtno rješenje nije bilo sporno nego su to bili spratnost i stilsko oblikovanje (Sl.6.e, 6.e-2). Definisanju Parţik ovog stilskog opredjeljenja opet nam pomaţe Hansen. Hansenovnerealizovani projekt za parlament u Kopenhagenu (1885) ponudio je kombinaciju vizantijskih iislamskih elemenata na fasadi, sa akcentom na “vizanti jskom”, a posluţio je Parţik u kao izvormotiva u oblikovanju fasada za Vijećnicu (Sl. X). Forme prozora prvog sprata na Hansenovom

nacrtu i Parţikovom nacrtu su gotovo identiĉne. Horizontalna polihromija prisutna je urješenjima oba projektanta. Ritam prozorskih osovina na fasadama oba projekta vrlo je zgusnut.Kruţne kule su elementi koje oba autora koriste. Na oba nacrta prisutna je široka zidna plohaispod gustog ritma konzola krovnog vijenca, što je viĊeno već i na Hansenovom Muzeju oruţja. 39

Izvedeni objekat pokazuje, meĊutim, dominantan uticaj islamske umjetnosti iz Egipta iŠpanije. Razlog za ovakvo stilsko opredjeljenje tumaĉi Johann Kellner: “… Posebnu paţnjuvlada je poklanjala odrţavanju i oţivljavanju arapskog stila. U tom stilu izgraĊene su, prije svega,Šerijatska škola i Vijećnica u Sarajevu. … Za detalje ove vanredno lijepe zgrade (Vijećnice)uzete su kao osnova detaljne studije pokojnog arhitekta Alexandra Witteka, koje je radio premadţamiji sultana Hasana u Kairu i prema grobnoj dţamiji sultana Kait-Beja iz XV stoljeća uKairu.”40

Arhitekt Ćiril Iveković razradio je detaljne nacrte za Vijećnicu unoseći navedene izmjeneu dijelovima dispozicije i oblikovanju fasada prema Wittekovim detaljima41, jer je Wittek umeĊuvremenu obolio i umro u maju 1894.g.42

Sa grobne dţamije sultana Kait-Beja u Kairu preuzeti su detalji za oblikovanje prozora sa prelomljenim nadvojem od stalaktita na juţnoj fasadi Vijećnice, detalj nazupĉanog krovnogvijenca, detalj dekorativne dvostruke trake sa krugovima, detalj transparentne ograde sa šerefetaminareta, horizontalna polihromija, itd.43, a sa dţamije sultana Hasana u Kairu primijenjeni sudetalji stalaktita u krovnom vijencu, detalj ugaonog polustupa sa kosim ţlijebovima, detalj plitkog dekorativnog kruţnog motiva (na ĉesmi Vijećnice) i neki drugi dekorativni motivi.44

MeĊutim, oblikovanje kapitela stupova i lukova u holu predstavlja varijaciju na teme izAlhambre (Sl. 6.g).45

Veću spratnost izvedenog objekta moguće je pripisatu teţnji ka monumentalnijem izrazuod Parţik ovog projekta, ali ako se pogleda fotografija iz tog vremena (Sl. 6.h), uoĉava se grubodnos mjerila Vijećnice spram mjerila susjednog ĉaršijskog tkiva. Da li u tome treba traţitisimboliku politiĉke vlasti, ili je već regulacijom obala Miljacke i podizanjem nivoa ulice uodnosu na postojeći nivo Bašĉaršije fiziĉki naznaĉena ideja buduće izgradnje višespratnihobjekata duţ Obale? Nizvodno, takva izgradnja se već dogodila prije izgradnje Vijećnice.Vjerovatno su reakcije i kritike, poput komentara Josipa Pospišila o lošem situiranju Vijećnice uzoni Bašĉaršije46, i zalaganje za oĉuvanje Bašĉaršije, koje je bilo izraţeno u sarajevskimarhitektonskim krugovima poĉetkom stoljeća, doprinijeli da ovaj dio Obale zadrţi isti izgled domeĊuratnog perioda.

39 Kombinacija detalja sa ovih Hansenovih projekata uoĉava se i na Vijećnici u Brĉkom koju je Ćiril Iveković projektovao, takoĊer, 1891.g.40 J. Kellner, Baukunst ., 432.41 Ćiril Iveković, Rathaus in Sarajevo, izvedbeni nacrti (II/1894). (IAS, N. 342 237.) 42 H. Kreševljaković, Sarajevo za vrijeme austrougarske uprave (1878-1918), Sarajevo 1969, 116.43 H. Glück u. E. Diez, nav. djelo, 182-184.44 Isto, 173-175.45 Isto, 200-205.46 M. Hrasnica, Arhitekt Josip Pospišil i njegovo djelo, Radio Sarajevo-Treći program 60, Sarajevo 1988, 440.


8/94

55

Dakle, o “izboru stila” za pojedine graĊevine u BiH nisu odluĉivali samo estetski iteoretski stavovi projektanata nego su na to uticala odobrenja (ili neodobrenja) ZMF-a kojem susvi idejni projekti dostavljani na uvid i saglasnost. Zbog toga se pojava uticaja maurske iegipatske arhitekture u BiH moţe posmatrati ne samo kao paralelna pojava u odnosu naistovjetne uticaje u beĉkoj istoricistiĉkoj arhitekturi u XIX stoljeću, nego i kao odraz uticaja nove

uprave koja je izborom odreĊenog stila nastojala simbolizirati izvjesne politiĉke ideje (o pretpostavljenom oţivljavanju i kontinuitetu kulture dijela domaćeg stanovništva?). Ovakva “ĉitanja” odreĊenih znaĉenja u izboru stila prisutna su u istoricistiĉkoj arhitekturi

XIX stoljeća. Zaĉetak mogućnosti ovakvih tumaĉenja nalazi se u simboliĉnoj ideji koja je pripisivana pojedinim istorijskim stilovima u periodu istoricizma, kada je izbor stila za pojedinegraĊevine bio rezultat usklaĊivanja simboliĉnog znaĉenja stila i namjene objekta (npr.neorenesansa kao simbol prosvjete i humanizma na školskim zgradama, neogotika na evropskimvijećnicama kao simbol tradicija evropskog graĊanskog društva, neoklasicizma na parlamentimakao simbol grĉke demokratije, itd.)

Ako je Parţik svojim projektom za Vijećnicu, u kojem prevladavaju vizantijski uticaji,asocirao na ideje svoga profesora Hansena, Kállayevo “ĉitanje” simbolike stila moglo je imatinepoţeljne asocijacije na arhitekturu susjedne Srbije koju je upoznao prilikom svog konzulskogmandata u Beogradu u periodu 1868-187547, kada je proputovao kroz cijelu Srbiju48 i nakon toganapisao “Istoriju Srba”.49 S obzir om na antagonistiĉke odnose Srbije i Austro-Ugarske, ovo jemogao biti razlog njegovog insistiranja na drugom stilu za zgradu Vijećnice u Sarajevu.

7 – ZATVOR (SPOREDNA ZGRADA) UZ VIJEĆNICU U SARAJEVU50

Ne dobivši glavni projektni zadatak 1891.g. – Vijećnicu, Parţik je dobio sporednizadatak, tj. projekt za “sporednu zgradu Vijećnice”, kako stoji u naslovu na nacrtima, ĉime seizbjeglo preciziranje zatvorske namjene ovog objekta.

Oĉigledno, nije bilo sukoba sa Kállayem oko izbora stila za ovu graĊevinu – masivnost irustiĉna snaga rane italijanske renesanse dovoljno jasno simbolizira ju tvrĊavski karakterzatvorskog objekta, ali su izraţavale i rafinman nove vlasti u izboru stila iz perioda humanizmaza dehumanizovani sadrţaj (Sl. 7.a, 7.b).

Tlocrt u obliku razvuĉenog slova U pokazuje da se iza duge istoĉne fasade nalazi koridorkoji povezuje centralni dio graĊevine sa boĉnim krilima (Sl. 7.c, 7.d). Ovakva pozicija koridoraomogućila je sasvim slobodan raspored prozorskih osovina. U juţnoj polovini objekta nalaze se prostorije za policijsko osoblje i stanovi zatvorskih ĉuvara, a u sjevernoj polovini sm ještene suzajedniĉke i zasebne ćelije. Zgr ada je bila projektovana sa prizemljem, mezaninom i dva sprata, au izvedbi je zadnji sprat izostavljen.

Dominacija pune zidne plohe naglašena je u gornjem dijelu fasade, te je utisak teţine time pojaĉan. Kvaderska masa objekta, naglašena ugaona rustika, oblici i veliĉina otvora, odnosi punog i praznog, istaknut i profiliran krovni vijenac – preuzeti iz oblikovnog repertoara ranerenesanse – primijenjeni su u likovnom rješenju fasade ove graĊevine.

47 T. Kraljaĉić, Kalajev reţim u Bosni i Hercegovini 1882-1903, 48.48 Isto, 52.49 Isto, 56.50 Karl Pařik, Rathaus-Bau Nebengebaude, idejni projekt (1891), izvedbeni projekt (VIII/1892). (ABH, ZVS-zbirkanacrta, K.57; ABH, ZVS-opšta graĊ, 1893., br. 1255385, š. 58 -125/10; AZPRGS,)


9/94

56

Kasnije, zgrada je pretrpjela neke izmjene na juţnoj fasadi (probijanje novih otvora), te jenarušena njena stilska cjelovitost (Sl. 7. e, 7.f ).

1892

U toku 1892.g. poĉeli su radovi na izgradnji sarajevske Vijećnice i na izgradnji Carinske ifinansijske direkcije koju je projektovao Ludwig Huber 51, a Karlo Parţik je od marta 1892.g. primao dodatak od 40 guldena za voĊenje izgradnje ovih objekata.52

8 – PROJEKT ZA TURSKO KUPATILO U BANJALUCI53

U turskom periodu u Banjaluci su postojala tri hamama: Mehmed- pašin hamam uGornjem Šeheru (1544) koji je bio porušen prije 1778.g., Ferhad- pašin hamam (oko 1585) za kojinije utvrĊeno kada je srušen i hamam uz banjaluĉku tvrĊavu (oko 1826) koji je bio uništen uvelikoj poplavi Vrbasa 1880.g.54 Dakle, postojala je potreba za izgradnjom jednog takvogobjekta. U Sarajevu je bila izgraĊena nova Gazi Isabegova banja 1890.g. po projektu JosipaVancaša55, a bila je riješena kombinacijom sadrţaja hamama i savremenih evropskih kupatila, safasadama u neomaurskom stilu.

U analizi Parţik ovog projekta prvenstevno je zanimljivo utvrditi da li su, u kojoj mjeri isa kavim predznanjem, upotrijebljeni elementi hamama da bi se mogao opravdati naziv “tursko” kupatilo.

Prizemna zgrada ima osnovu u obliku slova T (Sl. 8.a, 8b). Osovinski postavljen ulazni prostor, kvadratiĉne osnove, pokriven je kupolom koja se preko pandantifa oslan ja na lukove iugaone stupce (Sl. 8.c). Naspram ulaza smještena je blagajna, a lijevo i desno od ulaznog prostoravode koridori do svlaĉionica koje su zenitalno osvijetljene. U desnom krilu nalaze se tri kupatilasa kadama. Zagrijavanje ovih kupatila predviĊeno je pećima, pa su vitki dimnjaci sa kupastimkapama izvuĉeni nad krovom, poput dimnjaka na Kuršumli medresi u Sarajevu. U ovom krilunalaze se sanitarije i stepenice koje vode u visoki tavanski prostor.

Lijevo krilo sadrţi kabine za svlaĉenje, zatim, kafanu sa terasom, malu kafe -kuhinju isanitarije. U centralnom, okomitom krilu smještene su prostorije sa toplim zrakom i prostorije savrućim zrakom. Na kraju ovog krila smješteni su rezervoar za vodu i loţionica. Sve prostorijecentralnog krila imaju zenitalnu rasvjetu, a prostorija sa vrućim zrakom natkrivena je kupolom samalim okulusima koji su resporeĊeni po cijeloj kaloti.

Kakve paralele i razlike postoje izmeĊu ovog Parţik ovog projekta za javno kupatilo ihamama?

Zenitalna rasvjeta uobiĉajena je u hamamima, a okulusi sa raznobojnim staklima u kupolisu vrlo ĉest naĉin posebno dekorativnog prirodnog osvjetljenja. Kabine za svlaĉenje u lijevomkrilu riješene su na evropski naĉin, a zajedniĉka svlaĉionica u desnom krilu odgovarala bišadrvanu (apodyterium) hamama, tj. prostoriji za presvlaĉnje, ali u Parţik ovom projektu nemašadrvana-fontane koji je oplemenjivao ovaj prostor hamama.

51 Ludwig Huber, Zoll. und Finanz-Wach Kaserne (1891). (AZPRGS).52 ABH, ZVS-Prez., 1916., br. 3984.53 Karl Pařik, Turkisches Bad in Banjaluka, idejni projekt (XII/1892). (ABH, ZVS-zbirka nacrta, K.60)54 H. Kreševljaković, Hamami (javna kupatila) u Bosni i Hercegovini 1462-1916 , Beograd 1937, 66.55 Gradnje u Sarajevu, Sarajevski list, 56, 10. V 1890.


10/94

57

Prostorija sa toplim zrakom odgovara kapaluku (tepidarium) hamama, a u presjeku suucrtane i niske klupe koje se nalaze u kapaluku radi odmora nakon kupanja. Prostorija sa vrućimzrakom, zasvedena kubetom, odgovara mejdanu hamama, a manja prostorija do nje sa vrućimzrakom odgovara halvatu hamama (caldarium).

Na presjeku i osnovi temelja sagledava se da su podovi prostorija za kupanje na stupcima

koji su povezani segmentnim lukovima, sliĉno podnom sistemu grijanja hamama, tj. ćulhanu(hypocaustum). Ovaj sistem je u Pařikovom projektu, kao i u hamamima, povezan sa haznom, tj. prostorijom u kojoj se nalazi kazan za grijanje vode (Sl. 8.c).

Zatim, u obrednom kupatilu ucrtan je mali bazen za obredno kupanje (tzv. tevila – obredno kupanje kod Jevreja) koji se postavljao u posebnu prostoriju hamama, a pristup je biodozvoljen samo Jevrejima.56

U hamamima se pozluţivala kafa, ali nije postojao zaseban prostor za kafanu.57 Dakle, u Parţik ovom projektu su prisutni tradicionalni sadrţaji hamama, ali u kombinaciji

sa evropskim (zasebna kupatila sa kadom, tuš, bazen, kafana sa terasom i ulazna partija sasistemom hodnika). Projektom se teţilo da se udovolji tradicionalnoj kulturi korištenja hamamadomaćeg stanovništva i drugaĉijim navikama evropskog posjetioca javnog kupatila.

Iako je, oĉigledno, dobro poznavao dispoziciju i arhitekturu hamama, jer je u Sarajevuzatekao dva aktivna hamama – stari Isabegov do 1889.g.58 i Gazi Husref-begov do 1916.g.59 – Pařik je u svom projektu primijenio samo jedan element oblikovanja i konstrukcije hamama – kupolu. Cjelokupni vanjski izgled objekta ima elemente neomaurske arhitekture – sl. 8. d, 8.d-2,8.e. Karakteristiĉno je da su volumeni stepenovani po visini i diferencirani prem a unutarnjimsadrţajima.

Nije poznato koji su bili razlozi da ovaj projekt nije izveden.

1893

9 – KUĆA KARLA PARŢIKA U SARAJEVU

Mada nema sigurnih podataka da je Karlo Parţik projektovao svoju kuću u Sarajevu imada o njenom izgledu nema saĉuvane dokumentacije, ovdje se iznose zasad poznate ĉinjeniceradi eventualne buduće dopune.

U 1893.g. Karlo Parţik pojavljuje se kao vlasnik nekretnina, zajedno sa svojom drugomţenom Ludmilom roĊ. Mandić, na parceli u Nuzurovoj ulici 3 (današnja Ulica Hasana Kikića).60 Kuća, koju je vjerovatno sam projektovao, srušena je oko 1948.g. 61

Na jednoj saĉuvanoj fotografiji (Sl. 9)62, snimljenoj na terasi ove kuće, vidljiv je samomali dio fasade. Kuća je imala postament sa profilacijama na gornjem rubu. Zatim, vidi se i dio prozora sa boĉnim lezenama koje su imale dorsku glavicu i nosile su ravan, profiliran arhitrav.Sudeći po ovim detaljima, kuća je vjerovatno imala neorenesansne stilske karakteristike nafasadi.

56 H. Kreševljaković, Hamami… , 29. 57 Isto, 23.58 Isto, 50.59 Isto, 55.60 I. Krzović, Arhitektura Bosne i Hercegovine 1878-1918, 115.61 Isto.62 Fotografija snimljena u meĊuratnom periodu. (Iz privatne dokumentacije Lidije Tanasijević.)


11/94

58

Lidija Tanasijević, unuka Karla Parţika, po sjećanju je opisala unutarnji raspored prostorija i neke detalje ureĊenja ove kuće u kojoj je boravila prilikom posjeta u vrijeme pred IIsvjetski rat. Kroz masivna drvena vrata ulazilo se u hol iz kojeg su polazile drvene stepenice nasprat. Stepenice su imale profiliranu drvenu ogradu. Na zidovima uz stepenice nalazili su seoslikani medaljoni koje su uradili slikari koji su poslom dolazili u Sarajevo. Strop hola bio je,

takoĊer, oslikan. Iz hola se ulazilo, lijevo, u salon koji je preko terase bio povezan sa baštom, adesno u kuhinju. Na spratu su bile sobe.Prisjećajući se djeĉijih igara na krovu kuće, Lidija Tanasijević daje podatak o tome da je

krov bio ravan.TakoĊer, sjeća se da je Karlo Parţik bio pasionirani vrtlar i da je u bašti gajio i egzotiĉne

vrste cvijeća.63

10 – GOSTIONICA U BANJI ILIDŢI64

Faze izgradnje Banje Ilidţe poĉinju u austrougarskom periodu od 1879.g., a intenzitetradova pojaĉao se nakon odluke Zemaljske vlade da direktno preuzme upravu nad Banjom od1885.g.65 U izgradnji ovog banjskog kompleksa uĉestvovali su Carl Panek, Ćiril Iveković, FranzBlaţek, August Butscha, Matias Ribarich, Fridrich Passini, Johann Kellner i Karlo Parţik .66 Do1895.g., pored banjskih objekata i otvorenog kupališta, izgraĊena su tri hotela, restoran, raznolikimanji sadrţaji, upravni i pomoćni objekti koji su saĉinjavali jedinstvenu banjsko -rekreativnu iugostiteljsku cjelinu.

Parţik ov udio u ovom projektantsko-graditeljskom poduhvatu obuhvata nekoliko projekata zapoĉetih 1893.g. i izvedenih tokom 1894.g.

Gostionica na Ilidţi, iako relativno mali objekat, ima vrlo razuĊene konture tlocrta izkojih zirastaju dva masivna kubiĉna volumena, a pri tome je širi i niţi istaknut naprijed više oduţeg i višeg (Sl. 10.a, 10.b, 10.c, 10.d). Horizontala krovnog vijenca niţih dijelova graĊevine povezuje volumene u cjelinu, a njihovim punim zidnim plohama kontrastira sjenovita veranda saĉipkastom drvenom konstrukcijom.

Ovakvu arhitektonsku kompoziciju treba dovesti u vezu sa do tada izgraĊenim banjskimobjektima koje karakteriše alpsko-tir olska dekoracija u drvetu i teţnja ka ţivopisnim efektima,kako na manjim, tako i na većim objektima.

Prostornu kompoziciju Parţikovog projekta karakteriše ravnoteţa nesimetriĉnih masa,vertikale i horizontale, punog i praznog. MeĊutim, igra formama skrenula je u formalizam koji seuoĉava ako se analiziraju sadrţaji i uporede sa crteţima presjeka (Sl. 10.b). Prostor za gosterazdvojen je u dvije zasebne cjeline koje su povezane hodnikom i verandom, a pri tome, manjasala je viša od veće. Nad manjom salom ostavljen je još i visok, neiskorišten tavanski prostor – sve u cilju postizanja potrebne visine vanjskog volumena u kompoziciji. Oĉigledno, logikadimenzioniranja i racionalnosti bile su nadvladane zahtjevom primarno definisane arhitektonskekompozicije.

Zajednica neorenesansnih i alpsko-tirolskih elemenata, uz sva razigravanja kompozicije utri dimenzije, doima se, ipak, prisilnom simbiozom teţine i lepršavosti, strogih kubiĉnih formi itananosti. Ţivopisnost, romantiĉna egzaltacija, transparantnost i lakoća mogu se naći u

63 Navedeno prema bilješkama nakon razgovora sa Lidijom Tanasijević, voĊenog 9.VII 1987.g. u Beogradu. 64 Karl Pařik, Plan für eine Schwemme in Bad Ilidţe (XI/1893, II/1894). (AZPRGS.) 65 B. Boţović, Arhitektura i prostor Banje Ilidţe austrougarskog perioda, 109.66 Isto, 305.


12/94

59

ostvarenjima drugih arhitekata iz tog perioda, ali nisu karakteristiĉni za Parţik ov projektantski pristup, te nije ĉudno što on nije imao većeg udjela u stvaranju slikovitog i slobodno formiranog banjskog ansambla na Ilidţi.

Ovaj ekskluzivni primjer Parţik ovog iskoraka u pravcu romantizirane arhitekture ilustrujekako se on kontrolom proporcija volumena distancira od mogućih pretjeranosti romantiĉarske

kompozicije, pa ĉak i na uštrb logike unutarnje dispozicije i, inaĉe, uvijek prisutne, racionalnosti.Dogradnja i adaptacija ovog objekta za druge namjene ostavile su samo tragove prvobitnog izgleda graĊevine (Sl. 10.e, 10.f ).

11 – VRTLAREVA KUĆA U BANJI ILIDŢI67

Nakon analize prethodnog prethodnog Parţik ovog projekta razumljivo je da je i njegov pristup projektovanju vrtlareve kuće u banjskom kompleksu Ilidţe bio daleko od mogućeromantiĉarske ideje “kućice u cvijeću”, koju bi moţda razradio neki njegov kolega i koja ne bi niodudarala od izgleda ove banjske cjeline.

Pošto je u tom trenutku bio zaokupljen problemom asimetriĉne kompozicije kubiĉnihstepenovanih volumena i pošto ga je razriješio na izduţenoj tlocrtnoj formi gostionice, istioblikovni problem je razradio na malom, kompaktnom tlocrtu vrtlareve kuće, ali bez ikakvogtraga drvene ili neke druge dekoracije.

Visine pojedinih dijelova ove kuće ponovno su postignute formalistiĉkim sredstvima – visokim, neiskorištenim tavanskim prostorima. Puna zidna površina toliko dominira u odnosu narijetko postavljene prozore da se stiĉe utisak da su bavljenje prostornom kompozicijom ieksperimentiranje odnosima puno- prazno odvukli paţnju od brige za udobnost ţivljenja u kući,koja ima tako male i rijetke prozore, te od materijalne racionalnosti (Sl. 11.a, 11.b). Ipak, utlocrtu stana ostvareno je jednostavno, funkcionalno rašĉlanjenje sa logiĉno razuĊenimkonturama osnove.

Oĉigledno, ispitivanje novih odnosa površina i volumena bilo je razmatrano jednostrano,tj. samo sa aspekta njihovog vanjskog utiska, zanemarujući mogućnost postizanja traţenih odnosa putem nove, slobodnije unutarnje dispozicije sadrţaja na poluetaţama ili drugimdenivelacijama prostora. Logiĉna sprega slobodnijih dispozicija i formi ostvarena je tek u djelimanaredne generacije arhitekata, odnosno nakon oštrog suprotsavljanja istoricistiĉkim konceptimadispozicije, kompozicije, primjene istorijskih stilova, ornamenata, itd.

Stil i ornament, odnosno istoricizam, na ovom Parţik ovom projektu su u blijedimtragovima, što se ne moţe smatrati sluĉajnošću kod predavaĉa nauke o stilskim oblicima. Stilskaobiljeţja ovdje su prisutna u sekundarnoj plastici fasada (kvadersk a rustika suterena i rubovagraĊevine, glatki vijenci, glatki okviri prozora i obrub timpanona) sa krajnje jedostavnimformama. Kanonizirana stilska likovna kompozicija fasada potpuno je odsutna, te je primjenasekundarnih stilskih elemenata na ovom objektu, u suštini, nestilska – elementi su prisutni, ali bez “pravila igre”. Projektantski pristup sagledava se kao eksperiment, jer se nije kretao uokvirima stilskih kanona, već je teţio iskoraku iz njih.

67 Karl Pařik, Bau des Gartnerhauses in Ilidţe (XI/1893, II/1894). (AZPRGS.)


13/94

60

12 – DOGRADNJA RESTORANA U BANJI ILIDŢI68

Restoran (Kursalon, Kurhaus) u Banji Ilidţi projektovao je Carl Panek 1889.g., a izgraĊen je i otvoren 1890.g. (Sl. 12.a).69 Zgrada je dograĊivana i adaptirana ĉetiri puta, a Par ţik ovaadaptacija bila je druga po redu.70

Intervencija se uoĉava u nacrtu u konturama punih bijelih linija, a obuhvatala jedogradnju jedne sale, verande ispred nje i prostrane verande na suprotnoj strani ( Sl. 12.b). Bio je proširen prostor šanka, dograĊen novi sanitarni ĉvor i produţen dio objekta iza kuhinje sa prostorijama za osoblje. Nacrte unutarnjeg ureĊenja uradio je Parţik , a potom, 1894.g., i nacrte zaoblikovanje stupova na verandi i za još neke manje intervencije.71

Parţik ove dogradnje dopunile su objekat nekim funcionalnim proširenjima koja su povećala kapacitet restorana, te ovo svjedoĉi o ugostiteljskom razvoju i povećanju prometa naIlidţi. Ovaj Kursalon više ne postoji.

Parţikovo uĉešće na proširenju ilidţanskog restorana ovdje se evidentira k ao jedan odniza primjera manjih projektantskih zadataka na poboljšanju i adaptaciji već izgraĊenih objekata.

1894

U toku 1893.g. bila je u toku izgradnja elektriĉne centrale u Sarajevu, a gradnju jeizvodilo GraĊevinsko odjeljenje Zemaljske vlade. Parţik je primao tokom 1893.g. dodatak navoĊenje izgradnje nekih objekata (nije navedeno kojih)72, ali se moţe pretpostaviti da jeuĉestvovao u izgradnji elektriĉne centrale, pa ĉak i u oblikovanu njene fasade (Sl. 13.a), jer jenjemu povjereno projektovanje stambenoupravne zgrade uz elektriĉnu centralu 1894.g.

13 – STAMBENOUPRAVNA ZGRADA ELEKTRIĈNE CENTRALE U SARAJEVU73

Iako je u naslovu projekta naznaĉeno samo da je rijeĉ o administrativnom objektu, uvid utlocrte pokazuje da su u zgradi bili predviĊeni i stanovi (Sl. 13.b, 13.c).

GraĊevina ima tri ulaza – jedan u osovini duţe fasade vodi do dvije kancelarije u prizemlju i do jednosobnog stana, te do stepeništa kojim se dolazi do ĉetverosobnog stana naspratu, a na dvjema uţim fasadama nalazi se po jedan ulaz za dvosobne stanove u prizemnimkrilima.

Izvana se sagledava simetriĉna kompozicija sa centralnim rizalitom koji ima prizemlje isprat, te sa boĉnim prizemnim krilima (Sl. 13.d, 13.e). Oblikovanje fasada odlikuje jedostavanneorenesansni repertoar. Karakteristiĉan, novi detalj u odnosu na prethodne Parţik ove stambeneobjekte jesu veliki i široki prozori.

Novija dogradnja graĊevine je izrazito neuspješna (Sl. 13.f ).

68 Karl Pařik, Erweiterung des Restaur. Geb. in Ilidţe (XII/1893). 69 B. Boţović, nav. djelo, 194. 70 Isto, 194-196.71 Isto, 196.72 ABH, ZVS-Prez., 1916., br. 3984.73 Karl Pařik, Electricitatswerk Sarajevo. Administr. Gebaude (V, VI/1894). (AZPRGS.)


14/94

61

14 – KUĆA “B” PENZIONOG FONDA NA DŢIDŢIKOVCU74

U toku 1894.g. projektovane su i graĊene dvije kuće za ĉinovniĉki Penzioni fond naDţidţikovcu u Sarajevu. Kuću “A” projektovao je Carl Panek 75, a kuću “B” Karlo Parţik (Sl.14.a, 14.b). Parţik je rukovodio izgradnjom oba objekta i za to primao poseban dodatak na

platu

76

, te je u tom svojstvu radio detaljne nacrte i za kuću “A” (Sl. 14.c, 14.d, 14.e).Kuće su projektovane kao slobodnostojeći objekti sa stanovima za ĉinovnike u prizemlju ina spratu, alocirane su na relativno malom meĊusobnom rastojanju (Sl. 14.a). Fasade Panekovekuće “A” pokazuju izraţenije alpsko-tirolske uticaje na dekorativnoj drvenoj konstrukciji verandi(Sl. 14. c, 14. d, 14.e, 14.g). Na Parţikovoj kući “B” ovi uticaji svedeni su na manju mjeru, aliipak, ovaj objekat stoji kao stilska analogija u odnosu na kuću “A” (Sl. 14. h, 14.i, 14.j).

U prizemlju i na spratu kuće “B” nalaze se po dva identiĉna trosobna stana (hodnik, trisobe, kuhinja, ostava, kupatilo, klozet) jednostavne dispozicije, ali zadovoljavajućeg stambenogstandarda.

Arhitektonska kompozicija slikovito je rašĉlan jena rizalitima, ugaonim erkerima, prelomljenim krovnim plohama sa drvenim konzolnim nosaĉima strehe i neformalnimrasporedom prozora. Ipak, ovo je rijedak primjer ovakvog Parţik ovog stilskog opredjeljenja, koje je vjerovatno bilo uzrokovano planiranom kom pozicijom stilski usklaĊenih zgrada.

15 – PROJEKT ZA ZANATSKU ŠKOLU I ATELJE UMJETNIĈKIH ZANATA USARAJEVU77

Osnivanje zanatske umjetniĉke škole i Muzeja za umjetnost i obrt u Beĉu, nakon velikogzalaganja Rudolfa Eitelbergera, poĉetkom sedme decenije XIX stoljeća imalo je uticaja na sliĉneideje austrougarske uprave o otvaranju takvih institucija u BiH. U Sarajevu je osnovana radionicaza umjetniĉke zanate 1892.g., a bila je ureĊena kao umjetniĉka zanatska škola sa pet odjeljenja(za inkrustaciju u drvetu, tauširanje, graviranje, cizeliranje i montiranje).78

U novembru 1894.g. Parţik je uradio idejni projekt za zgradu ove škole, a u okviru nje bila je predviĊena i jedna muzejska dvorana. Na situacionom nacrtu uoĉava se nepravila tlocrtnaforma, pribliţno u obliku slova L, prilagoĊena obliku parcele na uglu današnje Titove i Albanskeulice; pa sve do dvorišta dţamije Magribije na sjeveroistoĉnom uglu (Sl. 15.a).

Planirani juţni dio objekta imao je suteren, visoki parter, prvi sprat, a unutarnji blok imao je i drugi sprat. Sjeverni blok bio je predviĊen sa prizemljem i spratom (Sl. 15. b, 15.c, 15.d,15.e, 15.f ). Glavni ulaz smješten je na juţnoj strani objekta, a planirana su i dva sporedna ulazaiz boĉnih ulica.

U suterenu juţnog bloka nalaze se dvije trpezarije za oko 230 osoba i dvije kuhinje, a usjevernom dijelu rasporeĊene su zanatske radionice oko dugog i uskog unutarnjeg dvorišta.Krajnji sjeverni blok ima kvadratiĉno unutarnje dvorište oko kojega su radionice u prizemlju i naspratu.

74 Karl Pařik, Pensionsfond-Hauser Dţidţikovac-Gasse. Haus B (VII/1894). (AZPRGS.)75 Carl Panek, Pensionsfond-Haus Dţidţikovac-Gasse, Haus A (1894). (AZPRGS.)76 ABH, ZVS-Prez., 1916., br. 3984.77 Karl Pařik, Project für eine Handwerkschule u. Kunstgewerbl. Atelier in Sarajevo (XI/1894). (AZPRGS.) 78 Izvještaj o upravi Bosne i Hercegovine 1906, 321.


15/94

62

Visoki parter juţnog bloka zauzimaju kancelarije za direktora škole, sale za sasatanke,ĉetverosoban stan za direktora, dva manja ateljea, a u zapadnom i sjevernom dijelu visokog partera nalaze se spavaonice i dvije uĉionice, te sanitarni ĉvorovi.

Centralni dio prvog sprata juţnog bloka zaprema muzejska dvorana, a u istoĉnom krilu suateljei, u sjevernom dijelu dvije uĉionice, te u zapadnom spavaonice. Na drugom spratu

unutarnjeg bloka pojavljuje se još jedna velika predavaonica.Sadrţaji su grupirani prema namjeni – radionice, uĉionice, spavaonice, upravni sadrţaji,itd.

Glavnu, juţnu fasadu Parţik je uobliĉio reprezentativnim stilskim dekorom visokerenesanse (bogata plastika portala i nadprozornika prvog sprata, niše sa skulpturama, itd.). a boĉne fasade imaju jednostavniji neorenesansni izraz (Sl. 15.g, 15.g-2).

Prostorna kompozicija uspostavlja ravnoteţu raznolikih dimenzija kubiĉnih volumena, aveće zidne mase rašĉlanjene su rizalitima (središnji na juţnoj fasadi, a boĉni na zapadnoj fasadi).

Projektujući graĊevinu koja ima ovakav kompleksan projektni program, za jednu malu parcelu u blizini dţamije, Parţik je uspio da udovolji osnovnim funkcionalnim, higijenskim iškolskim standardima u okviru ograniĉenja koja nameće lokacija. Pri tome, zapaţa se da sevodilo raĉuna o odnosu volumena novog objekta prema dţamiji – najveće mase su maksimalnoudaljene od nje, a dijelovi graĊevine koji su najbliţi dţamiji imaju samo prizemlje i sprat. Osimtoga, dijelovi objekta uz dvorište dţamije imaju pune zidne plohe, bez ijednog otvora, te je tako bila predviĊena neutralna podloga za konture dţamije i visokog rastinja oko nje.

Ovakav veliki školski objekat internatskog tipa trebalo je da bude investicioni poduhvatvećih razmjera. Nije poznato zašto nije izveden, no, jedan od razloga mogao je biti upravofinansijske prirode.

16 – SKICA ZA NADGROBNI SPOMENIK 79

Skica za nadgrobni spomenik zorno ilustruje Parţikovu crtaĉku vještinu, lakoću i brzinu poteza crtaĉa stilskih elemenata koji odaju odliĉnog poznavaoca stilskih redova (Sl. 16).

Dostojanstvenost klasiĉnog stila primijenjena je da oznaĉi poĉivalište neke znaĉajnijeliĉnosti, ali nije poznato da li je spomenik realizovan. Odabrani azijski jonski red dosljedno jeinterpretiran, a kriţem u vrhu simbolizirana je hrišćanska vjera. Neuobiĉajen za antiĉke hramove je, naravno, prikaz lobanje – simbola smrti, u timpanonu. Postament je upotpunjen plastiĉnomdekoracijom (skulpture anĊela, insignije vojnika – šljem, ukršteni maĉevi, grb sa vijencem itrakama) i boĉnim kandelabrima.

Skica je primjer programa Hansenove Specijalne škole za “antiku i njen produţetak urenesansi” na Akademiji likovnih umjetnosti u Beĉu.

1895

Nakon ove prve grupe projekata za raznovrsne objekte, kako po namjenama, tako i postilu, te niza poslova na rukovoĊenju izgradnjom, u Parţik ovom personalnom listu upisane su ufebruaru 1895.g. vrlo povoljne ocjene.80

79 Karl Pařik, Skizze zu einem Grabdenkmal (XII/1894). (AZPRGS.)80 “Inţenjer Pařik je zdrav i vrlo dobro situiran. Moralno i politiĉko ponašanje je besprijekorno. Opšte obrazovanjeodgovara u potpunosti završenom studiju. Vrlo je vrijedan arhitekt i naroĉito vlada renesansnim stilom, u cjelini i usvim nijansama, a vrlo zadovoljavajući su i njegovi radovi u orijentalnom stilu. Jako dobro se pokazao kao upravnik


16/94

63

U junu 1895.g. završena je izgradnja kuća “A” i “B” Penzionog fonda, te mu je tadaobustavljen dodatak za rukovoĊenje njihovom izgradnjom.81 U avgustu 1895.g. Parţik jeunaprijeĊen u zvanje nadinţenjera sa posebnim statusom.82

17 – BOSANSKOHERCEGOVAĈKA NARODNA DIONIĈKA BANKA U SARAJEVU

83

Izgradnja ovog objekta, koji je namjenski projektovan za banku, finansirao je Petro T.

Petrović84, a izgradnju je završio poduzetnik Wohlgemuth u toku 1895.g.85 Moţe se pretpostavitida je projekt bio završen poĉetkom iste godine.

U beĉkom ĉasopisu “Der Architekt” objavljen je prikaz projekta u kojem su opisanidispozicija, materijali izvedbe, itd.86

Zgrada je smještena na ugaonoj parceli i ugraĊena je sa dvije strane. Glavna, duţa fasada je u sporednoj ulici, pa se sva, izuzetno bogata, dekorativna plastika (girlande sa trakama iznad prozora i imeĊu njih, medaljoni, itd.) na prvom i drugom spratu ne moţe dobro sagledati (Sl.17.a, 17.b, 17.c, 17.d).

Kubiĉni volumen, bez horizontalnih poteza na fasadi partera i prvog sprata, svojommasivnošću izraţava sigurnost, a dekoracija prvog sprata i izuzetno bogata dekoracija drugogsprata ostvaruju reprezentativni efekat u skladu sa namjenom objekta.

Klasicistiĉka strogost graĊevinske mase sa jednostavnim pravougaonim prozorima,upotpunjena kitnjastom i zgusnutom plastikom u završnici, nema pandana meĊu drugim poznatim Parţik ovim projektima. U odnosu na namjenu objekta, ovakva kombinacija je uistoricistiĉkom prosedeu bila prihvatljiva kao nova, kreativna varijanta.

Kasnije, u ovoj zgradi je bila smještena Trgovaĉka škola, te se takav naziv nalazi n a prikazu izgraĊenog objekta (Sl. 17.c).

izgradnje monumentalnih i bolje opremljenih zgrada. Njegovo ponašanje prema pretpostavljenima, ravnopravnima i potĉinjenima je odmjereno. Kreće se u dobrom društvu i ima koristan koncept.GraĊevinski savjetnik Johann Kellner, 4.II 1895.” (ABH, ZVS-Prez., 1916., br. 3984.)81 Isto.82 Isto. U ovo vrijeme Pařik je imao sreće i u privatnom ţivotu – njegova druga ţena, Ludmila, rodila je 1894.g. sinaPaula, a 1895.g. sina Marijana. (Isto.)83 Karl Pařik, Gebäude für die bosnisch-hercegovinische Volks-Actienbank in Sarajevo, Der Architekt IV, 1898, 52,tabla 94; Handelschule in Sarajevo. Trgovaĉka škola u Sarajevu (nedatirano), prikaz izgraĊenog objekta nakon

promjene namjene. (AZPRGS.)84 Petro T. Petrović (1833-1906), poznati trgovac i podnaĉelnik Sarajeva. (H. Kreševljaković, Sarajevo podaustrougarskom upravom 1818-1918, 108.)85 Nova zgrada narodne banke, Sarajevski list, 131, 1895.86 “Prema dostavljenom programu unutrašnja dispozicija zgrade uraĊena je tako da se u visokom parteru i na prvom

spratu nalaze kancelarije i reprezentativni prostori banke, u suterenu skladišta, a na drugom spratu stanovi zadirektora i zamjenika direktora. U sredini zgrade su prostorije za klijentelu, a u nastavka blagajna.Prostorijama na prvom spratu, tj. kancelarijama i salonima za reprezentaciju pristupa se preko stepeništa koje jedekorisano elementima dorskog stila. Pristup drugom spratu, gdje se nalaze stanovi, odvojen je i ima sporedni ulaz izasebno stepenište koje vodi od suterena do tavana. Prozori visokog partera i šalter -sale imaju rešetke od kovanog ţeljeza i zatvoreni su specijalnim bravama koje susigurne od provale. Unutarnja oprema zgrade je posebno solidna i elegantna. Dekoracija fasada uraĊena jesvijetloroza terakotom, a djelimiĉno je polihromna. Malter fasade je ravan, u prirodnoj boji, a sokl i vijenci su od

bijelog kreĉnjaka.” (Karl Pařik, Gebäude für die bosnisch-hercegovinische Volks-Actienbank in Sarajevo, DerArchitekt IV, 1898, 52.)


17/94

64

18 – ADAPTACIJA “GRAND-HOTELA” I DOGRADNJA SPRATA ZA ZEMALJSKUBANKU U SARAJEVU87

U junu 1893.g. Zemaljska vlada uputila je dopis ZMF-u u vezi sa revizijom projekta zahotel u Sarajevu koji je namjeravao graditi Avram D. Salom na uglu današnjih ulica Maršala Tita

i Vase Miskina.

88

Kako se vidi iz ovog dopisa, pr vi projekt za ovaj hotel uraĊen je 1892.g., ali jeGraĊevinsko odjeljenje tada dalo neke primjedbe na projektno rješenje. Salom je dostavio neštoizmijenjen projekt u junu 1893.g., ali pošto prethodne primjedbe nisu bile poštovane, revizija jena to upozor ila, nalazeći i nove nedostatke i insistirajući da se postupi po primjedbama. Iz ovogse zakljuĉuje da projektant nije bio neko od arhitekata iz GraĊevinskog odjeljenja, jer bi, znajućiza primjedbe i stavove revizije, po njima postupio.

Izgradnja ovog hotela poĉela je 1893.g.89, a 1895.g. štampa je objavila da je otvoren novihotel koji je gradio Daniel A. Salom i da je graĊen po projektu Josipa Vancaša “na dva kata”.90

MeĊutim, već iste godine došlo je do izmjene namjene i adaptacije za Zemaljsku bankukoja je bila osnovana u Sarajevu 4.VIII 1895.g.91

Dakle, dvospratni Vancašev “Grand-hotel” trebalo je preurediti i proširiti, te jenadograĊen i treći sprat za potrebe Zemaljske banke. Ovaj projekt za Zemaljsku banku uradio jeKarlo Parţik .92 S obzirom na zasad poznate ĉinjenice, zakljuĉuje se da je Josip Vancaš projektovao prvobitni dvospratni “Grand-hotel” 1892/93, a da je Parţik izvršio unutarnjuadaptaciju i dogradnju trećeg sprata na ovom objektu za potrebe Zemaljske banke.

87 Originalni nacrti ovog objekta nisu pronaĊeni, a ovi koji su predstavljeni (Sl. 18.a, 18.b), uraĊeni su u junu 1941.g.radi sanacije zgrade nakon oštećenja poslije bombardovanja Sarajeva. Autor nacrta je profesor Mate Baylon, t e muzahvaljujem na ustupanju nacrta iz privatne dokumentacije za potrebe ovog rada.88 “Kako je Ministarstvu poznato, Avram D. Salom iz Sarajeva ima namjeru da na uglu Ferhadije i Ćemaluše, toznaĉi na vrlo povoljnoj poziciji, izgradi veliki hotel sa restoranom, kafanom i trgovinom u prizemlju. Pregovori zakupovinu zemljišta su se odugovlaĉili, pa je zato gore pomenuti tek sada predao Magistratu akt, br. 4765, radi

pribavljanja graĊevinske dozvole. Gradski magistrat ima namjeru da bez ikakvih primjedbi izda graĊevinskudozvolu, meĊutim, Zemaljska vlada nije s tim saglasna.Osnova hotela koji treba da se gradi vidi se iz priloţenog projekta koji je dostavljen Ministarstvu prošle godine nauvid. Ministarstvo je dato i struĉno mišljenje, općenito povoljno, ali sa primjedbama u pogledu pomoćnih prostorija,restorana, kuhinje i šanka.Projekt koji je sad predat gradskom magistratu nije vodio raĉuna o ovim primjedbama, te su se nedostaci još

povećali, a predviĊena gradnja trajala bi preko dvije godine, što je neprihvatljivo, kao i to da nisu predviĊeneneophodne pomoćne prostorije. Postavka kuhinje u prizemlju u direktnoj vezi sa restoranom, ĉija se površinanepotrebno povećala, mora se smatrati nesvrsishodnom. Raspored i oblik restorana i kuhinje su nepraktiĉni, a veliĉina nedovoljna. Bife, prostorija za serviranje jela i

prostorija za smještaj osoblja, poloţaj kuhinje, podrumskih i ostalih pomoćnih prostorija potpuno su neprihvatljivi.Prema tome, Zemaljska vlada ima namjeru da naredi da Salom mora premjestiti kuhinju za restoran u suteren i todirektno ispod sale restorana, te da napravi odgovarajuću komunikaciju izmeĊu partera i suterena, kao i da

predviĊenu prostoriju za serviranje planira ili kao bife ili kao ostavu. U suterenu treba uz kuhinju, koja mora da bude

prostrana, predvidjeti prostorije za pranje posuĊa, za pranje veša i za smještaj namirnica. Sve ovo je, do sada, nedovoljno razraĊeno, posebno jer se broj suterenskih lokala, u odnosu na prvobitni projekat, još

povećao. Za smještaj osoblja treba, dok se ne završi cijeli hotel sa dovoljnim prostorom za personal u dvorištu zgrade,

predvidjeti prostorije već u ovoj godini i to u onom dijelu zgrade koji će se dograditi. Ovo su sve primjedbeZemaljske vlade i drugih prigovora nema.” (ABH, ZMF-opšta graĊa, 1893., br. 6813.)89 Gradnje po Sarajevu, Sarajevski list, 70, 1893.90 Grand-hotel u Sarajevu, Sarajevski list, 53, 1895.91 T. Kruševac, Sarajevo pod austrougarskom upravom 1878-1918, Sarajevo 1960, 52, 53, 220, 221.92 J. Kellner, Baukunst , 432.


18/94

65

Ako se analizira graĊevina, uoĉavaju se detalji koji podrţavaju ovu tvrdnju. Iznad drugogsprata pojavljuje se istaknuit krovni vijenac sa konzolicama, izbaĉen u prostor više nego vijenaciznad trećeg sprata, te se ĉini da je bio prvobitno završni krovni vijenac. Zatim, središnji prozortrećeg sprata ne odgovara po svojim dimenzijama nijednom drugom prozoru na objektu i prekidalinije, vjerovatno, prvobitno nastalog timpanona. Tek na trećem spratu nalaze se oblikovni

elementi koje je Parţik preferirao u renesansnom repertoaru: kratke lezene uz prozore, malikruţni vijenci na meĊuprozorskim površinama i krovna balustrada sa vazama. Ako se uporedikupola ovog objekta sa onom na Evangelistiĉkoj crkvi (Sl. 26.c), zapaţa se ista vanjska rebrastakonstrukcija.

Parţikova nadogradnja uspješno je prilagoĊena prvobitnom izgledu objekta. Starerazglednice, snimljene u razliĉitim fazama izgradnje duţ Titove ulice, pokazuju u kakvom jeokruţenju zgrada bila u vrijeme izgradnje, te kako su njena postavka i oblikovanje bili planskiodreĊeni u odnosu na nove regulacione linije (Sl. 18.c, 18.d, 18.e, 18.f ).

19 – SKICA ZA KAZINO (DRUŠTVENI DOM) U TRAVNIKU93

Projekt je bio planiran za jednu usku parcelu u blizini zgr ade Okruţnog ureda u Travniku(Sl. 19). Glavni i najveći prostor je dvorana sa malom pozornicom, otvorena prema polukruţnojterasi koja je obrubljena pergolom i povezana sa vrtom. U prizemlju su bile predviĊene još ikafana, ĉitaonica, zatim, salon za dame i servisni prostori. U mezaninu su smješteni društveni prostori i sobe za goste (Fremdenzimmer) koje se pojavljuju i na prvom spratu, a njihova funkcijau ovakvom objektu nije potpuna jasna (turistiĉka, reprezentativna ili neka druga?).

Prirodna rasvjeta centralnog hola u prizemlju bila je predviĊena preko otvora u podumezanina i preko krovnog pr ozora. Ovakav naĉin zenitalne rasvjete unutarnjih prostorija Pařik jeovdje primijenio prvi put.

Cijela zgrada, zajedno sa terasom, trebala je biti na visokom postamentu. Oblikovnielementi preuzeti su iz visoke renesanse, a bila je predviĊena bogata dekor acija skulpturama,nišama, girlandama, vazama, itd. I na ovom projektu Parţik ova prostorna kompozicija zasnovana je na ravnoteţi nejednakih kubiĉnih volumena koji su povezani niţim traktom, kao što je većviĊeno na primjeru gostionice na Ilidţi. Napredak je postignut utoliko što je visoki, uski volumendobio unutarnji sadrţaj u mezaninu i na spratu, što na ilidţanskon primjeru nije bio sluĉaj, te što je viši volumen, ujedno, i naglasak ulaza u objekat.

Nije poznato zašto ovaj projekt nije realizovan.

1896

20 – DOGRADNJA ZGRADE DIREKCIJA ŢELJEZNICA ZA POLITIĈKE SLUŢBE USARAJEVU94

Za potrebe smještaja politiĉkih sluţbi izvršeno je proširenje nekadašnje zgrade Direkcijec. i kr. bosanske ţeljeznice. Ova zgrada bila je izgraĊena 1886.g. kada je Direkcija preselila izDervente u Sarajevo.95 Fotografija graĊevine bila je objavljena u jednom vodiĉu 1887.g.96

93 Karl Pařik, Skizze für ein Casino in Travnik (XII/1895). (AZPRGS)94 Karl Pařik, Bau des politischen Amtsgebaudes (V, VI/1896). (AZPRGS). 95 H. Kreševljaković, Sarajevo za vrijeme austrougarske uprave (1878-1918), 23.96 S. Boroević, Durch Bosnien. Illustrirter Führer auf der k.k Bosna-Bahn, Wien 1887, 71.


19/94

66

Projektant je bio J. Engelhardt (II/1885) u Derventi iz firme Carla Schwarza. 97 Konture osnove prvobitnog objekta vide se na jednom situacionom planu iz 1896.g. (Sl. 20.a).98 Direkcija se preselila 1897.g. u Vladinu zgradu II koju je projektovao Carl Panek.99

Zgrada Direkcije imala je prizemlje i dva sprata na pravougaonoj osnovi. Parţik ovomdogradnjom oformljen je zatvoreni blok oko unutarnjeg dvorišta sa kancelarijama na obodu

osnove. Prostrani hol za stranke osvijetljen je iz unutarnjeg dvorišta (Sl. 20.d, 20.e). Spratnost jeostala ista.Oblikovanje dogradnje analogno je u detaljima prvobitnom neorenesansnom stilu objekta

(Sl. 20.b, 20.c). I na ovom primjeru vidi se da Parţik pristupa projektovanju dogradnje objektatako da nastoji da ostvari cjelinu na kojoj se dogradnja ne uoĉava.

Parţik je rukovodio izgradnjom dogradnje od aprila 1896.g., te je u decembru 1898.g.dobio nagradu od 500 guldena za uspješno završen posao.100

U meĊuratnom periodu dograĊen je još jedan sprat, ali nije poznato da li je Parţik u tomimao uĉešća (Sl. 20.f , 20.g).

21 – STAMBENOPOSLOVNA ZGRADA ESADA EF. KULOVIĆA U SARAJEVU101

Esad ef. Kulović bio je jedan od poznatih sarajevskih liĉnosti u austrougarskom periodu, au periodu 1884-1913 bio je biran u gradsko zastupstvo.102 Od 1896.g. naslijedio je nekretnine na parceli na kojoj je izgradio svoju kuću103, te se moţe pretpostaviti da je tada naruĉen i projekt.

Parţikovo autorstvo moţe se ustanoviti na osnovu nacrta suterena koji je posluţio kao podloga za nacrt kanalizacije.

Već letimiĉan pogled na objekat (Sl. 21.a, 21.b), sugeriše da graĊevina nije dovršenaiznad drugog sprata, te se bez projektne dokumentacije ne moţe dati cjelovita analiza djela.

Za ovaj objekat je karakteristiĉno da su ugaona fasada i fasada prema prometnijoj, širojulici dobile reprezentativnije dekorativno ruho od fasade u sporednoj ulici. TakoĊer, prizemlje jerastvoreno širokim pravougaonim izlozima prema glavnoj ulici, a prema sporednoj prevladava puna zidna ploha.

Fasada u sporednoj ulici riješena je skromnom naznakom neorenesansnih uzora, azapaţaju se i redukcije: prozori visokog prizemlja usjeĉeni su u zidnu masu bez okvira, ahorizontalna linijska rustika nalazi se samo u zoni prozora. Na bogatije riješenim fasadamauoĉava se vrlo pojednostavljena forma balustrada u parapetima prozora prvog sprata. Novost predstavljaju i tri plitka rizalita, jednake širine, na juţnoj fasadi.

Medaljoni, vaze, niše, lezene sa korintskom glavicom, girlande – sluţe kao sredstva zadekorativno popunjavanje zidnih ravni, a horizontale su naglašene profilisanim vijencima.

Specifiĉnost oblikovanja juţne fasade nalazi se u rastvorenosti i lakoći prizemlja u odnosuna gornje etaţe na kojima se površina zida povećava, a dekoracija umnoţava.

U cjelini, rješenje ovog objekta pokazuje teţnje ka inovaciji primarnog rašĉlanjenjafasada i ka pojednostavljenju nekih elemenata sekundarne plastike.

97 B. Bulić, Javne zgrade u Sarajevu iz vremena austrougarske uprave, Sarajevo 1969, 45.98 Directions-Gebaude des bos. Herc. Staatsbahnen in Sarajevo. Situationsplan. (ABH, ZMF-opšta graĊa, 1896., br.11685.)99 Carl Panek, Bau des Regierungsgebaudes II (IX/1896), (AZPRGS).100 ABH, ZVS-Prez., 1916., br. 3984.101 Karl Pařik, Bau Kulović (nedatirano), nacrt kanalizacije. (AZPRGS). 102 H. Kreševljaković, Sarajevo za vrijeme austrougarske uprave (1878-1918),114.103 I. Krzović, Arhitektura Bosne i Hercegovine 1878-1918, 115.


20/94

67

PARŢIKOVO UĈEŠĆE NA MILENIJSKOJ IZLOŢBI U BUDIMPEŠTI

Zemaljska vlada nastojala je da iskoristi Milenijsku izloţbu u Budimpešti za prezentacijuraznih oblika svoje djelatnosti u BiH u roku dvanaestogodišnjeg okupacionog perioda, što semoţe zakljuĉiti i po opširnoj publikaciji “Bosna i Hercegovina na Milenijskoj izloţbi u

Budimpešti godine 1896” u izdanju Izloţbenog ureda Zemaljske vlade. Ova publikacija predstavlja, ustvari, izvještaj o cjelokupnoj djelatnosti Zemaljske vlade u ovom periodu. Graditeljstvo je na toj izloţbi bilo predstavljeno izuzetno detaljno – kako izvedeni objekti,

tako i još nerealizovani projekti. MeĊu izvedenim projektima Zemaljske vlade navedeni su kaoizloţbeni eksponati i ovi Parţikovi nacrti: gostionica i vrtlareva kuća na Ilidţi104, Šerijatskasudaĉka škola105, Viša gimnazija, Djeĉaĉka osnovna škola sa preparandijom106, zatvor uzVijećnicu107, zgrada Penzionog fonda uz Katedralu.108

MeĊu neizvedenim projektima koji su bili tada izloţeni nalaze se i ovi Parţik ovi nacrti:kupatilo u Banjaluci109 i zanatska škola.110

Zanimljivo je da je meĊu neizvedenim projektima bio izloţen i projekt za Zemaljskimuzej “u stilu talijanske renesanse … po motivima Farnezove palaĉe”.111 Naţalost, ovaj je projekt zasad nepoznat, kao i njegov projektant, osim ako se ne radi o Parţik ovom projektu zaZanatsku školu i atelje umjetniĉkih zanata u kojoj su bile planirane i muzejske prostorije (Sl.15.g, 15.g-2).

Kao privatni izlagaĉi na ovoj izloţbi pojavili su se Josip Vancaš i Karlo Parţik . Parţik jeizloţio trinaest projekata, ali nije precizirano koji su to projekti bili. MeĊutim, navedeno je da suto bili projekti nekih većih privatnih zgrada koje je projektovao uz dozvolu Zemaljske vlade.112

I Josip Vancaš i Karlo Parţik dobili su na ovoj izloţbi “Veliku milenijsku medalju” zaizloţene radove.113 Osim njih dvojice, tzv. “Medalju za uĉešće” dobili su Edmund Stix, vladinsavjetnik Fridrich Passini, graĊevinski savjetnik Philip Ballif, inţenjer Alois Georgini izSarajeva, arhitekt Carl Panek, graĊevinski savjetnik Johann Kellner, nadinţenjer Eduard Radda,arhitekt Franz Blaţek, arhitekt Ćiril Iveković i arhitekt August Butscha.114

Dakle, po sudu savremenika, Josip Vancaš i Karlo Parţik su se kvalitetom i brojnošćudotadašnjih radova, posebno istakli u odnosu na druge arhitekte.

TEHNIĈKI KLUB U SARAJEVU

Kraj 1896.g. bio je obiljeţen još jednim znaĉajnim dogaĊajem za inţenjere i arhitekte – 1.decembra 1896.g. osnovan je Tehniĉki klub u Sarajevu.115 Osnivaĉka grupa brojala je 48 ĉlanova,a u njoj se nalazio i Karlo Parţik. Osim arhitekata i graĊevinskih inţenjera, meĊu osnivaĉima su

104 Bosna i Hercegovina na Milenijskoj izloţbi u Budimpešti godine 1896, 215. 105 Isto, 223.106 Isto, 224.107 Isto, 231.108 Isto, 233.109 Isto, 234.110 Isto, 235.111 Isto, 236.112 Isto, 242.113 ABH, ZMF-opšta graĊa, 1896., br. 12592, š. 18. 114 Isto.115 Jahresbericht des Technischen Club (Klub) in Sarajevo, III-XV, Sarajevo 1900-1912.


21/94

68

bili i vojni, šumarski, rudarski inţenjeri, inţenjeri zaposleni na ţeljeznici, te najznaĉajniji predstavnici kulture, prosvjete i drţavne uprave.

Klub je objavljivao svoj godišnjak koji je izvještavao o brojnim djelatnostima ĉlanstva.116 Te djelatnosti bile su raznovrsne te je postojanje kluba imalo uticaj na kvalitet, obim i aţurnostinformisanja ĉlanstva o kretanjima u struci koja su na prelomu stoljeća bilo vrlo dinamiĉna. Stoga

je svrsishodno na ovom mjestu ukratko prikazati aktivnosti klube radi sticanja preciznije slike o prilikama i dogaĊanjima u struĉnim krugovima u kojima se kretao i Parţik , te radi sagledavanjaopštih struĉnih interesa u Sarajevu tog vremena koji su uticali i na Parţik ov projektantski rad irazvoj.

Statut kluba koji je bio usvojen 1896.g. nije poznat, ali da je on postojao zakljuĉuje se potome što je bio dopunjen 1904.g. i 1912.g., kako je navedeno u posljednjoj verziji statuta iz1912.g.117

116 Saĉuvani su godišnjaci za godine 1899-1911, te je pregled djelatnosti kluba dat prema podacima iz ovihgodišnjaka. 117 ABH, ZMF-opšta graĊa, 1912., br. 10729, š. 18.

“Statut Tehniĉkog kluba za Bosnu i Hercegovinu. Promjena statuta iz 1896/1904 godine, odluĉena na nedavnoj skupštini 29.XII 1911. godine. 1. Ime i sjedište udruţenja Udruţenje ima ime “Tehniĉki klub za Bosnu i Hercegovinu”, te ima svoje sjedište u Sarajevu. 2. Svrha udruţenja Svrha udruţenja je da pospješuje izmjenu nauĉnih ideja svojih ĉlanova na tehniĉkom podruĉju, da pomaţe pridavanju tehniĉkih struĉnih mišljenja, da zaštiti i unaprijedi ugled i staleški interes svojih ĉlanova, da njeguje druţenjei okupljanje svih tehniĉara u Bosni i Hercegovini, a iskljuĉuje svaku politiĉku ili nacionalnu aktivnost. Prije svega,zadatak udruţenja je: a) dogovor i savjetovanja o pitanjima tehniĉke prirode; b) na poziv vlasti, drugih inţenjera ili

privatnika da uĉestvuje putem svojih delegata na savjetovanjim u vezi pitanja iz tog podruĉja ili da preporuĉujeizvedbe tehniĉkih radova od strane ĉlanova udruţenja; c) da odrţava i proširuje biblioteku, kao i da eventualno pravidruge zbirke; d) da prema postojećim sredstvima raspisuje razne konkurse; e) da sve što je vaţno na podruĉju svogadjelovanja daje na znanje svojim ĉlanovima putem godišnjeg izvještaja i putem štampe; f) da organizuje zajedniĉkastudijska putovanja, obilaske i predavanja; g) da na zahtjev arbitara pomaţe u odluĉivanju u sporovima po tehniĉkim

pitanjima i da odredi pravilnik arbitraţe; h) da stvara struĉne grupe koje se povremeno ili u redovnim razmacimaokupljaju radi nauĉnih razgovora; i) da radi unapreĊenja struĉne djelatnosti ĉlanova koji ne stanuju u Sarajevu osnuju

podruţnice u Bosni i Hercegovini koje imaju istu svrhu kao i udruţenje; k) da se kod aktuelnih pitanja od privrednogili drugog opšteg znaĉaja u vezi sa Bosnom i Hercegovinom, koja se pojavljuju u štampi ili su publi cirana na drugunaĉin, ĉlanovi ukljuĉe u diskusiju sa tehniĉke strane i da daju egzaktne, objektivne primjedbe na ova pitanja, te dadjeluju na obrazovanju naroda; l) da, s obzirom na to da postoji hitna potreba za dobrim i korisnim srpskohrvatskimstruĉnim terminima, ĉlanovi udruţenja saraĊuju na uspostavljanju tehniĉke terminologije tako da to sami urade ili dauĉestvuju u jednom takvom radu koji neko drugi predlaţe; m) da radi na uspostavljanju tarifa u vezi honorara zatehiĉke radove. 3. Ĉlanstvo Udruţenje ima: 1) redovne ĉlanove, 2) vanredne ĉlanove, 3) poĉasne ĉlanove. Redovni ĉlanovi. Kao redovni ĉlanovi mogu se primiti: a) apsolventi domaćeg ili stranog tehniĉkog fakulteta, b)ĉlanovi vojske koji su apsolvirali inţenjeriju, kurs za vojno graditeljstvo ili kurs za artiljerijskog inţenjera, c) osobe

koje rade na tehniĉkom, umjetniĉkom ili sliĉnom podruĉju, te imaju ugledan društveni status. Prijem se vrši pismenim putem na vlastiti zahtjev ili na prijedlog nekog od ĉlanova kluba. O tome odluĉujerukovodstvo kluba. Za osobe pod c), potrebne su 2/3 glasova svih ĉlanova rukovodstva. 4. Vanredi ĉlanovi Osobe u odgovarajućem društvenom poloţaju, koje nemaju ove uslove za prijem kao redovni ĉlanovi, mogu se

primiti kao vanredni ĉlanovi. Prijem moţe uslijediti sa 2/3 glasova rukovodstva kluba.5. Poĉasni ĉlanovi Ĉlanovi ili druge osobe koje imaju posebne zasluge u vezi sa udruţenjem ili općenito sa tehniĉkim staleţom, moguna prijedlog rukovodstva kluba biti imenovani za poĉasne ĉlanove od strane plenarne skupštine.6. Prava redovnih ĉlanova


22/94

69

Klub je bio prvenstveno strukovno udruţenje, ali je bio i mjesto društvenog ţivota, nesamo inţenjera nego i drugih istaknutih liĉnosti kulture, drţavne uprave, nove industrijske burţoazije, bankara, graĊevinara, itd. – u velikoj većini stranaca koji su sluţbovali u BiH zavrijeme austrougarske okupacije.

MeĊu osnivaĉima kluba bili su i ovi poznati arhitekti i inţenjeri: Josip Vancaš, Franz

Blaţek, Jakob Ĉerny, Ludwig Huber, Johann Kellner, Edmund Stix, Carl Panek, Matias Ribarichi Karlo Parţik. U toku 1899.g. klub je već imao 177 ĉlanova, a od toga 117 iz Sarajeva, 57 izdrugih gradova BiH, a 3 sa podruĉja Monarhije. Klub je bio najbrojniji 1904.g. kada je imao 243ĉlana, a od toga 206 redovnih i 37 vanrednih. Ĉlanstvu kluba pridruţili su se i Miloš Komadina(1897), Rudolf Tönnies (1897), Franz Scheidig (1900), Berthold Knopfmacher (1906), Theophil Nieman (1908), Josef Pospišil (1909), Josef Pokorny (1910) i drugi.

Svaki redovni ĉlan ima pravo: a) da uĉestvuje na svim skupštinama i raspravama kluba, u svojoj struĉnoj ilizaviĉajnoj grupi, te da ima aktivno i pasivno pravo izbora; b) da, nakon saglasnosti sekretara, izvrši uvid u

poslovanje kluba; c) da koristi prostorije kluba, biblioteku i druge posjede udruţenja; d) da zahtijeva besplatnostruĉno mišljenje o svojim vlastitim radovima (skice i izvedbe) i da traţi besplatne informacije o pitanjima iz svojestruke, a na zathjev, ovi upiti i informacije mogu da budu povjerljivi; e) da traţi besplatnu dostavu svih publikacija i

klupskog ĉasopisa; f) da na skupove udruţenja, osim na skupštine, moţe da dovede goste koji imaju stalno mjesto boravka van Sarajeva. Takvi gosti moraju imati odgovar ajući društveni poloţaj i treba ih predstaviti sekretaru; g) da poziva ĉlanove svoje porodice na društvene i druge veĉere kluba koje nemaju izraziti interni ili struĉni karakter. 7. Prava vanrednih ĉlanova Vanredni ĉlanovi imaju pravo: a) da prisustvuju svim skupovima kluba, osim skupštinama, kako je navedeno u

paragrafima 19. i 20.; b) da dovedu ĉlanove svoje najuţe porodice, u smislu paragrafa 6., te da koriste sve pogodnostikluba, kao npr. biblioteku, itd. Oni, meĊutim, nemaju ni aktivno niti pasivno pr avo izbora.8. Obaveze redovnih ĉlanova Svaki redovni ĉlan kluba ima sljedeće obaveze: a) da se pridrţava statuta kluba i svih posebnih odredbi (kao

biblioteĉki red, odredbe o korištenju sportskih terena, itd.); b) da prilikom prijema plati prijemnu taksu od 2 K; c) da plati mjeseĉnu ĉlanarinu koja će se odrediti od strane godišnje skupštine, a za ovu godinu iznosi 1 -2 K za ĉlanovekoji stanuju u Sarajevu, a polovicu ovog iznosa za ĉlanove koji stanuju van Sarajeva; d) da plati dodatne mjeseĉneĉlanarine ako generalna skupština smatra da je to potrebno radi pokrivanja vanrednih troškova. 9. Obaveze vanrednih ĉlanova Vanredni ĉlanovi plaćaju iste takse kao i redovni ĉlanovi koji stanuju van Sarajeva. Vidjeti paragraf 8.c. U pogledusvega ostalog imaju iste obaveze kao i redovni ĉlanovi. 10. Plaćanje ĉlanarine Sve takse i ĉlanarine treba platiti unaprijed. 11. Poĉasni ĉlanovi Poĉasni ĉlanovi ne plaćaju nikakve ĉlanarine, meĊutim, imaju prava kao i svi redovni ĉlanovi.12. PrekidPrekid u ĉlanstvu udruţenja treba pismeno najaviti upravi kluba. Ĉlanovi koji su 6 mjeseci u zaostatku sa svojomĉlanarinom, smatraju se iskljuĉenim. Prijemne takse i ĉlanarine, koje su do tada platili, neće se vratiti. 13. Iskljuĉenje

Na zatjev najmanje tri redovna ĉlana moţe se izreći iskljuĉenje nekom ĉlanu kluba. To se moţe izvršiti samo tajnimglasanjem sa 2/3 glasova rukovodstva. O tome treba obavijestiti iskljuĉenog pismenim putem bez davanja razloga. 14. Uprava kluba

Poslove kluba obavlja rukovodstvo kluba koje se sastoji od 11 ĉlanova: 1) sekretar, 2) dva zamjenika sekretara, 3)dva zapisniĉara, 4) blagajnik, 5) bibliotekar, 6) upravnik kluba, 7) tri ĉlana bez odreĊene funkcije. Svi ĉlanovi upravekluba moraju imati stalno mjesto boravka u Sarajevu.”

Zatim, slijede paragrafi statuta koji odreĊuju obaveze uprave kluba (15), zastupnika udruţenja (16), prava donošenjaodluka uprave kluba (17), pravo potpisa ispred kluba (18), vrijeme sazivanja godišnje skupštine (19), razlog zasazivanje vanredne skupštine (20), predmet godišnje skupštine (21), predmet vanredne skupštine (22), valjanost

postupka odluĉivanja (23), odluĉivanje plenarne skupštine (24), postupak u sporovima (25), postupak pri ukidanjakluba.


23/94

70

Prostorije kluba nalazile su se u prvo vrijeme u Ferhadiji ulici 58 118 (današnja VaseMiskina), a od 1899.g. Tehniĉki klub koristio je prostorije u tadašnjem novom Društvenomdomu.119 Te godine pokrenuta je inicijativa za ureĊenje sportskog terena za tenis, voţnju bicikla iklizanje na prostoru iz Vladine zgrade II120, a teren je otvoren 15.VII 1899.g.121 Na ovomsportskom terenu izgraĊena je 1909.g. klupska baraka122 (Sl. XXIII).123

Ĉlanovi kluba organizovali su predavanja, izloţbe, struĉne ekskurzije. Oformili su biblioteku i ĉitaonicu, izdavali godišnjak, zatim, organizovali priredbe, prigodne sveĉanosti,sportske aktivnosti i razvijali fotoamaterizam.

Predavanja su pripremali ĉlanovi ili gosti kluba. Iz pregleda odrţanih predavanja u periodu 1899-1911 vidi se da su predavanja bila iz raznih oblasti: istorije arhitekture, savremenihgraditeljskih ostvarenja, urbanizma, arheologije, etnografije, geologije, biologije, zoologije,šumarstva, poljoprivrede, fizike, elektrotehnike, školarstva, medicine, rudarstva, itd.124

118 Bosnischer Bote, 1898.119 Jahresberichte des Technischen Club, III, 3.120 Isto, 21.121

Jahresberichte des Technischen Club, IV, 33.122 Jahresberichte des Technischen Klub in Sarajevo, XIII, 5-8.123 Baubarake, situacija (iza Vladine zgrade II), osnova, presjek i fasada (nedatirano i nepotisano, ali uraĊeno uBaudirection der Landesregierung.) (AZPRGS).124 Pregled predavanja odrţanih u Tehniĉkom klubu u Sarajevu u periodu 1899-1911 (prema Jahresberichte desTechnischen Klub in Sarajevo III-XV):1899 – 1. Heinrich Panitschek, upravnik drţavne tkaonice tepiha , Orijentalno tkanje tepiha sa osvrtom na bosanskuindustriju tepiha; 2. inţ. H. Steinbach, Kanalizacija u Sarajevu; 3. Otto Harisch, meteorološki sluţbenik Zemaljskevlade, Izgradnja meteoroloških stanica I reda; 4. inţ. H. Steinbach, Most Firth-of- Forth u Škotskoj; 5. Dr KarlPatsch, kustos, Rimski spomenik u Adamklissi; 6. arh. Rudolf Tönnies, Monumentalne graĎevine u Italiji; 7) JohannKellner, Izloţba u Parizu 1900.g .

1900 – 1) inţ. Karl Srp, Izvještaj o studijskom putovanju na Svjetsku izloţbu u Parizu 1900.g ; 2) Dr JosefPreindelsberger, zemaljski sanitarni savjetnik, Proizvodnja i primjena Röntgen zraka; 3) Dr Friedrich Katzer, Putne

skice iz sliva Amazona; 4) Heinrich Maresch, upravnik poljoprivredne stanice Zemaljske vlade, Modernomljekarstvo; 5) Dr Friedrich Katzer, Putne skice iz Brazila sa osvrtom na tehničko pitanje budućnosti područja

Amazona; 6) Dr Karl Patsch, kustos, Latitia Ramelina.

1901 – 1) Othmar Reiser, Proizvodnja ruţinog ulja u Kazanluku u Bugarskoj; 2) inţ. Georg Lazić, Napredakelektrotehnike u XX stoljeću; 3) inţ. Edmund Damanski, Istorija i razvoj pojma suštine mase i teţine; 4) VictorApfelbeck, Zoogeografija i istorija Zemlje (sa osvrtom na balkansko poluostrvo); 5) Dr Friedrich Katzer, zemaljskigeolog, Geološka istraţivanja u Bosni i Hercegovini.

1902 – 1) inţ. Edmund Damanski, Saobraćaj sa posebnim osvrtom na ţeljeznicu; 2) inţ. V. C. Huber, Sanacija Pariza; 3) Friedrich Schlesinger, nadinţenjer Zemaljske vlade, Istorija i sistem nastave na višim tehničkim školama;4) Dr Georg Grassi, kotarski predstojnik, Parisko društvo; 5) Isidor Jesami, O hipnotizmu; 6) Dr Georg Protić, Omikroskopu i njegovoj primjeni u prirodnjačkim istraţivanjima.

1903 – 1) Dr Georg Grassl, Društvo i društvenost u vrijeme italijanske visoke renesanse; 2) Dr Josef Preindlsberger, primarius, Istorija i razvoj primjene antit oksičkog seruma; 3) Dr Georg Protić, profesor, Biljne ćelije; 4) KarlSteinmetz, profesor, Putovanje pješke kroz Makedoniju i Albaniju; 5) Karl Steinmetz, profesor, Poprijeko kroz

sjevernu Albaniju; 6) Victor Apfelbeck, kustos, Čudo iz niţeg ţivotinjskog carstva.

1904 – 1) Othmar Reiser, kustos, Narodna privreda i zoološka opaţanja u sjevernom Brazilu; 2) Dr Hans Richer,vojni ljekar, Röntgen-zraci. 3) inţ. Raimond von Götz, Suština svjelosti; 4) inţ. Raimond von Götz, Rasvjeta

ţeljezničkih vagona; 5) Franz Angerholzer von Almburg, Tehnika skladištenja drveta; 6) Emil Hochberg,nadinţenjer, Pogon i izgradnja glavne radionice bos. herc. ţeljeznice; 7) Giacomo Boni, direktor iskopavanja na


24/94

71

Struĉne ekskurzije, izleti ili obilasci objekata imali su za cilj detaljno upoznavanjeĉlanstva sa izgraĊenim objektima i tehniĉkim dostignućima u Sarajevu i BiH.125

rimskom forumu, Najnovija iskopavanja na rimskom forumu; 8) Dr Adolf Schulten, profesor Univerziteta uGöttingenu, Rimska Afrika; 9) inţ. Karl Steinmetz, profesor, Radium i radioaktivne materije.

1905 – 1) F. Schlesinger, nadinţenjer, Izgradnja cesta u Bosni i Hercegovini nakon okupacije; 2) Franz Angerholzervon Almburg, šumarski upravitelj, Stereometrija u šumarstvu; 3) Dr G. Kobler, vladin savjetnik, Savremeno

suzbijanje malarije; 4) Karl Steinmetz, profesor, Novo putovanje kroz sjevernu Afriku.

1906 – 1) Josef von Vancaš, graĊevinski savjetnik, Moderne školske i hotelske graĎevine; 2) Dr Josef Preindlsberger,zemaljski savjetnik, Skice iz istorije medicine; 3) Otto Harisch, Zemljotresi i razvoj seizmičkih instrumenata; 4) OttoHarisch, Nauka o zemljotresima; 5) Eduard Rada, graĊevinski nadsavjetnik, Saopštenje o izgradnji panamskogkanala; 6) Dr Karl Patsch, kustos Zemaljskog muzeja, Bosna i Hercegovina u antičko vrijeme; 7) inţ. Karl Ofner,

Proizvodnja sirovog ţeljeza i čelika pomoću električne energije; 8) Max Teich, Bakteriološ ko ispitivanje vode za piće.

1907 – 1) Luka Karaman, direktor Te

Documents

Jedno Poglavlje