Informatika va axborot texnologiyalari

1

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

ALISHER NAVOIY NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI

AXBOROTLASHTIRISH TEXNOLOGIYALARI KAFEDRASI

« INFORMATIKA VA DASTURLASH » fanidan o’quv-uslubiy

M A J M U A

Matematika va mexanika ta’lim yo’nalishi 1-bosqich talabalari uchun

SAMARQAND-2010

2

So'z boshi

Kadrlar tayyorlash Milliy dasturining asosiy maqsadlaridan biri talabalarni

kerakli o’quv adabiyotlari, ma’ruza matnlari va hakozolar bilan ta’minlash bo’lib,

bu masala hozirgi davrning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi.

Hozirgi kunda bu masalani hal qilish uchun bir qancha chora tadbirlar amal-

ga oshirilgan bo’lib, lekin bular muammoni to’liq yechish uchun yetarli emas.

Shuning uchun ushbu ma’ruzalar matni “Informatika va dasturlash” fanini

o’rganayotgan talabalarga yetarli ma’lumotlarni berish niyatida yozilgan.

“Informatika va dasturlash” fanidan ma’ruzalar matni mexanika-

matematika fakultetida ta’lim olayotgan 1-kurs talabalari uchun mo’ljallangan

bo’lib, 23 ta ma’ruzani o’z ichiga olgan. Ma’ruzalar matni jami 60 soatlik kursdan

iborat.

Ma’ruza matni ma’ruza mavzusi, rejasi, tayanch iboralar, ma’ruza mazmuni

va mustaqil ishlash uchun savollardan tuzilgan.

Ma’ruzalar matnining oxirida foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati keltirilgan.

3

B-460100 –matematika va B-440200 – mexanika fanlari bakalavri ixtisoslikla-ri uchun «Informatika va dasturlash» fanidan

O’QUV DASTURI

1. Kirish Informatika va informatsion texnologiyalar fani talabalarni zamonaviy kom-

puter texnologiyalaridan foydalanish bilim, ko’nikma va malakalarni shakllanti-rishda muhim omillarni yaratadi.

Ushbu fan B-460100-matematika va B-440200-mexanika bakalavri yo’nalishida ta’lim olayotgan talabalarga o’quv ylining I,II,III va IV semestrlarda o’tiladi.

Umumiy ma’ruza soatlari matematika yo’nalishida I va II semestrlarda 60 soat, III semestrda 20 soatni; mexanika yo’nalishida: I va II semestrlarda 48 soatni, III va IV semestrda 52 soatni tashkil qiladi. Bundan tashqari talabalar ushbu fan bo’yicha amaliy mashg’ulotlarini bajaradilar.

2. “ Informatika va dasturlash ” fani bo’yicha qo’yiladigan umumiy ta-lablar.

Bakalavr “ Informatika va dasturlash ” fani bo’yicha quyidagi tasavvurlarga ega bo’lishi lozim:

- informatika fanining asosiy predmeti, qismlari, tushunchalari va mohiyati haqida;

- axborot tushunchasi, olchov birliklari, ini tasvirlash usullari to’g’risuda; - axborotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash usullari haqida; - komputerlarning zamonaviy operatsion tizimlari va ulardan foydalanish

asoslari to’g’risida; - komputerlarning dasturiy ta’minoti va amaliy dasturlar majmuasi haqida; - yuqori darajadagi dasturlash tillari, ma’lumotlar bazalari, dasturlar bilan

ta’minlash va dasturlash texnologiyasi, komputer grafikasi haqida; - multemedia texnologiyalari; - komputer tarmoqlari, elektron pochta, Internet tarmog’i va ular bilan ish-

lash asoslari to’g’risida. - Zamonaviy amaliy matematik paketlar bilan ishlash asoslari to’g’risida.

3. “ Informatika va dasturlash ” fani bo’yicha hosil bo’ladigan ko’nikmalar.

Bakalavr “ Informatika va informatsion texnologiyalar ” fanini o’rganish na-tijalarida quyidagi ko’nikma va tajribalarga ega bo’lishi kerak: - axborot yig’ish , saqlash, qayta ishlash vo undan foydalanish usullarini

egallagan bo’lishlari; - zamonaviy komputerda ishlay olish va o’z kasb faoliyatida mustaqil foy-

dalana olishlari; - zamonaviy operatsion tizimlardan mustaqil foydalana olish; - amaliy dasturlardan foydalanish; - yuqori darajali dasturlash tillarida dastur tuzish; - multimedia vositalaridan foydalanish; - elektron pochta va Internet tarmog’idan foydalanish.

4

- zamonaviy amaliy matematik paketlar bilan ishlash. 4. “ Informatika va dasturlash ” fani bo’yicha o’quv dasturining maz-

muni. Ushbu fan talabalarni komputerlar haqida umumiy tushunchalar, algoritmlar qurish texnologiyasi, konkret komputer misolida uning arxitekturasi, Paskal tilida dasturlashning nazariy asoslarini hamda sistemali dastur ta’minotining komputer-larni o’rgatishga mo’ljallangan. Ular quyidagilarni o’z ichiga oladi:

- hisoblash va dasturlash tizimlarini o’rganish, hamda dastur tuzish, sozlash va bajaralishini nazariy asos va usullarini egallash;

- Paskal tilida dasturlash usullarini o’rganish; konkret mikroprosessor arxitekturasini o’rganish;

- berilganlar strukturasi, grafika va tovushli turli xil matematika va mexanikaga oid masalalarni yechishda foydalanish;

- konkret operatsion sistemalarning ( MS Dos va Windows) vazifalarini o’rganish;

- matematik va sistemali dastur ta’minot kompanentlarini o’rganish. Dasturlash malakasini to’la egallash uchun talabadan quyidagilar talab etila-di: - Informatika va informatsion texnologiyalarda qo’llaniladigan asosiy tu-

shunchalardan xabardor bo’lish; - algoritm yaratish usullarini bilish; - hamda masalani yechish bosqichlarini bilish; - Paskal tilining operatorlari yordamida dasturlar tuzish; - Amaliy matematik paketlarda ishlah va ulardan foydalanish.

Dastur mazmuni 1. Informatika no’g’risida umumiy ma’lumotlar. Axborotlarni eg’ish, uzatish,

saqlash va ayta ishlash jarayonlarini umumiy tavsifi. 2. Zamonaviy informatsion texnologiyalar vositalari. Kompyuterlar, ularning

turlariva umumiy tuzilishi. Axborotlarni tasvirlanishi. 3. Kompyuterlarning zamonaviy dasturiy ta’minoti. Operatsion sistemalar.

Norton Commander dasturiy qobig’i, uning imkoniyat vasifalari. 4. Windows operatsion muhiti. Windows muhitida ishlash asoslari. 5. Hujjatlarni qayta ihlashning zamonaviy texnologiyalari. Word matn

muharriri. 6. Kompyuterda grafik malumotlar bilan ishlash texnologiyalari. Power Point

dasturi. 7. Axborot tizimlari va ularning yaratish asoslari. Ma’lumotlar bazasi. 8. Elektron jadvallar. Excel dasturi. 9. Kompyuter tarmoqlari. Lokal va global tarmoqlar. Elektron pochta va

internet haqida tushuncha. Internet tarmoqlari asosida ishlash asoslari. 10. Zamonaviy kompyuterlarda masalalar echish texnologiyalari va

algoritmlash jaryonlari.

5

11. Dasturlash asoslari. Paskal dasturlash tili., asosiy tushunchalar, operatorlari, turli jarayonlar uchun dastur tuzish.

12. Kompyuter grafikasining asoslari. Grafik muharrirlar. 13. Amaliy matematik dasturlar paketi va ulardan amaliy masalalarni

echishda hamda ma’lumotlarni qayta ishlashda foydalanish. 14. Arxivator va antivirus dasturlari bilan ishlash.

Asosiy adabiyotlar: 1. Shafrin YU. Osnovi kompyuternoy texnologii. Spavochnik shkolnika. M,1998,

560ts 2. Figurnov V.E IBM RS dilya polzovatelya .M, Finants i statistika, 1990 3. Sipmson K. Effektivnaya rabota v Windows-95 sank-Peterburg,1997, 787 ts 4. Rahmonqulova S. I IBM RS kompyuterida ishlash_Toshkent, sharq, 1996. 5. BryabinV.M Programmnoe obespechenei VM. M, Nauka, 1988. 6. Ortiqov A. IBM RS kompyuteridan foydalanish. Toshkent, Qomus, 1992. 7. Vvedenie v Mikrosoft Windows-95. Moskva,1995 8. Aripov M. Internet va elektron pochta asoslari. T., Universitet, 2000. 9. Faysman A. Professeonalnoe programmirobaniya na yazike Paskal- M; Nauka,

1989 g. 10. V. N. Govoruxin, C. G. Tsibulin. Vvedenie matematicheskiy paket dlya vsex. -

Mir, 1997. 11. Proxorov G.V. Paket simvolnix vichisleniy Maple V. “Petit”, 1997.

Qo’shimcha adabiyotlar: 1. Volvachev A.K., Krisevich V. S. Programmirovanie na yazika Paskal dlya per-

sonalnix EC EBM- Minsk, Visshaya shkola, 1989 g. 2. Vasyukova N.D., Tyulyaeva V.V. Praktekum po osnovam programmirovaniya.

Yazik Paskal- M; Visshsya shkola, 1991 g. 3. Zuev E.A. Yazik programmiravaniya Turbo Paskal 6.0, 7.0- M; Radioi svyaz,

1993. 4. Aminov I. Paskal dasturlash tili. O'quv qullanma- SamDU, Samarqand, 1996 y. 5. Абрамов В.Г. и др. Введение в язык Паскаль, М.: Наука, 1988, - 320 стр. 6. Фаранов В.В. Программирование на персональных ЭВМ в среде Турбо-

Паскаль. 7. Aripov M. Internet va elektron pochta asoslari. T., Universitet, 2000. 8. Aminov I. “Informatika va informatsion texnologiyalar “ fanidan ma’ruzalar

matni. SamDU, - Samarqand, 2005 yil. 9. Aminov I. “Informatika va informatsion texnologiyalar “ fanidan amaliy

mashg’ulotlar. Uslubiy qo’llanma. SamDU, - Samarqand, 2006 yil. 10. Eshtemirov S. Elektron jadvallar. O’quv qo’llanma- Toshkent, “O’zbekiston”,

2006 yil 11. Manzon B.M. Maple V Power Edution. - “Filin”, 1998. 12. Proxorov G.V. Matamaticheskiy paket Maple V. Rukovodstva polzovatelya. –

Kaluga, Oblizdat, 1998. 13. Aminov I., Eshtemirov S., Nomozov F. “Informatika va informatsion texnolo-

giyalar “ fanidan laboratoriya mashg’ulotlar. Uslubiy qo’llanma. SamDU, - Samarqand, 2008 yil.

6

B-460100 –matematika va B-440200 – mexanika fanlari bakalavri ixtisoslikla-rii uchun «Informatika va dasturlash» fanidan

ISHCHI REJA Ma’ruza – 60 soat

№ Mavzu Ma'ruza Adabiyotlar I.Bob. Zamonaviy informatika va axborot tex-

nologiyalarining asosiy tushunchalari.

1. Kirish. Informatika va axborot texnologiyalarin-ing predmeti va asosiy masalalari. Informasiya va informasion jarayon tushunchasi. Axborotlarning o'lchov birliklari. Axborot va kompyuter texnolo-giyalari vositalari. Zamonaviy kompyuterlar, ularning turlari asosiy xarakteristikalari va qo'lla-nish sohalari.

2

[1, 2, 3, 4]

2. Sanoq sistemalari. Sanoq sistemalari bilan ishlash. Axborotlarni tasvirlash turlari va formalari. Axbo-rotlar-ni kompyuterda ikkilik sanoq sistemasida shaklida tasvirlash. Axborotlarni kodlash.

2

[1, 2, 3, 4]

II. Bob. Informatika va informasion texnolo-giyalar- ning asosiy texnik vositalari.

3. Kompyuterlarning texnik tarkibi va asosiy quril-malari: prosessor, displiy, klaviatura sistemali blok. Xotira qurilmalari, ularning turlari va vazifa-lari. Tashqi qurilmalar: adaptorlar, vinchester, CD-ROM, disk yurituvchilar. Disklar: yupqa, qattiq va optik. Printerlar: matirisali, struyinli va lazerli. Skaner. Sichqoncha.

2

[1, 2, 3, 4]

III. Komputerlarning dasturiy ta’minoti.

4. Dasturiy ta’minot. Operatsion tizimlar. Umumuiy ma'lumotlar va ularning turlari (MS-DOS, Norton Commander, Windows). Fayl, katolog tushunsha-lari. Disklar.

2

[1, 2, 3, 4]

5. Windows оpеrаtsiоn muhiti. Windows muhitining аsоsiy imkоniyatlаri. Windows ning аsоsiy elеmеntlаri, оynа, tuzilishi vа turlаri. Ishchi stol.

2 [1, 2, 3, 4]

6. Windows dа fаyllаr vа kаtаlоglаr bilаn ishlаsh. Disklаr bilаn ishlаsh. Windowsning asosiy dastur-lari.

2 [1, 2, 3, 4]

IV- Bob. Algoritmlash va dasturlash asoslari. 7. Masalalarni kompyuterda echish bosqichlari. Al-

goritm tushunchasi, xossalari va berilish usullari. Blok, sxema

2

[5, 6, 7, 8]

7

8. Algoritmlarning turlari: chiziqli va tarmoqlanuvchi jarayonlar uchun algoritmlar tuzish

2

[5, 6, 7, 8]

9. Takrorlanuvchi va murakkab jarayonlar uchun al-goritmlar tuzish

10. Dasturlash asoslari. Dasturlash tillari to'g'risida umumiy ma'lumotlar va asosiy tushunchalar. Tur-bo- Paskal dasturlash tizimi. Turbo-Paskal versiya-lari. Turbo-Paskal tizimining umuniy tuzilishi, asosiy menyulari va ishlash qoidalari.

2

[5, 6, 7, 8, 9]

11. Paskal tilining umumiy xarakterastilasi va asosiy tushunchalari. Paskal tilida miqdorlar va amallar. Standart funksiyalar. Ifoda ma'lumotlarning turlari: butun, haqiqiy va mantiqiy.

2

[5, 6, 7, 8, 9]

12. Paskal tilida dastur va uning umumiy tuzilishi. Dastur sarlavhasi. Dastur tanasi: nishonni tasvir-lash, o'zgaruvchilarni aniqlash, turlarni aniqlash, o'zgaruvchilarni aniqlash va operatorlar bo'limlari.

2

[5, 6, 7, 8, 9]

13. Paskal tilida operatorlar. Ta'minlash operatori: arifmetik, mantiqiy va satrli ta'minlash operatorla-ri.

2

[5, 6, 7, 8, 9]

14. Ma'lumotlarni kiritish va chiqarish (read, readln, write, eriteln) operatorlari. Tarkibiy (begin, …, end) operatorlari. Paskal tilida chiziqli dastur.

2

[5, 6, 7, 8, 9]

15. Tarmoqlanuvchi jarayonlarni dasturlash. O'tish, sharti va tanlash operatorlari.

2

[5, 6, 7, 8, 9]

16. Shartli operatorlar: to'liq va to'liqmas shakilari. 2 [5, 6, 7, 8, 9] 17. Tarmoqlanuvchi dastur tuzish. 2 [5, 6, 7, 8, 9] 18. Takrorlanuvchi jarayonlarni dasturlash. Siklik ja-

rayonlar va ularni shartli operator orqali dastur-lash. .

2

[5, 6, 7, 8, 9]

19. Sikl operatorlari: parametrli, sharti oldin qo'yilgan va sharti keyin qo'yilgan

2

[5, 6, 7, 8, 9]

20. Takrorlanuvchi jarayonlarni dasturlash 2 [5, 6, 7, 8, 9] 21. Ichma -ich joylashgan murakkab sikllar. 2 [5, 6, 7, 8, 9] 22. Paskal tilida ma'lumotlarning o'qzaruvchi turlari:

sanab o'tiladigan va chegaralangan turlar. Munta-zam turlar. Massivlar. Bir o’lchovli massivlar.

2

[5, 6, 7, 8, 9]

23. Ikki va ko’p o’lchovli masiblar. Massivlarni tavsif-lash operatori. Massivlarni tartiblash va saralash.

2 [5, 6, 7, 8, 9]

24. Foydalanuvchi qism dasturlari: proseduralar (pro-seduralar). Parametrli va parametrsiz qism dastut-lar. Qism dasturlarni tasvirlash. Qism dasturga murojoat qilish.

2

[5, 6, 7, 8, 9]

8

25. Foydalanuvchi qism dasturlari: funksiyalar (func-tion). Qism dastur parametrlari: qiymat-parametr-lari, o’zgaruvchi-parametrlar.

2 [5, 6, 7, 8, 9]

26. To'plamli turlar. Paskal tilida to'plamlar va ularni bilim top'lamturlarini berilishi. To'plamlar ustida amallar.

2

[5, 6, 7, 8]

27. Paskal tilida modullar. Modullarni kompinyasiya qilish. Turbo-Paskal tilining standart modullari.

2

[5, 6, 7, 8]

28. Crt moduli. Oynani, rangni va ovozini boshqarish. 2 [5, 6, 7, 8] 29. Paskal tilining grafik imkoniyatlari. Graph moduli.

Statik va dinamik tasvirlar. Ekranda klaviatura or-qali obektlarni harakatini va boshqarishni tashkil-lashtirish.

2

[5, 6, 7, 8]

30. Statik va dinamik tasvirlar. Ekranda kilaviatura orqali obektlarni harakatini va boshqarishni tash-killashtirish. Funksiyalar grafigini yasash.

2 [5, 6, 7, 8]

JAMI 60

Amaliyot – 74 soat

№ Mavzu amaliyot Adabiyotlar

1. Sanoq sistemalari. Sanoq sistemalarida ishlash. Axborotlarni kodlash.

2 [1, 2, 3, 4]

2. Bir sanoq sistemasidan boshqasiga o’tish 2 [1, 2, 3, 4] 3. Kompyuterlarning texnik tarkibi va asosiy quril-

malari: prosessor, displiy, klaviatura sistemali blok Xotira qurilmalari.Tashqi qurilmalar: adaptorlar, vinchester, CD-ROM, disk yurituvchilar. Disklar: yupqa, qattiq va optik. Printerlar. Skaner. Sich-qoncha.

2 [1, 2, 3, 4]


2 [1, 2, 3, 4]

5. Windows dа fаyllаr vа kаtаlоglаr bilаn ishlаsh. Disklаr bilаn ishlаsh. Windowsning asosiy dastur-lari.

2 [1, 2, 3, 4]

6. Algoritmlar turlari: chiziqli, tarmoqlanuvchi algoritmlar

2 [5, 6, 7, 8]

7. Algoritmlar turlari: takrorlanuvchi algoritmlar tuzish.

2 [5, 6, 7, 8]

8. Murakkab jarayonlar uchun algoritmlar tuzish 2 [5, 6, 7, 8]

9

9. Dasturlash asoslari. Dasturlash tillari to'g'risida umumiy ma'lumotlar va asosiy tushunchalar. Tur-bo- Paskal dasturlash tizimi. Turbo-Paskal tizimin-ing umuniy tuzilishi, asosiy menyulari va ishlash qoidalari.

2 [5, 6, 7, 8, 9]

10. Paskal tilining umumiy xarakterastilasi va asosiy tushunchalari. Paskal tilida miqdorlar va amallar.

2 [5, 6, 7, 8, 9]

11. Standart funksiyalar. 2 [5, 6, 7, 8, 9]

12. Ifoda ma'lumotlarning turlari: butun, haqiqiy va mantiqiy.

2 [5, 6, 7, 8, 9]

13. Dastur sarlavhasi. Dastur tanasi: nishonni tasvir-lash, o'zgaruvchilarni aniqlash, turlarni aniqlash, o'zgaruvchilarni aniqlash va operatorlar bo'limlari.

2

[5, 6, 7, 8, 9]

14. Paskal tilida operatorlar. Ta'minlash operatori: arifmetik, mantiqiy va satrli ta'minlash operatorlar.

2 [5, 6, 7, 8, 9]

15. Ma'lumotlarni kiritish va chiqarish (read, readln, write, eriteln) operatorlari.

2 [5, 6, 7, 8, 9]

16. Tarkibiy (begin, …, end) operatorlari. Paskal tilida chiziqli dastur.

2 [5, 6, 7, 8, 9]


2 [5, 6, 7, 8, 9]

18. Shartli operatorlar: to'liq va to'liqmas shakilari.

Tarmoqlanuvchi dastur tuzish.

2 [5, 6, 7, 8, 9]

19. Takrorlanuvchi jarayonlarni dasturlash. 2 [5, 6, 7, 8, 9]

20. Siklik jarayonlar va ularni shartli operator orqali dasturlash.

2 [5, 6, 7, 8, 9]

21. Sikl operatorlari: parametrli, sharti oldin qo'yilgan va sharti keyin qo'yilgan.

2 [5, 6, 7, 8, 9]

22. Takrorlanuvchi jarayonlarni dasturlash. 2 [5, 6, 7, 8, 9]

23. Iterasion siklik jarayonlarni dasturlash. Ichma -ich joylashgan murakkab sikllar.

2

[5, 6, 7, 8, 9]

24. Muntazam turlar. Massivlar. Bir o’lchovli massiv-lar.

2 [5, 6, 7, 8, 9]

10

25. Ikki va ko’p o’lchovli masiblar. 2 [5, 6, 7, 8, 9]

26. Massivlarni tavsiflash operatori. Massivlarni tartiblash va saralash.

2 [5, 6, 7, 8, 9]

27. Foydalanuvchi qism dasturlari: proseduralar (proseduralar). Parametrli va parametrsiz qism dastutlar. Qism dasturlarni tasvirlash. Qism das-turga murojoat qilish.

2

[5, 6, 7, 8, 9]

28. Foydalanuvchi qism dasturlari: funksiya-lar(function).

2 [5, 6, 7, 8, 9]

29. Functiondan foydalanib dastur tuzish 2 [5, 6, 7, 8, 9]

30. To'plamli turlar. Paskal tilida to'plamlar va ularni bilim top'lamturlarini berilishi. To'plamlar ustida amallar.

2 [5, 6, 7, 8]

31. Paskal tilida satrlar bilan ishlash funksiyalari. 2 [5, 6, 7, 8, 9]

32. Paskal tilida satrlar bilan ishlash proceduralari. 2 [5, 6, 7, 8, 9]

33. Paskal tilida modullar. Modullarni kompinyasiya qilish. Turbo-Paskal tilining standart modullari. Crt moduli. Oynani, rangni va ovozini boshqarish.

2

[5, 6, 7, 8]

34. Paskal tilining grafik imkoniyatlari. Graph moduli. Statik va dinamik tasvirlar.

2

[5, 6, 7, 8] 35. Ekranda klaviatura orqali obektlarni harakatini va

boshqarishni tashkillashtirish.

2

[5, 6, 7, 8] 36. Statik va dinamik tasvirlar. Ekranda kilaviatura

orqali obektlarni harakatini va boshqarishni tash-killashtirish

2 [5, 6, 7, 8]

37. Funksiyalar grafigini yasash. 2 [5, 6, 7, 8]

JAMI 74

11

Adabiyotlar 1. Shafrin Yu. Osnovi kompyuternoy texnologii. Uchebnoi posobie- M: 1997, -

560 b. 2. Raxmanqulova S.I. IBM PC shaxsiy kompyuterda ishlash.- T:, NMK "Sharq"-

INSTAR, 1996 y. 3. Figurnov V. E. IBM PC dlya pozovatelya. - M; Finantsi i statistika, 1990 g. 4. Ortiqov A., Mamatqulov A. IBM PC kompyuteridan foydalanish.- Toshkent,

"Qonis" 1992 y. 5. Volvachev A.K., Krisevich V. S. Programmirovanie na yazika Paskal dlya per-



1993. 8. Faysman A. Professeonalnoe programmirobaniya na yazike Paskal- M; Nauka,

1989 g. 9. Aminov I. Paskal dasturlash tili. O'quv qullanma- SamDU, Samarqand, 1996 y. 10. Aminov I.B. Informatika va informatsion texnologiyalar. Ma’ruzalar matni.

2005 yil. SamDU. 11. Aminov I.B. S.Eshtemirov, F.Nomozov. Informatika va informatsion texnolo-

giyalar fanidan laboratoriya ishlari. Uslubiy qo’llanma. SamDU, Samarqand, 2008 yil.

12

SamDU MEXANIKA-MATEMATIKA FAKULTETI «Axborotlashtirish texnologiyalari» kafedrasi

«Informatika» fani bo’yicha reyting nazoratlari GRAFIGI

Ta’lim yo’nalishi: Mexanika (1-kurs) Umumiy o’quv soati - 144, shundan ma’ruza - 32 soat, amaliyot - 32, mustaqil ish - 80 soat.

2010-2011 o’quv yili II -semestr

Ishchi o’quv dasturidagi

mavzular tar-tib raqami

Umumiy soat

Bah

olas

h tu

ri

Nazorat shakli

Ball

Muddati

(hafta)

Ma’

ruza

Am

al.m

ashђ

ulot

Laba

roto

riya

Mus

taqi

l ish

Jam

i

Mak

s. ba

ll

Sara

l. ba

ll

1-8

Mavzu bo’yicha referat

16

16

40

72

1-JB

1-MB

Nazorat ishi, davomat, uy ishi, laborato-riya ishi

Himoya

17

dekabr

1-hafta

ON Test 17

9-16

Amaliy topshiriqlar

16

16

40

72

2-JB

2-MB

Nazorat va laboratoriya ishi,

uy ishi

Himoya

18

yanvar

4-hafta

Jami 32 32 80 144 ON Test 18

70 39

YaN Yozma ish 30 fevral jadval

asosida 100 55

13

SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI MEXANIKA-MATEMATIKA FAKULTETI

«Axborotlashtirish texnologiyalari» kafedrasi «Informatika va dasturlash» fani bo’yicha reyting nazoratlari

GRAFIGI Ta’lim yo’nalishi: Matematika (1-kurs)

Umumiy o’quv soati-114, shundan ma’ruza-32 soat, amaliyot -40, mustaqil ish- 44 soat. 2010-2011 o’quv yili I-semestr



Umumiy soat

Bah

olas

h tu

ri

Nazorat shakli

Ball

Muddati

(hafta)

Ma’

ruza

Am

al.m

ashђ

ulot

Laba

roto

riya

Mus

taqi

l ish

Jam

i

Mak

s. ba

ll

Sara

l. ba

ll

17-24


16

20

40

76

1-JB

1-MB


Himoya

17

dekabr

1-hafta

ON Test 17

25-32

Amaliy topshiriqlar

16

20

40

76

2-JB

2-MB


uy ishi

Himoya

18

yanvar

4-hafta

Jami 32 40 80 152 ON Test 18

70 39

YaN Yozma ish 30 iyun jadval

asosida 100 55

14

SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI MEXANIKA-MATEMATIKA FAKULTETI «Axborotlashtirish texnologiyalari» kafedrasi

«Informatika va dasturlash» fani bo’yicha reyting nazoratlari GRAFIGI

Ta’lim yo’nalishi: Matematika (1-kurs) Umumiy o’quv soati-112, shundan ma’ruza-28 soat, amaliyot -34, mustaqil ish- 44 soat.

2010-2011 o’quv yili 2-semestr



Umumiy soat

Bah

olas

h tu

ri

Nazorat shakli

Ball

Muddati

(hafta)

Ma’

ruza

Am

al.m

ashђ

ulot

Laba

roto

riya

Mus

taqi

l ish

Jam

i

Mak

s. ba

ll

Sara

l. ba

ll

17-23


14

16

40

70

1-JB

1-MB


Himoya

17

aprel

1-hafta

ON Test 17

24-30

Amaliy topshiriqlar

14

18

40

72

2-JB

2-MB


uy ishi

Himoya

18

may

4-hafta

Jami 28 34 80 142 ON Test 18

70 39

YaN Yozma ish 30 iyun jadval

asosida 100 55

15

SamDU MEXANIKA-MATEMATIKA FAKULTETI «Axborotlashtirish texnologiyalari» kafedrasi

«Informatika » fani bo’yicha reyting nazoratlari GRAFIGI

Ta’lim yo’nalishi: Mexanika (1-kurs) Umumiy o’quv soati - 144, shundan ma’ruza – 32 soat, amaliyot - 32, mustaqil ish - 80 soat.

2010-2011 o’quv yili I-semestr

Ishchi o’quv dasturidagi mavzular

tartib raqami

Umumiy soat

Bah

olas

h tu

ri

Nazorat shakli

Ball

Muddati

(hafta)

Ma’

ruza

Am

al.m

ashђ

ulot

Laba

roto

riya

Mus

taqi

l ish

Jam

i

Mak

s. ba

ll

Sara

l. ba

ll

1-8


16

16

40

72

1-JB

1-MB


Himoya

17

dekabr

1-hafta

ON Test 17

9-16

Amaliy topshiriqlar

16

16

40

72

2-JB

2-MB


uy ishi

Himoya

18

yanvar

4-hafta

Jami 32 32 80 144 ON Test 18

70 39

YaN Yozma ish 30 fevral jadval

asosida 100 55

16

Samarqand davlat universiteti mexanika-matematika fakulteti «Axborotlashtiish texnologiyalari» kafedrasi

«Informatika va dasturlash» fanidan talabalar bilimini reyting asosida BAHOLASH MEZONLARI

Matematika va mexanika ta’lim yo’nalishlari (1-kurs) Joriy nazoratlarni baholash mezonlari

№ Baxolanadigan ish turi Jami 1-Jb 2-Jb

35 17 18 1. Darsdagi faollik 12 6 6 2. Nazorat ishi 6 3 3 3. Uy vazifasi 6 3 3 4. Mustaqil ish 7 3 4 5. Davomat 4 2 2

Oraliq nazoratlarni baholash mezonlari

№ Baxolanadigan ish turi Jami 1-Ob 2-Ob

35 17 18 1. Test savollari 25 12 13 2. Mustaqil ish (referat) 10 5 5

Yakuniy nazoratlarni baholash mezonlari

№ Baxolanadigan ish turi (yozma ish)

Jami

30 1. 1-nazariy savol 6 2. 2-nazariy savol 6 3. 3-nazariy savol 6 4. 4-amaliy misol 6 5. 5-amaliy misol 6

17

SamDU mexanika-matematika fakulteti matematika yo’nalishi 1-kurs talaba-lari uchun “Informatika va dasturlash” fanidan

Kalendar ish reja

№ Mavzu Reja bo’yicha

Amalda Izoh

1. Kirish. Informatika va axborot texnologiya-larining predmeti va asosiy masalalari. In-formasiya va informasion jarayon tushun-chasi. Axborotlarning o'lchov birliklari. Ax-borot va kompyuter texnologiyalari vosita-lari, ularning turlari asosiy xarakteristikalari va qo'llanish sohalari.

2. Sanoq sistemalari. Sanoq sistemalari bilan ishlash. Axborotlarni tasvirlash turlari va formalari. Axborotlar-ni kompyuterda ikkilik sanoq sistemasida shaklida tasvirlash. Axborotlarni kodlash.

3. Kompyuterlarning texnik tarkibi va asosiy qurilmalari: prosessor, displiy, klaviatura sistemali blok. Xotira qurilmalari, ularning turlari va vazifalari. Tashqi qurilmalar: adaptorlar, vinchester, CD-ROM, disk yurituvchilar. Disklar: yupqa, qattiq va optik. Printerlar: matirisali, struyinli va lazerli. Skaner. Sichqoncha.

4. Dasturiy ta’minot. Operatsion tizimlar. Umumuiy ma'lumotlar va ularning turlari (MS-DOS, Norton Commander, Windows). Fayl, katolog tushunshalari. Disklar.


6. Windows dа fаyllаr vа kаtаlоglаr bilаn ishlаsh. Disklаr bilаn ishlаsh. Windowsning asosiy dasturlari.

7. Masalalarni kompyuterda echish bosqichlari. Algoritm tushunchasi, xossalari va berilish usullari. Blok, sxema

18

8. Algoritmlarning turlari: chiziqli va tarmoqlanuvchi jarayonlar uchun algoritmlar tuzish

9. Takrorlanuvchi va murakkab jarayonlar uchun algoritmlar tuzish

10. Dasturlash asoslari. Dasturlash tillari to'g'risida umumiy ma'lumotlar va asosiy tushunchalar. Turbo- Paskal dasturlash tizimi. Turbo-Paskal versiyalari. Turbo-Paskal tizimining umuniy tuzilishi, asosiy menyulari va ishlash qoidalari.

11. Paskal tilining umumiy xarakterastilasi va asosiy tushunchalari. Paskal tilida miqdorlar va amallar. Standart funksiyalar. Ifoda ma'lumotlarning turlari: butun, haqiqiy va mantiqiy.

12. Paskal tilida operatorlar. Ta'minlash operatori: arifmetik, mantiqiy va satrli ta'minlash operatorlari.

13. Ma'lumotlarni kiritish va chiqarish (read, readln, write, eriteln) operatorlari. Tarkibiy (begin, …, end) operatorlari. Paskal tilida chiziqli dastur.


15. Shartli operatorlar: to'liq va to'liqmas shaki-lari.

16. Tarmoqlanuvchi dastur tuzish. 17. Takrorlanuvchi jarayonlarni dasturlash.

Siklik jarayonlar va ularni shartli operator orqali dasturlash. .

18. Sikl operatorlari: parametrli, sharti oldin qo'yilgan va sharti keyin qo'yilgan

19. Takrorlanuvchi jarayonlarni dasturlash 20. Ichma -ich joylashgan murakkab sikllar. 21. Paskal tilida ma'lumotlarning o'qzaruvchi

19

turlari: sanab o'tiladigan va chegaralangan turlar. Muntazam turlar. Massivlar. Bir o’lchovli massivlar.

22. Ikki va ko’p o’lchovli masiblar. Massivlarni tavsiflash operatori. Massivlarni tartiblash va saralash.

23. Foydalanuvchi qism dasturlari: proseduralar (proseduralar). Parametrli va parametrsiz qism dastutlar. Qism dasturlarni tasvirlash. Qism dasturga murojoat qilish.

24. Foydalanuvchi qism dasturlari: funksiyalar(function). Qism dastur parametrlari: qiymat-parametrlari, o’zgaruvchi-parametrlar, ixtiyoriy tur parametrlari.

25. To'plamli turlar. Paskal tilida to'plamlar va ularni bilim top'lamturlarini berilishi. To'plamlar ustida amallar

26. Turbo Paskal tilining qo’shimcha imkoniyatlati. Satrli ma’lumotlat bilan ishlash funksiya va proseduralari.

27. Paskal tilida modullar. Modullarni kompinyasiya qilish. Turbo-Paskal tilining standart modullari. Crt moduli. Oynani, rangni va ovozini boshqarish.

28. Paskal tilining grafik imkoniyatlari. Graph moduli. Statik va dinamik tasvirlar. Ekranda klaviatura orqali obektlarni harakatini va boshqarishni tashkillashtirish.

29. Statik va dinamik tasvirlar. Ekranda kilaviatura orqali obektlarni harakatini va boshqarishni tashkillashtirish.

30. Funksiyalar grafigini yasash.

20

“Informatika va dasturlash” fanidan ma’ruza matni, ma’ruza matni ishlanmasi,

xronologik xarita

21

1-bob. Zamonaviy informatika va axborot texnologiyalarining asosiy tushun-chalari

1-ma’ruza

Mavzu: Kirish. Informatika va informatsion texnologiyalarning asosiy tu-shunchalari, rivojlanish tarixi va axborotlashgan jamiyat taraqqiyotidagi roli

Reja: 1. Informatika to’g’risida ma’lumotlar. 2. Informatika fanining predmeti. 3. Informatikaning asosiy qismlari. 4. Informatika va HT ning rivojlanish tarixi. Darsning maqsadi: 1.Talabalarda informatika to’g’risida bumumiy va asosiy tushunchalarni hi-

sil qilish. 2. Informatika va informatsion jarayon to’g’risida tasavvurga ega bo’lish. 3. Informatika va HT ning rivojlanish tarixi bo’yicha ma’lumotga ega

bo’lish. Tayanch iboralar: informatika, dokumentalistika, informasion texnologiya,

mexanik mashina, elektron hisoblash mashinasi, EHM avlodlari. Dars o‘tish vositalari: sinf doskasi, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ma‘ruza

matnlari, komputer, Power Point dasturi, ma‘ruza bo‘yicha slaydlar. Dars o‘tish usuli: namoyish dasturiy vositalat ishtirokida, jonli muloqotli

ma‘ruza . Darsning xrono xaritasi – 80 minut. Tashkiliy qism: xonaning tozaligi, jihozlanikishi, sanitariya holati. Talaba-

larning davomati– 2 minut. Talabalar bilimini baholash: o‘tilgan mavzuni qisqacha takrorlash, tala-

bala bilan savol javob o‘tkazish - 10 minut. Yangi mavzu bayoni - 55 minut. Mavzuni o’zlashtirish darajasini aniqlash va mustahkamlash – 10 minut. Sinov savollari – 5 minut. Uyga vazifa berish – 3 minut.

Ma‘ruza bayoni Informatika to’g’risida gap ketganda, har bir kishi qandaydir axborotlar ha-

qida fikr borayotganligini va bu axborotlar nimagadir yoki kimgadir tegishli ekan-ligini tushunadi. Bu axborotlar qayerdan olingan, qanday saqlangan va ularni man-bai qayerda ekanligi ko’pchilikni qiziqtirishi mumkin.

Qadimda insonlar, qog’oz mavjud bo’lmagan vaqtlarda, o’sha davrga te-gishli ma’lumotlarni toshlarga, daraxt barglariga, gildan (loydan) yasalgan tablichkalarga yozib qoldirishgan. Bu ma’lumotlar esa cherkovlarda yoki ibodat-xonalarda saqlangan. Shuning uchun xam bu ma’lumotlarga ega bo’lish, ularni o’rganish hammaga ham nasib qilavermagan. O’qishni yoki yozishni bilmagan kishilar ulardan foydalana olishmagan.

Vaqt o’tishi bilan insonlar o’zgardi, jamiyatning tuzumi o’zgardi. Jamiyat-da o’qimishli kishilar ko’paydi. Yangidan-yangi axborotlar hosil bo’ldi. Bu axbo-

22

rotlarni ko’paytirish va ularni barcha qiziquvchi kishilarga tarqatish muammosi hosil bo’ldi. Axborotlarni tarqatish vositasi sifatida asosan kitoblardan, rasmlardan va hokazolardan foydalanila boshlandi. Chop etilgan kitoblardan yoki rasmlardan kishilar jamiyatda ro’y berayotgan o’zgarishlar, yangiliklar va voqyealar to’g’risida axborotlarga ega bo’lishdi.

Yillar o’tishi bilan hosil bo’ladigan axborotlar hajmi ortdi. Axborotlarni yig’ish, qayta ishlash va tarqatish uchun nashriyotlar, tipografiyalar qurildi, ya’ni informasion sanoatga asos solindi.

Ko’plab tirajda chop etilayotgan kitoblar, gazeta va jurnallar kishilarni katta hajmdagi axborotlardan xabardor qilib turishdi.

Matbuot bilan birgalikda radio, keyinchalik esa televedeniya axbo-rotlarni uzatish vositasi bo’lib qoldi.

Axborot tushunchasi nimani anglatadi? Qadimgi Gresiyada bu termin “ko’rinishni berish”, “tasavvurlash” ma’nosida tushunilgan.

Ko’rinishni berish – bu rasmlar orqali konstruktorlik g’oyalarni hosil qi-lish, kinofilmlar yaratish, gramplastinkalar ishlab chikish va hakozalardan iborat. Insonlarning kuzatish natijalari va egallagan bilimlarini bir ko’rinishdan boshqa ko’rinishga o’tkazilishi-bu axborotlarni qabul qilish yoki saqlash va ishlash uchun juda qulaydir.

Tavsiflash– buni modellashtirish yoki model yasash ma’nosida tushunish mumkin. Bu qanaqa model, u qanday ko’rinishda ifodalanganligi qo’yilgan aniq masalaga, uning tiliga va usuliga bog’liq bo’ladi.

Masalan, fizik fotoplastistinka elementar zarrachalarining qoldirgan trayektoriyasini o’rgana turib, formula va tenglamalardan iborat matematik model-ni yaratadi, ruxshunos esa insonlarni turli vaziyatlardagi holatlarini tavsiflovchi model hosil qiladi.

Har bir inson o’zining ish faoliyati davomida u yoki bu ko’rinishda model-lashtirish bilan yoki kelayotgan, chiqayotgan axborotlarni tasvirlash bilan shug’ullanishadi.

XX asrda fan- texnikaning va sanoatning rivojlanishi natijasida hosil bo’ladigan va saqlanadigan axborotlar hajmi shu darajada ortib ketdiki, natijada ularning hammasini insonlar qabul qilishi, saqlashi va qayta ishlashi mumkin bo’lmay qoldi.

Hosil bo’layotgan axborotlarni sinflarga bo’lish, saqlash, axborot-larni ha-rakatlanish qonuniyatini yaratish muammosi hosil bo’ldi. Bu muammoni hal qilish uchun olib borilgan izlanishlar natijasi sifatida informatika deb atalmish fan paydo bo’ldi. Boshlang’ich bosqichda informa-tika kutubxona ishining bazasi hisoblan-gan va ko’p yillar yordamida uni mukammallashtirish nazariyasi va amaliyoti bilan shug’ullanib kelgan.

Informatika o’rganilayotgan obyekt va u to’g’risidagi bilimlar oralig’idan joy egallab qoladi. Haqiqatan ham, inson atrof muhitni o’rgana turib, axborot ola-di, uni biron narsaga belgilab, yozib yoki saqlab qo’yadi. Axborot tashuvchi sifati-da adabiyot, magnit lentalar, kartalar, sxemalar ishlatilishi mumkin. Axborotlarni qayta ishlash orqali, bizni o’rab turgan dunyo to’g’risida bilimga ega bo’lamiz, na-

23

tijada yangi izlanish usullarini yaratish, yangi axborotlarga ega bo’lish, ularni saq-lash, qayta ishlash va hokazo imkoniyatlar hosil bo’ladi.

izlanish va tasavvurlash usuli Obyektlar ma’lumotlar Belgi axborotlarni yig’ish va qayta ishlash usullari Axborotlarni yig’ish, saqlash, qayta ishlash va tasvirlashning samarali usul-

larini yaratish informatikaning asosiy maqsadlaridan biri bo’lib qoldi. Asrimizning 50-yillarigacha masalaning bunday qo’yilishi haqiqat bo’lib, axborotlarni yig’ish va qayta ishlash usullari bo’yicha umumiylik yo’qdek edi. Tibbiyotda, geografiya-da, fizikada, filosofiyada va boshqa sohalarda axborotlarni yig’ish va qayta ish-lashda bog’liqlik yo’q edi. Ko’pchiliklarning fikricha matematika bilan fizika, xi-miya bilan tibbiyot o’rtasida bog’liqlik borligi tan olinar edi. Kompyuterlarning paydo bo’lishi bilan bu holat tezlik bilan sezilarli darajada o’zgardi.

Ko’pchilikka ma’lumki, birinchi EHM (elektron hisoblash mashina-lari) atom fizikasida, uchish va raketa texnikasida hisoblash ishlarini bajarish uchun ya-ratilgan. Keyinchalik ularni boshqa sohalarda: qishloq xo’jaligida, sanoatda, bosh-qarish sistemasida, tibbiyotda, o’quv jarayonlarida va hokazolarda qo’llanilishi yangi sanoat sohasi – axborotlarni elektron qayta ishlash usullari va vositalari sohasi yaratilishiga va uni tez sur’atlar bilan rivojlanishiga asos bo’ldi.

Yangi elektron hisoblash mashinalari, ular bilan muloqot qilish-ning yangi vositalari va usullari yaratildi. Hisoblash texnikalari ishlab chiqa-radigan sanoat korxonalari qurildi. Birinchi EHM lari hisoblash masalalarini yechish uchun yara-tilgan, keyinchalik sonli, matnli, grafik va boshqa axborotlarni ham qayta ishlov-chi kompyuterlar yaratila boshlandi.

Hisoblash texnikasi barcha sohalarda o’zining samaradorligini, keng im-koniyatli ekanligini va qulayligini ko’rsatdi.

Kompyuter va ular bilan muloqot qilish usullarini va metod-larining rivoj-lanishi natijasida, ularning qo’llanilish sohalari ken-gayib bormoqda.

Hozirgi kunda kompyuterlar barcha sohalarda, shu jumladan sanoatda, qishloq xo’jaligida, ishlab chiqarishning barcha tarmoqlarida, fan texni-kada, tib-biyotda, o’quv jarayonlarida keng qo’llanilib kelinmoqda.

Informatika nima? Agar u bizni o’rab turgan borliq to’g’risidagi axborot-larni yig’ish va qayta ishlashdan iborat bo’lsa, u holda uni ximiyadan, biologiya-dan va boshqa fanlardan qanday ajratish mumkin. Balki boshqa barcha fanlar un-ing asosiy tarkibiy qismidir? Yo’q, informatika hyech qanday fanni na ximiyani, na fizikani na tibbiyotni va boshqalarni o’z ichiga olmaydi. Lekin ularning har biri bilan juda ko’p umumiylikka ega. U boshqa fanlarga yordam berish uchun yaratil-gan, ya’ni matematika fani bilan birgalikda ularni axborotlarni saqlash, uzatish, tekshirish va qayta ishlash usullari bilan ta’minlaydi. Haqiqatdan ham, tajriba o’tkazish jarayonida olimlar turli xil vositalar yordamida axborotga ega bo’lishadi,

24

uni saq-laydi, qayta ishlaydi va lozim bo’lsa undan boshqa jarayonlar uchun ham foydalanadi.

Axborotlarni qabul qilish, yozish, saqlash va qayta ishlash maxsus algorit-mlar orqali amalga oshiriladi. Olingan natijalar tahlil qilingandan keyin kerakli xu-losaga kelinadi. Biz hozir abstrakt tajriba haqida so’z yuritayapmiz. Aslida esa u fizik, geografik, ximik va boshqa tajriba bo’lishi mumkin. Datchiklar ma’lumotlarni to’g’ridan to’g’ri kompyuterga uzatishi mumkin yoki laborant as-bob ko’rsatkichini avval daftarga yozib olib, so’ngra uni kompyuterga kiritadi. Asosiysi ma’lumotlarni xotira qurilmasiga yozish, saqlash mumkin va qayta ish-lash uchun esa algoritmi mavjud bo’lishi kerak.

Ma’lumotlarni qayta ishlash tajribaning asosiy ajralmas qismi hisoblanadi. Axborotlarni qayta ishlash algoritmlari olimlar va mutaxassislar tomonidan tayyor-lanadi. Dastur tuzuvchilar bilan birgalikda ular kompyuter uchun ma’lumotlarni qayta ishlovchi dasturlar tuzishadi. Algoritmlar yaratish va ular asosida kompyuter uchun dastur tuzish – ana shu bosqichning eng asosiysi hisoblanadi.

Keyingi bosqichda tekshirish uchun ma’lumotlarni qulay ko’rinishda ifoda-lash va chiqarish dasturlaridan foydalaniladi. (grafiklar qurish, jadvallar yaratish, ishchi rasmlarni tasvirlash chizish va hokazo). Ma’lumki, bunday dasturlar aniq sohaga mo’ljallanmagan va ular yetarlicha universal hisoblanadi.

Amaliyot shu narsani ko’rsatdiki, kompyuterlardan foydalanish natijasida ishlab chiqarishda va fan texnikada mehnat samaradorligi orta-di, ilmiy-texnik progressga juda kuchli ta’sir etadi.

Kompyuterlarning rivojlanishida asosan uchta bosqichni ajratish mumkin: hisoblash, umumiy informasion va intellektual. Fan va texnologiya hozirgi vaqtda uchinchi bosqichda, ya’ni mashina intelektuali-ning rivojlanish bo’sag’asida turibdi.

Mashina intellekti hayotga aqliy mehnat kishilari bajaradigan ishlarni baja-ruvchi kompyuterlar ko’rinishida kirib bormoqda.

Yangi mashianalar ishlab chiqiladi, ko’plab mukammal dasturlar yaratiladi, mashina intellekti o’sadi, ya’ni bizni o’rab turgan olamni anglash va tekshirish uchun imkoniyatlar hosil bo’ladi.

Zamonaviy informatikani quyidagi 3 yo’nalishi tashkil etadi: 1) Axborotlarni avtomatik yig’ish, saqlash, ishlash va uzatish usullari

va algoritmlarini yaratish; 2) Axborotlarni qayta ishlash, tasavvurlash usullari va algo-ritmlarini

yaratish. 3) Yuqoridagi ikkita yo’nalishni rivojlantirish uchun elektron hisob-

lash mashinalari va texnologiyalarni yaratish. Ingliz tilida informatika so’zining sinonimi computerscieni (hisoblash

fani) bo’lib, u informatikaning predmetini to’la yorita olmaydi. Informatika ter-mini bizga fransuz tilidan kelgan bo’lib, kompyuterlar va ularni qo’llanilishi haqi-dagi fanni anglatadi.

Hisoblash texnikasining rivojolanish tarixi. Qadim zamonlardan beri insonlar o’z mehnatini yengillashtirishga, avto-

matlashtirishga yoki mexanizasiyalashtirishga harakat qilishgan. Bu harakatlarning

25

barchasi jismoniy kuchlarga yoki mehnatga qaratilgan bo’lib, insonlar aqliy ish faoliyatida hyech qanday mexanizasiyadan (texnikadan) foydalanishga ehtiyoj sezmaganlar. Ilm-fanning va jamiyatning rivoj-lanishi natijasida katta hajmdagi axborotlarni qayta ishlashga yoki murakkab ko’rinishdagi arifmetik amallarni baja-rishga zarurat tug’ildi, ya’ni murakkab hisoblash jarayonlarini bajarish uchun max-sus texnik vosi-talar yaratishga ehtiyoj sezildi.

Tarixda birinchi hisoblash texnikasining yaratilishi fransuz filosofi, yozuv-chisi, matematigi va fizigi Blez Paskal nomi bilan bog’langan. U 1641 yilda qo’shish va ayirish amallarini bajaradigan mexanik hisoblagichni yaratdi.

1673 yilda mashhur nemes olimi Gorfrid Leybnis to’rt arifmetik amalni ba-jaradigan hisoblash mashinasini qurdi. G.Leybnis yaratgan mashinaning asosiy mexanizmlari XX asrning o’rtalarigacha ham ba’zi bir mashinalarda qo’llanilib ke-lindi. Leybnis yaratgan mashina turiga, ko’paytirish amalni ko’p martalab qo’shish, bo’lish amalini ko’p martalab ayirish kabi bajaradigan barcha mashina-larni, shu jumladan birinchi EHM larini kiritish mumkin. Bu mashinalarning eng asosiy xususiyati insonlarga nisbatan hisoblashlarni juda yuqori aniqlikda va tez-likda amalga oshirishdan iborat edi. Bu mashinalarning yaratilishi insonlarning in-tel-lektual faoliyatini mexanizasiyalashtirish mumkinligini namoyish qildi.

Hisoblash mashinalarini yaratish va ularni mukammaltirish fan- texnikan-ing asosiy muammolaridan biriga aylandi.

Birinchi hisoblash mashinalarining paydo bo’lishi va ularga bo’lgan talabn-ing oshishi, ularni yaratilish texnologiyasini mukammaltirish ishla-rini tezlatib yu-bordi. 1821 yil Tomas degan konstruktor hisoblash vosita-larini ko’plab ishlab chiqarishni yo’lga qo’ydi va bu asboblar arifmo-metrlar deb atala boshlandi.

Arifmometrlar boshqa mashinalarga nisbatan yuqori hisoblash tezligiga ega bo’lib, ikkita sakkiz raqamli sonlarni 18 sekundda ko’paytirish imkoniga ega bo’lgan.

XX asrda ko’plab hisoblash vositalari yaratildi, ularning ishonchliligi, hi-soblash aniqligi va tezligi, ular bilan muloqot qilish imkoniyatlari oshirildi.

Hisoblash mashinalarini mukammallashtirishda va yaratishda rus olimla-rining ham xizmatlari beqiyosdir. XVIII asr oxirlarida Ye.Yakobsonning mashinasi tayyorlandi, 1828 yilda Slobodskiy F.M. hisoblash vositasini yaratdi, 1846 yilda Kummer, P.L.Chebыshev mashinalari yaratildi. Peterburglik injener V.Odner to-monidan yaratilgan tishli arifmometr hisoblash texnikasining rivojlanishida muhim rol o’ynadi.

1873 yildan boshlab ishlab chiqarila boshlangan bunday asboblar, shuncha-lik mukammal tuzilishga ega bo’lib, ko’p yillar davomida o’zgarishsiz qo’llanib kelindi.

Bunday hisoblash mashinalari insonlarning hisoblash ishlarini yengillashti-rishi bilan birga, ularsiz mashina hisoblash ishlarini bajara olmas ham edi.

XIX asrning boshlarida ingliz matematigi Charlz Bebbdj prinsipial yangi turdagi hisoblash mashinasining asosini yaratdi va uning asosiy holatlari (xusu-siyatlari)ni bayon qilib berdi:

1. Mashina raqamli axborotlarni saqlash uchun “ombor”ga ega bo’lishi kerak (hozirgi kompyuterlarda bu xotira qurilmasi).

26

2. Mashinada “ombor”dan olingan sonlar ustida amallar bajaruvchi qurilma mavjud bo’lishi kerak (Zamonaviy kompyuterlarda bu arifmetik qu-rilma hisoblanadi).

3. Mashinada amallarning bajarilishi ketma-ketligini boshqa-ruvchi qurilma, ya’ni boshqarish qurilmasi bo’lishi kerak.

Mashinada boshlang’ich ma’lumotlarni kiritish va hosil bo’lgan natijalarni chiqaruvchi qurilmalari, ya’ni kiritish – chiqarish qurilmalari mavjud

Bundan 150 yil ilgari surilgan bu g’oyalarni XIX asrda ro’yobga chiqa-rib bo’lmagan bo’lsada, lekin zamonaviy kompyuterlarda bularning barchasi o’z aksi-ni topgan. Bebbedj mexanik arifmometrlar asosida shunday turdagi mashinalarni yaratishga harakat qilgan. Lekin mexanizmlarning yo’qligi va juda qimmatligi tu-fayli bu ishni oxiriga yetkaza olmadi.

XX asrning 40-50 yillarida elektronika, avtomatika va matematik mantiq sohasida juda katta yutuqlarga erishildi, ya’ni birinchi elektron hisoblash mashina-lari yaratildi.

1944 yilda amerikalik fizik G.Ayken loyihasi asosida avtomatik hisoblash mashinasi Mark-1 ni yaratish bo’yicha ishlar tugallandi. Bu mashinada asosan elektron mexanizmlardan foydalanilgan. Katta hajmga va og’irlikka ega bo’lgan bu mashina bor yo’g’i 10 ta arifmometr kuchiga ega edi. Ishlash tezligining va imko-niyat darajasining pastligi tufayli bu mashinadan amaliyotda foydalanish mumkin bo’lmadi.

Releli mashinalarning ishlash tezligining pastligi tufayli ular hisoblash ish-lashlarini avtomatlashtirish ishida unchalik muhim o’rinni egallamadi. Lekin fa-qatgina elektronika hisoblash texnikasiga, oldingi yaratilgan elementlarga nisbatan juda yuqori tezlikda sifatli ishlash imkoniyatini yaratdi. Elektron sxemalar asosida yaratilgan hisoblash mashinalari, hisoblash texnikasini yaratishda yangi yo’nalishlarni ochib berdi. Bu mashinalar elektron hisoblash mashinalari (EHM) deb atala boshlandi.

1946 yilning boshlarida Amerika Qo’shma Shtatlarida, asosiy elementi elektron lampalardan iborat bo’lgan, dunyoda birinchi elektron hisoblash mashina-si namoyish qilindi. Bu mashina ENIAK deb nomlanib, ikkita o’n raqamli sonlarn-ing ko’paytmasini 0,0028 sekundda bajarish tezligiga ega edi.

ENIAKning yaratilishi hisoblash texnikasini rivojlantirish bo’yicha izla-nish va va imkoniyatlar uchun yo’l ochib berdi.

Elektron hisoblash texnikasining rivojlanishida amerikalik mashhur mate-matik Jon fon Neymanning xizmatlari juda katta bo’ldi. Neyman tomonidan bil-dirilgan, sonlarni ifodalashda ikkilik sanoq sistemasidan foydalanish va foydalani-layotgan axborotlarni saqlash kabi g’oyalar hozirgi zamon hisoblash mashinalarida o’zining amaliy aksini topgan. 1949 yilda Angliyada Jon fon Neyman prinsiplari asosida elektron hisoblash mashinasi –EDSAK yaratildi va amaliyotda qo’llanildi.

Birinchi sovet EHMi 1950 yilda akademik S.A.Lebedev rahbarligida yara-tildi. U MESM (kichik elektron hisoblash mashinasi) deb ataldi. Bir yildan keyin S.A.Lebedev rahbarligida BESM (katta elektron hisoblash mashinasi) ya-ratildi.

27

EHM avlodlari. EHM larning rivojlanish tarixini o’rganishda ular bir nechta avlodlarga bo’linadi.

50-yillarda ishlab chiqarilgan birinchi EHMlar birinchi avlod mashinalari hisoblanadi. Ularning asosini elektron lampalar tashkil qilgan bo’lib, ishlash tezligi va ishonchliligi juda past bo’lgan.

1955 yildan boshlab, ikkinchi avlod EHMlari paydo bo’ldi. Ularda elek-tron lampalarning o’rniga – yarim o’tkazgichlar – tranzistorlar qo’llanilgan. EH-Mlari hajm jihatidan kichiklashgan, ularga kam miqdorda elektroenergiya kerak edi. Ularning ishlash tezligi esa katta bo’lib, sekundiga bir necha o’n ming amalni bajarar edi. Ana shu davrdan boshlab hisoblash mashinalarida dasturlash tillaridan foydalanila boshlandi.

Bir necha vaqt o’tgandan keyin elektron sanoati integral sxemalar ishlab chiqara boshladi. Integral sxemalar- bu uncha katta bo’lmagan yarim o’tkazgichli kristallar bo’lib, ular bir necha yuzlab tranzistorlardan tuzilgan. Integral sxemalar-dan iborat EHMlari uchinchi avlod mashinalari hisoblanadi. Bu EHM katta xoti-raga va yuqori ishlash tezligiga ega bo’lib, sekundiga bir necha milliongacha amalni bajaradi.

Zamonaviy kompyuterlar – bular to’rtinchi avlod EHMlari hisob-lanadi. Ular 70-yillarning boshlarida yaratilgan. Ularning asosiy elementlari mikroproses-sor va katta integral sxemalar (KIS) hisoblanadi. KISlar ham yarim o’tkazgichli kristallar bo’lib, bir necha yuz ming tranzis-torlardan tuzilgan.

Mikroprosessorlarning yaratilishi - informatika fanidagi buyuk o’zgarishlardan biri hisoblanadi. Uning natijasi sifatida shaxsiy kompyuterlar paydo bo’ldi. Bu kompyuterlar o’zining xotirasining hajmi va ishlash tezligi jihati-dan bir necha minglab birinchi avlod mashinalariga teng keladi.

Yuqorida keltirilgan to’rt avlod EHMlari bir-biridan keskin farq qiladi, le-kin hammasida ham bir xil kamchilik mavjud. Bu kompyuterlarda ishlash uchun, ya’ni kerakli masalalarni yechish uchun, maxsus tildan foydala-nish kerak bo’ladi, aks holda kompyuter bilan muloqot qilib bo’lmaydi. Buning uchun yechiladigan masala biror dasturlash tilida yozilgan bo’lishi kerak.

Hozirgi vaqtda ko’plab mamlakatlarda beshinchi avlod EHMlarni yara-tishga harakat qilinayapdi. Bu kompyuterlar inson tilini tushunadigan, tasvirlarni ko’radigan bo’lishi kerak. Bunday kompyuterlar paydo bo’lgan paytda, yechiladi-gan masalalar tabiiy so’zlar orqali ifoda qilinadi, dastur tuzish va uni yechishni kompyuter o’zi bajaradi.

Sinov savollari 1. Informatika fani paydo bo’lishi to’g’risida qanday to’g’risida

ma’lumotlarni bilasiz?. 2. Informatika fanining predmeti nima?. 3. Informatikaning asosiy qismlari qaysilari?. 4. Informatika va HT ning rivojlanish bosqichlari nimalardan iborat? 5. Informatika faninin asosiy xususiyatlari?

Uyga vazifa : Ichlab chiqarish jarayonlarini axborotlashtirish va axborot-larni qayta ichlash doir misollar kelterish va ularni tushuntirib berish.

28

Adabiyotlar 1. 1.Shafrin Yu. Osnovi kompyuternoy texnologii. Uchebnoi posobie- M: 1997, -








2005 yil. SamDU. 11. Aminov I.B., Eshtemirov S., Nomozov F. Informatika va informatsion texnolo-

giyalar fanidan laboratoriya ishlari. Uslubiy qo’llanma. Samarqand, SamDU, 2008 yil.

2-ma’ruza Mavzu:Axborotlarni qayta ishlash texnologiyalari.

Reja: 1. Axborot tushunchasi ,turlari va o’lchov birliklari. 2. Sanoq sistemalari. 3. Sanoq sistemalarida amallar bajarish. 4. Axborotlarning kompyuterda tasvirlanishi.

Darsning maqsadi: 1.Talabalarda axborot tushunchasi, uning turlari to’g’risida umumiy va aso-

siy ko’nikmalarni hosil qilish. 2. Sanoq sistemalari to’g’risida mukammal tasavvurga ega bo’lish. 3. Sanoq sistemalari va ular ustida amallar bajarish bo’yicha malakalarni

shakllantirish. Tayanch iboralar: axborot, axborotlarning turlari, axborotning o’lchov

birliklari, bit, bayt, kod, ikkilik kod, sanoq sistemasi, kodlashtirish. Dars o‘tish vositalari: sinf doskasi, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ma‘ruza

matnlari, komputer, ma‘ruza bo‘yicha slaydlar. Dars o‘tish usuli: namoyish dasturiy vositalat ishtirokida, jonli muloqotli


larning davomati– 2 minut.

29

Talabalar bilimini baholash: o‘tilgan mavzuni qisqacha takrorlash, tala-bala bilan savol javob o‘tkazish - 10 minut.

Yangi mavzu bayoni - 55 minut. Mavzuni o’zlashtirish darajasini aniqlash va mustahkamlash – 10 minut. Sinov savollari – 5 minut. Uyga vazifa berish – 3 minut.

Ma‘ruza bayoni EHM lari bu elektron raqamli qurilma. Elektron qurilma, shuning uchunki

– har qanday axborot EHMda elektr signallar yordamida qayta ishla-nadi. Raqamli qurilma shuning uchunki, har qanday axborot sonlar yordamida tasvirlanadi.

Sonlarni yozish uchun qandaydir sanoq sistemalaridan foydalanish kerak bo’ladi.

Sanoq sistemalari.Sanoq sistemasilari deganda sonlarni yozish va tanlash qoidalarining majmuasi tushuniladi. Sonoq sistemalari ikki turga bo’linadi: pozi-sion va pozision bo’lmagan.Pozision bo’lmagan sanoq sistemada son yozuvida ish-latiladigan raqam yozuvda egallagan joyidan qat’iy nazar bir xil qiymatni bildiradi. Rim sanoq sistemasi bunga misol bo’ladi: I-bir, V-besh, X-o’n, L-ellik, S-yuz, D-besh yuz, M-ming bildiradi. Masalan 267 quyidagicha yoziladi: CCLXVII

Pazision sistemada sonni ifodalash uchun ma’lum miqdordagi raqamlar ishlatiladi. Bu raqamlar sistemaning elementlarini, ularning soni esa sistemaning asosini tashkil qiladi. Har bir raqam ma’lum bir son qiymatini beradi. Pozision sis-temada sistema elementlarining ketma ketligi ko’rinishida ifodalanadi.

Sanoq sistemasida raqamlar soni uning asosi deb yuritiladi. Kundalik hayotimizda ishlatiladigan sonlar o’nlik sanoq sistemasida ifoda-

lanadi. Bu sistemasning asosi R=10 bo’lib, son yozuvida 10 ta {0,1,2,3,4,5,6,7,8,9} raqam ishlatiladi. Bu sistemada har qanday son o’nta 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 raqamlar orqali ifoda qilinadi. (o’nlik sanoq sistemasi qadimda insonlarning hisoblash ishla-rida ikki qo’lning 10 ta barmog’idan foydalanish orqali kelib chiqqan).

Bundan tashqari boshqa sanoq sistemalari ham mavjud bo’lgan. Masalan. Beshlik- asosi 5ga teng, ya’ni qo’lning 5 barmog’i, rim sanoq

sistemasi: XXI asr, Qadimgi Vavilonda kishilar asosi 60ga teng bo’lgan 60lik sa-noq sistemasidan foylanishgan. Bu sistema hozirgi vaqtda ham burchak yoki vaqt-ni o’lchash uchun ishlatiladi. Masalan. 1 soat 60 minut, 1 minut 60 sekund.

Yil hisoblarini hisoblashda 12 lik sanoq sistemasidan foydalanamiz. Bir yilda 12 oy. Angliyada kun vaqtini yozish ish sistemasi olib boriladi. Yarim kun-gacha 12 soat va yarim kundan keyin 12 soat.

EHMda sonlarni yozish uchun ikkilik sanoq sistemasi ishlatiladi. Bu siste-mada bor yo’g’i ikkita: 0 va 1 raqamlari bo’lib, uning asosi 2 ga teng. Kompyuter-da elektr signallarini 0-signal yo’q va 1- signal bor ko’rinishida ifodalash mumkin bo’lganligi uchun, ikkilik sanoq sistemasi ishlatiladi.

Har qanday son raqamlar ketma-ketligi ko’rinishida yoziladi: o’nli sistemada 198510, 137,8510 ikkili sistemada 10012, 11001,012 sakkizli sistemada 65348, 234, 058 Bu yerda sonlarning indeksi uning asosini bildiradi.

30

Sonlarni yozishda har raqamning qiymati uning turgan o’rniga bog’liq bo’ladi. Sonda raqam uchun joy razryad, sondagi raqamlar soni esa sonning ra-zryadi deb ataladi.

Kompyuterda sonlar ikkilik, sakkizlik, o’n oltilik sistemalarda ham ifoda-lanishi mumkin.

Ikkilik sanoq sistemasi. Ikkilik sistema ham o’nlik sistema kabi pozision sis-tema bo’lib, unda sonlar faqat ikkita 1 va 0 yordami bilan ifodalanadi. Natural son-lar qatorining oldingi o’ttizta sonini ikkilik va sakkizlik va o’nlik sanoq sistemasi-da ifodasini yozamiz.

O’nlik sonlar

Ikkilik sonlar

Sakkizlik sonlar

O’nlik sonlar

Ikkilik sonlar

Sakkizlik sonlar

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

1 10 11 100 101 110 111

1000 1001 1010 1011 1100 1101 1110 1111

1 2 3 4 5 6 7 10 11 12 13 14 15 16 17

16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

10000 10001 10010 10011 10100 10101 10110 10111 11000 11001 11010 11011 11100 11101 11110

20 21 22 23 24 25 26 27 30 31 32 33 34 35 36

Ikkilik sonlar ustida qo’shish, ayirish, ko’paytirish va bo’lish amallarini

bajarish mumkin. 0 + 0 = 0

0 + 1 = 1 1+ 0 = 1 1+ 1 = 10 Misol. 2111110 va 2101 sonlarning yig’indisini toping. Bu sonlarni bir ustun-

ga yozib, umumiy qoida bo’yicha qo’shamiz. 2111110 + 2101 _________

21000011 Ayirish amali uchun quyidagi jadvaldan foydalaniladi. 0 - 0 = 0 0 - 1 = 1 1- 0 = 1 10 - 1 = 1

31

Misol. 2101,1011 va 201,101 sonlarining ayirmasini toping. 2101,1011 - 201,101 ________ 2011,110 Ikkilik sonlarni ko’paytirish jadvali quyidagicha. 0 x 0 = 0 1 x 0 = 0 0 x 1 = 0 1 x 1 = 1 Misol. 21010 va 211 sonlarning ko’paytmasini toping. 21010

x 211 ------ 21010 + 21010 ------ 211110 Ikkilik sonlarini bo’lish amalini bajarishda ko’paytirish va ayirish jadvalidan foydalaniladi. Sakkizlik sanoq sistemasining asosi 8 ga bo’lib, undagi 0,1,3,4,5,6,7 raqamlari orqali ifoda qilinadi. Qo’shish, ayirish, ko’paytirish va bo’lish amallari 8 lik sanoq sistemasi qoidalari asosida bajariladi. Masalan. 1) 7328 2) 7328 +3248

-3248

_________ ________

12568 4068 O’n oltilik sanoq sistemasining asosi 16 ga teng bo’lib, undagi

sonlar 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 8, 9, A, V, S, D, E, F raqamlari orqali ifodalanadi. Bunda A- o’nni, V - o’n birni, S- o’n ikkini, D- o’n uchni, Ye- o’n to’rtni, F- o’n beshni bildiradi. Sonlarni bir sistemadan ikkinchi sitemaga o’tkazish qoidalari mavjud:

1. Ixtiyoriy sistemadan o’nlik sistemaga o’tkazish. Buning uchun son berilgan sistema asosining darajalari bo’yicha yoyiladi va yoyilma hisoblanadi:

Masalan, o’nli sistemadagi 2001 soni to’rt razryadli hisoblanadi. Razryadlar chapdan o’ngga qarab nomerlanadi va har bir razryadga asos darajasi mos keladi.

Razryad 3 2 1 0 razryad nomi asos darajasi son 2 0 0 1 birliklar: 100 o’nliklar: 101 yuzliklar: 102 mingliklar: 103

32

Har qanday sonni asos darajasi bo’yicha yoyib chiqish mumkin. Masalan: a) 200110=2103+0102+0101+1100 b) 389710=3103+8102+9101+7100 Xuddi shunday ixtiyoriy sanoq sistemasidagi sonlarni o’nli sanoq sistema-

sida ifodalash mumkin. Masalan, a)1001112=125+024+023+122+121+120=32+0+0+4+2+1=3910 b)11011,0112=124+123+022+121+120+02-1+12-2+12-3= -

=16+8+2+1+0,25+0,165=27,3210 v) 35128=383+582+181+280=58610 g) 213,18=282+181+380+18-1=75,16510 d) AVS16=10162+11161+12160=2560+176+12=274810 Yuqorida keltirilgan amalga teskari amalni ham, ya’ni o’nli sanoq sis-

temasidagi sonlarni boshqa sanoq sistemalarida ham ifodalash mumkin. 2. O’nlik sistemadagi sonni R asosli sistemaga o’tkazish. a) Butun sonni o’tkazish uchun berilgan son o’tkazilishi kerak bo’lgan sistema asosi R ga qoldiqli bo’linadi. Bo’linma nolga teng bo’lmasa, u yana asosga qoldiqli bo’linadi va h.k. jarayon bo’linma nolga teng bo’lganda tugatiladi va hosil bo’lgan qoldiqlar teskari tartibi sonning R- lik sistemadagi ifodasini beradi.

Masalan. 1. 43710 sonini ikkilik sistemada yozing:

son Bo’luvchi qoldiq 437 218 109 54 27 13 6 3 1

2 2 2 2 2 2 2 2 2

1 0 1 0 1 1 0 1 1

Agar qoldiqlarni teskari tartibda yozib chiqsak, kerakli natija hosil bo’ladi: 43710=1101101012

2. 74651010 sonini sakkizlik sistemada ifodalang: son Bo’luvchi qoldiq 7465 933 116 14 1

8 8 8 8

8

1 5 4 6 0

Natija: 746510=64518 3. 9865310 sonini 16-lik sistemada ifodalang:

son Bo’luvchi qoldiq 98653 6165 385 24

16 16 16 16

13 5 1 8

33

1 16 0 Natija :9865310=815D16

Misollar: 1) 2510 ni ikkilik sistemaga o’tkazing: 25 2 24 12 2 1 12 6 2 2510=110012

0 6 3 2 0 2 1 1

2) 2510 ni sakkizlik sistemaga o’tkazing: 25 8

24 3 8 2510=318 1 0 3

3) 2810 ni o’n oltilik sistemaga o’tkazing:

28 16 16 1 16 2810=1S16 12 0 1

b) To’g’ri kasrni o’tkazish uchun u asos P ga ko’paytiriladi. Keyin hosil bo’lgan sonning butun qismi ajratiladi va kasr qismi yana R ga ko’paytiriladi. Bu jarayon ko’paytmaning kasr qismi nolga teng bo’lganda yoki kerakligicha raqamlar hosil qilinganda to’xtatiladi va butun qismlar ketma- ketligi kasrning R- ning sis-temadagi yozuvini beradi.

Misollar: 1) 0,312510 sonini ikkilik sistemaga o’tkazing.

0 3125 0,312510=0,01012 0 6250 1 250 0 50 1 0 2

2) 0,1210 sonini ikkilik sistemaga o’tkazing. 0 12 0,1210 = 0,000111…….2 0 24 0 48 0 96 1 92

1 84

34

1 68 3) 0,22510 sonini sakkizlik sistemaga o’tkazing. 0 225 1 800 6 400 3 200 1 600 0,22510 =0,16214….8 4 8

v) Aralash sonni o’tkazish uchun butun qismi va kasr qismi alohida alo-hida o’tkaziladi.

Misol: 25,312510 ikkilik sistemaga o’tkazing. 2510 =11012 0,312510=0,01012 25,312510=11001,01012 g) R- lik sistemadan –g- sistemaga o’tkazish uchun avval R- lik son 10-

likka, keyin 10 likdan –g- likka o’tkaziladi. Misol: 110012=2510=318 348=2810=1016 Kompyuterlarda axborotlarni tasvirlanishi. Har qanday axborotni katta

bo’lmagan oddiy qismilarga bo’laklarga bo’lish mumkin. Masalan, matn harflar-dan va belgilardan, son raqamlar ketma-ketligidan iborat bo’ladi. Harf-bu matnli axborotlarning, raqam esa – sonlarning elementlar bo’ligidir.

Axborot kodlangan deyiladi, agar uning ixtiyoriy bo’ligi sonlar ko’rinishida ifodalangan bo’lsa. Bunday sonlar kodlar deb yuritiladi. Matnning har bir harfini kodlarga almatirish orqali kodlash mumkin bo’ladi.

Kompyuter faqat kodlangan axborotlarni qayta ishlaydi. Axborotlar bilan ishlanganda uning kompyuter xotirada egallangan hajmini bilish kerak bo’ladi. Buning uchun o’lchov birliklaridan foydalaniladi.

Axborotlarning eng kichik o’lchov birligi bit hisoblanadi. Bir bit ax-borot- bu ikkilik raqam 0 yoki 1 dan iborat bo’ladi. Bit - axborotlarning eng ki-chik o’lchov birligidir. Shuning uchun kompyuterda axborotlarni elementar qism-larini qayta ishlash uchun kattaroq o’lchov birligi – bayt ishlatiladi. Bir bayt bu sakkiz razryadli kod orqalibo’lib, u yordamida qanday kattalikdagi butun sonni yo-zish mumkin degan savol hosil bo’lishi mumkin.

Bu son 8 bitning hammasi 1 ga teng bo’lgan sondir. Uning o’nli sanoq sis-temasidagi qiymatini aniqlash uchun, unga 1 sonini ham qo’shamiz ham ayiramiz.

111111112=(111111112+1)-1=1000000002-1=28-1=255 Bundan ko’rinib turibdiki, 1 baytda 0 dan 255 tagacha bo’lgan 256 ta bu-

tun sonlardan bittasini saqlash mumkin ekan. Lotin alifbosi harflarini kodlash uchun 52 ta son kerak bo’ladi. (26 ta bosh va 26 ta kichik harflar). Rus alifbosi harflarini kodlash uchun 66 ta son, unli raqamlarni kodlash uchun yana 10 ta son kerak bo’ladi. Shunday qilib, 1 bayt orqali lotin, rus alifbosi harflari, o’nli raqam-lardan tashqari yana 128 ta (256-52-66-10=12*) bosh belgilarni (nuqta, vergul, arifmetik amallar va boshqalar) ham kodlash mumkin ekan.

1 bayt= 1 belgi. Bir bayt – bu faqatgina axborotlarning o’lchov birligi emas balki kompyu-

ter xotirasininig elementar yacheykasi hamdir. Kompyuterlar xotirasi ana shunday yacheykalar ketma-ketligidan tuzilgan. Har bir yacheyka, ya’ni bayt o’zining adre-

35

siga ega. Adres bu yacheyka nomeridan va unda saqlanayotgan ikkilik koddan ibo-rat bo’ladi. Prosessor axborotlarni qayta ishlayotganda xotiradan kerakli yacheyka-ni nomer bo’yicha topadi, unda saqlanayotgan axborotni o’qiydi, kerakli amallarni bajaradi va hosil bo’lgan natijasi boshqa yacheykaga saqlaydi.

Kompyuter xotirasining hajmi baytlarda o’lchanadi, lekin buning uchun ko’p hollarda boshqa o’lchov birliklari ham ishlatiladi: kilobayt (Kbayt) va me-gabayt (Mbayt).

1 K bayt= 210 bayt-1024 bayt 1Mbayt-210 Kbayt=1024 Kbayt Odatda yaxshi kompyuterlarning tezkor xotirasining hajmi 512 Kbayt yoki

640 Kbaytni tashkil qiladi. Shu o’rinda yaxshi kompyuter uchun bu ko’pmi yoki ozmi degan savol tug’ilishi tabiiy. Bitta sahifaga taxminan 50 ta satr joylashadi. Shuning uchun bitta sahifa taxminan 6050=300 belgidan iborat yoki 3 Kbayt ax-borotdan iborat bo’ladi. Demak kompyuterning tezkor xotirasiga 640:3=200 va-raqdan iborat matnni sig’dirish mumkin ekan. Quvvati yuqori kompyuterlarning tezkor xotirasi bir necha Mbaytgacha hajmga ega bo’lishi mumkin.

Biz yuqorida ta’kidlanimizdek bitta belgidan iborat bo’lgan axborot kom-pyuter xotirasining 1 baytida saqlanadi.

Kompyuter sonli axborotlarni qanda tartibda qayta ishlashi, unda foydala-nilayotgan prosessorga bog’liq bo’ladi.

Har bir prosessor ma’lum bir uzunlikdagi ikkilik kodlarni qayta ishlash uchun mo’ljallangan bo’ladi. Eng birinchi yaratilgan shaxsiy kompyuterlarda bir buyruq bilan faqat bir bayt axborotlarni qayta ishlovi prosessorlar qo’llanilgan. Bu kompyuterlar sakkiz razryadli hisoblangan. Ko’pchilik zamonaviy kompyuterlar 16 razryadlidir. Bu kompyuterlarda bitta buyruq bilan 2 bayt axborotni qayta ish-lash mumkin.

16 –razryadli kompyuterlarda butun sonlarni saqlash va qayta ishlash uchun xotiraning 2 bayti ishlatiladi. Bunday kompyuterlar qanday butun sonlarni qayta ishlashi mumkin degan savol hosil bo’lishi tabiiy. Bizga ma’lumki, butun sonlar musbat va manfiy bo’lishi mumkin. Shuning uchun son shiorasini qanday kodlash mumkin? Buning uchun 16 bitdan bittasi, ya’ni chap tomondagi bit ishlati-ladi. Agar u 0 ga teng bo’lsa, demak on ishorasi musbat, agar u 1 ga teng bo’lsa, u holda son manfiy bo’ladi. Quyida butun sonlarni saqlash sxemasi keltirilgan.

2 bayt=16 bit

1 bit son ishorasi uchun

15 bit sonning absolyut qiymat uchun

Agar sxema bo’yicha 15 bitning hammasi 1ga teng 7 bo’lsa, u holda butun son eng katta absalyut qiymatiga ega bo’ladi:

(111 1111 1111 11112+1)-1=1000 0000 0000 00002-=215-1=32767 16-razryadli kompyuterlar qayta ishlashi mumkin bo’lgan eng katta butun

son 32767 ga teng. Agar katta miqdordagi butun sonlarni qayta ishlash kerak bo’lsa, u holda

ularni saqlash uchun 2 baytdan ziyod xotira lozim bo’ladi. Prosessor bitta buyruq

36

bilan bunday axborotni qayta ishlay olmaydi. Shuning uchun 32767 dan katta sonlarni qayta ishlash uchun maxsus dastur tuzish kerak bo’ladi.

Butun sonlarni qayta ishlash jarayoni bo’yicha aytilgan fikrlar haqiqiy (kasr) sonlari uchun ham tegishli bo’ladi. Odatda 16-razryadli kompyuter kasr sonlarnini qayta ishlay olmaydi, buning uchun maxsus dastur ishlatiladi.

Kompyuter xotirasida haqiqiy sonlar odatda 4 baytni egallaydi. Haqiqiy sonning o’zi eksponensial (qo’zg’aluvchan nuqtali) ko’rinishda tasvirlanadi. Ma-salan,

-184.525 soni -0.184525Ye+3 ko’rinishida yoziladi. Bu yerda 184525 sonning mantissasi, 3 esa son tartib (Ye+3 yozuv 103ni anglatadi.

4 baytdan iborat yacheykada sonning mantissasi ishorasi bilan tartibi isho-rasi bilan saqlanishi lozim. Haqiqiy sonlarning saqlanilish sxemasi quyida berilgan.

4 bayt=32 bit 7 bit tartib uchun 25 bit son mantissasi uchun

Bu sxema bo’yicha son eng katta absalyut miqdori 26-1=63 ga teng, mantissasi eng katta qiymati 224-1=16777215 ga teng. Bundan ko’rinib turibdiki, mantissa 8 tadan ortiq o’nli raqamli haqiqiy sondan iborat bo’la olmaydi. Kompyuter hisoblash jarayonida mantissadagi ortiqcha raqamlarni tashlab yuboradi. Shuning uchun haqiqiy sonlar bilan bajariladigan barcha hisoblashlar har doim taqriban hisoblanadi.

Sinov savollar. 1. Sanoq sistemasi nima? Uning qanday turlarini bilasiz? 2. Sanoq sistemasi ustida qanday amallarni bajarish mumkin? 3. Bir sanoq sistemasidan boshqasiga qanday o’tiladi? 4. Qanday axborot kodlangan deyiladi? 5. Axborotlarni eng kichik o’lchov birligi nima? Boshqa o’lchov birliklarini

ham bilasizmi? 6. Kompyuter xotirasida butun sonlar qanday saqlanadi? Haqiqiy sonlar-chi? 7. Nima uchun haqiqiy sonlar ustida amallar taqriban bajariladi.

Uyga vazifa : Axborotlarni kodlashga va sanoq sistemalariga doir misollar keltirish va ularni tushuntirib berish.

37

II-bob. Informatika va informasion texnologiyalarning asosiy texnik va dasturiy vositalari.

3-ma’ruza Mavzu: Axborot va kompyuter texnologiyalarining asosiy vositalari. Zamona-viy kompyuterlar, ularning asosiy xarakteristikalari,umumiy tuzilishi va foy-

dalanish sohalari Reja:

1. Kompyuterlar haqida umumiy ma’lumotlar. 2. Kompyuterlarning umumiy tuzilishi. 3. Kompyuterlarning asosiy qurilmalari va vazifalari. 4. Kompyuterlarning foydalanish sohalari.

Darsning maqsadi: 1.Talabalarda komputer va uning turlari to’g’risida umumiy va asosiy bilim-

larni hosil qilish. 2. Kompyuterlarning asosiy qurilmalari va vazifalari to’g’risida mukammal

tasavvurga ega bo’lish. 3. Kompyuterlarning foydalanish sohalari bo’yicha bilimlarni shakllantirish. Tayanch iboralar: kompyuter, shaxsiy kompyuter, prosessor, displey, kla-

viatura, xotira, printer, disk yurituvchi, disk, yupqa magnit disk, vinchester. Dars o‘tish vositalari: sinf doskasi, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ma‘ruza





Ma‘ruza bayoni Hozirgi kunda kompyuterlarning imkoniyati kun sayin benihoya kengayib

bormoqda. Ular barcha sohalarda: qishloq xo’jaligida, xalq xo’jaligida, sanoatda, ishlab chiqarishda, fan va texnikada, boshqarishda, o’quv dargohlarida va hokazo-larda keng qo’llanilmoqda. Kompyuterlar orqali buxgalteriya hisoblari bajarilmoq-da, bank faoliyati va ishlab chiqa-rish sistemalari boshqarilmoqda, hujjatlar chiroy-li qilib chop etilmoqda, rasm va multfilmlar yaratilmoqda, musiqa yaratilib, ijro etilmoqda, banklararo aloqalar elektron pochtalar yordamida amalga oshirilmoqda, turli xil o’yinlar o’rnatilmoqda, turli predmetlar va chet tillari o’rganilmoqda va hokoza. Kompyuter degani inglizcha “computer” so’zidan olingan bo’lib, “hi-soblagich” degan ma’noni anglatadi.

Kompyuterlarning eng ko’p tarqalgan turlari quyidagilardan iborat:

38

Katta EHM – bu kompyuterlar katta hajmdagi axborotlarni qayta ishlash uchun mo’ljallangan bo’lib, o’zining ishonchliligi, yuqori ishlash tezligiga ega ekanligi bilan boshqa kompyuterlardan ajralib turadi. Ular asosan yirik korxona-larda, xalqaro miqyosdagi banklarda, davlat tashkilotlarida va boshqa joylarda ish-latiladi. Ularga minglab displey va klaviaturalarni ham ulash mumkin.

Super EHM – bu kompyuterlar katta hajmdagi hisoblashlarga ega bo’lgan masalalarni yechish uchun mo’ljallangan. Ular asosan mudofa ishlarida, meteoro-logiya sohasida, geologiyada, astrologiya sohasida va hokazolarda ishlatiladi.

Mini EHM – bu kompyuterlar ham ma’lum bir sohaga tegishli masalalarni yechish uchun mo’ljallangan. Ular asosan davlat tashkilotlarida oliy o’quv yurtla-rida, ma’lumotlarni qayta ishlash markazlarida qo’llaniladi. Ularga o’nlab, yuzlab displey va klaviaturalarni yoki shaxsiy kompyuterlarni qo’shish mumkin.

Shaxsiy kompyuterlar – bu kompyuterlar unchalik katta bo’lmagan hajmga va og’irlikka ega bo’lib, bitta kishi ishlashi uchun mo’jallangan. Shaxsiy kompyu-terga qo’shimcha vosita sifatida: modem, faks-modem, multimedia vositalari, tele-fon, lokal va global tarmoq vositalarini va boshqa qurilmalarni ulash mumkin. Hozirgi kunda IBM PC va Pentium turidagi kompyuterlar eng ko’p tarqalgan shaxsiy kompyuterlar hisoblanadi.

Cho’ntak kompyuterlari – bu kompyuter kichik hajmga va og’irlikka ega bo’lib, oddiy batareykalarda ishlashga mo’ljallangan. Ularda qattiq disk, disk yuri-tuvchi yo’q bo’lib, minityur ko’rinishdagi klaviaturadan ma’lumotlarni kiritish uchun foydalaniladi.

Hozirgi vaqtda eng ko’p ishlab chiqarilayotgan va amaliyotga qo’llani-layotgan zamonaviy kompyuterlar shaxsiy kompyuterlar hisoblanadi.

Zamonaviy kompyuterlar asosan quyidagi asosiy qurilmalardan iborat bo’ladi:

1. Sistemali blok. 2. Monityur 3. Klaviatura 4. Chop etish qurilmasi – printer. 5. Sichqoncha. 1. Sistemali blok. Sistemali blok kompyuterning eng asosiy qurilmasi

bo’lib, quyidagilarni o’ ichigga oladi: - mikroprosessor – ko’p hollarda prosessor deb yuritiladi. U hisoblashlarni

bajaradi va kompyuter ishini boshqaradi; - xotira – ma’lumotlarni va hisoblash natijalarini saqlash uchun ishlati-

ladi; - kiritish chiqarishni nazoratchilar – bu qurilma displey, magnit dis-

klar, sichqoncha va boshqa qurilmalar ishini nazorat qiladi; - kiritish-chiqarish portlari – kompyuter va tashqi quril-malar orasida

ma’lumotlarni almashtirib turish uchun ishlatiladi; - vinchester (qattiq magnit disk) – ma’lumotlarni doimiy saqlash uchun

ishlatiladi; - yupqa magnit disklar (disketlar)- ma’lumotlarni doimiy saqlash ham-

da ularni bir kompyuterdan boshqa kompyuterga o’tkazish uchun ishlatiladi.

39

Disketlarga vinchesterga nisbatan ancha kam miqdordagi axborotlar joyla-shadi. Mikroprosessor. Mikroprosessor shaxsiy kompyuterlarning asosiy qurilmasi hisoblanadi. Bu qurilma asosiy “intelektual” ishlarni bajaradi, arifmetik va manti-qiy hisoblashlarni bajaradi. Shu bilan birga kompyuter ishini nazorat qilib boradi.

IBM PC va Pentium kompyuterlarida asosan Intel Corporation of Santa Kla-ra firmasi tomonidan yaratilgan mikroprosessorlardan foydalaniladi.

Ular zamonaviyligiga qarab, quyidagi turlarga bo’linadi: 086; 286;386; 486; Pentium P5, Pentium-Pro-P6, Pentium-II, Pentium-III, Pentium-IV va hokoza. Bu raqamlar Intel firmasi prosessorlarining nomini bildiradi. Raqamlarga qarab prosessorlarning quvvatini ham aniqlash mumkin.

Bundan tashqari “Epil (Apple) firmasi ham “Makintosh (Macintosh)” tu-ridagi kompyuterlar ishlab chiqaradi. Bu kompyuterlar qo’shimcha ovoz berish qu-rilmasiga, mikrofonlar, dinamiklar, modellar bilan jihozlangan. Ayniqsa, hozirgi vaqtda bu firma juda baquvvat makintosh kompyuterlarini ishlab chiqarib, amaliy-otga tadbiq etmoqda. Makintosh kompyuterlari IBM kompyuterlariga qaraganda narxini ancha qimmatliligi tufayli unchalik keng tarqalmagan.

Xotira. Kompyuterlarning xotira qurilmasi ichki va tashqi xotira qurilma-lariga bo’linadi. Ichki xotira qurilmasi o’z navbatida 2 ga bo’li-nadi: doimiy (ROM) va tezkor xotira (RAM).

Doimiy xotiradan kompyuterning barcha imkoniyatlaridan to’liq foyda-lanish uchun ishlatiladigan dasturlar majmuasini doimiy saqlab turish uchun foyda-laniladi. Doimiy xotirada saqlanayotgan ma’lumotlarni o’zgartirib bo’lmaydi.

Tezkor xotira (RAM) kompyuterning eng muhim elementlaridan biri bo’lib, ma’lumotlarni ma’lum vaqtga saqlab turish uchun ishlatiladi. Tezkor xoti-rada saqlanayotgan ma’lumotlar kompyuter o’chirilganda o’chib ketadi. Tezkor xotirada hisoblashlar juda tez bajariladi.

Kompyuterlarning imkoniyati tezkor xotiraning hajmi bilan belgilanadi. Texkor xotiraning hajmi qancha katta bo’lsa, kompyuterning imkoniyati ham shunchalik yuqori bo’ladi. Zamonaviy kompyuterlar odatda 16 va 32 Mbayt hajm-ga ega bo’lgan tezkor xotira bilan ishlab chiqilmoqda.

Tashqi xotira qurilmasi ham ma’lumotlarni doimiy saqlash uchn ishlatila-di. Tashqi xotira qurilmasi sifatida qattiq disk (NDD) va yupqa magnit disklar ishlatiladi.

Qattiq disk (NDD). Qattiq disklar (vinchester) kompyuter bilan ishlash ja-rayonida foydalaniladigan ma’lumotlarni doimiy saqlash uchun ishlatiladi. Bu ma’lumotlar operasion sistema dasturlari, ko’p qo’lla-niladigan amaliy dasturlar majmuasi, hujjatlar muharriri, dasturlash tillari translyatorlari va hokazolardan ibo-rat bo’lishi mumkin. Qattiq disklar boshqa xotira qurilmalaridan ishonchliligi; hajmining kattaligi va axborotlarni o’qish tezligining yuqoriligi bilan farq qiladi. Hozirgi vaqtda kompyuterlar 800 Mbaytdan 2,2 Gbaytgacha va undan ham katta-roq hajmga ega bo’lgan disklar bilan ta’minlanmoqda.

Yupqa magnit disklar. Bu magnit disklar ham ma’lumotlarni saqlash va ularni bir kompyuterdan boshqa bir kompyuterga o’tkazish uchun ishlatiladi. Kompyuterlarda 3,5 va 5,25 dyuma o’lchovli yupqa magnit disklar ishlatildi:

40

5,25 dyuym o’lchovli disketlar “besh dyuym”, 3,5 dyuym o’lchovli disketlar esa “uch dyuym”li disketlar deb yuritiladi. Uch dyuymli disket-larda ma’lumotlar saqlanishini ishonchliligi ancha yuqori. Disketlar aso-san hajmi bilan bir-biridan farq qiladi.

Uch dyuymli disketlar 1,4 Mbayt gacha, besh dyuymli disketlar esa 1,2 Mbaytgacha hajmga ega bo’lgan axborotlarni saqlash uchun foydalaniladi.

2. Monitor. Monitor (displey) ekranga sonli, matnli va grafik ma’lumotlarni chiqarish uchun ishlatiladi. Monitor oq-qora va rangli bo’li-shi mumkin. Ular rangi va ekranining o’lchovi bilan bir-biridan farq qiladi. Monitor matnli va grafik tartibida ishlashi mumkin.

Matnli tartibida monitor ekrani 25 satr va har bir satrda 80 ta o’ringa aj-ratiladi. Jami o’rinlar soni ixtiyoriy belgini yoki harfni hosil qilish mumkin. Matnli tartibda barcha amallar tez bajariladi.

Grafik tartibda ekranda alohida nuqtalardan iborat bo’lgan tasvir-lar oq-qora yoki rangli ko’rinishda ifodalanadi. Grafik tartibida ekranda matnlarni, rasmlarni, grafiklarni va hokazolarni hosil qilish mumkin.

Hozirgi kunda eng ko’p tarqalgan quyidagi rangli monitorlar ishlatiladi: EGA – ekranda gorizontal bo’yicha 640 nuqta va vertikal bo’yicha 350

nuqta hosil qiladi; VGA –gorizontal bo’yicha 640 nuqta va vertikal bo’icha 480 nuqta; SVGA -640480, 800600, 1024768 ta nuqta hosil qiladi. 3. Klaviatura. Klaviatura ma’lumotlarni kiritish va kompyuter ishini

boshqarish uchun ishlatiladi. Kompyuterlar odatda 101 tugmachali standart klavia-tura bilan ta’minlanadi. Klaviaturani shartli ravishda 4 guruh klavish (tugmacha)lariga bo’lish mumkin:

1. Harfli –raqamli va belgili tugmachalar. (bo’shliq, 0-9 raqam-lari, A-Ya lotin harflari, A-Ya ruscha harflar, +,-,*,/ maxsus belgilar va boshqa-lar).

2. Funksional tushmachalar: F1, F2, … , F10. 3. Xizmatchi tugmachalar: Enter, Esc, tab, kursorni boshqarish

tugmachalari Shift, Ctrl, Alt, PgUp, PgDn, Home, End va boshqalar. 4. Klaviaturaning yordamchi (o’ng klaviatura) tugmachalari. Klaviatura tugmachalariga “Vstavka-Simvol” bo’limi yordamida ixtiyo-

riy belgilarni yoki alifbo harflarini o’rnatish mumkin. 4. Chop etish qurilmasi – printer. Printer axborotlarni qog’ozga chop

etish uchun mo’ljallangan. Printerlar faqat matnli axborotlarni emas, balki grafik-larni, tasvirlarni, rasmlarni ham chop etish uchun ham ishlati-ladi. Printerlarning juda ko’p xillaridan foydalaniladi. Ular rangli va rangsiz chop qilishni ta’minlaydi.

Ko’p ishlatiladigan printerlar matrisali, struyinli va lazerli printerlar hisob-lanadi.

Matrisali (ignali) printerlar ilgarigi vaqtda eng keng tarqalgan printerlar bo’lib, chop etish sifatining uncha ham yuqori emasligi, ishlash jarayonida shov-qin chiqarishi va rangli tasvirda chop etishga qodir emasligi bilan boshqa printer-lardan farq qiladi. Matrisa printerlarda chop etish maxsus ignachalar orqali amalga

41

oshiriladi. Ular 9 va 24 ignali bo’lishi mumkin. Ularning narxi ancha arzon bo’lganligi tufayli hozirga qadar qo’llanilib kelinmoqda.

Struyinli printerlar. IBM PC kompyuterlar uchun eng keng tarqalgan printerlar hisoblanadi. Bu printerda axborotlarni chop etishi uchun maxsus buyoq-lar ishlatiladi. Struyinli printerlar matrisali printerdan shovqinsiz ishlashi, chop etishning sifati bilan keskin farq qiladi. Shu bilan birga rangli tasvirda chop etish imkoniyatiga ham ega.

Lazerli printerlar oq-qora va rangli tasvirda yuqori sifatli darajada chop qi-lishni amalga oshiradi. U matrisa va struyinli printerlar-dan chop etishning sifati va tezligi, hamda umuman shovqinsiz ishlashi bilan farq qiladi. Lazerli printerlarda chop etish tezligi matrisali va struyinli printerlarga qaraganda 4-5 baravar yuqori bo’ladi. Lazerli printerlarda chop etilgan hujjatlarni to’g’ridan to’g’ri bosmaxona-larda ko’paytirishga berish mumkin.

5. Sichqoncha. Sichqoncha zamonaviy kompyuterlarning ajralmas qismi bo’lib qoldi. Ular kompyuterda ishlashni va uning ishini boshqa-rishni ancha yen-gillashtiradi.

Zamonaviy operasion sistemalar muhiti va DOS ning ko’plab das-turlari bilan ishlash uchun sichqonchadan keng foydalaniladi. Sichqoncha ikkita yoki uchta tugmacha bilan ta’minlangan bo’ladi. Sichqonchaning ostida turli yo’nalishlar bo’yicha harkatlantirish uchun sharikcha qo’llaniladi. Sichqonchani stol ustida harakatlantirganda unga mos ravishda ekranda sichqoncha ko’rsatkichi (strelka) harakat qiladi. Agar kerakli biror amalni bajarish kerak bo’lsa, sichqon-cha ko’rsatkichi kerakli joyga keltiriladi va u yoki bu tugmachasi bosiladi.

Sinov savollar 1. Komputerning asosiy qurilmalari va ularning asosiy vazifasi?

2. Xotira qurilmasi va unig turlari? 3. Klaviaturada qanday amallarni bajarish mumkin?

4. Chop etish qurilmalari to’g’risida nimalarni bilasiz? Uyga vazifa : Komputerlarning barcha qurilmalarini va ularning ishlash nartibini to’liq o’rganish va tushuntirib berish.

42

Ш –BOB. KOMPUTERLARNING DASTURIY TA’MINOTI 4-Ma’ruza

Mavzu: Zamonaviy operasion tizimlar to’g’risida umumiy ma’lumotlar. Faylli sistema.

Reja: 1. Dasturiy ta’minoti va uning tarkibiy qismlari. 2. Operasion sistema va uning turlari. 3. Fayl va katalog tushunchasi. 4. Faylli sistema.

Darsning maqsadi: 1.Talabalarda dasturiy ta’minot va uning tarkibiy qismlari to’g’risida umu-

miy va asosiy bilimlarni hosil qilish. 2. Operatsion sistema va uning turlari tasavvurga ega bo’lish. 3. Fayl, katalog va faylli sistema tushunchasi, ular ustida amallar bajarish

bo’yicha malakalarni shakllantirish. Tayanch iboralar: dasturiy ta’minot, operasion sistema, fayl, kata-log,

qism katalog, faylli sistema, operasion sistema buyruqlari. Dars o‘tish vositalari: sinf doskasi, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ma‘ruza


ma‘ruza . Darsning xrono xaritasi – 80 minut. Tashkiliy qism: xonaning tozaligi, jihozlanilishi, sanitariya holati. Talaba-



Ma‘ruza bayoni Hozirgi kunda kompyuterlarning to’liq imkoniyatlaridan foydalanish uchun

bir necha minglab turli xil dasturlar yaratilgan bo’lib, ular kompyuterning dasturiy ta’minotini tashkil qiladi. Bu dasturlar bajaradigan funksiyalariga qarab operasion sistemalar, dasturlash sistemalari va amaliy dasturlar sistemasi kabi guruhlar-ga bo’linadi. Dasturli ta’minotni eng asosiy qismini operasion sistemalar tashkil qiladi.

Operasion sistema kompyuterning dasturiy ta’minotiga kiruvchi, uning ishini ta’minlovchi, masalalarni bajarilishini rejalashtiruvchi, foydalanuvchi bilan kompyuter o’rtasida muloqot o’rnatuvchi, uning barcha imkoniyatlarini boshqa-ruvchi dasturlar tizimidir.

Boshqacha aytganda, kompyuterlarning operasion sistemasi quyidagi aso-siy vazifalarni bajaradi:

- kompyuterning turli ichki qurilmalari orasida ma’lumotlar almashinuv-chi amalga oshiradi;

43

- foydalanuvchi yoki sistemali dasturni bajarilishini ta’min-laydi; - klaviatura, displey, disk yurituvchi, chop etish va boshqa qurilmalar

ishini yengillashtiradi; - masalalarni tartib bilan ketma-ket bajarilishini rejalashtiradi; - foydalanuvchi kompyuterdan to’liq foydalanishi uchun barcha imko-

niyatlarini yaratadi; - operasion sistema mashina tilida yozilgan dasturlar to’plamidan iborat

bo’lib, uning elementlarini yaratishda avtokod va hatto yuqori darajali das-turlash tillari ishlatilishi mumkin.

Dasturlar yaratilib bo’lingach, translyasiya qilinishi, ya’ni kompyuter tiliga o’tkazilishi kerak. Operasion sistemaning asosiy qismi doimiy xotirada, qolgan qismlari esa tezkor va tashqi xotirada hamda maxsus magnitli disklarda saqlanadi.

Hozirgi kunda kompyuterlar uchun o’nlab turli xil operasion sistemalar yaratil-gan bo’lib, ular asosan uchta asosiy guruhga bo’linadi:

1. 8-razryadli mikroprosessorli kompyuterlar uchun SR/M operasion sistemasi. Bu operasion sistemaning yaratilishi kompyuterlar uchun boshqa ope-rasion sistemalarning yaratilishiga asos soldi. SR/M operasion sistemasi 1974 yil-da yaratilgan va ko’plab 8 razryadli mikroprosessorli shaxsiy kompyuterlarga o’rnatilgan. Uning asosiy yutug’i juda soddaligida va turli xil kompyuterlar uchun tezroq moslash-tirilishidan iborat.

2. 16-razryadli mikroprosessorli kompyuterlar uchun operasion sis-temalar. Hozirgi vaqtda MS DOS operasion sistemasi 16-razryadli mikroproses-sorli kompyuterlar uchun eng ko’p qo’llaniladigan operasion sistemasi hisoblana-di. U o’zining imkoniyatlarining kengligi bilan SR/M operasion sistemadan farq qiladi. Bu turdagi operasion sistemadan farq qiladi. Bu turdagi operasion sistema-lar asosiy ustunligi quyidagidan iborat: buyruqlar tilining kengayganligi; faylli sistemaning iyerarxik ko’rinishga egaligi; tashqi qurilmalar bilan ishlash im-koniyatini mavjudligi va hokazo. MS DOS operasion sistemasida ishlash uchun 60 Kbaytga yaqin xotira hajmi kerak bo’ladi.

3. 16-32 razryadli mikroprosessorli kompyuterla uchun UNIX opera-sion sistemasi. Bu sistema 70 yillardan boshlab imkoniyatga ega ekanligi uchun 16 va 32 razryadli mikroprosessorli kompyuterlarda qo’lla-nila boshlandi.

UNIX sistemasi keng imkoniyatli faylli sistema va buyruqlar tili pro-sessoriga ega. Bu sistema o’zining imkoniyatliligi, boshqa kompyuterga tez va samarali sozlanishi hamda foydalanuvchi bilan mulo-qotni soddaligi bilan farq qi-ladi.

Bundan tashqari, yuqorida sanab o’tilgan operasion sistemalar asosida aniq kompyuterga va ma’lum bir sohada qo’llanish uchun ko’plab boshqa opera-sion sistemalar ham yaratilmoqda. Bu sistemalarga MSX DOS, mikro DOS, CP/M-80, PAFOS forth, mikros –80, XENIX, OC DBK va boshqa shu kabi sis-temalarni keltirish mumkin.

Operasion sistemalarni qo’llanish sohalarini quyidagicha berish mumkin: Qo’llanish sohasi Kompyuter

8-razryadli 16-razryadli 32-razryadli

44

O’quv jarayoni CP/M-80, Mikro DOS, Foth, MS DOS

MS DOS, DAFOS, INFOS, OSDVK

UNIX, MNOS INFOS

Iqtisodiy-rejalashtirish hisoblashlar

CP/M-80, Mikros-80

MS DOS, RAFOS, Mikros-86

UNIX, XENIX CP/M-68 K

Injenerlik hisoblashlar

CP/M-80, Mikros-80

MS DOS, INFOS, RAFOS, OSDVK

UNIX, DEMOS

Ilmiy izlanishlar Maxsus operasion sistemasi

INFOS, DEMOS, MS DOS

UNIX, DEMOS

Operasion sistemalar quyidagi asosiy komponentalardan iborat bo’ladi: fayllar sistemasi, tashqi qurilmalar drayveri va buyruqlar tili prosessori.

Fayllar sistemasi. Fayl kompyuterlar xotira qurilmasida saqlanadigan ma’lumotlarning turi. Har bir fayl biror ko’rinishdagi ma’lumotni saqlash uchun ishlatiladi. Fayl-biror dasturdan, matndan, hujjatdan, grafik tasvirdan va hokazo-lardan iborat bo’lishi mumkin.

Kompyuter xotirasida saqlanayotgan fayllar fayllar sistemasini tashkil qiladi. Fayllar sistemasi kompyuterlarning operasion sistemasining eng asosiy tarkibiy qismi bo’lib, foydalanuvchilar kom-pyuter bilan muloqot qilishi, kerakli axborotlarni izlab topishi va samarali ma’lumotlar bazasini yaratish uchun qulay imkoniyatlarni yaratadi.

Fayllar operasion sistema tomonidan xotira qurilmalarida ajratilgan max-sus joylarda saqlanadi. Har bir fayl foydalanuvchi tomo-nidan berilgan o’z nomiga ega bo’ladi.

Fayl nomi 2 qismdan iborat bo’ladi, ya’ni fayl nomi va kengaytmasi. Faylni belgilash uchun unga nom va uning turini bildiruvchi kengaytma beriladi. Nom sakkiztagacha lotin harflaridan, belgilardan va raqamlardan iborat bo’lishi mumkin. Kengaytma esa uchtagacha belgidan iborat bo’ladi va u fayl turini ko’rsatadi. Nom va kengaytma bir-biridan (.) nuqta bilan ajratiladi. Nom ken-gaytmasi mavjud fayllar turidan, shu bilan birga ixtiyoriy nom kengaytmasidan ham iborat bo’lishi mumkin.

Operasion sistemalarda ishlatiladigan nom kengaytmalari quyidagicha: - .txt - matnli fayllar; - .doc - hujjatli fayllar; - .bas - Beysik tilidagi dastur; - .c - SI tilidagi dastur; -. pas - Paskal tilidagi dastur; - .exe - bajariluvchi fayl; - .com - bajariluvchi buyruqli fayl; - .bat - buyruqli fayl; - .bak - matnli fayl nusxasi; - .dat - ma’lumotli fayl; - .dbf - ma’lumotlar bazasining tezkor fayli. - .xls – Excel dasturidagi fayl. Xotira qurilmasida saqlanayotgan barcha fayllar ro’yxati katalogda joy-

lashgan bo’ladi.

45

Katalog – yunoncha katologos - so’zidan olingan bo’lib, ro’yxat degan ma’noni bildiradi. Katalog –fayl nomlari va turlari joylashgan xotira qurilmasida-gi maxsus joy.

Har bir katalogda bir necha fayllar joylashishi mumkin, ammo diskdagi fayllarning har biri yagona katalogda qayd etilgan bo’ladi.

Kataloglar fayllar haqidagi axborotlarni saqlash uchungina emas, balki diskdagi yuzlab, ba’zan esa minglab fayllarni tartib bilan saqlash, saralash, ularni izlash va foydalanishda qulaylik yaratish uchun ham zarurdir. Kataloglar o’z no-miga ega bo’ladi. Katalog nomi 8 tagacha belgidan iborat bo’lishi mumkin. Kata-loglar ichma-ich joylashgan bo’lishi mumkin. Agar bir katalog boshqa bir katalog ichida joylashgan bo’lsa, boshqa katalog ichida joylashgan katalog ichida joy-lashgan katalog unga nisbatan qism katalog deb yuritiladi. Bunday holda faylli sistema iyerarxik ko’rinishga ega bo’ladi, ya’ni turli darajadagi kataloglar saqla-nadi.

Diskdagi barcha katalog va fayllar ro’yxati saqlanadigan katalog asosiy yoki ona kataloglar deb yuritiladi. Unda birinchi darajali kataloglar va alohida fayllar saqlanadi. Birinchi darajali katalogda esa ikkinchi darajali katalog va alo-hida fayllar saqlanishi mumkin. Har bir katalog darajalari bo’yicha joylashgan ka-taloglar uchun ona katalog bo’lishi mumkin:

asosiy katalog

qism katalog fayl qism katalog fayl qism katalog fayl qism katalog fayl qism katalog fayl

Bitta katalogda bir xil nomdagi bitta fayl saqlanishi mumkin. Lekin, bir xil nomdagi fayllar turli xil darajadagi kataloglarda saqlanilishi mumkin.

Tashqi qurilmalar drayveri. Qurilmalar drayveri – kompyuter-ning tashqi qurilmalar bilan aloqasini ta’minlaydi. Drayver so’zi inglizcha so’zdan olingan bo’lib “driver” - haydovchi yoki boshqaruvchi degan ma’noni bildiradi.

Kompyuterlar katta hajmdagi tashqi qurilmalarga ega bo’ladi. Bular dis-pley, klaviatura, disk yurituvchi, disklar va chop etish qurilma-laridir. Bun-dan tashqari kompyuterga qo’shimcha kiritish-chiqarish qurilmalari: sichqoncha, telefon, manipulyator, modem, lokal va global tarmoq, skaner va boshqalarni ulash mumkin

Tashqi qurilmalar to’plami ishini to’liq ta’minlash opearasion sistemaning asosiy funksiyalaridan biridir. Bu funksiyani bajarish uchun tashqi qurilmalarni boshqarish dasturlari – drayverlar ishlatiladi.

46

Standart tashqi qurilmalar drayveri kiritish-chiqarishning bazaviy sistema-sini hosil qiladi va kompyuterning doimiy xotira qurilmasiga joylashgan bo’ladi. Kompyuter ishga tushirilgan paytda, bu qurilmalar kompyuterga qo’shilgan yoki qo’shilmaganligidan qat’iy nazar, ular kompyuter xotirasiga yuklanadi. Qo’shimcha qurilmalar drayverlari esa o’zlarining doimiy xotirasida saqlanadi va ular kompyuterga qo’shilgandan keyin ishga tushiriladi.

Buyruqlar tili prosessori. Har qanday operasion sistema o’zining buyruq-lar tiliga ega bo’lib, ular yordamida foydalanuvchi u yoki bu turdagi amallarni ifoda qiladi. Foydalanuvchi buyruqlar tilida tuzilgan dasturini tahlil qilishni va ba-jarishni uchun operasion sistema tarkibiga kirgan maxsus dasturlar – buyruqlar tili prosessori orqali amalga oshiradi.

Buyruqlar tili prosessori – foydalanuvchi bilan kompyuter o’rtasida mu-loqot o’rnatuvchi maxsus dasturdir. Buyruqlar tili prosessori alohida buyruqlardan tashqari, foydalanuvchi tomonidan ilgari tuzilgan ancha murakkab ko’rinishdagi buyruqlar ketma-ketligini ham tahlil qiladi va bajaradi.

Sinov savollar 1. Operasion sistema nima va uni asosiy tashkil etuvchilari? 2. Operasion sistemasining asosiy vazifasi va imkoniyatlari? 3. Operasion sistemasining asosiy buyruqlari qaysilari? 4. Fayllar va katalog nima? Fayl nomi? Qism katalog?

Uyga vazifa : Operatsion sistema va unig tashkil etuvchilarini mukammal o’rganib olish, fayl va kataloglarga doir misollar keltirish, ularni tushuntirib be-rish.

5-ma’ruza Мавзу:. Windows оpеrаtsiоn muhiti. Windows muhiti to’g’risidа

bоshlаng’ich mа’lumоtlаr vа uning аsоsiy imkоniyatlаri. Windowsning аsоsiy elеmеntlаri, оynа, tuzilishi vа turlаri. Ishchi stol.

Reja: 1. Operatsion sistema tushunchasi. 2. WINDOWS operatsion sistemasining grafik interfeysi. 3.Windows ishchi stoli

Darsning maqsadi: 1. Operatsion sistema tushunchasi to’g’risida umumiy va asosiy bilimlarni

hosil qilish. 2. . WINDOWS operatsion sistemasining grafik interfeysi va uning turlari

haqida tasavvurga ega bo’lish. 3. Windows ishchi stoli tushunchasi, ular ustida amallar bajarish bo’yicha

malakalarni shakllantirish. Tayanch iboralar: operatsion tizim, Windows tizimi, ishchi stol, oyna, in-

terfeys, fayl,papka,sichqoncha, menu.Dars o‘tish vositalari: sinf doskasi, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ma‘ruza matnlari, komputer, ma‘ruza bo‘yicha slaydlar.

Dars o‘tish usuli: namoyish dasturiy vositalat ishtirokida, jonli muloqotli ma‘ruza .

Darsning xrono xaritasi – 80 minut.

47

Tashkiliy qism: xonaning tozaligi, jihozlanilishi, sanitariya holati. Talaba-larning davomati– 2 minut.



1. Operatsion sistema tushunchasi.

Operatsion sistema-kompyuter ishga tushirilishi bilan yuklanuvchi shunday bir dasturki, bu dastur foydalanuvchiga EHM bilan muloqot qilish vositasi bo'lib xizmat qiladi, uning barcha qurilmalari ishini boshqarish imkonini beradi.

Operatsion sistema yordamida tezkor xotiradan foydalanish, disklardagi ax-borotlarni o'qish yoki axborotlarni disklarga yoyish, amaliy dasturlarni ishga tushi-rish va shu kabi turli ishlarni amalga oshirish mumkin. Operatsion sistemaga eh-tiyoj borligining asosiy sababi- undagi dasturlarsiz bu kabi ishlarni bajarish uchun quyi bosqichdagi yuzlab yoki minglab elementar amallarni bajarishga to'g'ri keladi. Operatsion sistemaning asosiy vazifasi-foydalanuvchini uning bajarishi va umuman bilishi ham kerak bo'lmagan ana shu zerikarli hamda juda murakkab ish-lardan xolis etish, kompyuter bilan muloqot qilishda qulayliklar yaratishdir. Bun-dan tashqari, operatsion sistema fayllarni ko'chirish yoki bosmaga chiqarish, kerak-li dasturlarni tezkor xotiraga yuklab ishga tushirish va boshqaruvni ularga uzatish, operativ xotirani dastur ishi so'ngida bo'shatib, boshqaruvni yana o'ziga olish kabi ishlarni ham bajaradi.

Foydalanuvchi interfeyslari tushunchasi. MS DOSning buyruqlarini EHMga kiritish ko'p mehnat, vaqt va kuch talab

qilishi sababli MS DOS buyruqlaridan oson va samarali DOS qatlamlari yaratilgan bo'lib, ularga misol tariqasida Norton commander, Microsoft Windows, PS Tools Deluxe, Far va boshqalarni keltirish mumkin.

Grafik interfeyslari tushunchasi. Kompyuterning texnik va dasturli ta'minotining rivojlanganligi hujjatlarni

tahrir qilish sistemasida turli xil rasm, surat va chizmalarni qayta ishlash imkoniya-tini yaratdi.

Grafik interfeys-turli ko'rinishdagi grafik ob'ektlar (papkalar, turli ko'rinish-dagi fayllar) va bu ob'ektlar bilan ishlash uslublari majmui.

Grafik interfeyslarning afzalliklari shundan iboratki, bunda har bir ob'ekt te-gishli belgiga ega, uning ko'rgazmaliligi va muomala uchun soddaligidadir.

2. WINDOWS operatsion sistemasining grafik interfeysi. 1. Grafik interfeys ishini tashkil etish jihatlari.

Ob'ektning belgilanishi-ob'ekt nomi va nishoni. WINDOWS ekrani elemen-tlari; ishchi stoli, masalalar paneli, "Ishga tushirish" paneli. Ishchi stoli-bu ekranning asosiy qismi, unda fayl va papkalar kabi muhim ob'ektlar joylashgan. "Мой компьютер", "Сетевое окружение", "Карзина", "Internet", "Portfel" ish stolidagi asosiy ob'ektlar bilan tanishib chiqamiz. Masalan: "Мой

48

компьютер"-tashqi xotira qurilmasi bilan ishlash (disk va diskyurituvchilar bilan) hamda kompyuter parametrlarini sozlash imkonini beradi. "Сетевое окружение"-bu lokal hisoblash tarmog'iga ulangan kompyuterlar bilan ishlash, shu bilan birga o'zaro axborot uzatishga ko'maklashadi. "Карзина"- o'chirilgan ob'ektlarni saqlash uchun maxsus papka. "Internet" (Internet Explorer)-Internet global axborot tarmoqlari ishi uchun das-turlar.

1-rasm.Ishchi stoli. Windows ishchi stoli.

Kontekst menyu-belgilangan ob'ekt ustida bajarilishi mumkin bo'lgan hara-katlar ro'yxati.

Har qanday ob'ektning kontekst menyusini chaqirish uchun klaviatura max-sus tugmachasi yoki "sichqoncha"ning o'ng tugmasini bosish kifoya.

Ishchi stolining kontekst menyusini chaqirish "sichqoncha"ning o'ng tug-masini stol tekisligida harakatlantirmoq bilan amalga oshiriladi. Ishchi stoli kontekst menyusi buyruqlari tafsiloti: -tartiblash (ishchi stolida nom, tur, o'lchov, sana, avtomatik tartiblashni o'rnatish bilan saralash); -belgini o'rnatish (tasodifan surilib qolgan belgilarni o'zaro teng oraliqqa qo'yish); -hosil qilish (ishchi stolida fayl va papkalar hosil qilish); -xususiyat (ishchi stoli parametrlarini sozlash).

Ob'ektning kontekst menyusini chaqirish- "sichqoncha"ning o'ng tugmasini belgi bo'yicha qimirlatish bilan amalga oshadi. Ob'ektning kontekst menyusi va asosiy buyruqlarining tafsiloti: -ochish (ob'ektni ochish); -nusxalash (ob'ektni nusxalash yoki ko'chirish uchun kompyuter xotirasining max-sus bo'lagi);

49

-qirqish (ob'ektni navbatdagi ko'chirish uchun buferda saqlash); -qayta nomlash (ob'ekt nomini o'zgartirish); -chetlatish ("Savatcha"ga ob'ektni tushirish); -xususiyat (ob'ekt xususiyati parametrlarini ko'rish va o'zgartirish).

WINDOWS operatsion sistemasining "Пуск" menyusidan foydalanish. 1."Пуск" menyusi buyruqlari va ularning qo'llanishi. "Пуск" menyusini chaqirish uchun "sichqoncha"ni chap tugmasi bosiladi yoki kla-viaturadagi maxsus tugmalardan foydalaniladi.

2- rasm.Windows OS ning bosh menyusi. "Пуск" menyu quyidagi elementlardan tashkil topadi: -dasturlar menyusi-kompyuterdagi dasturlarni bir zumda ishga tushirishga xizmat qiladi; -hujjatlar menyusi-hujjatlar ro'yxatini saqlash; -sozlash menyusi-sistema, printer, masalalar paneli parametrlarini sozlaydi; -izlash menyusi - fayl va papkalar, lokal tarmoqdagi kompyuterlarni qidirish; -ma'lumotlar menyusi - WINDOWS operatsion sistemasining ma'lumotlar sistema-sini chaqirish; -bajarish menyusi-buyruqlar satri bilan dasturni ishga tushirish yoki papkani ochish; -ishni yakunlash menyusi-kompyuterni o'chirish yoki qayta yuklash. 2. Ma'lumotlar sistemasini ochish uchun „Пуск“menyudan ma'lumotlar buy-rug'i tanlanib, "sichqoncha"ning chap tugmasini bosish bilan amalga oshiriladi. Ma'lumotlar sistemasi oynasida uchta zakladka (xatcho'p) mavjud.

50

1-xatcho'p - "Bo'limlar" (ma'lumotlar sistemasidagi bo'limlar ro'yxatini ko'rish). Bo'limlarni ochish, tanlangan mavzu bo'yicha axborotlarni ko'rish. 2-xatcho'p-"Mazmuni bo'yicha" (ma'lumotlar sistemasidagi maqolalar ro'yxatini alfavit tartibida chiqarish). 3-xatcho'p-“Найти“ (kerakli maqolani so'z bilan qidirish). ."Dasturlar", "Hujjatlar", "Sozlash menyusi".

1. "Dasturlar" menyusi. Kompterdagi dasturlarni tezda ishga tushirib yuborish uchun "Standart" das-turlar guruhi ko'p qo'llaniladi. Uning tarkibiga quyidagilar kiradi: -PAINT grafik muharriri-rasm mazmunidagi fayllarni ko'rish, hosil qilish va tahrir-lash uchun qo'llaniladi; -Word Pad matn muharriri-kichik hajmdagi hujjatlarni terish, tahrir qilishda ishlati-ladi; -kalkulyator-arifmetik hisoblashlar uchun (oddiy, muhandislik rejimida); -bloknot-matn muharririga sodda va qulay murojaat qilish (ko'p hollarda kichik hujjatlar) uchun ishlatiladi.

2. Hujjatlar menyusi. Hujjatni ishga tushirish uchun hujjat nomi yozilgan yozuv ustida "sichqon-cha"ning chap tugmasini bosish kerak.

"Sozlash" menyusi uchta elementlardan iborat: a)Boshqarish paneli-sistemalar panelini sozlash, dasturlar va kompyuterni avtoma-tik ishga tushirish yoki to'xtatish; b)Printerlar-kompyuterga ulangan printerni avtomatik o'rnatish yoki sozlash; c)Masalalar paneli-masalalar paneli parametrini sozlash, „Пуск“menyuga yangi dastur qo'shish yoki olib tashlash. "Hujjatlar" menyusidan hujjatlarni o'chirib tash-lash. Kerakli punktni ishga tushirish uchun "Sozlash" menyusi elementiga mos ravishda "sichqoncha"ning chap tugmachasidan foydalanish lozim. Boshqarish paneli quyidagi elementlardan tashkil topgan: -o'rnatish-dasturlarni o'chirish-yangi dasturlarni avtomatik "Dasturlar" menyusiga kiritish yoki o'chirish; -yangi qurilmalarni o'rnatish-kompyuterga ulangan yangi qurilmalarni avtomatik sozlash; -sana-vaqt-yangi kun va vaqtni kiritish; -ekran (ishchi stoli kontekst menyusi kabi); -klaviatura-klaviatura parametrlarini sozlash (belgilarni qaytarilish tezligi va kla-viaturaga bog'liq boshqa yumushlar) -"sichqoncha" - "sichqoncha" manipulyatorining paramet-rini sozlash ("sichqon-cha"ga bog'liq turli yumushlar); -tarmoq -kompyuter tarmog'ining ishini sozlash; -parollar-WINDOWS 9x operatsion sistemaga kirish uchun yangi parolni kiritish, jumladan tarmoq uchun ham. -printerlar ("sozlash"dagi kabi); -til va standartlar-berilgan mintaqaga oid turli ma'lumotlar; -sistema-kompyuter qurilmalari ishini ayni vaqtda bexato ishlayotganini ko'rsatadi.

51

„Найти“ menyusi. "Dasturlarni bajarish" menyusi. „Завершение работы“menyusi elementlari xaqida batafsil tushuntirish. Ular bilan ishlash ko'nikmalari. 1. „Найти“ menyusi quyidagi asosiy elementlarini o'z ichiga oladi. -Papka va fayllar-fayllar va papkalarni ko'rsatilgan disk yoki disketdan izlash; -Tarmoqda kerakli-kompyuterni kompyuter tarmog'idan izlash. a) Papka va fayllar-“Найти“ menyusidan "ishga tushirish" menyusi tanlanib, pap-ka va fayllar ustiga olib borilib "sichqoncha"ning chap tugmasi bosiladi. "Мой компьютер"ni ishga tushirish uchun "sichqoncha" yordamida kursor-ni "Moy kompyuter" yozuviga olib kelib, chap tugmasini bosish kifoya. Ishga tushirish dastur buyruqlari-papka yoki hujjat dasturlarini ochish; -"ishga tushirish" menyusini ishlatish uchun "sichqoncha"ning chap tugmasini bo-sish kerak; -"ochish" satri bo'ylab fayl yoki papkaga yo'l ko'rsatish kerak. Agar kerakli yo'l noma'lum bo'lsa, "obzor" tugmasi yordamida avtomatik ravishda ob'ekt uchun ke-rakli yo'l topiladi; -papkalarni ochish yoki dasturlarni ishga tushirish "OK" tugmasini bosish bilan ba-jariladi. 2. „Завершение работы“ buyruqlari. Ushbu dasturni ishlatish uchun „Пуск“ menyudan „Завершение работы“ buyrug'i tanlanadi. „Завершение работы“ buyrug'i oynasida ishni tugallashning to'rt rejimi bor: -kompyuterni o'chirish-kompyuter ishini to'liq yakunlash, foydalanuvchi ish-layotgan hamma ob'ektlarni yopish; -kompyuterni qayta yuklash -oynalarning operatsion sistemasi bilan saqlangan xolda qayta yuklash; -MS DOS rejimidan maxsus OS MS DOS rejimiga o'tish; -sistemaga boshqa nom bilan o'tish-OSga boshqa foydalanuvchining o'z nomi bilan kirishi. Ishni tugatish uchun „Да“, uni bekor qilish uchun „Нет“ tugmasi bosiladi. Masalalar panelining „Пуск“ menyusi. „Панел задач“ ning vazifalari va ularni sozlash. „Панел задач“da quyidagi asosiy elementlar joylashgan: -“Пуск“menyu; -klaviatura alfavitining (RuG'En) indikatori; -soat indikatori. Ishchi stolida fayl, papka, dasturlar oynasini ochganda ochiq ob'ektlar ro'yxati shakllanadi. Kontekst menyu quyidagi buyruqlarni o'z ichiga oladi: (oldindan ishchi sto-lida biron-bir ob'ektning oynasini ochib ko'ring) -Kaskadlar-ishchi stolidagi ketma-ket o'rnatilgan oynalar; -Yuqoridan pastga - ishchi stolidagi ustma-ust o'rnatil-gan oynalar; -o'ngdan-chapga -ishchi stolidagi chapdan o'ngga o'rnatilgan oyna.

52

Oynalarni tiklash uchun masalalar panelida "sichqoncha"ning o'ng tugmasini bosish kerak. „Свойства“menyusi ikki xatcho'pdan iborat: a) masalalar paneli parametrlari; b) „Пуск“menyu. Birinchi xatcho'p quyidagi parametrlarni kiritish imkonini beradi: -hamma oynaning yuqorisini o'rnatish; -bosh menyudagi kichkina belgilarni ekrandan avtomatik yo'qotish; -soatlar-masalalar panelidan soatlar indikatorini yo'qotish. Kerakli parametrni o'rnatish uchun "sichqoncha"ni oynaning parametr nomi bo'ylab chap tugmasini bosish kerak, so'ng OKni "sichqoncha" yordamida ishga tushirish kerak. Yangi dasturni qo'shish uchun ekrandagi yo'riqnomadan foydalanish lozim. Dasturni yo'qotish uchun esa "yo'qotish" tugmasidan foydalaniladi. „Документы“lar menyusini tozalash uchun "tozalash", so'ng OK dan foy-dalaniladi.

Nazorat uchun savollar: 1. Qanday zamonaviy operatsion tizimlarni bilasiz? 2. Windows operatsion tizimining asosiy tushunchalari qaysi? 3. Ishchi stolning umumiy tuzilishi aytib bering. 4. «Мои документы» ning asosiy tuzilishi va xususiyatlari nima? 5. «Пуск» tugmachasining asosiy vazifasini tushuntiring. 6. Masalar paneli qanday bo’limlardan tashkil topgan? 7. «Программы» bandining asosiy funksiyasini tushuntiring.

6-ma’ruza Mavzu: Windows dа fаyllаr vа papkalar bilаn ishlаsh. Disklаr bilаn ishlаsh.

Windows ning аsоsiy standart dаsturlаri. Reja:

1. Windows dа fаyllаr vа kаtаlоglаr oynasi bilаn ishlаsh. 2. „Мой компьютер“ bilаn ishlаsh. 3. «Проводник» dasturi bilan ishlash. 4. Windows ning аsоsiy standart dаsturlаri.

Darsning maqsadi: 1. Windows dа fаyllаr vа kаtаlоglаr oynasi bilаn ishlаsh to’g’risida umumiy va asosiy bilimlarni hosil qilish.

2. „Мой компьютер“ bilаn ishlаsh haqida tasavvurga ega bo’lish. 3. Windows ning аsоsiy standart dаsturlаri ustida amallar bajarish bo’yicha

malakalarni shakllantirish. Tayanch iboralar: fayl, papka, yorliq, ob’ekt, „Мой компьтер“, «Про-

водник» , dastur, standart dastur, amaliy dastur. Dars o‘tish vositalari: sinf doskasi, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ma‘ruza


ma‘ruza . Darsning xrono xaritasi – 80 minut.

53




1. Windows dа fаyllаr vа kаtаlоglаr oynalari bilаn ishlаsh.

1. Kompyuterda dastur ishga tushgach, ekranda fayllar ro'yxati va ular haqi-dagi axborotlar yozilgan qo'sh chiziq bilan chegaralangan oynalar paydo bo'ladi. (Aslida WINDOWS so'zi ham "oynalar" degan ma'noni bildiradi). Oynalar to'g'ri to'rtburchak shaklda bo'ladi. Ob'ektni (fayl, papka yoki dastur) ochish ob'ektning belgisida yoki ob'ektning kontekst menyusidan ochish buyrug'ida "sichqon-cha"ning chap tugmasini 2 marta tez bosish bilan amalga oshiriladi. 2. Oyna elementlari-ochik ob'ektning nomini saqlovchi sarlavha o'lchovini o'zgartiruvchi va oynalarni biriktiruvchi tugmalarni boshqarish tugmalaridan ibo-rat. Bunda tugmalarning yig'ishtirish, o'lchov o'zgartirish va oyna berkitish faoliya-tini ko'rsatib tasvirlab berish lozim. Oynani yig'ishtirish operatsiyasi bilan oynalar-ni yopish operatsiyasi farqlarini ta'kidlab o'ting (Birinchi holatda ob'ekt faolligicha qoladi, ikkinchisi bilan ish ham to'xtatiladi). Masalalar paneli yordamida yoki ALT+TAB tugmasini bosish bilan yig'ish-tirilgan oynalarni tiklash ham mumkin. 3. Oyna o'lchovlarini o'zgartirish, oyna o'lchovi o'zgartirish yo'nalishini ko'rsatuvchi 2 yo'nalishli strelkalar paydo bo'lguncha, "sichqoncha" kursorini oyna chegarasiga olib berishi kerak. "Sichqoncha"ning chap tugmasini bosish va uni bo-sib turgan holda kursorni ko'chirib, shu vaqtda oyna o'lchovini o'zgartirish kerak. 4. Oynani "sichqoncha" yordamida boshqa joyga ko'chirish yo'li bilan hara-katlantiriladi. Buning uchun kursorni oyna sarlavhasi o'rtasiga olib boriladi, "sich-qoncha"ning chap tugmasi bosiladi, uni bosgan holda oyna ish stolida ko'chiriladi. 5. Bir vaqt ichida bir necha ob'ektni, ularning har biri alohida oynada joy-lashganligi, ochish imkoniyatlari haqida gapirish o'rinli. Shuni ta'kidlash lozimki, faqat ulardan biri faol bo'lishi mumkin, vaqtning har damida faqat bir oyna bilan ish amalga oshirilishi mumkin. Bunda faol oyna sarlavhasi to'q ranglar bilan ajra-tilgan bo'ladi. Oynalar orasida ko'chish quyidagicha amalga oshiriladi: a) "Sichqoncha" tugmalarini faoliyatsiz oyna yuqori qismida bosiladi; b) "sichqoncha" tugmalarini masalalar panelida faoliyatsiz oyna tugmasida bosa-miz; c) ALT+TAB tugmalar kombinatsiyasi yordamida.

54

2. “Мой компьютер” obyektidan foydalanish Papka va fayllar bilan ishlashning asosiy usullari.

“Мой компьютер” obyekti tarkibining ta’rifi: “Мой компьютер” obyektini ochish uchun-“sichkoncha” chap tugmasini obyekt belgisida 2 marta bosish yoki obyektning kontekstli menyusini chakirib, “Ochish” bo’yrugini tanlash kerak. “Мой компьютер” obyektida kuyidagi asosiy obyektlar joylashgan: -3,5 va 5,25li egiluvchan disklarning diskyurituvchi belgilari (Kompyuterda o’rnatilgan); -bir yoki bir kancha kattik disklar belgilari; -lazer disklarini o’chish uchun kurilmalar belgisi (agar bu kurilma o’rnatilgan bo’lsa); -boshkaruv panelining belgisi; -printerlar belgisi. Obyektni ochish uchun bu obyekt belgilanib, “sichkoncha”ning chap tugma-chasi 2 marta bosish bilan (o’xshash operasiyani obyektning kontekstli menyusini chakirib xam bajarish mumkin), kattik disk (Disk C:) yoki egiluvchan disklar (Disk A: yoki Disk B:) diskyurituvchi obyektlarning ochilishi bu obyektlarning ildiz papkasini ochadi. Nusxalashning ikki usuli mavjud: -“Мой компьютер” obyektidan foydalanib; -Obyektning ko’chirishdan foydalanib. a) “Мой компьютер” obyektini ochish, nusxalash yoki ko’chirish kerakli fayl yoki papka obyektini ochish. b) Papka-manbada nusxalanayotgan obyektni ajratib, keyin bevosita papka-manba sarlavxasi ostida turgan menyuda “nusxalash” buyrugi (obyektni nusxalash uchun) yoki “Kesish” obyektini ko’chirish uchun) buyrugi tanlanadi. Agar diskdan diskka nusxalash talab kilinsa, unda nusxalayotgan obyektning kontekstli menyusida “yuborish” buyrugi tanlanadi, keyin obyekt nusxasidan yubo-rilayotgan disk nomi tanlanadi. Nusxalashning 2 usulini amalga oshirish uchun ish stolida manba-papka va kabul kiluvchi papkalar ochik bo’lishi kerak (buning uchun “Мой компьютер” obyektidan foyda-lansa bo’ladi). Manba-papkasida “sichkoncha”ning chap tugmasi bilan nusxalanadigan yoki ko’chiriladigan obyekt ajratiladi va “sichkoncha”ning chap tugmasini bosib turib obyekt belgisi-kabul kiluvchi-papkaga ko’chiramiz.

Obyektni yo’q qilish va qayta nomlash. Operasiya boshida yo’k kilinadigan obyekt joylashgan papkani ochib (“Мой компьютер obyektidan foydalanib) kuyidagi uch variantdan birini tanlash mum-kin. -obyektning kontekstli menyusini chakirib, yo’kotish-buyrugini tanlash, amalga oshirish; -“sichkoncha” chap tugmasi bilan papkada obyektni ajratish, yo’k kilinadigan obyekt joylashgan fayl papkasi menyusidan “yo’k kilish” buyrugini chakirish; -“sichkoncha”ning chap tugmasi bilan papkada obyektni uskunalar paneli papkasi-dan mos tugmani tanlash.

55

O’ayta nomlash: Operasiya boshlanishida “Мой компьютер” obyektidan foydalanib kerakli obyekt joylashgan papkani ochish va: -obyektning kontekstli menyusini chakirish, “kayta nomlash” buyruklarini baja-rish; -ushbu papkada, “sichkoncha”ning chap tugmasi bilan obyektni ajratish, kayta nomlanadigan obyekt joylashgan fayl papkasi menyusidan “kayta nomlash” buy-ruklarini chakirish.

3. "Проводник" dasturi bilan ishlash. Papka va fayllar bilan ishlashning asosiy usullari.

1. Sizning kompyuteringizda chizilgan ob'ektlar daraxtining yaqqol rasmi "Проводник" dasturi bo'ladi. Проводник dasturi fayl va papkalar bilan ishlashni engillashtirish uchun xizmat qiladi. 2."Проводник" dasturning ishchi oynalari elementlari quyidagilar: -oynani boshqarish tugmalari bilan oyna sarlavhasi; -bevosita sarlavha ostidagi menyu satri (albatta shuni ta'kidlash kerakki, menyu va uning tarkibi papka menyusining tarkibiga o'xshash hamda ob'ekt panellarining aj-ratilgan biriga bog'liqdir); -asboblar paneli, menyu satri ostida joylashgan (asboblar paneli fayl yoki papkalar qidirishga tushirish tugmasini qo'shish papkaga o'xshash). Ikkita ishchi panel (chapdagisi "hamma papkalar" deyiladi, o'ngdagisi "tar-kibi..."). o'ng panelda ish stolidan boshlab, kompyuter ob'ektlarining daraxti ko'rsa-tilgan. O'ng panelda chap panelda ajratilgan papka yoki ob'ekt tarkibi chaqiriladi. -Oynaning pastki qismida holat satri joylashgan; -papkada qancha ob'ekt bor ekanligi "Проводник" dasturning o'ng panelida ko'rsa-tilgan tarkiblarda hamda ular disk yoki disketada qancha hajmni (bayt yoki Kbayt-larda) egallashini ko'rsatadi, qabul qilingan belgi agar oynaning o'ng qismida ob'ekt belgisi qarshisida belgi turgan bo'lsa, demak ob'ekt yangi, boshqa ob'ektlarni saqlaydi. Bunday ob'ektlarni ochish uchun "sichqoncha"ning chap tugmasini bo-sish etarli. Papka belgisi yonida "-" belgi ob'ekt ochiqligini bildiradi. (Lekin, bu ob'ekt-ning tarkibi faqat shunday holda paydo bo'ladiki, agar siz bu ob'ektning belgisini ajratsangiz). Papka belgisi yonida _"Q" belgisi bo'lmagan ob'ektni ochish uchun -"sichqoncha"ning chap tugmasi-ob'ekt belgisida 2 marta bosish kerak. Ob'ektni ochishda uning tarkibi o'ng panelda paydo bo'lishini ta'kidlash kerak. 3. Проводник dasturi yordamida fayl va papkalarda ish bajarish: a) ko'chirib yurish usuli bilan fayl va papkalarni nusxalash va ko'chirish; -o'ng panelda "sichqoncha"ning o'ng tugmasi bilan bu ob'ektning belgisini ajratish va "sichqoncha"ning bosilgan chap tugmasini ushlab, belgini chap panelning qabul qiluvchi-papka belgisiga ko'chirish; -paydo bo'lgan menyuda ob'ekt ustida bajariladigan operatsiyani tanlash (nusxalash yoki ko'chirish), operatsiya nomida "sichqoncha"ning chap tugmasini bosish; b) ob'ektning kontekstli menyusidan foydalanib (oldin o'tilganlarga o'xshash); c) uskunalar panelidan foydalanib (oldin o'tilganlarga o'xshash);

56

d) ob'ektni qayta nomlash-oldin o'tilganlarga o'xshash amalga oshiriladi; e) ob'ektni yo'qotish-oldin o'tilganlarga o'xshash; g) yangi ob'ekt-oldin o'tilganlarga o'xshash.

4. Windowsning standart dasturlari PAINT grafik muharriri. Uskunalar to'plami. Rangli palitra. PAINT ish joyi-

ni sozlash. 1. PAINT muharriri oynasining elementlarini yoritib berish uchun: -tahrir qilinadigan grafikli fayl nomi ko'rsatilgan sarlavha; -menyu, unda rasm, rasmni tasvirlash rejimi bilan ishlash va rasmning rangli pali-trasi; -uskuna to'plami; -rang tanlash uchun ranglar palitrasi; -odatdagi ish rejimi va chizish hududidagi kursor koordinatalari haqida axborot saqlovchi holat satri haqida tushuncha beriladi. Chizish qismidagi bir qancha oddiy figuralarni uskuna to'plamidagi qalam uskunasi bilan chizing. Ranglar palitrasi yordamida rasm va fon ranglarini tanlash haqida gapirib berish (kerakli rangda "sichqoncha"ning chap tugmasini bosish). Menyu buyruqlari, batafsil tasvirlash, bunda o'zida rasm fragmentlarini yangidan o'zgartiradigan asosiy buyruqlarni-"Almashtirish buferi" yordamida nusxalash va ko'chirish, kengaytirish, egish va h.k. tashkil etadigan, to'g'rilash va rasm bo'limiga alohida e'tibor qaratish kerak. Rasm menyusida Atributlar buyruqlarini tasvirlashda rasmlar o'lchov vazifasi nuqtalarda yoki oddiy o'lchov birliklaridagi imkoniyatlari-ni ta'kidlash lozim. Xususiyat ekranida (800*600 yoki 640*480) ish stolining o'lchov vazifasi bilan solishtiring. Rasmni ish stolining yuqori qismiga joylashti-rish imkoniyatlarini ko'rsating. 3-rasm. PAINT grafik muharririning oynasi.

57

WordPad matn muharriri. Ish stolining ta'rifi. Uskunalar paneli. 1. WORDPAD muharririning vazifasi-matnni rasmiylashtirishning turli usullari qo'llaniladigan etarli murakkab hujjatlarni tahrir qilish. 2. Muharrir oynasi elementlarida sarlavha, menyu, uskuna paneli, tahrir qi-lish qismi, holat satri. Bunda ushbularga e'tibor bering: -o'qituvchi aytib turgan bir necha satr matnni yozish. Kiritilgan matn bilan ishla-shining keyingi holatida kuzating; -menyu buyruqlariga batafsil ta'rif bering; -saqlash buyruqlarini tasvirlashda turli xil hujjatlarni (WORD hujjati turi, RTF-RICH. Text Format turi, faqat matnlar turlaridek) saqlash imkoniyatlarini ta'kid-lash.

4-rasm .WordPad matn muharririning oynasi. Nusxalash, kesish, qo'yish va h.k. buyruqlarini tasvirlashda bu buyruq-larni tez chaqirish uchun tugmalarni birgalikda foydalanish imkoniyatlarini ta'kidlash (masalan, CTRL+C, CTRL+X, CTRL+V) format (hajm) menyusini ta'riflashda TRUE TYPE day shrift-masshtablashgan shrift, ularning hajmini o'zgartirish, har-flar shakli o'zgarmaydigan shriftlar tushunchasini kiritish. Shunday shriftlar borki, ularda "kirillcha" belgilar, ya'ni "ruslashtirilmagan" shriftlar yo'qligini aytish. "Ruscha" va "o'zbekcha shriftlarning nomlarini sanab o'tish, masalan, Arial Sug, Courier new Cyr, Times Uz, Panda Uz va h.k. Berilgan xil shriftlarning ishlatilishiga o'quvchilarni tayyorlash. 3. Matn muharririning asosiy uslublari: -matn fragmentida ajratish ("sichqoncha" yoki klaviatura - Shift dan kursorni boshqarish tutmasi yordamida); -ajratilgan matn fragmentini nusxalash; -matn fragmentini ko'chirish; -matn fragmentini yo'q qilish; -ishlatilayotgan shriftni o'zgartirish, ajratilgan matn fragmentida harfning hajmini va shaklini (kichraytirish, kursiv, ajratish).

58

Nazorat uchun savollar 1. Fayl, katalog yoki papka tushunchalarini izohlang? 2. Windows da qaysi turdagi fayllar bilan ishlash imloni mavjud? 3. «Ишчи стол» da sichqoncha yordamida fayllar ustida qanday amallar baja-

rish mumkin? 4. «Мой компьютер» ob’ekti nima vazifani bajaradi? 5. «Мой компьютер» da fayllar ko’chrish va nusxalash qanday bajariladi? 6. «Мой компьютер» fayllarni o’chrish va chop etish qanday amalga oshirila-

di? 7. Windows muhiti qanday amaliy ilovalardan iborat? 8. Paint va Word Pad dasturlarining imkoniyatlarini tushuntiring.

59

III-bob. Algoritmlash va dasturlash asoslari. 7-ma’ruza

Mavzu: Masalalarni kompyuterda yechish bosqichlari. Algoritm tu-shun-chasi, xossalari, berilish usullari va turlari. Chiziqli algoritmlari.

Reja: 1. Masalalarni kompyuterda yechish bosqichlari 2. Algoritm tushunchasi va uning xossalari. 3. Algoritmning berilishi usullari. 4. Algoritmning turlari. Chiziqli algoritm. Darsning maqsadi:

1.Talabalarda axborotlashtirish jarayoni to’g’risida umumiy va asosiy bilim-larni hosil qilish.

2. Algoritm va algoritmning berilishi usullarito’g’risida mukammal tasav-vurga ega bo’lish. 3. Algoritmning turlari va chiziqli algoritmlar tuzish bo’yicha ko’nikmalarni shakllantirish.

Tayanch iboralar: algoritm, xossalari, berilish usullari, turlari, blok-sxema, chiziqli algoritm.

Dars o‘tish vositalari: sinf doskasi, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ma‘ruza matnlari, komputer, ma‘ruza bo‘yicha slaydlar.


Darsning xrono xaritasi – 80 minut. Tashkiliy qism: xonaning tozaligi, jihozlanikishi, sanitariya holati. Talaba-



Ma‘ruza bayoni Masalalarni kompyuterda yechish bosqichlari. Har qanday masalani kompyuterga tayyorlash va uni o’tkazish quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi.

1. Masalani qo’yilishini aniqlash va matematik modelini ishlab chiqish. 2. Masalani yechishning sonli usulini tanlash. 3. Masalani yechish algoritmini ishlab chiqish. 4. Kompyuter uchun dastur tuzish. 5. Dasturni kompyuter xotirasiga kiritish, rostlash va tekshirish. 6. Hisoblash natijalarini qayta ishlash va tahlil qilish.

1. Masalaning qo’yilishini aniqlash va matematik modelini ishlab chi-qish. Masalani yechishdan oldin uning qo’yilshi oydinlashtiriladi, ya’ni bunda un-ing maqsadi va yechilish shartlari aniqlanadi, boshlang’ich ma’lumotlar va natija-larning tarkibi asoslanadi. Bu ma’lumotlar asosida u matematik formulalar ko’rinishida ifoda qilinadi.

60

2. Masalani yechishning sonli usulini tanlash. Qo’yilgan matematik masa-lalar uchun ukning sonli yechish usulini tanlash kerak bo’ladi. Sonli usullar turli- tuman bo’lganligidan ularning eng samarali va qulayini tanlash kerak. Bu masala bilan matematikaning sonli usullar bo’limi shug’ullanadi. Yechish usulini tanlash masalaga qo’yilgan barcha talablarni va uni konkret kompyuterlarda hal qilish im-koniyatlarini hisobga olish kerak. 3. Masalani yechish algoritmini ishlab chiqish. Masalani yechish uchun tanlangan sonli usulning algoritmi ishlab chiqiladi, ya’ni masalani yechish uchun bajariladigan arifmetik va mantiqiy amallar ketma- ketligi yoritiladi. Masalani ye-chish algoritmlari ko’rgazmaliroq bo’lishi uchun, ular ko’p hollarda blok- sxema ko’rinishida ifodalanadi. 4. Kompyuter uchun dastur tuzish. Kompyuter uchun dastur masalaning umumiy yechimidir. U algoritmning mashina buyruqlari ketma- ketligi shaklidagi yozuvdir. Buning uchun dasturlash tillari (Besk, Fortran, Paskal, SI va boshqalar) dan biri tanlanadi va unga mos dastur tuziladi. Tuzilgan dasturni sifatli bo’lishi va uni mashina xotirasidan kam joyni egallashi muhim ahamiyatga ega. 5. Dasturni kompyuter xotirasiga iritish, rostlash va tekshirish. Tuzilgan dastur kompyuter klaviaturasi orqali uning xotirasiga kiritiladi. Kiritilgan dasturni rostlash va tekshirish amalga oshiriladi, ya’ni yo’l qo’yilgan xatoliklar tuzatiladi. 6. Hisoblash natijalarini qayta ishlash va tahlil qilish. Bu bosqichdan tu-zilgan dastur bo’yicha hisoblash bajariladi va hosil bo’lgan natija kompyuterning displey ekraniga chiqariladi yoki chop etish qurilmasi orqali qog’ozga chop etiladi. Natijalarni jadvallar, grafiklar yoki diagrammalar ko’rinishida hosil qilish mumkin. Hosil bo’lgan natija esa foydalanuvchi tomonidan tahlil qilinadi. Algoritm tushunchasi. Avvalo algoritm tushunchasi 1X asrla yashab ijod etgan buyuk bobokalonimiz Muhammad al-Xorazmiy nomi bilan uzviy bog’liqligini tushuntirish lozim. Algoritm so’zi al-Xorazmiyning arifmetikaga bag’ishlangan asarining dastlabki betidagi “Dixit Algoritmi” (“dediki al-Xorazmiy” ning lotincha ifodasi) degan jumlalardan kelib chiqqan. Shundan so’ng al-Xorazmiyning sanoq sistemasini takomillashtirishga qo’shgan hissasi, uning asarlari algoritm tushunchasining kiritilishiga sabab bo’lganligi ta’kidlab o’tiladi. Algoritm nima degan savolga, u asosiy tushuncha sifatida qabul qilinganli-gidan, uning faqat tavsifi beriladi, ya’ni biror maqsadga erishishga yoki qandaydir masalani yechishga qaratilgan ko’rsatmalarning (buyruqlarning) aniq, tushunarli, chekli hamda to’liq tizimi tushuniladi.

O’quvchilarga turli hayotdan, fandan algoritmlarga misollar keltiriladi va bunga o’zlari tuzishga harakat qilishlari taklif etiladi. Masalan, atom tayyorlash, turli qurilmalarni ishlatish, sport musobaqasi yoki yo’l harakati qoidalari algorit-mlarini keltirish mumkin. yoki matematik formula bo’yicha qiymat hisoblash al-goritmi yoki kompyuterni ishlatish bo’yicha algoritm kabi misollar keltiriladi. Geometrik yasashga doir masala yechish algoritmi ham qarab chiqilishi mumkin. Masalan, kesma o’rtasiga perpendikulyar o’tkazish berilgan radiusga ko’ra aylana yasash va h.k. Bundan tashqari, birorta funksiya grafigini yasash algoritmi bunga misol bo’la oladi.

61

Masalan, chiziqli, kvadratik funksiya va h.k. funksiyalar grafiklarini ya-sash algoritmlari.

Bunda yana algoritmni bajarayotgan kishi – ijrochi, asosiy algoritmni aniq-lashtiruvchi algoritm – yordamchi algoritm ekanligini ham ta’kidlab o’tish joiz. Umuman, algoritmning qanday maqsadga mo’ljallanganligidan qat’i nazar uni muvaffaqiyat bilan bajarish mumkinligini aytib o’tish lozimdir.

Algoritmning asosiy xossalari haqida quyidagilarni ta’kidlash mumkin: 1-xossa. Diskretlilik, ya’ni algoritmni chekli sondagi oddiy ko’rsatmalar

ketma-ketligi shaklida ifodalash mumkin. 2-xossa. Tushunarlilik, ya’ni ijrochiga tavsiya etilayotgan ko’rsatmalar un-

ing uchun tushunarli bo’lishi shart, aks holda ijrochi oddiy amalni ham bajara ol-may qolishi mumkin. Har bir ijrochining bajara olishi mumkin bo’lgan ko’rsatmalar tizimi mavjud.

3-xossa. Aniqlik, ya’ni ijrochiga berilayotgan ko’rsatmalar aniq mazmunda bo’lishi lozim hamda faqat algoritmda ko’rsatilgan tartibda bajarilishi shart.

4-xossa. Ommaviylik, ya’ni har bir algoritm mazmuniga ko’ra bir turdagi masalalarning barchasi uchun yaroqli bo’lishi lozim. Masalan, ikki oddiy kasr umumiy maxrajini topish algoritmi har qanday kasrlar umumiy maxrajini topish uchun ishlatiladi.

5-xossa. Natijaviylik, ya’ni har bir algoritm chekli sondagi qadamlardan so’ng albatta natija berishi lozim.

Bu xossalar mohiyatini o’rganish va konkret algoritmlar uchun qarab chiqish talabalarning xossalar mazmunini bilib olishlariga yordam beradi.

Algoritmning tasvirlash usullari haqida gapirganda algoritmning berilish usullari xilma-xilligi va ular orasida eng ko’p uchraydiganlari quyidagilar ekanli-gini ko’rsatib o’tish joiz:

1. Algoritmning so’zlar orqali ifodalanishi. 2. Algoritmning formulalar yordamida berilishi. 3. Algoritmning jadval ko’rinishida berilishi, masalan, turli matematik

jadvallar, loteriya yutuqlari jadvali, funksiyalar qiymatlari jadvallari bunga misol bo’ladi.

4. Algoritmning dastur shaklida ifodalanishi, ya’ni algoritm kompyuter ijrochisiga tushunarli bo’lgan dastur shaklida beriladi.

5. Algoritmning algoritmik tilda tasvirlanishi, ya’ni algoritm bir xil va aniq ifodalash, bajarish uchun qo’llanadigan belgilash va qoidalar majmui algoritmik til orqali ifodalashdir. Ulardan o’quv o’rganish tili sifatida foydalanilmoqda. Bu-lardan Ye-praktikum yoki Ye-tili algoritm ijrochisi algoritmik tili ham mavjud.

6. Algoritmlarning grafik shaklda tasvirlanishi. Masalan, grafiklar, sxema-lar ya’ni blok - sxema bunga misol bo’la oladi. Blok sxemaning asosiy elementlari quyidagilar: oval (ellips shakli)-algoritm boshlanishi va tugallanishi, to’g’ri bur-chakli to’rtburchak-qiymat berish yoki tegishli ko’rsatmalarni bajarish. Romb - shart tekshirishni belgilaydi. Uning yo’naltiruvchilari tarmoqlar bo’yicha biri ha ikkinchisi yo’q yo’nalishlarni beradi, parallelogramm- ma’lumotlarni kiritish yoki chiqarish, yordamchi algoritmga murojaat - parallelogramm ikki tomoni chiziq,

62

yo’naltiruvchi chiziq - blok-sxemadagi harakat boshqaruvi, nuqta-to’g’ri chiziq (ikkita parallel) - qiymat berish. Algoritmda bajarilishi tugallangan amallar ketma-ketligi algoritm qadami deb yuritiladi. Har bir alhoxida qadamni ijro etish uchun bajarilishi kerak bo’lgan amallar haqidagi ko’rsatma buyruq deb aytiladi.

Algoritmlarni ko’rgazmaliroq qilib tasvirlash uchun blok-sxema, ya’ni geometrik usul ko’proq qo’llaniladi. Algoritmning blok-sxemasi algoritmning asosiy tuzilishining yaqqol geometrik tasviri: algoritm bloklari, ya’ni geometrik shakllar ko’rinishida, bloklar orasidagi aloqa esa yunaltirilgan chiziqlar bilan ko’rsatiladi. Chiziqlarning yunalishi bir blokdan so’ng qaysi blok bajarilishini bildiradi. Algoritmlarni ushbu usulda ifodalashda vazifasi, tutgan o’rniga qarab quyidagi geometrik shakl(blok) lardan foydalaniladi.

Blokning atalishi Belgilanishi Tushunilishi Hisoblashlar bloki (to’g’ri-to’rtburchak)

Hisoblash amali yoki hisob-lash amallari ketma-ketligi

shartli blok (romb)

Shartlarni tekshirish

siklik jarayon (oltiburchak)

Siklning boshlanishi

qism dastur qism dastur bo’yicha hisoblash, standart qism dasturi

birlashtirish (aylana) Yo’nalish chizig’ini o’zgarti-rish

Ma’lumotlarni kiritish va chiqarish (parallelo-gramm)

Ma’lumotlarni kiritish va nati-jalarni chiqarish

Algoritmning boshi va oxiri (oval)

Boshlash, tamom, to’xtash

Chiqarish bloki Ma’lumotlarni qog’ozga chiqarish

Algoritmlar berilishi va ifodalanishiga qarab: chiziqli, tarmoqlanuvchi va takrorlanuvchi turlarga bo’linadi.

Algoritmning turlari bilan tanishtirganda, avvalo hyech qanday shart tekshirilmaydigan va tartib bilan faqat ketma-ket bajariladigan jarayonlarni ifodalaydigan chiziqli algoritmlar aytib o’tiladi.

Chiziqli algoritmlar. Chiziqli algoritmlar algoritmlarning eng sodda va oddiy ko’rinishi hisoblanadi. Unida bajariladigan amallar ham buyruqlar ham buyruqlar ham qanday tartibda berilgan bo’lsa shunday tartibda ketma- ket bajariladi, ya’ni hyech qanday shart tekshirilmasdan chiziqli algoritmlarda buyruqlar ketma- ket tartib bilan bajariladi.

63

Chiziqli algoritmlarni quyidagi ko’rinishda ifodalash mumkin. Bu yerda A1,…, AN lar chiziqli algoritmlarda

bajarilishi kerak bo’lgan buyruqlar ketma- ketligidir.

2- misol. 5342 23 xxxy funksiyani x ning ixtiyoriy qiymatlarida xisoblash algoritmini tuzing. Yechish. Algoritmning blok sxema ko’rinishda ifodalaymiz.

2- misol. ))()(( cpbpappS Geron formulasidan foydalanib uch-

burchak yuzini hisoblash algoritmini tuzing. Yechish. Algoritmni blok sxema ko’rinishda ifodalaymiz.

бошлаш

х ни киритинг

5342 23 xxxy

5342 23 xxxy

тамом

Y ни чиqариш

бошлаш

маълумотлар

А1

Аn

чиqариш тамом

))()(( cpbpappS

бошлаш

a.,b, c

2cbap

S ни чиqариш тамом

64

Sinov savollari: 1. Masalani kompyuterda yechishning asosiy bosqichlarini ayting? 2. Algoritm nima? 3. Algoritmga misollar keltiring. 4. Algoritmning asosiy xossalari. 5. Algoritmning tasvirlashning asosiy usullari. 6. Bu tasvirlash usullarining har biriga misollar keltiring. 7. Blok-sxema nima? Asosiy elementlarini ayting. 8. Chiziqli algoritmlar qanday ifodalanadi? 9. Algoritmning turlari. 10. Ijrochining ko’rsatmalar majmui nimalardan iborat? Uyga vazifa : 1. Oddiy kasrlarni ayirish algoritmini tuzing. 2. u=5+(3-x)(2x+7) ning qiymatini hisoblash algoritmini tuzing. 3. Kesmani teng ikkiga bo’lish algoritmini tuzing. 4. Quyidagi algoritmda qanday natija hosil bo’ladi: x:=2; x:=x+7 x=?

8,9 -ma’ruza Mavzu: Tarmoqlanuvchi va takrorlanuvchi jarayonlarga algoritmlar

tuzish. Reja:

1. Tarmoqlanuvchi algoritmlar. 2. Takrorlanuvchi algoritmlar. 3. Murakkab algoritmlar bilan ishlash. 4. Mustaqil ishlash. Darsning maqsadi: 1.Talabalarda tarmoqlanuvchi va takrorlanuvchi jarayonlarni algoritmlash

to’g’risida umumiy va asosiy ko’nikmalarni hosil qilish. 2. Tarmoqlanuvchi va takrorlanuvchi algoritmlar tuzish malakalarini shak-

llantirish. 3. Murakkab jarayonlarni algoritmlashni o’rganish. Tayanch iboralar: algoritmning turlari,tarmoqlanuvchi va takrorlanuvchi

algoritmlar. Dars o‘tish vositalari: sinf doskasi, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ma‘ruza





65

Ma‘ruza bayoni

Tarmoqlanuvchi algoritmlar. Shunday hisoblash jarayonlari mavjud bo’ladiki, bunda qo’yilgan ayrim mantiqiy shartlarning bajarilishiga qarab, bu ja-rayonlar bir nechta tarmoqqa bo’linadi va shu tarmoqlardan hyech bo’lmaganda bittasi bajariladi. Ana shunday jarayonlar uchun algoritmlar tuzishda tarmoqla-nuvchi algoritmlardan foydalaniladi.

Tarmoqlanuvchi struktura odatda qandaydir mantiqiy shartni tekshirish blo-kini o’z ichiga oladi. Tekshirish natijasiga ko’ra, tarmoq deb ataluvchi u yoki bu amallar ketma-ketligi bajariladi.

Tarmoqlanuvchi algoritm to’la va qisqartirilgan ko’rinishda berilishi mum-kin. Ular quyidagicha sxema orqali ifodalanadi:

ha yo’q ha yo’q shart shart 1 - amal 2-amal amal

a) to’la ko’rinish b) qisqartirilgan ko’rinish

1-misol. Ixtiyoriy berilgan x va u sonlaridan eng kattasini topish algoritmini

tuzing. boshlash x,u ni kiritish xa yuk z = x x >= y z = y z ni chiqarish tamom

2- misol.

0,10,2

0,21

хагарххагарx

хагархifodaning qiymatini hisoblash algoritmini tuzing.

66

Yechish. boshlash x ni kiritish ha yo’q yo’q y =1+2x x < O x=O y = x + 1

ha y = 2 + x

u ni chikarish tamom

Takrorlanuvchi algoritmlar. Shunday hisoblash jarayonlari mavjud

bo’ladiki, bunda uning ayrim bo’laklarini bir necha marta takroran hisoblashga to’g’ri keladi. Bunday jarayonlar uchun algoritmlar tuzishda takrorlanuvchi algo-ritmlardan foydalaniladi.

Hisoblash jarayonining ko’p marta takrorlanadigan qismi ichki sikl tanasi (jismi) deb yuritiladi. Takrorlanuvchi algoritm 2 xil ko’rinishga ega bo’ladi: Sikl - gacha takrorlanuvchi algoritm quyidagi ko’rinishga ega: yo’q sikl tanasi shart ha a) sikl - gacha ; Bu ko’rinishdagi algoritmda avval sikl tanasi bajarilib, so’ngra sikldan chiqish sharti tekshiriladi, ya’ni sikl tanasi qo’yilgan shart bajarilib turguncha takrorlana-veradi.

Sikl - hozircha takrorlanuvchi algoritm quyidagi ko’rinishga ega: yo’q ha shart sikl tanasi

b) sikl - hozircha. Bu ko’rinishdagi algoritmlarda avval shart tekshiriladi, so’ngra agar shart qanoatlantirsa, sikl tanasi bajariladi, aks holda hisoblash to’xtatiladi.

1 - misol. O dan 2O gacha juft sonlar yig’indisini hisoblash algoritmini

tuzing.

67

Yechish. a) sikl - gacha b) sikl – hozircha boshlash boshlash S = O S=O : x =O x = O yuk x <= 2O S ni chiq xa S = S + x tamom x = x + 2 S = S + x xa x = x + 2 x <= 20 yo’q S ni chiqarish tamom

2-misol. ххху 23 funksiyani x ning [a,b] oraliqda h=0.1 qadam bilan

o’zgarish qiymatini hisoblash algoritmini tuzing. Yechish.

1) Sikl-gacha 2) Sikl - hozircha A,B,H A,B,H X=A X=A yo’q y =√x3 + x2+ 1 X<=B y ni chiqarish tamom ha X = X + H

y =√x3 + x2+1 ha yo’q X<=B tamom y ni chiqarish X = X + H

Bundan tashqari murakkab ko’rinishdagi takrorlanuvchi jarayonlar uchun

algoritmlar tuzishda ichma-ich joylashgan takrorlanuvchi algoritmlardan foydala-niladi.

Misol.

5

1

3

1 2i j

jiS ifodaning qiymatini hisoblash algoritmini tuzing.

Yechish. Bu yerda i bo’yicha takrorlanuvchi algoritm tashqi, j bo’yicha ta-krorlanuvchi algoritm ichki sikllar deb yuritiladi.

68

boshlash S=0:P=1

i=1 j=1 P=P(i+j)/2 j =j+1 ha ha yo’q j<=3 S = S + P i=i+1 i<=5

yo’q S ni chiqarish

tamom

Misol. Ikkita a va v natural sonlari uchun eng katta umumiy bo’luvchi to-

pilsin( blok-sxema ko’rinishi):

boshlash A,V ni kiritish ha yo’q

A = V yo’q ha EKUB=A A > V EKUB V = V -A A =A-V tamom

Sinov savollari: 1. Tarmoqlanuvchi algoritmlarning xususiyatlari va bajarish tartibi qanday? 2. Takrorlanuvi algoritmlar deganda nimani tushunasiz? 3. Murakkab xisoblash jarayonlari uchun qanday algoritmlardan foydalani-

ladi? 4. Ichma- ich joylashgan algoritmlarning bajarilish tartibini tushuntirib

bering? Uyga vazifa : 1. Berilgan sonning absolyut qiymatini aniqlab beruvchi algoritm tuzing. 2. Berilgan k butun sonning toq yoki juftligini aniqlab beruvchi algoritm

tuzing.

69

10-ma’ruza Mavzu: Dasturlash asoslari to’g’risida umumiy ma’lumotlar. Turbo-Paskal

dasturlash tizimi, uning umumiy tuzilishi, asosiy “menyu” lari va ishlash qoi-dalari. Reja:

1. Dasturlash tillari va ular to’g’risida umumiy ma’lumotlar. 2. Yuqori darajali dasturlash tillari. 3. Turbo-Paskal tizimi va uning umumiy tuzilishi.

4. Turbo-Paskal tizimida mustaqil ishlash. Darsning maqsadi: 1.Talabalarda dasturlash, uning turlari to’g’risida umumiy va asosiy bilim-

larni hosil qilish. 2. Turbo-Paskal tizimi va uning umumiy tuzilishi to’g’risida mukammal ta-

savvurga ega bo’lish. 3. Turbo-Paskal tizimida mustaqil ishlash malakalarini shakllantirish. Tayanch iboralar: dasturlash tili, dastur, translyator, son, miqdor,

o’zgaruvchi, o’zgarmas, amallar, nom, identifikator, tur, oddiy va murakkab tur-lar, standart turlar.

Dars o‘tish vositalari: sinf doskasi, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ma‘ruza matnlari, komputer, ma‘ruza bo‘yicha slaydlar, Turbo-Paskal tizimi .





Ma‘ruza bayoni Biz axborot, kod, kompyuter, blok- sxema, algoritm, ijrochi va boshqa tu-shunchalarni o’rgandik. Bular masalani kompyuterda hal qilishda kerak bo’ladigan tushunchalarni o’rgandik. Bular masalani kompyuterda hal qilishda kerak bo’ladigan tushunchalardir. Ammo kompyuter bilan muloqot qilish uchun, bular-dan tashqari, kompyuter “tilini” ham bilishimiz talab qilinadi. Biror masalani kom-pyuterda hal qilish uchun, avval, uning algoritmini tuzishimiz, so’ng bu algoritmni kompyuter tushunadigan ko’rsatmalar va qonun qoidalar asosida yozishimiz lozim bo’ladi. Bu yozuv dastur deb ataladi. Shunday qilib, dastur biror masalani yechishda kompyuter bajarishi mumkin bo’lgan ko’rsatmalarning izchil tartibidan iborat ekan. Kompyuter uchun dastur tu-zish jarayoni dasturlash va dastur tuzadigan kishi dasturchi deb ataladi.

70

Kompyuter tushunadigan “til” dasturlash tili deb ataladi. (Eslang: algoritm ijrochisining ko’rsatmalar tizimi. Bu yerda kompyuter ijrochi sifatida qatnashmoq-da.)

Hozircha yaratilgan dasturlash tillarini, ulardagi ko’rsatmalar, qonun qoida-larga ko’ra uch guruhga ajratish mumkin:

1. Quyi darajadagi. 2. O’rta darajadagi. 3. Yuqori darajadagi.

Quyi darajadagi dasturlash tillari da ko’rsatmalar raqamlar yordamida beriladi. Barcha amallar ma’lum raqamlar bilan ifodalangan bo’lib, ular mashina qurilmalari adreslar bilan bevosita ishlashga mo’ljallangan. Bu tilda dastur tuzuvchi amallarning sonli ifodasi va adreslarni puxta bilishi kerak .

O’rta darajadagi dasturlash tillarida ko’rsatmalar sifatida inson tiliga yaqin bo’lgan, ammo qisqartirilgan holda ishlatiladigan so’zlar tanlanadi. Bunda ham dasturchi adreslar bilan ishlashi lozim. Qisqartirilgan ko’rsatmalar mnemokodlar, bu turdagi dasturlash tillari esa assemblerlar deb ataladi.

Yuqori darajadagi dasturlash tillaridagi ko’rsatmalar inson tiliga yaqin bo’lgan so’zlardan iborat. Ularda amallarni bajarish avvalgilardan oson bo’lib, dasturchi, biror maxsus amal bo’lmasa, adreslar, qurilmalar bilan bevosita bog’liq ko’rsatmalarni bilmasligi ham mumkin.

Kompyuter amallarni bajarish uchun ularni raqamli ko’rinishga keltirish kerak bo’ladi. Bu vazifani translyatorlar deb nomlanadigan maxsus dasturlar bajaradi. Translyatorlar dasturlashtilida yozilgan dasturlarni mashina tiliga tarjima qiladi. Ular 2 xil bo’ladi: interpretator va kompilyator.

Keyingi yillarda juda ko’p yuqori darajadagi dasturlash tillari yaratilganligi sizlarga ma’lum. Ular qatoriga Paskal, Simula, dBasse, KARAT, Si va boshqa til-larni kiritish mumkin. Dasturlash tillarining ko’payib borayotganligiga qaramay, har bir dasturlash tilining o’z maqsadi, vazifasi va qo’llanish sohalari bor. Masalan, hisoblashga bog’liq masalalarni yechish uchun Paskal, Fortran, belgili ma’lumot va ro’yxatlarni qayta ishlash uchun LISP, matnli ma’lumotlar bilan ishlash uchun SI, muloqot uchun Beysik Paskal, iqtisodiy masalalarni yechish uchun dBasse, Kabol va ro’yxatlarni qayta ishlash uchun dasturlash tillaridan foydalaniladi. Hisoblash texnikasining tez sur’atlar bilan rivojlanib borishi natijasida, ular barcha sohalarda, shu jumladan o’quv jarayonida ham keng qo’llanilmoqda. O’quv jarayonlarida kompyuterning barcha imkoniyatlaridan samarali foydalanish uchun dasturlash asoslari, ya’ni dasturlash tillarini mukammal o’rganish kerak bo’ladi. Ana shunday dasturlash tillaridan biri Paskal dasturlash tili bo’lib hisob-lanadi. Paskal dasturlash tili mini va mikro-EHM da qo’llanuvchi eng keng tarqal-gan tillardan biridir. U 1971 yilda Shveysariya Oliy maktabi professori Niklaus Virt tomonidan yaratilgan. Bu til birinchi jamlovchi qurilmalar ixtirochisi Blez Paskal nomi bilan atalgan. Hozirgi kunda juda ko’plab hisoblash mashinalarida Paskal tili kompilyatori mavjud bo’lib, u tilni keng qo’llashga va amaliy dastur-lash uchun imkoniyat yaratadi. Paskal tili dasturlarni tarkibiy(strukturali) ko’rinishda yozishga imkon beradi.

71

Dasturlarni Paskal tilida yozishda quyida qabul kilingan umumiy qoidalarga rioya qilinadi: 1. Paskal tilida ham, boshqa dasturlash tillari kabi xizmatchi so’zlar mavjud bo’lib, ulardan o’zgaruvchilarni belgilash yoki o’zlari uchun mo’ljallangan maq-sadlardan boshqa maqsadlarda foydalanish mumkin emas. 2. Paskal tilining barcha naqllarida katta va kichik harflar ajratilmaydi, chunki chop etish qurilmasida kichik harfli dasturlar matni katta harflarga al-mashtiriladi. 3. Dasturlash jarayonida dasturning, o’zgaruvchilarning, o’zgarmaslar-ning va procedura- funksiyalarning nomlari boshlanishidagi 6-8 ta belgisi bilan farqlanadi. Shuning uchun uzundan uzun nomlardan foydalanish shart emas. ` Turbo – paskal’ tizimining umumiy tuzilishi, asosiy “menyu”si va ish-

lash qoidalari. Paskal’ dasturlash tilining birinchi versiyasi 1968 yilda Stenford universite-tida shved olimi Niklaus Virt tomonidan yaratilgan. 1982 yilda Amerikaning Bor-land firmasi tomonidan Turbo Paskal’ tizimining yaratilishi, Paskal’ tilining keng doirada qo’llanila boshlanishiga asos bo’ldi. Turbo Paskal’ tili birinchi versiyaga qaraganda ancha kengaytirilgan bo’lib, unda tez ishlaydigan kompilyator matn muxariri bilan birlashtiril- gan. Keyinchalik Turbo Paskal’ tilining 3.0, 5.0 va 6.0 – versiyalari paydo bo’ldi. 1992 yilda Borland firmasi Turbo Pascal 7.0 – versiyani taqdim etdi. Bu ver-siyada kompilyatorning ishi ancha yaxshilangan, obyektga mo’ljallangan dastur-lash tamoyili to’liq ishga tushirilgan va uning imkoniyatlari kengaytirilgan.

Dasturni ishga tushirish. IDE (Integrated Development Environment) – integrallashgan vositalar

qobig’i (IVQ) – Turbo Paskal’ muhiti deb yuritiladi. Turbo Paskal’ muhiti Tur-bo.exe fayli orqali MS DOS operasion tizimining buyruqlar satrida yoki Windows muhitining ishchi stolida ishga tushiriladi.

Turbo. EXE fayli ishlash uchun tayyor. Turbo Paskal’ tilida dasturlashning muloqot (dialog) tilidan iborat. Bu tizim – matn muxarriri kompilyator, jamlovchi va yuklovchi qismlardan iborat. Muloqot tizimida normal ishlash uchun asosiy dasturlar kutubxonasi (Turbo.TPL) va ma’lumotlar majmuasi (Turbo.ALP) mav-jud bo’lishi kerak.

Turbo Paskal’ tizimidan chiqish [ALT+X] tugmachalarini birgalikda bosish orqali amalga oshiriladi.

Turbo paskal’ tizimining bosh “menyu” si. Turbo Paskal muhiti ishga tushirilgandan keyin kompyuter ekranida uning

oynasi paydo bo’ladi. Oyna sarlavxalar satri, bosh menyu va ishchi soxa (matn muxarriri) va buyruqlarsatridan iborat.

Sarlavhalar satri matn muharirida yozilgan dastur nomidan iborat bo’ladi. Paskal’ tilida tuzilgan dastur bilan ishlash uchun asosan bosh menyudan

foydalaniladi. Bosh menyuga chiqish uchun F10 tugmacha bosiladi.

72

File Edit Seatch Rum Compile Debid Tools Options Winlow Help

Bosh “menyu” quyidagi asosiy bo’limlardan iborat: 1. File – fayli amallar ma’nosi bo’lib, fayllar bilan ishlash amallarini bajarishga mo’ljallangan. File bilan ishlash amallari: Open (F3) – mavjud faylni muharrirlash uchun yuklash. Bu bo’lim tanlan-gandan keyin ekranda muloqat oynasi hosil bo’ladi. Oynada yuklash lozim bo’lgan fayl nomi ko’rsatilib, Enter tugmachasi bosiladi. Fayl yuklangandan keyin u mu-harrirlash va uni bajarish uchun tayyor bo’ladi.

Save(F2) – faylni saqlash. Bu bo’lim ishga tushirilganda muharrir xotirasi-dagi fayl diskga yoziladi. Agar muharrirlanayotgan fayl standart Noname.pas no-miga ega bo’lsa, u holda saqlashda fayl nomini o’zgartirish imkoniyati mavjud bo’ladi. Save as – muharrirlanayotgan faylni boshqa nom bilan saqlash. Ushbu buy-ruq amalga oshirilgandan keyin, muharrirlanyotgan faylga boshqa nom beriladi va u kompyuter xotirasiga yangi nom bilan saqlanadi. New – yangi faylni yaratish. Bu buyruq berilgan integrallashgan muhit mu-harriri yangi fayl yaratish tartibiga o’tadi. Yaratilyotgan faylga Noname. pas nom beriladi. Faylni saqlayotgan unga ixtiyori nom berish mumkin bo’ladi. Exit (Alt +x) – dasturlash muxitida ishni tugallash. Bu buyruq beril-gandan keyin integrallashgan muhitda ish tugallaniladi va undan chiqiladi. 2. Edit – fayllarni muharrirlashni yu qo’shimcha amallari “menyu”si bo’lib, matnni muharrirlashning asosiy funksiyalarini bajaradi. Bu amallar quyidagilardan iborat: - matn bo’laklarini nusxalash; - matn bo’laklarini o’rnatish; - matn bo’laklarini o’chirish; - muxarrirlanayotgan faylning boshlang’ich variantini tiklash ; 3. Search – matn bo’laklarini izlash va almashtirish “menyu”si bo’lib, matn qismlarini izlashni, lozim bo’lganda ularni yangisi bilan almash-tirishni amalga oshiradi 4. Run – Paskal’ dasturini bajarish “menyu”si bo’lib, ishchi sohada joy-lashgan dasturni ishga tushiradi. Bundan tashqari ushbu dasturni qadamma- qadam bo’yicha, hamda lozim bo’lganda esa ayrim qismini bajarishni amalga oshiradi.

73

Bu buyruq berilganda dastur ishga tushadi, agar dasturda xatoliklar mavjud bo’lmasa, o’zgaruvchilarga sonli qiymatni berishni talab etuvchi muloqat oyna ho-sil bo’ladi. Qiymatlar tartib bilan berilgandan keyin Yenter tugmachasi bosilib, dastur ishga tushiriladi. Dastur natijasini ko’rish Alt +F5 tugmachalarini bo-sish orqali amalga oshiriladi. 5. Compili – kompilyasiya “menyu”si bo’lib, ishchi sohada joylashgan dastur-ni kompilyasiya qilish uchun ishlatiladi. Bu buyruq berilganda dastur kompilyasiya qilinadi. Agar kompilyasiya vaqtida dasturda xatolik mavjud bo’lsa, u holda bu haqda kerakli xabar kompyuter ekraniga chiqariladi. Xatoliklar tuzatilgandan keyin dastur yana kompilyasiya qilinadi. Shuning uchun dasturda mavjud xatoliklarni aniqlash maqsadida, uni vaqti- vaqti bilan kompilyasiya qilib turish kerak bo’ladi. Kompilyasiya qilingan dastur bajariladi. 6.Debug – dasturni otladka qilish amallari “menyu”si bo’lib, dasturda mavjud xatoliklarni topishni yengillashtiruvchi buyruqlardan iborat. 7. Tools – instrumental vositalar “menyu”si bo’lib, Turbo Paskal’ muhitidan chiqmasdan turib, ayrim dasturlarni bajarishni amalga oshiradi. 8. Options- muhit parametrlarini o’zgartirish “menyu”si bo’lib, Turbo Paskal’ muhitida ishlash jarayonida lozim bo’lgan kompilyator parametr-larini o’rnatish uchun ishlatiladi. 9. Window – oynalarni boshqarish “menyu”si bo’lib, oynalar bilan ishlashning barcha asosiy amallarini bajaradi. Bu amallar: oynalarni ochish, oynani yopish, oynani kerakli joyga joylashtirish va oyna o’lchovini o’zgartirishdan iborat. 10. Help – yordam olish “menyu”si bo’lib, muhitda ishlash bo’yicha kerakli ma’lumotlarni olish uchun ishlatiladi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, bosh “menyu”ga qarashli bo’lim – ostki “menyu” deb yuritiladi. Ostki “menyuga” buyrug’ini tanlash uchun, uning nomi ustiga kursor ko’rsatkichi joylashtirilib, Enter tugmachasi bosiladi. Ostki “menyu” dan chiqish Esc tugmachasini bosish orqali amalga oshiriladi.

Matn muhariri buyruqlari Turbo Paskal’ muhitida ishlash uchun matn muharriri mavjud bo’lib, unda ishlash eng quyi darajadagi matn muharririga o’xshab ketadi. Turbo Paskal’ muhiti matn muharriri Paskal’ tilidagi dasturlarni kiritish va ularni muharrirlash uchun ishlatiladi. Turbo Paskal’ muhitida ishlashda ma’lum bir cheklashlar mavjud:

1. Faylda umumiy belgilar soni 64535 tadan oshib ketmasligi kerak. 2. Dasturda bitta satrning uzunligi 126 ta belgidan ortiq bo’lmasligi

kerak. 3. Satrni 127- chidan 249- chi o’rniga bo’lgan joy izoxlarni joylash

uchun ishlatiladi. Matn muharririda ishlashda har bir satrning oxirida Enter tugmachasi

bosilib, keyingi yangi satrga o’tiladi. Enter tugmachasini bosish orqali bitta satrni bir nechta satrga ajratish mumkin.

Agar kursor satrning oxirida turgan bo’lsa, Del – tugmachasini yoki agar kursor ikkinchi satrning boshida turgan bo’lsa, BkSp tugmasini bosish orqali ikkita satr bitta satrga birlashtiriladi.

74

Turbo Paskal’ muhitida matnlar bilan ishlashda bajarilgan amallarni bekor qilish, ya’ni matnni boshlang’ich variantiga qaytish uchun Edit bo’limidan Undo ([alt+ BkSp]) tiklash uchun Redo buyrug’i bajariladi.

Matn bo’laklarini ajratib olish uchun quyidagi amallardan birortasi- ni baja-rish kerak:

1) sichqoncha ko’rsatgichini birinchi belgiga o’rnatib, uning chap tug-machasini bosib turgan holda oxirgi belgiga harakatlantirsh;

2) Shift tugmachasini bosib turgan holda matn kursorini siljitish. Ajratib olingan matn bo’laklarini ko’chirish, nusxalash va o’chirish uchun

Edit menyusini buyruqlaridan foydalaniladi. Turbo Paskal’ muhiti matn muharririda ishlashda asosan quyidagi buyruq-

lardan foydalaniladi: 1) Kursorni joylashtirish:

PgUp- kursorni bir varaq yuqoriga; PgUp- kursorni bir varaq pastga; Home- satr boshiga; End- satr oxiriga; Ctrl+ PgUp- matn boshiga; Ctrl+ PgUp-matn oxiriga;

2) Muharrirlash buyruqlari: Baskspace- kursordan chap tomonda turgan belgini o’chirish. Del- kursordan o’ng tomonda turgan belgini o’chirish; Ctrl+Y- kursor joylashgan satrni o’chirish; Enter- mavjud satrni bo’lish, ya’ni satr o’rnatish; Ctrl+ QL- joriy satrni tiklash;

3) Bloklar bilan ishlash: Ctrl+KB- sichqoncha yotdamida bo’lakni ajratish blokini boshiga o’rnatish; Ctrl+ KK- blok oxiriga o’rnatish. Ctrl+ KH- ajratish blokini olib tashlash va tiklash. Ctrl+KY- blokni o’chirish; Ctrl+del- blokni nusxalash; Ctrl+Kc Ctrl+Ins- blokni o’rnatish; Ctrl+ KV Ctrl+ KR- diskli fayldan blokni o’qish; Ctrl+ KP- blokni chop etish;

Sinov savollari:

1. Turbo-Paskal tizimining umumiy tuzilishi qanday? 2. Menuning tarkibiy qismlari qaysi? 3. Bosh menu qanday buyruqlardan iborat? 4. Matn muharriri bilan ishlash tartibini tushuntiring?

Uyga vazifa : Turbo-Paskal tizimida ishlash qoidalarini mukammal o'rga-nish va ularni amaloyotga tatbiq etish.

75

11-ma’ruza Mavzu: Paskal tilining umumiy xarakteristikalari, asosiy tushunchalari

va elementlari. Reja:

1. Paskal tilining alfaviti.. 2. Paskal tilida miqdorlar va amallar. 3. Standart funksiyalar. Ifoda. 4. Ma’lumotlarning turlari. Darsning maqsadi: 1.Talabalarda miqdorlar va amallar to’g’risida umumiy va asosiy bilimlarni

hosil qilish. 2. Turbo-Paskal tizimida standart funksiyalar va ifodalar to’g’risida mu-

kammal tasavvurga ega bo’lish. 4. Turbo-Paskal tizimida mustaqil ishlash malakalarini shakllantirish. Tayanch iboralar: dasturlash tili, dastur, miqdor, o’zgaruvchi, o’zgarmas,

amallar, nom, identifikator, tur, oddiy va murakkab turlar, standart turlar. Dars o‘tish vositalari: sinf doskasi, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ma‘ruza

matnlari, komputer, ma‘ruza bo‘yicha slaydlar, Turbo-Paskal tizimi . Dars o‘tish usuli: namoyish dasturiy vositalat ishtirokida, jonli muloqotli




Ma’ruza bayoni Paskal tilida dasturlarni yozish uchun ishlatiladigan barcha belgilar shaxsiy kompyuterlarning klaviaturasida mavjud. Mavjud bo’lmagan belgilar esa, mav-jud belgilar majmuasi bilan almashtiriladi. Masalan, > belgi >= belgilar majmuasi bilan almashtiriladi. Paskal tilining alfaviti. Paskal tilining alfavitini qo’llanish maqsadlariga qarab bir necha guruhga bo’lish mumkin. Asosiy belgilar: 1) lotin va rus alfaviti harflari; 2) raqamlar: 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 ; 3) arifmetik amal belgilari: +,-,*,/,div,mod; 4) mantiqiy amal belgilari : and, or, not; 5) munosabat belgilari: < , > , <= , >= , = , <>; 6) ta’minlash belgisi : := ; 7) ajratuvchilar: ., ; , , : , ' ; 8) qavslar : (,),{,},[,]; 9) boshqa belgilar: !,@,#,%,?,& ; Xizmatchi so’zlar: and, array, begin, case, const, div, do, downto, else, end, file, for, function, goto, if, in, label, mod, nil, not, of, or, packed, procedure, pro

76

gramm, record, repeat, set, string, then, to, type, until, var, while, with. Standart identifikatorlar: 1) o’zgarmaslar: false, true, maxint; 2) turlar: Boolean, integer, char, real, string, text; 3) fayllar: output, input; 4) funksiyalar va proceduralar. So’z. So’z dasturlash tilining alohida belgilaridan tashkil topgan bo’lib, ma’lum ma’noni anglatadi. Dastur matnida so’zlar bir-biridan bo’shliq yoki maxsus belgilar bilan ajratiladi. Foydalanilishiga qarab so’zlar xizmatchi so’zlar va nomga ajratiladi. Nom yoki identifikatorlar o’zgaruvchilarni, o’zgarmaslarni, turlarni, pro-ceduralarni va funksiyalarni nomlarini belgilash uchun ishlatiladi. Paskal tilida standart va ixtiyoriy beriladigan nomlar mavjud. Nom harf va raqamdan iborat bo’lib, doimo harfdan boshlanishi kerak. Masalan: YY, GAMMA, Hoch, XX22.

Paskal tilida nom sifatida xizmatchi so’zlar va standart nomlardan, ya’ni standart o’zgarmaslar, funksiyalar, fayllar, proceduralar va turlarning nomlarini qo’llash mumkin emas. Standart nomlar quyidagilardan iborat: abs, argtan, boolean, char, chr, cos, dispose, eos, eof, eoln, exp, false, forwar, get, input, integ-er, ln, maxint, new, odd, ord, output, pack, pagen, pred, put, read, readln, real, re-set, rewrite, rounds, sin, sqr, sqrt, succ, text, true, string, trunc, unpack, write, wri-teln. Son. Paskal tilida sonlar o’nlikda tasvirlanadi. Sonlar butun va haqiqiy bo’lishi mumkin. Bunda (+) musbat belgisi tashlab yozilishi xam mumkin. Haqiqiy son qo’zg’aluvchan vergulli va qo’zg’almas vergulli formalarda tasvirlanishi mumkin. Misol: butun sonlar: 5, 05, +73,-72678; haqiqiy sonlar: 0.65, -5Ye-02, 150.0, 1.7Ye2, -5.0Ye2 Bundan tashqari Paskal tilida belgi va satrlardan ham foydalaniladi. Sat-rlar apostrof ichiga olingan belgilar ketma-ketligidan yoki bitta belgidan iborat bo’ladi: 'Hikmat' 'fakultet', 'summa ','q','>'. Arifmetik amallar. Paskal tilida ham sonli ma’lumotlar ustida bir nechta amallarni bajarish mumkin. Quyida Paskal tilida mavjud amallarni keltiramiz.

Paskal tilida arifmetik amallar Amallar Belgilash Operandlar turi Natija turi Ko’paytirish A*B REAL yoki INTEGER REAL yoki INTEGER Bo’lish A/B ---- ""----- REAL Qo’shish A+B ---- "" ---- REAL yoki INTEGER Ayirish A-B ---- "" ---- ---- "" ---- Butunga bo’lish A DIV B INTEGER INTEGER Bo’linma qoldig’i

A MOD B INTEGER INTEGER

Bajarilayotgan amallarda operandlardan hyech bo’lmaganda bittasi xaqi-qiy turga mansub bo’lsa, u holda hosil bo’ladigan natija ham haqiqiy turga tegishli bo’ladi. Bo’linma natijasi har doim haqiqiy son bo’ladi. Paskal tilida darajaga ko’tarish amali yo’q. Shuning uchun sonlarni butun

77

darajaga ko’tarish ularni ko’p marta bir biriga ko’paytirish yo’li bilan amalga oshi-riladi. Haqiqiy darajaga ko’tarish logarifmlash orqali bajariladi: x = e yoki x = 10. Paskal tilida butun sonli berilmalar uchun DIV va MOD amallari mavjud bo’lib, butunga bo’lish va bo’linma qoldig’i amallarini anglatadi. Masalan: 11 DIV 3 = 3 ; 11 MOD 3 = 2. Munosabat va mantiqiy amallar. Paskal tilida ikkita mantiqiy konstanta true(chin) va false(yolg’on) ishlatiladi. Bular miqdorlarni taqqos-lashda va ba’zi shartlarni tekshirishda qo’llaniladi. Ma’lumotlarni taq-qoslash uchun quyidagi mu-nosabat amallaridan foydalaniladi: < (kichik),<= (kichik yoki teng),= (teng),<>(teng emas); > (katta),>= (katta yoki teng). Munosabat amallari sonli ma’lumotlar uchun qo’llanilganida mantiqiy qiymatlar hosil bo’ladi. Masalan: 96 >73 (chin), -8 > -3 (yolg’on), 4=7 (yolg’on), 16 <>22 (chin). Mantiqiy ma’lumotlar uchun quyidagi mantiqiy amallardan foydalanish mumkin: OR- qo’shish (VA); AND- ko’paytirish (YoKI); NOT - inkor (YO’Q). OR va AND mantiqiy amallar ikkita kattalik bilan, NOT amali esa bitta kattalik bilan bajariladi. Mantiqiy qiymatlar ustida amallar natijasi quyidagicha:

A V not A A OR B A AND B true true False true true true false False true false

False true true true false false false true false false

Misol. Agar a = 25 va b = 20 bo’lsa: a) (a>10) or (b<12) (true) b) (a>10) and (b<3) (false) v) (a>10) or (b>12) (true) g) (a>10) and (b>12) (true)

Standart funksiyalar. Paskal tilida quyidagi standart funksiyalar mavjud. Paskal tilida standart funksiyalar

Funksiya Belgilash Argument turi Natija turi Absolyut qiymat

ABS(X) REAL yoki INTEGER REAL yoki INTEGER

Argtangens ARCTAN(X) ---- ""----- REAL Kosinus COS(X) ---- "" ---- ---- "" ---- Sinus SIN(X) ---- "" ---- ---- "" ---- Natural logarifm

LN(X) ---- "" ---- ---- "" ----

Kvadrat ildiz SQRT(X) ---- "" ---- ---- "" ---- Eksponenta EXP(X) ---- "" ---- ---- "" ---- Kvadratga ko’tarish

SQR(X) ---- "" ---- INTEGER yoki REAL

Yaxlitlash ROUND(X) REAL INTEGER Argument butun qismi

TRUNC(X) REAL INTEGER

Juftlikni ODD(X) INTEGER BOOLEAN

78

tekshirish Oldingi qiymat

PRED(X) INTEGER INTEGER

Navbatdagi qiymat

SUCC(X) INTEGER INTEGER

ODD(X) funksiyasining argumenti toq bo’lsa TRUE, aks holda FALSE na-tijani beradi. PRED(I) va SUCC(I) funksiyalar oldingi (I-1) va navbatdagi (I+1) qiymatlarni beradi.

Masalan. PRED(7)=6 ; SUCC(23)=24 Ifoda. Paskal tilida ifodalar o’zgarmaslardan, o’zgaruvchilardan, funksiya-lardan, amallar ishorasidan va qavslardan tuzilgan bo’ladi. Ifodalarda qatna-shayotgan o’zgarmaslar, o’zgaruvchilar va funksiyalar dasturda e’lon qilingan bo’lishi yoki standart nomiga ega bo’lishi kerak. Sonli qiymatlarni hisoblash uchun arifmetik ifoda qo’llaniladi. Arifmetik ifodada bo’lish va ko’paytirish amallari qo’shish va ayirish amallaridan oldin bajariladi. Masalan: 3 + 2*5 –3 ifodaning bajarilishidan 10 hosil bo’ladi. Bir xil o’rinli amallar ishtirok etgan ifodalarda ular chapdan o’ngga qarab bajariladi. Masalan. 4*6/3 ifoda natijasi 8 ga teng.

Qavs ichiga olingan ifodalar birinchi navbatda bajariladi. Masalan. (7-2)*(5+4) ifoda natijasi 45 ga teng Arifmetik ifodada haqiqiy va butun turdagi ma’lumotlar qatnashishi mum-kin va hosil bo’lgan natija ham shunga mos ravishda haqiqiy yoki butun bo’ladi. Ifodalarni Paskal tilida yozilishiga misol keltiramiz.

Oddiy yozuvda Paskal tilida

32 1087,1

686,12с

а (A+12.686)/(S2-1.87E3)+GAMMA

xxx

34sin2 EXP(ABS(2*SIN(4*X)+X)/(3*X)))

xtg213,1ln22 (2*2*2+LN(1.13))/(SIN(2*X)/COS(2*X))

yxa

17,12 2 (SQR(A)+EXP(1.17*LN(2)))/SQRT(X+Y)

Mantiqiy ifoda. Mantiqiy ifodalar mantiqiy qiymatlar, mantiqiy va munosa-bat amallari orqali tuziladi. Munosabat amallarida arifmetik va mantiqiy ifodalar hamda belgili qiymatlar qatnashishi mumkin. Mantiqiy ifodaning natijasi true va false qiymat bo’lishi mumkin. Mantiqiy ifodada amallar quyidagi tartibda bajari-ladi: 1. not (yo’q) 2. * (ko’paytirish),/ (bo’lish), div, mod, and (va) 3. + (qo’shish), - (ayirish), or (yoki); 4. < (kichik),<=(kichik yoki teng),= (teng),<> (teng emas), >= (katta yoki teng), > (katta);

79

Bitta satrda berilgan amallar bir xil bajarilish o’rniga ega. Mantiqiy ifodalar-da faqat oddiy qavslar yoziladi. Masalan. 1) (A>3) and (B=A+6) or not (c=4) 2) (A<=x) and (x<=B) or (c<=x) and (x<=d) Ma’lumotlar deganda dasturni tashkil etgan operatorlarning ishlashi uchun unda qatnashayotgan parametrlarga beriladigan yoki ular qabul qiladigan qiy-matlar tushuniladi. Dasturda sonli, mantiqiy va harfiy qiymatlarni aniqlaydigan ma’lumotlar ustida amallar bajariladi. Dastur yozishda, uning hajmini qisqartirish maqsadida, ma’lumotlarning qiymatlari emas, balki ularning nomlari qo’llaniladi. Hamma ma’lumotlar oddiy tuzilishga ega bo’lib, skalyar (o’zgaruvchi) va murakkab qismlarga bo’linadi. Paskal tilida skalyar ma’lumotlarning 4 turi qo’llaniladi: butun (INTEGER), haqiqiy (REAL), mantiqiy (BOOLEAN), belgili (CHAR) va satrli (STRING) (1-rasm). Ma’lumotlar turi o’zgaruvchilarni, o’zgarmaslarni, funksiyalarni, ifodalar-ni qaysi turga tegishli ekanligini, ularni mashinada tasvirlanishini va ular ustida ba-jariladigan amallar natijalarining turini aniqlaydi.

Biz quyida standart turlar bilan tanishamiz. Integer turi. Integer turi butun sonlar to’plamidagi qiymatlarni qabul qila-digan ma’lumotlarni aniqlaydi. Maxint standart identifikatori orqali mashinada tasvirlanadigan eng maksimal butun son beriladi. Butun operandalar ustida quyidagi arifmetik amallarni bajarish mumkin, ya’ni bularning bajarilishidan hosil bo’lgan natija ham butun buladi: * - ko’paytirish, div - butun hosil qilish uchun bo’lish; mod - qoldiqni hosil qilish amali; + - qo’shish, - - ayirish amali.

div va mod amallarini ko’rib chiqaylik. a) a div b.. Bu amal natijasi butun bo’ladi, ya’ni a ni b ga bo’lishda hosil bo’lgan sonning butun qismi ajratiladi Masalan. 17 div 2 = 8 ; 19 div 2 = 9; 7 div 17 =0. b) a mod b. Bu amal a va b ni bo’lishdan hosil bo’lgan qoldiq natijasini bera-di.

Masalan. 17 mod 2 = 1; 7 mod 15 = 7; 19 mod 2 =1. Munosabat amallarini ham butun operandalar uchun qo’llash mumkin, faqat ularning natijalari mantiqiy turga tegishli bo’lib, chin(true) va yolg’on (false) bo’lishi mumkin. Butun argumentli standart funksiyalarni bajarilishida butun yoki haqiqiy turga mansub natijalar bo’lishi mumkin. Real turi. Haqiqiy sonlar to’plamidagi qiymatlarni qabul qiladigan ma’lumotlarni real turi aniqlaydi. Haqiqiy operandalar ustida quyidagi amallarni bajarish mumkin, ya’ni ularning bajarilishidan hosil bo’ladigan natija ham haqiqiy bo’ladi: ko’paytirish, bo’lish, qo’shish , ayirish. Bu amallarning bajarilishida qatnashayotgan operandalardan bittasi butun bo’- lishi ham mumkin. Bo’lish ama-li ikkita butun son uchun ham o’rinli bo’ladi va hosil bo’lgan natija esa doim haqi-qiy turga tegishli bo’ladi. Haqiqiy natijani hosil qiluvchi funksiyalarda haqiqiy argumentlarni qo’llash mumkin: abs(x), sqr(x), sin(x), cos(x), argtan(x), ln(x), exp(x), sqrt(x).

80

Haqiqiy operandalar uchun qo’llaniladigan munosabat amallari mantiqiy natijani beradi: chin yoki yolg’on. Boolean turi. Bu tur mantiqiy chin(true) yoki yolg’on(false) qiy-matlarni qabul qiladigan ma’lumotlarni aniqlaydi. Mantiqiy operandalar uchun quyidagi amallarni qo’llash mumkin: not - inkor, and - kon’yunksiya ("va"), or - diz’yunksiya ("yoki"). Paskal tilida mantiqiy tur quyidagicha aniqlangan: false<true.

Bu esa integer va real turdagi ma’lumotlar uchun munosabat amallarini qo’llash imkonini beradi. Char va String turi. Bu tur Paskal tilining belgilarini va tartiblangan belgi-lar ketma- ketligini aniqlaydi. Bu belgilar soniga bo’shliq ( ) ham kiradi. Harfli o’zgaruvchilarning yoki o’zgarmaslarning qiy-mati har doim apostrof ichiga olingan bo’lishi kerak.

Masalan: 'aaa', 'xa-xa', 'IBM'-satr o’zgarmaslar, 'K', 'B' - harfli o’zgaruvchilar qiymati. Agar harfli o’zgaruvchilarning qiymati bittadan ortiq bel-gidan iborat bo’lsa, u holda ular string turiga mansub bo’ladi va ular o’zgaruvchilarni tavsiflash bo’limida tavsiflanishi kerak bo’ladi. Satr o’zgaruvchilarining qiymati 255 tagacha belgidan iborat bo’lishi mumkin. String funksiyasi orqali tavsiflanayotgan harfli o’zgaruvchining qiymati nechta belgidan iborat ekanligini, ya’ni mashina xotirasidan shu harfli o’zgaruvchi uchun nechta joy ajratish lozimligini ko’rsatish ham mumkin. Masa-lan: 1) var f: string [40]; dw, fd:string; Bu yerda f harfli o’zgaruvchi 40 tagacha belgidan, dw va fd lar esa 255 tagacha belgidan iborat bo’lishi mumkinligi ko’rsatilgan. 2) const ter="Informatika"; tw="Matematika"; var sd, gf:string; pt:string[20]; Bu yerda ter, tw lar satr o’zgarmaslari, sd,gf va pt lar satr o’zgaruvchilaridir.

Sinov savollar: 1. Paskal tili qanday belgilardan iborat? 2. Identifikator nima va ular qanday hosil qilinadi? 3. Sonlar qanday tasvirlanadi? 4. Paskal tilida qanday amallar mavjud? 5. Qanday standart funksiyalarni bilasiz? 6. Ma’lumotlarning nechta standart turi ishlatiladi? 7. Paskal tilida dastur qanday tuzilgan? Uyga vazifa : Turbo-Paskal tizimida ifodalar va standart funksiyalar bilan ishlash qoidalarini mukammal o'rganish va ularni amaliyotga tatbiq etish.

Mavzu: Paskal tilida dasturning umumiy tuzilishi Reja:

1. Dastur va operator tushunchalari. 2. Paskal tilida dastur va uning umumiy tuzilishi.

81

3. Paskal tilida oddiy operatorlar. 4. Paskal tilida ta’minlash, ma’lumotlarni kiritish- chiqarish va tarkibiy ope-ratorlar. Darsning maqsadi:

1.Talabalarda dasturlash, uning turlari to’g’risida umumiy va asosiy bilim-larni hosil qilish.

2. Turbo-Paskal tizimi va uning umumiy tuzilishi to’g’risida mukammal ta-savvurga ega bo’lish.

5. Turbo-Paskal tizimida mustaqil ishlash malakalarini shakllantirish. Tayanch iboralar: dastur, dastur sarlavhasi, dastur tanasi, operator, buy-

ruq, oddiy va murakkab operatorlar, ta’minlash, kiritish va chiqarish operatorlari, chiziqli dastur.






Ma’ruza bayoni Paskal tilida dastur bitta blokni tashkil qiluvchi dastur sarlavhasi va dastur

tanasidan iborat bo’ladi (2- rasm). Dastur sarlavhasida program xizmatchi so’zidan keyin dasturning nomi beriladi. Paskal tilida dastur sarlavhasi quyida-gicha umumiy ko’rinishga ega: <dastur sarlavhasi> := program <dastur nomi>; Dastur tarkibiga uning ayrim qismlarini bajarilish tartibini tushuntiruvchi izohlashlarni ham kiritish mumkin. Izohlashlar shaklli qavslar ichiga olingan bo’lib, dasturning ixtiyoriy joyida berilishi mumkin. Dastur tanasi (bloki). Paskal tilida tuzilgan dasturning asosiy qismi uning tanasi- bloki hisoblanadi. Umumiy holda dastur bloki berilishi tartibi qat’iy saq-langan oltita bo’limdan iborat: < blok (dastur tanasi)>:= <belgilarni aniqlash bo’limi> <o’zgarmaslarni aniqlash bo’limi> <turlarni aniqlash bo’limi> <o’zgaruvchilarni tavsiflash> <procedura va funksiyalar> <operatorlar bo’limi> Dasturga tegishli hamma ma’lumotlar Paskal tilida mavjud ma’lumotlar turidan hyech bo’lmaganda bittasiga tegishli bo’lishi kerak.

82

Dasturning blokini tashkil etgan bo’limlar bilan tanishib chiqamiz. Belgilarni (nishonlarni) aniqlash bo’limi. Ixtiyoriy operatorni boshqa ope-ratorlar orasida ajratib ko’rsatish mumkin. Buning uchun bu operatorning oldiga ikki nuqta bilan belgi (nishon) yoziladi. Bunday operatorlar belgilangan (nishon-langan) operatorlar deyiladi. Operator faqat bitta belgi (nishon) bilan belgila-nadi va ularning nishonlari har xil bo’lishi kerak. Nishon belgilangan operatorlarn-ing nomi vazifasini bajaradi. Paskal tilida nishon sifatida manfiy bo’lmagan, [0,9999] oraliqdagi butun sonlardan foydalaniladi. Masalan: 67 : Z:= A + B Dasturda ishlatiladigan har qanday nishon nishonlarni aniqlash bo’limida ilgaridan e’lon qilingan bo’lishi kerak. Bu bo’lim label (nishon) xizmatchi so’zidan boshlanadi. Shundan keyin dasturda nishon sifatida ishlatiladigan butun sonlar beriladi. Bo’sh bo’lmagan nishonlar qismi nuqta vergul bilan tugaydi: <nishonlar bo’limi >:= label<nishon> {<nishon>};

Masalan: label 157,96, 1654; O’zgarmaslarni aniqlash bo’limi. Bu bo’lim const xizmatchi so’zidan bosh-lanib, undan keyin dasturda foydalaniladigan o’zgarmaslar (konstantalar) nomi va qiymati keltiriladi. O’zgarmas nomi bilan uning qiymati ( = ) belgisi bilan bog’lanadi. Bir o’zgarmas boshqa bir o’zgarmasdan (;) belgisi bilan ajratiladi. Hamma o’zgarmaslarni tavsiflash Paskal- dasturining o’zgarmaslar bo’limida be-rilishi kerak: <o’zgarmaslar bo’limi>:= const < o’zgarmaslarni tavsiflash>; Paskal tilida o’zgarmas butun, haqiqiy va satrli bo’lishi mumkin. Masalan: const pi=3.14; wt= 5.7654; text='Qiymat x='; Turlarni aniqlash bo’limi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, Paskal tilida qiymatlarni quyidagicha standart turlari mavjud: integer, real, boolean va char. Dasturlash jarayonida bu standart turlardan tashqari, boshqa qiymatlar turi-ni ham ishlatish mumkin. Bu turlar dasturda ochiq aniqlangan bo’lishi kerak. Foydalanish uchun kiritilayotgan turlarga nom berilishi kerak. Standart turlar esa o’z nomiga ega: <turlarni aniqlash>:= <turning nomi> = <tur>; <tur> := <turning nomi>/<turning berilishi>; Hamma turlarni tavsiflash turlar bo’limida berilishi kerak. Bu bo’lim type (tur) xizmatchi so’zi bilan boshlanadi. Shundan keyin bir-biridan nuqta - vergul (;) bilan ajratilgan turlarni tavsiflash beriladi: <turlar bo’limi>:=type<turlarni tavsiflash>{;<turlarni tavsiflash>};

Masalan: type mantiq := boolean; hafta:=(dush,sesh,chor,pay,juma,shan,jak); ischkuni := dush .. shan; O’zgaruvchilarni aniqlash bo’limi. Paskal tilida tuzilgan har qanday das-turda albatta o’zgaruvchilar qatnashadi. O’zgaruvchi deganda qiymat qabul qilish imkoniyatiga ega bo’lgan obyektlar tushuniladi. O’zgaruvchilarning qiymatlari dastur bajarilishigacha ma’lum bo’ladi va dastur bajarilish jarayonida ularga ta’min etiladi.

83

Dastur tuzish jarayonida har bir o’zgaruvchi o’z nomiga va qabul qila-digan qiymatiga ega bo’ladi. Dasturda qo’llaniladigan o’zgaruvchilar e’lon qilinishi va ularga tavsif berilishi kerak. Bu o’zgaruvchilarni aniqlash bo’limida amalga oshi-riladi:

<o’zgaruvchilarni tavsiflash> := <o’zgaruvchi nomi>:<tur> Masalan: x, y ,z, h:real;

Bu tavsiflash x,y,z,h nomli o’zgaruvchilarni haqiqiy ekanini aniq-laydi. Barcha o’zgaruvchilarni tavsiflash bo’limi var (Variable - o’zgaruvchi) xizmatchi so’zi bilan boshlanadi va shundan keyin o’zgaruvchilar nomi hamda turi ko’rsatiladi: <o’zgaruvchilar bo’limi> := var<o’zgaruvchilarni tavsiflash>;

Masalan: var i,j,k:integer; a,b,c:real; r,q : Boolean; m,t,z:char; day,tay:hafta; Dasturda ishlatiladigan har bir o’zgaruvchiga bir marta tavsif berilishi kerak. Ularni kayta tavsiflanishi dasturda xatolikka olib keladi. {Procedura va funksiyalar bo’limi bilan keyingi paragraflarda tuliq tanishamiz}. Operatorlar bo’limi. Dasturning asosiy maqsadi-ma’lumotlarni qayta ish-lash uchun mashina bajarishi lozim bo’lgan amallar ketma-ketligini ko’rsatishdan iborat. Bunday amallar operatorlar yordamida bajariladi. Shuning uchun dasturda operatorlar bo’limi eng asosiy bo’limlardan biri hisoblanadi va ular har bir dasturda qatnashishi shart. Chunki shu bulimda dasturda bajarilishi kerak bo’lgan operatorlar ketma-ketligi keltiriladi. Operatorlar bo’limi quyi-dagi ko’rinishda aniqlanadi:

<operatorlar bo’limi> := begin <operator yoki operatorlar> end. Dasturning bajarilishi operatorlar bo’limining bajarilishiga, ya’ni begin va end xizmatchi so’zlari orasidagi operatorlar ketma-ketli-gining bajarilishiga olib keladi.

Program <nom> (<fayl nomi>,..,<fayl nomi>);{dastur sarlavhasi}

label <nishon>,...<nishon>; {nishonlar bo’limi} const <o’zgaruvchi> = <o’zgarmas>; { o’zgarmaslar bo’limi} type <tur nomi> = <tur>; {turlar bo’limi} var <o’zgaruvchi nomi> ,.. ,<o’z. nomi>:<tur>; {o’zgaruvchi bo’limi} procedure <procedura sarlavhasi>; <procedura bloki>; {procedura bo’limi} function <funksiya sarlavhasi>; <funksiya bloki>; {funksiya bo’limi} begin

84

<operator>; <operator>; {operatorlar bo’limi} end.

Sinov uchun savollar: 1. Paskal tilida dastur va uning tuzilishi qanday? 2. Dastur sarlovxasi nimadan iborat? 3. Dastur tanasi qanday tuzilgan? 4. Turlar va o’zgaruvchilar bo’limini izoxlab bering? 5. O’zgarmaslar bo’limini tushuntirib bering? 6. Operatorlar bo’limi nima uchun kerak?

Uyga vazifa : Turbo-Paskal tizimida dasturning umumiy tuzilishini mukam-mal o'rganish va ularni amaloyotga tatbiq etish.

13-ma’ruza Mavzu: Paskal tilida oddiy operatorlar.

Reja: 1. Operator tushunchasi va ularning turlari. 2. Ta’minlash, ma’lumotlarni kiritish va chiqarish operatorlari. 3. Tarkibiy operatorlar. 4. Chiziqli dastur tuzish.

Darsning maqsadi: 1. Talabalarda operatorlar to’g’risida umumiy va asosiy bilimlarni hosil qilish. 2. Turbo-Paskal tizimida ta'minlash, ma’lumotlarni kiritish va chiqarish opera-

torlari to’g’risida amaliy ko’nikmaga ega bo’lish. 3. Chiqli dastur tuzish malakalarini shakllantirish. 4. Turbo-Paskal tizimida mustaqil ishlash malakalarini shakllantirish.

Tayanch iboralar: dastur, dastur sarlavhasi, dastur tanasi, operator, buy-ruq, oddiy va murakkab operatorlar, ta’minlash, kiritish va chiqarish operatorlari, chiziqli dastur.






Ma’ruza bayoni Paskal tilida operatorlar oddiy va murakkab bo’ladi. Oddiy operatorlar ichida boshqa operatorlar qatnashmaydi. Murakkab operatorlar bir nechta od-diy operatorlardan tashkil topgan bo’ladi. Paskal tilida oddiy operatorlarga ta’minlash operatori, o’tish operatori, bo’sh operatori va procedura opera-

85

torlari kiradi. Murakkab operatorlar shartli operator, sikl operatorlari, variant (tanlash) operatori va birlashtirish operatorlaridan iborat. Paskal tilining aso-siy operatorlari bilan tanishib chiqamiz. Ta’minlash operatori. Hisoblash natijasining ba’zi bir qiymatlarini hisob-lash jarayonining keyingi bosqichlarida qo’llash va ularni eslab qolish kerak bo’ladi. Bu esa aniq yoki hisoblangan qiymatni ma’lum bir o’zgaruvchiga ta’minlash orqali bajariladi. Bu amalni bajarish uchun asosiy operatorlardan biri, ta’minlash operatori qo’llaniladi. Ta’minlash operatorining umumiy ko’rinishi quyidagicha: <ta’minlash operatori>::=<o’zgaruvchi>:=<ifoda> Bu yerda ":=" belgisi ta’minlash amalini bildiradi. Bu belgini taqqoslash amali "=" bilan chalkashtirmaslik kerak.

Ta’minlash operatori bajarilganda, avval o’ng tomonda turgan ifodaning qiymati hisoblanadi, so’ngra hosil bo’lgan qiymat chap tomonda turgan o’zgaruvchi tomonidan o’zlashtiriladi, ya’ni bu operatorning bajarilishi natijasida ma’lum bir o’zgaruvchi yangi qiymatni qabul qiladi. Ta’minlash operatorining umumiy ko’rinishi quyidagicha: V:=A; Bu yerda V - o’zgaruvchi, A- arifmetik yoki mantiqiy yoki satrli ifoda bo’lishi mumkin. Ta’minlash operatorida ifodaning turi bilan o’zgaruvchining turi doim mos kelishi kerak. Ta’minlash operatorining o’ng tomonida turgan ifodaning turi-ga qarab, bu operator arifmetik, mantiqiy va satrli ta’minlash operatorlariga bo’linadi. Arifmetik ta’minlash operatori. Arifmetik ta’minlash operatori arifmetik turdagi, ya’ni real va integer turdagi o’zgaruvchiga qiymatni ta’minlash uchun xizmat qiladi. Shu munosabat bilan bu operatorning o’ng tomonidagi ifoda - arifmetik ifodadan iborat bo’lishi kerak. Masalan: x := x+2; s:=a*a + b*b; i:=i+1 ; t:=sqrt(a*a + b*b) ; Mantiqiy ta’minlash operatori. Agar ta’minlash operatorida ifoda manti-qiy turga, ya’ni boolean turiga mansub bo’lsa, u holda bu operator mantiqiy ta’minlash operatori hisoblanadi. Mantiqiy ifoda munosabat (<,>,=,<>,<=,>=) amallari orqali yoziladi. Ifo-dada berilgan munosabat bajarilsa, ifoda qiymati chin, ya’ni true qiymatga, aks holda esa yolg’on - false qiymatga ega bo’ladi. Masalan: d:=true; b:=(z>z1) and (x<o) ; c:=d or and not (odd(k) and b); y:=(k div 2*(c+d)>=x-3) or not(sqr(a+b)>=3);

Satrli (belgili) ta’minlash operatori. Agar o’zlashtirish operatorida o’zgaruvchi satrli (belgili), ya’ni char yoki string turiga mansub bo’lsa, u holda o’ng tomonda turgan ifoda ham satrli va char turiga mos bo’ladi. Bu ifodaning bajarilishidan hosil bo’lgan natija ham char yoki string turiga tegishli bo’ladi. Shuning uchun satrli ifoda shu turga tegishli bo’lgan o’zgarmas, o’zgaruvchi va funksiyadan iborat bo’lishi mumkin.

86

Masalan: sym :='samarkand'; betta:='SamDU' ; Alpha := sym + betta ; Paskal tilida yozilgan dasturlarni kompyuterda bajarish uchun unda qatna-

shayotgan va qiymati hozircha noma’lum o’zgaruvchilarga aniq qiymat-larni kiri-tishga to’g’ri keladi. Buning uchun kiritish operatori qo’lla-niladi. Kiritish opera-torlarining umumiy ko’rinishi qo’yidagicha:

read (b1,b2,. . .,bn ); readln (b1,b2,. . .,bn); readln; bu yerda b1, b2, ..., bn lar qiymati kiritilishi talab etilayotgan o’zgaruvchilarning nomi. Read (b1,b2,...,bn); operatori ma’lumotlarni kiritishni ta’minlaydi, natijada b1, b2, ..., bn o’zgaruvchilar mos qiymatlarni oladilar. Kiritilayotgan o’zgaruvchilar turi berilayotgan qiymatlar turi bilan mos kelishi kerak.

Readln (b1,b2,...,bn); operatori ma’lumotlarni b1, b1, ..., bn o’zgaruvchilarga ta’minlash uchun ishlatiladi va boshqaruvni (kursorni) yangi satr boshiga o’tkazishni amalga oshiradi. Readln; operatori bitta bo’sh satrni o’tkazib yuborishni va yangi satr bo-shiga o’tishni ta’minlaydi.

Masalan: read (i,j); readln (k,l); read (m,n);

Qiymatlar kiritish jarayonida haqiqiy o’zgaruvchiga harfiy qiymat yoki har-fli o’zgaruvchiga haqiqiy qiymat mos keltirilsa, u holda kompyuter xatolik ro’y berganligi tug’risida (Type mitmatch error) ma’lumot beradi. Dasturning bajarilish natijasida hosil bo’lgan ma’lumotlarni kompyuter ekraniga yoki chop etish qurilmasiga chiqarish uchun chiqarish operatorlari qo’llaniladi. Bu operatorlar orqali dastur bajarilishidan hosil bo’lgan o’zgaruvchilarning qiymatlari, natijalar va ixtiyoriy matnlar displey ekraniga yoki chop etish qurilmasi orqali qog’ozga chiqariladi. Chiqarish operatorlarining umumiy ko’rinishi quyidagicha: write (a1,a2,...,an); writeln (a2,a2,...,an); writeln; bu yerda a1, a2, ..., an lar qiymati chiqarilishi kerak bo’lgan o’zgaruvchilar nomi. Write (a1,a2,...,an); operatori a1,a2,...,an o’zgaruvchilarga mos qiymatlarni chiqarish vazifasini bajaradi. Chiqarilayotgan qiymatlar bitta satrga joylashtiri-ladi. Writeln (a1,a2,...,an); operatori a1,a2,...,an o’zgaruvchilarga mos qiymat-larni chiqaradi. Oxirgi qiymat chiqarilib bo’lgandan keyin yangi satriga o’tishni amalga oshiradi. Writeln; operatori bitta bo’sh satrni o’tkazib yuborishni va keyingi satr boshiga o’tishni ta’minlaydi. Masalan: write (i,j); writeln(k,r) ;

87

writeln (r1,t1); Chiqarish operatori orqali o’zgarmaslarni, o’zgaruvchilarning qiymat-larini, ifodalarni va matnlarni chiqarish mumkin. Dasturning bajarilish natijasida hosil bo’lgan ma’lumotlarni ma’lum bir tar-tibda, satrlarni aniq o’rnida yoki jadval ko’rinishida chiqa-rish va ularni tahrirlash mumkin.

Chiqarilayotgan ma’lumotlar uchun ajratiladigan joy chiqarish operatorida quyidagicha tartibda ko’rsatiladi: write (a:m); writeln (a:m); bu yerda a - chiqarilayotgan o’zgaruvchi nomi; m - butun o’zgarmas yoki ifoda bo’lib, chiqarilayotgan qiymat uchun ajratilgan joyni bildiradi.

Masalan: write (ad:4, at:6); Bu yerda ad va at o’zgaruvchilarning qiymati bitta satrga joylashadi va

mos ravishda 4 ta va 6 ta joyni egallaydi. Har bir qiymat ajratilgan o’rinda joyla-shadi va o’ng tomondagi chetki o’rinlarni egallaydi. Bunda to’lmagan o’rinlar bo’sh qoladi va bo’shliqlarni hosil qiladi. Agar o’zgaruvchilarning qiymati ajra-tilgan joyga sig’may qolsa, u holda o’rinlar soni avtomatik ravishda ko’paytiriladi.

Qo’zg’aluvchan vergulli haqiqiy turli qiymatlarni chiqarishda, chiqarilayot-gan qiymatning hammasi va sonning kasr qismi uchun ajratilgan o’rinlar ko’rsatiladi.

Bunda chiqarish operatorining umumiy ko’rinishi quyidagicha bo’ladi: write (a:m:n);

writeln (a:m:n); bu yerda a - chiqarilayotgan o’zgaruvchi nomi; m – chiqarilayotgan qiymat uchun ajratilgan o’rinlar soni; n - sonning kasr qismi uchun ajratilgan o’rinlar soni.

Masalan : write (AD:8:3); Bu holda AD qiymat uchun 8 ta o’rin, shundan 3 tasi sonning kasr qismi uchun ajratiladi. Agar haqiqiy qiymatni chiqarishda uning kasr uchun ajratilgan o’rin ko’rsatilmasa, u holda natija o’nli tartibdagi normal ko’rinishda hosil bo’ladi. Bir nechta qiymatlarni bir satrga chiqarishda, ko’rgazmaliroq bo’lishi uchun, bu qiymatlar orasiga bo’shliqlar sonini berish mumkin. Buning uchun chiqarish operatorida quyidagicha yozish kerak:

write (' ' : n); bu yerda n - butun tipli o’zgarmas bo’lib, bo’shliqlar sonini ko’rsatadi. Masalan: write (A,'':4,B); Bu holda A va B qiymatlari orasida 4 ta bo’shliq hosil qilinadi. Quyidagi misol ma’lumotlarni chiqarishda ularni turli xil ko’ri-nishda joy-lashtirilishi mumkinligini ko’rsatadi.

program misol; const pi=3.141592; t=401; w = true; sim ='dad'; begin writeln( pi:8:6); writeln( t:6,'':5,w:4,'':6,sim:3)

88

end. Ma’lumotlar ikki satrda quyidagi ko’rinishda chiqariladi: 3.141592 401____true_____dad Chiqarish operatorida chiqarilayotgan ma’lumotlarni izohlash uchun o’zgaruvchilar ro’yxatiga belgilar satrini kiritish mumkin. Bunday holda belgilar satri chiqarish ro’yhatining kerakli joyiga to’liq qo’yiladi va chop etiladi. Belgi-lar satridan jadvallar va matnlarni sarlavhasini, chiqari-ladigan ma’lumotlarga izohlar berishni hosil qilish mumkin, ya’ni natijalar o’z nomi va sarlavhasi yoki izohlari bilan chiqarilishi mumkin. program ISOHLI; const A = 372; X = 3284.323; Y = 73.21E2; G = true; C = 'BAB' ; M =10; N= 3; begin writeln ('****O’zgarmaslar****'); writeln ('A=',A:8); writeln ('X=',X:M:N); writeln ('Y=',Y:M); writeln ('G=',G:5,'belgi',C:3) yend. Chiqarilayotgan ma’lumotlar quyidagicha ko’rinishda bo’ladi: ****O’zgarmaslar**** A= 372 X=-3284.323 Y=7.321E+03 G=true belgi BAB

Tarkibiy operatorlar. Paskal tilida tarkibiy operatorlar begin xizmatchi so’zidan boshlanib, end xizmatchi so’zi bilan tugaydigan operatorlar ketma - ket-ligidan iborat bo’ladi. Begin va end xizmatchi so’zlari tarkibiy operatorlarning boshlanishi va tugallanishini chegaralovchi qavslar vazifasini bajaradi. Paskal tilida operatorlar ketma - ketligi bir -biridan nuqta vergul (;) bilan ajratiladi. Ope-ratorlar ketma- ketligining oxirida end xizmatchi so’zidan oldin nuqta vergul (;) qo’yilmasligi ham mumkin. Tarkibiy operatorlarning umumiy ko’rinishi qo’yidagicha:

begin <operator> ; <operator> ;...; <operator> end. Tarkibiy operatorning bajarilishi shundan iboratki, begin va end operatorlari ichidagi operatorlar qanday ketma - ketlikda yozilgan bo’lsa, shunday tartibda, bir - biridan keyin, operatorlarning hammasi tugaguncha bajariladi. Dasturning oxirida end operatoridan keyin nuqta qo’yiladi. Misol. S = p(p-a)(p-b)(p-c) Geron formulasidan foydalanib uchburchak yu-zini hisoblash dasturining tuzing, bu yerda p=(a+b+c)/2. Hisoblashda a, b, c, p va S haqiqiy turdagi miqdorlar qatnashayapdi. O’zgaruvchilar nomi o’zgaruvchilarni tavsiflash bo’limida tavsiflanadi. Operator-

89

lar bo’limida eng avval a,b,c qiymatlarni kiritish operatori, so’ngra p va S larni hisoblash operatorlari va S natijani chiqarish operatori yoziladi.

Dasturning umumiy ko’rinishi quyidagicha bo’ladi: program SSS; var a,b,c,p,S:real; begin read (a,b,c); p:=(a + b + c)/2; S: =sqrt(p*(p-a)*(p-b)*(p-c)); writeln (' S = ',S) end.

Sinov savollari 1. Dasturda izohlashlar qanday beriladi? 2. Ta’minlash operatori qanday vazifani bajaradi? 3. Kiritish operatori qanday ko’rinishga ega? Uning ta’minlash operatoridan farqi nimadan iborat? 4. Dasturlashda chiqarish operatoridan nima uchun va qanday foydalaniladi? 5. Tarkibiy operatorlarning asosiy vazifasi nimadan iborat? Uyga vazifa : Turbo-Paskal chiqli dastur tuzish qoidalarini mukammal o'rganish va ularga doir masalalar tuzish va ularni yechish.

14-ma’ruza Mavzu: Paskal tilida tarmoqlanuvchi jarayonlarni dasturlash

Reja: 1. Tarmoqlanuvchi jarayonlar. 2. Shartsiz va shartli o’tish operatori. 3. Tanlash operatori. 4. Tarmoqlanuvchi jarayonlar uchun dastur.

Darsning maqsadi: 1. Talabalarda tarmoqlanuvchi jarayonlar dasturlash, uning turlari to’g’risida

umumiy va amaliy bilimlarni hosil qilish. 2. Turbo-Paskal tizimida o’tish va shartli operatorlar, tanlash operatori va

ularning uning umumiy tuzilishi to’g’risida mukammal tasavvurga ega bo’lish.

3. Turbo-Paskal tizimida tarmoqlanuvchi dastur tuzish bo’yicha mustaqil ish-lash malakalarini shakllantirish. Tayanch iboralar: tarmoqlanuvchi jarayon, o’tish va shartli operatorlar,

tanlash operatori, tarmoqlanuvchi dastur. Dars o‘tish vositalari: sinf doskasi, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ma‘ruza




bala bilan savol javob o‘tkazish - 10 minut.

90


Ma’ruza bayoni Tarmoqlanuvchi hisoblash jarayonlarida operatorlarning tabiiy ketma-ket

bajarilish tartibi buziladi va qo’yilgan shartning bajarilishiga qarab bir nechta tarmoqqa bo’linadi. Hisoblash jarayonida ana shu tarmoqlardan faqat bittasi baja-riladi. Bunday jarayonlar uchun Paskal tilida dastur tuzishda shartli o’tish, shartsiz o’tish va tanlash operatorlaridan foydalaniladi.

O’tish operatori. Bu operator hyech imkon bo’lmay qolgan holda dasturning tabiiy bajarilishini buzib, boshqaruvni dasturning boshqa joyiga uzatish uchun xizmat qiladi.

O’tish operatori qo’yidagicha beriladi: o’tish operatori> :=goto <nishon>;

bu yerda goto(..ga o’tish) - operator nomi, nishon - to’rtta raqamdan oshmagan musbat butun son. Masalan: goto 25 ; goto 674 ; Operatorda joylashtirilgan har bir nishon nishonlar bo’limida e’lon qilinishi kerak.

Masalan: label 25, 0, 674; Paskal tilida o’tish operatoridan foydalanish ma’lum miqdorda chegaralan-gan: bu operator yordamida hosil qilingan ixtiyoriy operator ichiga o’tish, hamda tanlovchi operatorda bir alternativadan boshqasiga o’tish ta’qiqlanadi. Masalan: program X; label 2,98,100,14; const A = 74; var y, z, q: real; l:boolean; begin readln(z,q); .................. .................. goto 98; 100 :y:=a + z/q .................. .................. 14: readln(z,q); .................. 2: y:=sqrt(y); ................... 98:l:=false ; end. Bu dasturning bajarilishi natijasida goto 98 operatori boshqa-ruvni 98 ni-shon bilan turgan operatorga uzatadi, oraliqdagi qolgan operatorlar esa bajarilmas-dan qoladi.

91

Bo’sh operator. Bo’sh operator hyech qanday amalni bajarmaydi va das-turning o’rtasidan yoki tarkibiy operatordan chiqish uchun ishlatiladi. Bo’sh oper-ator nishon bilan yoziladi. Masalan, dasturning oxiriga chiqish uchun bo’sh ope-ratori quyidagicha yoziladi: 40: end.

Shartli operator. Shartli operator Paskal tilida tuzilgan dasturda qo’yilgan shartning bajarilishi yoki bajarilmasligiga ko’ra, boshqaruvni berilgan operatorlar-dan bittasiga bajarish uchun o’tkazadi. Bu operator asosan bizga ma’lum bo’lgan tarmoqlanuvchi algoritmlarni dasturlashda qo’llaniladi, ya’ni bu jarayonda hi-soblash jarayonining ketma- ket tartib bilan bajarilishi buziladi va bir nechta tar-moqqa bo’linadi. Paskal tilida shartli operatorning ikkita ko’rinishi mavjud: to’liq va qisqarti-rilgan. To’liq shartli operatorning umumiy ko’rinishi quyidagicha: <to’liq shar-tli operator >:=if<mantiqiy ifoda > then < operator > else < operator>;

Bu yerda if xizmatchi so’z bo’lib,"agar" degan ma’noni bildiradi; then -xizmatchi so’z bo’lib "u holda" degan ma’noni bildiradi; else - hizmatchi so’z "aks holda" degan ma’noni anglatadi. Shunday qilib to’liq shartli operatorning ko’rinishini quyidagicha tasvirlash mumkin: if B then S1 else S2; Bu yerda B mantiqiy ifoda; S1 va S2 lar opera-torlar. Shartli operator quyidagicha tartibda bajariladi: agar if operatoridan keyin turgan B mantiqiy ifoda chin qiymatni qabul qilsa, u holda S1 operator ba-jariladi, aks holda ya’ni B ifoda yolg’on qiymatni qabul qilsa, S2 operator baja-riladi. Hisoblash jarayonining bajarilishi bir nechta shartga bog’liq bo’lsa, u holda bu shartlarning hammasini IF operatorida yozish uchun mantiqiy amallar (and, or, not)dan foydalaniladi. Masalan. a) if x<0 then i:=i+1 else k:=k+1; b) if (x<y) and d then S:=S+i else S:=S*i ; v) if a>=0 then y:=sqrt(a+1) else y:=sqr(a); Ayrim hisoblash algoritmlarini dasturlashda shunday holat mavjud bo’ladiki, bunda qo’yilgan shartning bajarilishida ma’lum operatorlar ijro etiladi, aks holda esa hyech qanday amal bajarilmaydi. Bunday holatda shartli operatorn-ing qisqartirilgan ko’rinishidan foydalaniladi:

<qisqa shartli operator>::=if<mantiqiy ifoda>then<operator> yoki buni operatorlar yordamida quyidagicha yozish mumkin: if B then S ;.

Bu yerda operator quyidagi tartibda bajariladi: agar mantiqiy ifodaning qiymati chin(true) bo’lsa, u holda S operator bajariladi, aks holda hyech qanday amal bajarilmaydi.

Masalan: if x<y then begin x:=y; y:=x end; Misol. Ixtiyoriy berilgan x va y sonlaridan eng kattasini topish dasturini tuz-ing. program max; var x,y,z:real; begin read(x,y);

92

begin if x>=y then z:=x else z:=y; write (z) end; end. Shartli operatorlar ichma- ich joylashgan ko’rinishda ham bo’lishi mum-kin: if B1 then S1 else if B2 then S2 else S3. Bu yerda B1,B2 - mantiqiy ifoda-lar, S1,S2,S3 - operatorlar. Bu operatorda if B2 then S1 else S2 ichki operator B1 mantiqiy ifodaning qiymati yolg’on(false) bo’lsa bajariladi. Ichma- ich joylashgan shartli operatorning boshqacha ko’rinishi quyidagi-cha: if B1 then if B2 then S1 else S2 else S3; Ichki joylashgan if B2 then S1 else S2 operator B1 ifoda chin(true) qiy-matga ega bo’lsa bajariladi va buni Paskalda quyidagicha yozish maqsadga muvo-fiq: if B1 then begin if B2 then S2 else S3 end;

Masalan: if d or b then begin if x<0 then x:=2+x end else begin if x<y then x:=x+0.5 else y:=y+0.5; end

Misol. Talabalarni test yakunlari bo’yicha baholash dasturini tuzing. (eng yuqori bal x=100). program test; var x:real;y:string[10]; begin read(x); if x>=85 then y:='a’lo' else begin if (x<85) and (x>=75) then y:='yaxshi' else begin if (x<75) and (x>=55) then y:='qoniqarli' else y:='qoniqarsiz' end; end; write(y) end.

Tanlash (variant) operatori. Algoritmlarning xarakterli xususiyati shundan iboratki, ular uchun berilgan hisoblash jarayonlari ko’p tarmoqli bo’ladi. Bunday hisoblash jarayonlarini Paskal tilida yozishning usullaridan biri bizga ma’lum bo’lgan operatordir. Agar hisoblash jarayonida qo’yilgan shartlar soni ikkitadan ortiq bo’lsa, u holda shartli operatordan foydalanish ancha qiyinchilik tug’diradi. Ana shunday hollarda Paskal tilida tanlash (variant) operatori qo’llaniladi. Tanlash operatori Paskal tilida hosil qilinadigan operatorlardan hisoblanib, shartli operatorning umumlashmasidan iboratdir. Tanlash operatori selektorning qiymatiga qarab, dasturda berilgan amallar-dan birini tanlaydi.

Tanlash operatorining umumiy ko’rinishi quyidagicha: <tanlash operatori> ::= case <selektor operatori> of <tanlash ro’yxati elemen-tlari> end. Masalan: case c of n1:p1; n2:p2 ; ..... ..... nn:pn; end

93

bu yerda c - selektor; n1,n2...,nn - operatorlar nishoni; p1,p2,...pn –bajariladigan operatorlar. Masalan: 1) case i mod 3 of 0: m:=0; 1: m:=-1; 2: m:= 1; 3: m:=1; end 2) case kun of dush,zesh,chor,pay,juma:writeln('ish kuni'); shanba,jak:writeln ('dam olish kuni'); end if B then S1 else S2 shartli operator quyidagi tanlash operatoriga ekvivalent: case B then true: S1; false:S2; end ; Masalan: case x<=0 then true: y:=sqrt(sqr(x)-x+2); false: y:=ln(x+3); end Selektor tanlash nishonlaridan bitta qiymatini qabul qiladi. Qabul qilingan qiymatga qarab nishonlardan bittasiga o’tish amalga oshiriladi va operatorlardan bittasi bajariladi. Agar selektor qiymat tanlash nishonlaridan birontasiga ham mos kelmasa, u holda case operatori aniqlanmaydi, ya’ni dasturning bajarilishida xato-lik ro’y beradi. Masalan: case k of 2: y:= g+1; 4: y:=g*x; 6: y:=g*sqr(x)+h; 8: y:=g*sqr(x)+h*x+1; 10: y:=g*sqr(x+h+1) end

Misol. Hafta kunlarining tartib nomeri, ularning o’zbekcha, ruscha va in-glizcha nomlarini hosil qilish dasturini tuzing.

program hafta; var i,n: integer; begin n:=7; for i:=1 to n do case i of 1: writeln (I,’- kun-Dushanba- Ponedelnik – Monday’);

2: writeln (I,’- kun Seshanba – Vtornik – Tuesday;); 3: writeln (I,’- kun Chorshanba –Sreda – Wenesday’); 4: writeln (I,’- kun Payshanba –Chetverg – Thuisday;); 5: writeln (I,’- kun Juma- Pyatnisa – Friday’);

94

6: writeln (I,’- kun Shanba – Subbota – Saturday’); 7: writeln (I,’- kun Yakshanba – Voskresenye – Sunday’); end.

Sinov savollari 1. O’tish va bo’sh operatorlari nima uchun ishlatiladi? 2. Shartli operatorning umumiy ko’rinishi qanday? 3. Ichma-ich joylaщgan shartli operatorlar qanday yoziladi? 4.Tanlash operatorining vazifasi nimadan iborat va uning shartli operatoridan farqi? Uyga vazifa : Turbo-Paskal tizimida tarmoqlanuvchi dastur tuzish qoidala-rini mukammal o'rganish va ularga doir misollar keltirish.

15-ma’ruza Mavzu: Paskal tilida takrorlanuvchi jarayonlarni dasturlash

Reja: 1. Takrorlanuvchi jarayonlarni shartli operator orqali dasturlash. 2. Sikl operatorlari. Parametrli sikl operatori. 3. Sharti oldin va keyin qo’yiladigan sikl operatori. 4. Ichma- ich joylashgan sikl operatorlari.

Darsning maqsadi: 1. Talabalarda sikl operatorlari va ularning turlari to’g’risida umumiy va aso-

siy bilimlarni hosil qilish. 2. Turbo-Paskal tizimida parametrli, sharti oldin va keyin qo’yiladigan sikl

operatori va ularning umumiy tuzilishi to’g’risida ko’nikmaga ega bo’lish. 3. Turbo-Paskal tizimida takrorlanuvchi jarayonlarni dasturlashga doir musta-

qil ishlash malakalarini shakllantirish. Tayanch iboralar: takrorlanuvchi jarayon, sikllar, sikl operatorlari, para-

metrli, sharti oldin va keyin qo’yilgan sikl operatorlari. Dars o‘tish usuli: namoyish dasturiy vositalat ishtirokida, jonli muloqotli




Ma’ruza bayoni Takrorlanuvchi hisoblash jarayonlarini dasturlash.

Shunday hisoblash jarayonlari mavjud bo’ladiki, bunda bu jarayonning ayrim bo’laklarini bir necha marta takroran hisoblashga to’g’ri keladi. Bunday ja-rayonlar takrorlanuvchi yoki siklli jarayonlar deyiladi. Siklli jarayonlarni dastur-lashda sikl operatorlaridan foydalaniladi, ya’ni dasturda bitta yoki bir nechta pa-rametrlarning bir vaqtda o’zgarishida bir gurux operatorlarni hisoblash ko’p maro-

95

taba takrorlanadi. Masalaning qo’yilishiga qarab sikllar takrorlanish soni ma’lum bo’lgan va takrorlanish soni noma’lum bo’lgan sikllarga bo’linadi.

Sikllik jarayonlarni shartli operatorlar orqali dasturlash. Bunday holda sikl parametrining boshlang’ich qiymati berilgan bo’lishi kerak. Hisoblash shu parametr bilan bajariladi va qadam qiymati bilan o’zgartiriladi, hamda siklning tamom bo’lish sharti tekshiriladi. Agar sikl tugagan bo’lmasa, hisoblash davom ettiriladi.

Misol.

1

)12

(i

iS ni hisoblash dasturini tuzing.

program SUMMA; label 1; var S, i : integer; begin S:=0; i:=0; 1: i:=i+1; S:=S+(i /2 + 1); if i < 20 then goto 1 ; writeln('Yig’indi S=',S) end. Bundan tashqari, Paskal tilida sikllarni tashkil qilish bir nechta sikl opera-torlaridan foydalaniladi. Bu sikl operatorlarining 3 turi mavjud: parametrli, sharti oldin berilgan va sharti keyin berilgan sikl operatorlar. Ularni tartib bilan ko’rib chiqamiz.

Parametrli sikl operatori. Agar sikllik jarayonlarda takrorlanish soni ol-dindan ma’lum bo’lsa, ko’p hollarda parametrli sikl operatoridan foydalaniladi.

Parametrli sikl operatorining umumiy ko’rinishi quyidagicha: for V:=Xo to Xn do S;

Bu yerda for (uchun), to (gacha o’sib boradi) va do (bajar)- xizmatchi so’zlar; V- sikl parametri deb ataluvchi o’zgaruvchi; Xo,Xn - sikl parametrining mos ravishda boshlangich va oxirgi qiymati; S - sikl tanasi deb ataluvchi opera-torlar ketma- ketligi. Masalan: for n:=1 to 5 do x:=2*x ; Bu yerda sikl parametri n besh marta takrorlanadi va o’zgaruvchi x ketma - ket 2*x , 4*x , 8*x , 16*x , 32*x qiymatlarni qabul qiladi, n=6 bo’lganda hisoblash to’xtatiladi. Parametrli sikl operatorida sikl parametri V boshlang’ich qiymat Xo dan oxirgi qiymat Xn gacha bo’lgan qiymatlarni 1 qadam bilan o’zgarishda qabul qi-ladi. Uning xar bir qiymatida S operatorlar ketma-ketligi bajariladi. Masalan. 1) for i:=1 to 10 do x:=sqr(i+1); S:=S+1; 2) for n:=1 to a+b do S:=S+sqrt(sqr(n)+1); Paskal tilida parametrli sikl operatorini kamayib boruvchi shaklida ham ifo-dalash mumkin:

for V := Xn downto Xo do S; Bu yerda V - sikl parametri, Xn, Xo- sikl parametrining oxirgi va boshlang’ich qiymatlari; S - sikl tanasi; for (uchun), downto (gacha kamayadigan) va do(bajar)

96

xizmatchi so’zlar. Bu operator quyidagicha bajariladi: sikl operatori V eng avval oxirgi Xn qiymatni qabul qilib oladi. Qolgan qiymatlari -1 qadam bilan o’zgarib borgan Xo gacha bo’lgan qiymat-lardan iborat bo’ladi. Sikl parametri V ning har bir qiymatida S operatorlar ketma- ketligi bajariladi. Masalan. 1) for n := 5 downto 1 do x;

Bu yerda sikl parametri n besh marta takrorlanadi va x o’zgaruvchi ketma- ket 32*x,16*x, 8*x, 4*x, 2*x qiymatlarni qabul qiladi. 2) y :=0; for i :=n downto 1 do y:=y+2/i;

Misol.

n

iiS

1)12( yig’indini hisoblash dasturini tuzing.

1) 1- ko’rinish . program summa; var S : real; N,i : integer; begin readln(n); S:=0; for i:=1 to n do S:=S+(2*i+ 1); write('S=';S) end. 2) 2- ko’rinish program summa; var S: real; N, i : integer; begin read(n); S:=0; for i := n downto 1 do S:=S+ (2*i+ 1); write('S=',S) end. Sharti oldin qo’yilgan sikl operatori. Bu operator siklik jarayonda takror-lanishlar soni qo’yilgan shartga bog’liq bo’lgan holda qo’lla-niladi.

Sharti oldin qo’yilgan sikl operatorining umumiy ko’rinishi quyidagicha: while B do S;

Bu yerda while(hozircha), do(qilmoq, bajarmoq)- xizmatchi so’zlar, B- mantiqiy ifoda, S- operator. Bu yerda S operator nol marta yoki bir martadan or-tiq bajarilishi mumkin. Chunki S operatorining har bir bajarilishidan oldin B ifo-daning qiymati hisoblanadi. Agar B ifoda chin(true) qiymat qabul qilsa S operator bajariladi, aks holda ya’ni B ifoda yolg’on(false) qiymat qabul qilsa sikl operato-rining bajarilishi tugaydi.

Agar B ifoda birinchi hisoblanishidayoq yolg’on qiymatni qabul qil-sa, S operator bir marta ham bajarilmaydi. Ko’rinib turibdiki, bu yerda siklik jarayon-ning tugallanish sharti S operator bajarilishidan oldin tekshiriladi. Shuning uchun bunday ko’rinishdagi sikl operatori - sharti oldin qo’yilgan sikl operatori deb yuritiladi.

Masalan. 1) y :=1; k:=0; while y<=M do begin y:=y*3;k:=k+1 end 2) y:=1; v:=1; while abs(v) >= eps do v:=(x/y-y)/2; y:=y+v end

97

Misol.

n

iiS


program summa; var S:real; n,i:integer; begin read(n); S:=0; i:=1; while i<=n do begin S:=S + (2*i+1); i:=i+1 end; write('S=',S) end. Bu misolda qaysi operatordan foydalanish - for yoki while danmi farq qil-maydi. Agar takrorlanish soni ma’lum bo’lsa, for operatori ishlatiladi, takrorla-nish soni ma’lum bo’lmasa while operatori qo’llaniladi.

1- misol.

1 2

1i i

S yig’indini aniqlikda hisoblash dasturini tuzing.

program summa; var S, eps : real; i : integer; begin readln(eps); S:=0; i:=1; while 1/ (2*i) > eps do begin S:=S + 1/ (2*i); i:=i+1; end; write('S=',S) end.

Sharti keyin qo’yilgan sikl operatori. Bu operator takrorlanuvchi hisoblash jarayonlarida takrorlanishlar soni noma’lum bo’lgan holatlarda ishlatiladi. Opera-torning umumiy ko’rinishi quyidagicha:

repeat S1,S2,...,Sn until B; Bu yerda repeat (takrorlamoq), until(gacha) – xizmatchi so’zlar,

S1,S2,S3,...,Sn operatorlar ketma ketligi, B - mantiqiy ifoda. Operatorning bajarilishida repeat va until operatorlari orasida joylashgan operatorlar ketma- ketligi bir marta va undan ortiq bajarilishi mumkin. Bu jarayon qo’yilgan mantiqiy ifoda yolg’on qiymat qabul qilgunga qadar davom etadi. Repeat operatorining while operatoridan farqi shundaki, bunda eng avval operatorning qiymati hisoblanib, so’ngra qo’yilgan shart tekshiriladi. Bu esa bun-da berilgan operatorning hyech bo’lmaganda bir marta bajarilishiga imkon yarata-di. Masalan. y:=1; repeat v:=(2*x/y-3*y)/2; y:=y+2*v until abs(v)<eps;

Misol.

1 21

i iS yig’indini berilgan aniqlikda hisoblash dasturini tuzing.

program summa;

98

var S,eps:real; i:integer; begin read(eps); S:=0; i:=1; repeat S:=S + 1/ (i+1); i:=i+1 until 1/ (i+1) <=eps; write('S=',S) end.

Sinov savollari: 1. Siklik jarayon nima? Uni dasturlashda qaysi operatorlardan

foydalanish mumkin? 2. Parametrli sikl operatori va uning umumiy ko’rinishi? 3. Sharti oldin va sharti keyin qo’yilgan operatorlar va ularning bir- biridan

farqi? 4. Tanlash operatori va undan foydalanish xususiyatlari ayting? 5. Siklik jarayonlarga misollar keltiring.

Uyga vazifa : Turbo-Paskal tizimida takrorlanuvchi jarayonlarni dasturlash qoidalarini mukammal o'rganish va masalalar yechishda ularni amaloyotga tatbiq etish.

16-ma’ruza Mavzu: Murakkab hisoblash jarayonlarini dasturlash.

Reja: 1. Iterasion sikllar.

2. Ichma-ich joylashgan sikllar. Darsning maqsadi:

1. Iterasion sikllar to’g’risida umumiy va asosiy bilimlarni hosil qilish. 2. Murakkab jarayonlarni dasturlash bo’yicha ko’nikmalarni shakllantirish. 3. Turbo-Paskal tizimida ichma-ich joylashgan sikllarni dasturlash bo’yicha

mustaqil ishlash. Tayanch iboralar: murakkab jarayonlar, ichma-ich va iteratsion sikllar. Dars o‘tish vositalari: sinf doskasi, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ma‘ruza





Ma’ruza bayoni

99

Iterasion sikllar.Takrorlanishlar soni noma’lum bo’lgan sikllar-da sikl tana-sining takrorlanish jarayonida nyyy ,...,, 21 qiymatlar ketma- ketliklarini hosil qila-dadigan sikllar asosiy o’rinlardan birini egal-laydi. Bunday ketma-ketliklar a limitga yaqinlashuvchi bo’ladi : aynn

lim .

Bu ketma-ketligda ny ning har bir yangi qiymati oldingi 1ny ni hisobga olgan holda aniqlanadi va unga nisbatan izlanayotgan natija a ga yaqinroq aniq qiymat sifatida qaraladi. Yaqinlashishlarni bunday ketma–ketliklarini hosil qiluv-chi sikllar iterasion sikllar deb yuritiladi. Iterasion sikllarda siklning davom etishi (tugash) sharti n ning o’sishida ny qiymatlarini a limitga cheksiz yaqinlashuvchi xossasiga asoslangan Iterasional sikl tugaydi ( natija y ga nisbatan taxminan olinadi, ayn agar ba’zi bir n qiymatlar uchun 1yy shart bajarilsa. Bu yerda juda ki-chik son bo’lib , hisoblash natijasining xatoliklaridir . Iterasion sikl jarayonining tipik misoli sifattida cheksiz qatorlar yig’indisini hisoblash masalasini keltirish mumkin. ...,/,...,, ttto qiymatlarning cheksiz qatori ya-qinlashuvchi deyiladi, agar ttts on / yig’indining (n+1) hadi n ning chekli o’sishida S ga yaqinlashuvchi bo’lsa.

S qator yig’indici deb yuritiladi: ;SLimS StLimot

i

Bunda yaqinlashuvchi qatorning umumiy hadi t nolga intiladi ya’ni ,limlim / oSSot nn

Bundan ko’rinib turibdiki , ,..., ,...21 SSS ketma-ketlik izlanayotgan qiymatlar ketma-ketligi bo’lib, u yig’indini tugash shartini quyidagicha aniqlaydi : tёкиSS 1 Misol. Kosinusni qatorga yoyishdan foydalanib xS cos fuksiya qiymatini

410 xatolik bilan hisoblang:

xtxxxxon

...!6!4!2

1cos642

bu yerda !1 2

2

nxn

n

n

xt Bu yig’indini hisoblash uchun, birinchidan, nt hadning keyingi qiymatini aniqlash , ikkinchidan , iterasion formula nn tSS bo’yicha yig’indini hisoblash. Ushbu misolda faktorialni mavjudligini hisobga olganda , nt ni aniqlash uchun to’g’ridan – to’g’ri umumiy formula bo’yicha hisoblash emas, balki rekurrent munosabat nn tt 1 dan foydalaniladi . ниtn aniqlovchi formulaga n ning o’rniga 1n ni qo’yamiz:

!1!1 221

121

1

2212

nxn

nxn

nn

t ni aniqlaymiz:

100

!21

!221

!221

1221

22

221

!2

1

2

nxx

xtt

nnn

nn

n

nn

nxn

n

nn

n

!2

!221 2

n

nx

Bizga ma’lumki mm 321! . Shuning uchun

nnx

nnnnxU n 2122)12)(22...(2.1

22...2.1.)1( 22

Formulaga nt umumiy had uchun 0n ni qo’shish orqali boshlang’ich qiymat 10 t topiladi.

Masalani yechish algoritmi. ha yo’q

бошлаш

,,х

S:=0

t

t:=1

n:=1

S=s+t

)12(2

2

nnxy

n:=n+1

ytt

xy cos

S,y

тамом

101

Paskal tilida dastur. program kosinus; var n: integer; eps, s, t, f, x, y: real; begin read (x, eps); s:=0; t:=1; n:=1; while abs (t)>eps do begin s:=s+t; f:=-sqr(x)/(2*n*(2+n-1)); t:=t*f; n:=n+1; end; y:=cos(x); wirteln (‘s=’, ‘y=’ ,y) end. Interasion sikllarning asosiy xarakterli xususiyatlardan biri ularni algebraik va chiziqlimas tenglamalarni yechishda qo’llanilishidir. 0)( xf tenglamani yechish ikki bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda, ildizni ajratish bosqichida , oraliq aniq-lanadiki, bunda tenglamaning bitta ildizi mavjud bo’ladi. Tenglama ildizini ajratish uchun

)(xf funksiya grafigini yasash va shu grafikda , oraliqni aniqlash kerak bo’ladi. Ikkinchi bosqichda ildizni aniqlash bosqichida ma’lum bir iterasion al-goritm yordamida berilgan aniqlik darajasi bilan ildizni izlash amalga oshiriladi. Ildizni aniqlashning eng oddiy metodlaridan biri iterasiya metodi hisobla-nadi. U quyidagidan iborat. 0)( xf berilgan tenglama bu yerda )(xf funksiya , oraliqda uzluk-siz. Tenglamaning unga ekvivalent bo’lgan )(xyx ko’rinish bilan almashtira-miz. Ildizning boshlang’ich yaqinlashishi ,0 x ekanligini bilgan holda un-ing keyingi har bir qiymati )( 1 nn xx formula bilan hisoblanadi. Hisoblashlar quyidagi shart bajarilguncha davom ettiriladi:

,nхf bu yerda -berilgan hisoblash xatosi. Misol. 0 tgxx tenglama ildizini boshlang’ich 5,40 x qiymatda 310 aniqlik bilan aniqlang. Berilgan tenglamani quyidagi ko’rinishga keltiramiz. ,tgxx u holda ;)( tgxxxf .)( tgxx 0X ni aniqlash uchun quyidagicha grafik yasashdan foydalanish qulay:

tgxxyyxy )(; 21 funksiyalarni grafigini yasash kerak. Bu grafik-larning kesishishi nuqtalari 0)( xf tenglamaning ildizi bo’ladi. Grafikdan yaqinlashish-lar oralig’i , ajratib olinadi.

0x sifatida shu oraliqdan ixtiyoriy nuqtani olish mumkin. Masalani yechish algoritmi:

102

ha yo’q Paskal tilida dastur: program TI; var eps, x, x0: real; begin read (eps, x0); writeln (‘berilgan qiymatlar’); writeln (‘eps=’,eps,’x0=’,x0); x:=0; while doepsxxxabs )cos(/)sin( begin );cos(/)sin(: xxx writeln ;,'' xx end end. Izoh. )( 1 nn xyx iterasion jarayonni yaqinlashishini amaliy tekshirish uchun Х ning barcha oraliq qiymatlari chop etiladi va ularning eng oxirgi- ci tengla-maning berilgan aniqlikdagi ildizi bo’ladi. Misol. 3. nxy n darajali ildizni berilgan aniqlikda quyi-dagi rekur-rent formula bo’yicha hisoblash algoritmi va dasturini tuzing:

1

111

10

,...3,2,1

;1;

kk

knk

kk

yyk

yy

xn

yyxy

Masalani yechish algoritmi:

бошлаш

,0Х

0ХХ

)(xf

)(xyx

тамом

х

бошлаш

nх ,,

103

Paskal tilida dasturi: program ITI; var n : integer; E,d,x,y : real; begin read );,( EN y:=x; repeat

;:

;)))ln(*)1exp(((:Dyy

nyynxD

until abs (D) <=E; writeln (X,’darajasi‘,N, ‘ildiz’) writelne (‘teng’,y,’ga’); end. Ichma-ich joylashgan sikllar. Hisoblash jarayonlarida bir- biri ichiga joylash-gan sikllardan foydalaniladi. Agar sikl tanasi ham yana sikldan iborat bo’lsa, u holda bunday sikllar ichma- ich joylashgan yoki murakkab sikllar deb ataladi. Ichida boshqa sikl joylashgan sikl tashqi sikl deyiladi. Boshqa sikl ichida joylash-gan sikl esa ichki sikl deyiladi. Paskal tilida ichki va tashqi sikllar sifatida: parametrli sikl, sharti oldin qo’yilgan sikl va sharti keyin qo’yilgan sikl operatorlaridan ixtiyoriy bittasi qo’llaninilishi mumkin. Tashqi va ichki sikllarni tashkil etish qoidasi oddiy sikllar-nikiga o’xshab ketadi. Faqat ichma- ich sikllarni tuzishda qo’yidagi qo’shimcha shartga rioya qilish kerak: ichki siklning hamma operatorlari to’liq tashqi sikl tanasi ichida joylashgan bo’lishi kerak.

104

Murakkab sikllar shartli ravishda ichma- ichlik darajasiga bo’linadi, ya’ni eng tashqi sikl 1- darajali, keyingi sikl 2- darajali va hakozalar kabi bo’ladi. Har xil darajali sikllarning parametrlari bir vaqtda o’zgarmaydi. Murakkab siklda avval hamma sikl parametrlari o’zlarining boshlang’ich qiymatiga ega bo’ladi. So’ngra eng ichki sikl to’liq bajariladi. Shundan keyin bunga nisbatan tashqi sikl o’z qiymatini bittaga o’zgartiradi, so’ngra ichki sikl esa yana to’liq bajariladi va hokazo bu jarayon hamma darajadagi sikllar talab etil-gan barcha qiymatlarini qabul qilib bo’lguncha davom etadi. Ichma- ich joylash-gan sikllar tanasining takrorlanishlarining umumiy soni, barcha sikl parametrla-rining qabul qiladigan oxirgi qiymatlarining ko’paytmasiga teng: N=N1*N2*...Nk.

1- misol.

15

1

10

1)2(

k n

nk xaS ifodaning qiymatini hisoblash dasturini tuzing.

program summa; var S,a, b, x,:real; k,n:integer; begin S:=0; S1:=0; read(a, b, x); for k:=1 to 15 do {tashqi sikl boshi} begin for n:=1 to 10 do {ichki sikl boshi} begin S:=S + 2* (exp(k*ln(A)) + exp(n*ln(x))); end; {ichki sikl oxiri} S1:=S1+S; end; {tashqi sikl oxiri} S1:=(b+a)*S1; write('S1=',S1) end.

2- misol.

15

1

10

1)!!(

k njiS ifodani hisoblash dasturini tuzing.

program summa; var i,j : integer; xo,h,xn,x,So,P,P1:real; begin P:=1; begin S:=0; p1:=1; for i:=1 to 5 do for j:=1 to 10 do begin p:=p*i; p1:=p1*j; end; S:=S +(p + p1); end; writeln('S=',s); end.

Sinov savollari 1. Murakkab sikllar nima va ulardan qanday foydalaniladi? 2. Interasion sikllar nima va ulardan qanday foydalaniladi? 3. Interasion sikllarni dasturlash jarayonini tushuntiring. 4. Ichma- ich joylashgan sikllarni tushuntiring?

105

5. Ichma- ich sikllarni dasturlash jarayonini gapirib bering. Uyga vazifa : Turbo-Paskal tizimida ichma-ich va iteratsion sikllarni das-turlash qoidalarini mukammal o'rganish va ularni amaloyotga tatbiq etish.

17-ma’ruza Mavzu: Ma’lumotlarning o’zgaruvchi turlari.

Reja: 1. Sanab o’tiladigan turlar. 2. Chegaralangan turlar. Darsning maqsadi:

1.Talabalarda o’zgaruvchi turlar to’g’risida umumiy va asosiy bilimlarni hosil qilish.

2. Turbo-Paskal tizimida sanab o’tiladigan turlar tuzilishi to’g’risida mu-kammal tasavvurga ega bo’lish.

3. Turbo-Paskal tizimida chegaralangan turlar bilan mustaqil ishlash malaka-larini shakllantirish. Tayanch iboralar: dastur, oddiy va murakkab operatorlar, o’zgaruvchi tur-

lar, sanab o’tiladigan va chegaralangan turlar. Dars o‘tish vositalari: sinf doskasi, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ma‘ruza





Ma’ruza bayoni Sanab o’tiladigan turlar.

Bu turni tashkil qilgan skalyar o’zgarmaslar tartiblangan chekli ketma-ketlikni hosil qiladi. Har bir o’zgarmasning qiymati o’z nomi bilan bir biridan ver-gul bilan ajratiladi. Berilgan skalyar turni tashkil qilgan komponentalar to’plami qavs ichiga olinadi.

Sanab o’tiladigan turni tashkil qilgan qiymatlar to’plami dastur tuzuvchi tomonidan biror bir belgilari bilan mos keladigan bitta yagona guruhga birlashtiri-ladi, ya’ni foydalanuvchi o’ziga kerakli turni aniqlaydi va dasturga kiritadi.

Sanab o’tiladigan turlar type xizmatchi so’zi bilan boshlanadigan turlarni aniqlash bo’limida yoki to’g’ridan to’g’ri o’zgaruvchilar bo’limida tavsif-lanishi mumkin.

Masalan: a) type yilfasli=(bahor, yoz, kuz, qish);

106

hafta=(dush, sesh, chor, pay, juma, shan, yaksh); meva=(olma, nok, olcha, o'rik, olxo'ri); var fasl: jilfasli; kun: hafta; dd: meva; Bu degan so’z, fasl o’zgaruvchisi jilfasli ga tegishli bahor, yoz, kuz, qish

qiymatlarini, kun esa hafta ga tegishli qiymatlarni, dd esa meva ga tegishli qiymat-larni qabul qilishi mumkin.

b) var fasl: (bahor, yoz, kuz, qish); kun: (dush, sesh, chor, pay, juma, shan, yaksh); dd: (olma, nok, olcha, o'rik, olxo'ri); Bu holda turning nomi qatnashmaydi, o’zgaruvchilar esa berilgan turni tash-

kil etuvchi qiymatlar to’plami bilan aniqlanadi. Sanab o’tiladigan turni tashkil qilgan qiymatlarning tartiblangan ketma- ketli-

gi noldan boshlab avtomatik ravishda nomerlanadi va ular orasida esa munosabat o’rnatiladi:

Sanab o’tiladigan turlar ustida munosabat amallarini va succ, pred, ord funk-siyalar qiymatini hisoblash mumkin: olma<nok (true) bahor> qish (false); succ (olcha)=o’rik; pred (olcha)=nok;

Sanab o’tiladigan turdagi o’zgaruvchilar parametrli sikl operatorida qo’llanilishi mumkin, ya’ni sikl operatorini quyidagicha yozish mumkin:

dd:olma; for i:=dd to olxo’ri do <operator>.

Bu yerda sikl operatori i ham meva turiga tegishli bo’lishi mumkin. Chegaralangan turlar.

Standart skalyar, yoki ixtiyoriy skalyar (real dan tashqari) turning oralig’i chegarangan (cheklangan) tur kabi aniqlanishi mumkin. Oraliq o’zgarmasning kichik va katta qiymatlari bir- biridan nuqtalar ajratilgan holda beriladi.

Chegarangan tur quyidagi ko’rinishda beriladi: <Chegaralangan tur>=<1- o’zgarmas> . . <2- o’zgarmas>;

Bu yerda 1- o’zgarmas hyech qachon 2 – o’zgarmasdan katta bo’lmasligi ke-rak.

Masalan: 1..20 (integer) dush..yaksh (sanab o’tiladigan tur) ‘A’..’Z’ (char) O’zgarmasning eng kichik va eng katta qiymatlari chegaralangan turni aniq-

laydigan oraliqning quyi va yuqori chegaralari deyiladi. Chegaralangan turni tavsiflash turlarni aniqlash bo’limida amalga oshirilishi

mumkin. Masalan: a) type (turlar bo’limi) m=5 . . 48; jilfasli=bahor..qish;

107

hafta=dush..yaksh; meva=olma..olxo’ri; var x,y,z:m; fasl: jilfasli; kun: hafta; dd:meva; a) var (o’zgaruvchilar to’plami) x,y,z: 5. .48 fasli= bahor. .qish; hafta= dush. .yaksh; meva= olma. .olxo’ri;

Chegaralangan turga tegishli o’zgaruvchilar ustida shu turga mos bo’l-gan barcha amallarni bajarish mumkin.

z:=x+y; p:=bahor>fasl ; x:=ord (kun); y:=succ(dd); Misol. Hayvonlar ro’yxati berilgan. Shu ro’yxatdagi yo’lbars va quyon dan

keyin turgan hayvonning tartib nomerlarni aniqlang. program tartib ; type hayvon= (tulki, bo’ri, yo’bars, quyon, ayiq, sher, kiyik); var t1, t2 : hayvon; h1, h2: integer; begin t1:=yo’lbars; t2:=succ (quyon); h1:=ord(t1)+1; h2=odr(t2)+1; writeln (‘yo’lbarsning tartib nomeri=’, h2:2); writeln (‘quyondan keyin turgan hayvonning tartib nomeri=’, h2:2); end. {dasturni bajarishda ro’yxatdagi hayvonlarni nomini lotin alfavitida

ifodalash kerak}

Sinov savollari. 1. O’zgaruvchi turlarga qanday ma’lumotlar kiradi? 2. Qanday o’zgaruvchi turlarni bilasiz? 3. Chegaralangan tur nima va u qanday tavsiflanadi? 4. Sanab o’tiladigan tur nima va u qanday tavsiflanadi? 5. Chegaralangan va o’tiladiladigan turlarga misollar keltiring? 6. type fasl=( bahor, yoz, kuz, qish) var x,y: fasl; t:=(issiq, sovuq) tavsiflash berilgan bo’lsa: x,y,t o’zgaruvchilar qanday qiymatlarni qabul qiladi? Succ(y); pred(sovuq) nimaga teng? Read(x); write (kuz); yozuv to’g’rimi?

108

For x:=bahor to kuz do ko’rinishda yozish mumkinmi? 7. type raqam =’0’..’9’; var a:raqam; k:0..9; n:integer; tavsiflash berilgan?

a). raqam qiymatining turi qanday? b) k o’zgaruvchi qanday qiymatlarni qabul qiladi? c) k:=5; k:=-10; k:=ord(0); k:=ord(a)-ord(‘0’); yozuvlar to’g’rimi?

Uyga vazifa : Turbo-Paskal tizimida chegaralangan va sanab o’tiladigan turlar bilan ishlash qoidalarini mukammal o'rganish va ularni amaloyotga tatbiq etish.

18- Ma’ruza Mavzu: Paskal tilida massivlar. Bir va ikki o’lchovli massivlar.

Reja: 1. Paskal tilida murakkab turlar. 2. Muntazam turlar. Massiv tushunchasi. 3. Bir o’lchovli massivlar. 4. Ikki o’lchovli massivlar.

Darsning maqsadi: 1.Talabalarda massivlar to’g’risida umumiy va asosiy bilimlarni hosil qilish. 2. Turbo-Paskal tizimida massivlar, ularning berilishi va ulardan foydalanish

bo’yicha ko’nikmalarga ega bo’lish. 3.Turbo-Paskal tizimida massiv elementlari bilan mustaqil ishlash malakala-

rini shakllantirish. Tayanch iboralar: tur, murakkab tur, muntazam tur, massiv, massiv

o’lchovi, massiv elementlari, bir o’lchovli va ikki o’lchovli massivlar, massivlarni tavsiflash, massiv elementlari bilan ishlash.






Ma’ruza bayoni Standart bo’lmagan murakkab turlar. Berilmalarning standart bo’lmagan

turlaridan yana biri murakkab turlar hisoblanadi. Murakkab turlar to’rt xil ko’rinishda berilishi mumkin: regulyar (muntazam) turlar, ya’ni massivlar; kom-binasiyalangan turlar, ya’ni yozuvlar; faylli turlar, ya’ni fayllar; to’plamli tur-lar, ya’ni to’plamlar.

109

Regulyar (muntazam) tur. Massivlar. Massiv deganda bir xil turga mansub bo’lgan obyektlarning biror xususiyatiga ko’ra mujassamlangan majmuasi yoki to’plami tushuniladi. Massivlarni tavsiflash uchun regulyar (muntazam) turlardan foydalaniladi, ya’ni ular bir xil turdagi ma’lumotlarning chekli to’plamini tavsif-lash uchun ishlatiladi. Massivlarni tashkil etgan obyektlar uning elementlari bo’lib, ular tartib bilan nomerlanadi ya’ni o’z indeksiga ega bo’lib, ular ana shu indekslarning nomeri bo’yicha tartiblanadi. Regulyar turlar, ya’ni bir o’lchovli massivlar quyidagicha ko’rinishda beri-ladi:

array [< indeks turi>] of < komponenta turi >; Indekslar turi real va integer standart turlardan tashqari barcha oddiy turlar bo’lishi mumkin, chunki massivlar cheklangan elementlar sonidan iborat bo’ladi. Ko’p xollarda indekslar turi sifatida chegaralangan turlardan foydalaniladi. Chunki chegaralangan turlarning qiymatlar to’plami tartiblangan va nomerlangan bo’ladi.

Masalan, 100 ta haqiqiy turdagi elementdan iborat massiv quyidagicha be-riladi: a) array[1. .100] of real Chegaralangan butun tur 1..100 elementlarini sonini va tartibini aniqlaydi. b) array [1147. .2229] of integer v) array [-109. .-1] of integer Har bir beriladigan regulyar turga, ya’ni massivga turlarni tavsiflash orqali nom berish mumkin.

Masalan. type chegara = 1..100; vektor = array [ chegara ] of real; massif = [1147..2279] of integer; massif2 = array [-109.. -1] of integer; Regulyar tur o’zgaruvchilaridan foydalanish uchun ular o’zgaruvchilarni tavsiflash bo’limida aniqlanadi. var a,b : vektor; c,d : massif; Regulyar turlarni to’g’ridan - to’g’ri o’zgaruvchilarni tavsiflashda ham be-rish mumkin. var r,t : array [ chegara ] of real; s,g : array [1147. .2279] of integer; q,h : array [-109. .-1] of integer; k,m : array [1. .50] of (schar,kub,piramida); Sanab o’tiladigan turning qiymatlar to’plami ham cheklangan nomerlangan to’plamni tashkil qiladi, ya’ni sanab o’tiladigan tur ham indeks turi sifatida qo’llanilishi mumkin. Chunki sanab o’tiladigan turning qiy-matlari tartiblangan va chekli sondan iborat bo’ladi:

110

type oy = (yanvar, febral, mart, aprel, may, iyun, iyul, avgust, sentabr, ok-tabr, noyabr, dekabr); hafta = (dushanba, seshanba, chorshanba, payshanba, juma, shanba); Regulyar tur o’zgaruvchilari quyidagicha aniqlanadi: var t,r: array [oy] of real; a,b: array [hafta] of real; Bundan tashqari indeks sifatida boolean va char turlari ham qo’llanilishi mumkin: type belgi : array [boolean] of integer; alfavit : array [char] of integer; var k: belgi; s: alfavit; Masalan. type x = array [1..k] of boolean; yil = array [yanvar .. dekabr] of integer; chiroq = array [1..3] of sfetofor; var z,y : x; oj : yil; m : chiroq; Massivlar bir xil turga tegishli bo’lsa va bir xil sondagi komponentalardan iborat bo’lsa, bunday massivlar uchun ta’minlash operatorini qo’llash mumkin: X:=Y; Bu operatorning bajarilishi natijasida X massivning elementlari Y massivga ham ko’chiriladi. Indeks turining indeksi o’zgarmas yoki ifoda bo’lishi mumkin. Massivlar matematikada, iqtisodda va informatikada berilmalarning tartiblangan to’plamini tavsiflash uchun keng va samarali qo’llaniladi: vektorlar, matrisalar, jadvallar va hokozalar.

Misol. Bir o’lchovli 20 elementdan iborat bo’lgan A massiv elementlarin-ing yigindisini hisoblash dasturini tuzing:

20

1iiAS

program summas; type n = 1.. 20; var S: real; A: array [N] of real; i : n; begin for i:=1 to 20 do read(A[i]);

111

readln; S:=O; for i:=1 to 20 do S:= S + A[i]; writeln('Massiv yig’indisi =', S); end. Ko’p o’lchovli massivlar. Bir o’lchovli massivlarda massiv komponentalari qiymatlardan, ya’ni alohida berilmalardan iborat bo’ladi. Paskal tilida bundan tashqari massiv komponentalari massivlardan iborat bo’lishi mumkin. Agar mas-siv - komponentalarni qiymatlaridan tashkil topgan bo’lsa, u holda ikki o’lchovli massivlar hosil bo’ladi. Masalan, matrisalar. Xuddi shunday, massiv komponenta-lari matrisalardan iborat bo’lsa, uch o’lchovli massiv hosil bo’ladi. Ikki o’lchovli massivni aniqlovchi tur ham, xuddi bir o’lchovli massiv kabi beriladi:

array [<indeks turi>] of <komponenta turi>; Bu yerda komponenta tur emas, regulyar bo’lganligi uchun u quyidagicha ko’rinishda bo’ladi:

array[<indeks turi>]of<komponenta turi> of array[<indeksturi>] of < turi> Masalan, 10 ta satr va 20 ta ustun iborat bo’lgan ikki o’lchovli haqiqiy massiv turini quyidagicha berish mumkin:

array [ 1..10] of array [1..20] of real; Bu turga tegishli o’zgaruvchilardan foydalanish doimgidek, ikki xil usulda berilishi mumkin. Birinchi usulda talab qilingan regulyar tur- o’zgaruvchilarni tavsiflash bo’limida beriladi.

Masalan: var A: array [1..10] of array [1..20] of real; B: array [dush .. yaksh] of array [boolean] of -20..20; Ikkinchi usulda, turlarni tavsiflash bo’limida aniqlanadigan regulyar turga nom beriladi, o’zgaruvchilarni tavsiflashda esa faqatgina shu turning nomi ko’rsatiladi: type matrisa = array [1..10] of array [1..20 of real; yangitur = array [dush..yaksh] of array [boolean] of -20..20; var A,B: matrisa; C: yangitur; Paskal tilida regulyar turlarni yozishni qisqartirilgan ko’rinishi ham qo’llaniladi:

array [<indeks turi>{,<indeks turi>}] of <komponenta turi>; Masalan:

type matrisa = array [1..10,1..20] of real; A = [1..20, 1..20] of integer; Bu yerda matrisa [i,j] - matrisa elementlari; i- elementlarning satrlar bo’yicha turgan o’rnini aniqlaydi va 1..10 oraliqdagi qiymatni qabul qiladi; j- esa elementlarning ustunlar buyicha turgan o’rnini aniqlab, 1..20 oraliqdagi qiy-matlarni qabul qiladi.

112

Shu narsani eslatish lozimki, indekslar bitta va bir xil turga mansub bo’lishi shart emas. Misol. Ikki o’lchovli A(6,6) massiv elementlari yig’indisini hisoblash das-turini tuzing. program summas; var A:array[1.. 6,1.. 6] of real; i,j : integer; S:real; begin for i :=1 to 6 do for j :=1 to 6 do read(A[i,j]); readln; for i:=1 to 6 do for j :=1 to 6 do S := S + A[i,j] ; writeln('Yig’indi S=',S); end.

Sinov savollari: 1. Murakkab turlar ma’lumotlarning qanday ko’rinishi? 2. Muntazam turlar nima uchun ishlatiladi? 3. Massiv deganda nimani tushunasiz? 4. Qanday massivlardan foydalaniladi? 5. Bir o’lchovli massivlar qanday tasvirlanadi? 6. Ikki va ko’p o’lchovli massivlardan qanday foydalaniladi?

Uyga vazifa : Turbo-Paskal tizimida massiv elementlari bilan ishlash qoi-dalarini mukammal o'rganish va ularni amaloyotga tatbiq etish.

19-ma’ruza Mavzu: Paskal tilida qism dastur. Procedure va Function dan foydalanib

dasturlash Reja:

1. Paskal tilida qism dastur. 2. Procedure ning umumiy tuzilishi va uni tavsiflash.

3. Function ning umumiy tuzilishi va uning tavsifi. 4. Qism dasturga murojaatni amalga oshirish.

Darsning maqsadi: 1.Talabalarda qism dastur, uning turlari to’g’risida umumiy va asosiy bilim-

larni hosil qilish. 2. Turbo-Paskal tizimida qism dasturdan foydalanib dasturlash bo’yicha mu-

kammal ko’nikmalarga ega bo’lish. 3. Turbo-Paskal tizimida qism dasturdan mustaqil foydalanish malakalarini

shakllantirish. Tayanch iboralar: qism dastur, rrocedure, function, qism dastur tuzilishi,

qism dasturni tavsiflash, qism dasturga murojaat. Dars o‘tish vositalari: sinf doskasi, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ma‘ruza


ma‘ruza .

113




Ma’ruza bayoni Masalalar yechish jarayonida parametrning har xil qiymatlarida bir xil hi-soblashlarni bir necha marta takroran bajarish zaruriyati tug’iladi. Dastur hajmini kichraytirish uchun bunday hisoblashlarni alohida qism dasturga ajratish maqsadga muvofiq bo’ladi. Asosiy dasturda esa zaruriyat paydo bo’lgan paytda qism das-turga murojaat qilinadi. Paskal tilida qism dastur sifatida funksiya(Function) va procedura(Procedure)dan foydalaniladi.

Funksional boqliqlikni aniqlash uchun mo’ljallangan procedura funksiya- procedura deb yuritiladi. Paskal tilida funksiyani aniqlash uchun <funksiyani tavsiflash> tushunchasi ishlatiladi. Shu kabi barcha tavsiflash quyidagicha ko’rinishga ega: <funksiyani tavsiflash>::= <funksiya sarlavhasi>; <blok>;

O’z navbatida funksiya sarlavhasi quyidagicha tavsiflanadi: <funksiya sarlavhasi>::= function<funksiya nomi>(<formal parametrlar ruyxati>):<tur nomi>; Bundan ko’rinib turibdiki, funksiya sarlavhasi function xizmatchi so’zidan boshlanadi. Foydalaniladigan funksiyaga identifikator ko’ri-nishida nom beriladi. Funksiya nomidan keyin esa qavs ichida tavsiflanayotgan funksiyaning argu-menti sifatida formal parametrlar ro’yxati beriladi. Funksiya sarlavhasi aniqla-nayotgan funksiya qiymati turining nomi bilan tugallanadi. Bu yerda faqat tur nomini ko’rsatish mumkin:

function AAA3(n:integer; x: real):real; Misol. xn darajani xisoblash dasturini funksiya ko’rinishida yozing. function daraja(N:integer; x: real) :real; var i : integer; y : real; begin y:=1; for i := 1 to n do y := y*x; daraja :=y end. Bu yerda funksiya sarlavhasida daraja nomi bilan kiritiladigan berilmalarni aniqlovchi N, x parametrlar sanab o’tilgan. Funksiyaning bajarilish natijasi dara-ja ga ta’minlanadi.

114

Procedurani tavsiflash. Proceduralar o’zgaruvchilar bo’limidan keyin das-turning maxsus tavsiflash bo’limida tavsiflanadi. Har qanday procedura, dasturga o’xshab, procedura sarlavhasi va blokidan tuzilgan.

Procedura sarlavhasi quyidagicha beriladi: procedure<nom>(<parametrlar ro’yxati>);

bu yerda procedure - xizmatchi so’z; nom - identifikatorlarni hosil qilish umumiy qoidalariga mos aniqlanadigan procedura nomi; parametrlar ro’yxati - procedu-ra ishi natijalarini va kiritiladigan berilmalarni ularning turlarini belgilash uchun ishlatiladigan nomlar ro’yxati.

Ro’yxatda berilgan parametrlar formal parametrlar deyiladi : pro-cedure<nom>;

Proceduraning asosiy qismi blok bo’lib, o’zgaruvchilar bo’limida (belgilar, o’zgarmaslar, turlar, o’zgaruvchilar, proceduralar va funksiyalar) va begin- end tarkibiy operatorlarni o’z ichiga olgan operatorlar bo’limidan tuzilgan. Proce-dura bloki nuqta vergul bilan tugaydi. Misol. n natural ko’rsatkichli y=x darajani hisoblash dasturini procedura ko’rinishida ifodalang.

Prasedure daraja(n:integer;x:real;var y:real); var i : integer; begin y := 1; for i := 1 to N do y := y*x; end. Procedura sarlavhasida daraja nomi bilan proceduraning kiritiladigan be-rilmalarini aniqlovchi N, X parametrlar va proceduraning bajarilish natijasi - izla-nayotgan daraja qiymati belgilangan Y parametr keltirilgan. Barcha formal para-metrlar ko’rsatilgan. Procedura tanasi (bloki) quyidagicha tuzilgan: 1) tavsiflash qismi, bu yerda lokal o’zgaruvchi hisoblangan, faqat shu proce-dura ichida kerakli va mazmunga ega bo’lgan i o’zgaruvchi aniqlanadi. (lokal o’zgaruvchi qiymati asosiy dasturda foydalanilmaydi) 2) natural ko’rsatkichli haqiqiy son darajasini hisoblash algoritmini bajaruvchi begin-end tarkibiy operatorlardan. Misol 2. y=xn xisoblash algoritmini parametrsiz procedura ko’rinishda ifoda-lang. program daraja1; var i : integer; begin y:=1; for i:=1 to n do y:=y*x; end. Bu holda daraja1 procedurada formal parametrlar ruyxati berilmaydi va proceduraning blokida tavsiflangan i lokal o’zgaruvchi va shu proceduraning tav-

115

sifidan iborat bo’lgan dasturda tavsiflangan x,n,y o’zgaruvchilar bilan ishlaydi. x, n, y o’zgaruvchilar daraja proceduraga nisbatan global o’zgaruvchilar deyiladi. Global o’zgaruvchilar qiymatidan asosiy dasturning ixtiyoriy joyida foydalanish mumkin. Proceduraga murojaat qilish. Tavsiflash bo’limida joylashgan procedura hyech qanday amalni bajarmaydi. Bu procedurani bajarish uchun dasturning kerak-li joyida unga murojaat qilish kerak bo’ladi. Proceduraga murojaat qilish procedu-rani chaqirish - maxsus operatori yordamida yoki procedura operatori orqali amalga oshiriladi. U quyidagicha ko’rinishga ega:

<nom > (<argumentlar - ro’yxati >); bu yerda nom - murojaat bo’ladigan proceduraning nomi; argumentlar ruyxati - proceduraning bajarilishida uning formal parametrlari o’rniga qo’yiladigan konkret qiymatlar va nomlar ketma- ketligi.

Procedurani chaqirishda uning sarlavhasida ko’rsatilgan formal pa-rametrlar argumentlarga berilish tartibida almashtiriladi: ro’yxatdagi chapdan birinchi pa-rametrga mos ravishda birinchi argument qo’yiladi, ikkinchisiga- ikkinchi va ho-kazo. Procedura operatorida berilgan argumentlar tayinli (faktik) parametrlar ham deb yuritiladi. Formal va tayinli (faktik) parametrlarning soni va turi bir-biriga mos kelishi zarur. Misol. Z = am darajani hisoblash dasturini tuzing, bu yerda m- butun son va a= 0.

Butun ko’rsatkichli daraja qo’yidagicha aniqlanadi: 1, agar m = 0 a = a , agar m>0 1/a , agar m <0 program dastur; var m:integer; a,z:real; procedure daraj a(n : integer; x : real; var y : real); var i:integer; begin y:=1; for i:=1 to n do y:=y*x end; begin read(a,m); if m=0 then z:=1 else if m >0 then daraja(m,a,z) else daraja(-m,1/a,z); writeln(a:8:3,'darajasi',m:3,'teng',z) end. Ushbu dasturda procedura operatori ikki marta ishlatilgan va har safar das-turning tavsiflash qismidan daraja procedurasi chaqiriladi. Procedura tanasida x, n, y formal parametrlarni birinchi marta m, a, z tayinli (faktik) parametrlarga va ikkinchi marta -m, 1/a, z parametrlarga almashtirish ro’y beradi. So’ngra proce-

116

dura operatorlari uchun mo’ljallangan amallar ketma- ketligi bajariladi va z natija dasturga qaytariladi. Daraja dastur operatoriga qaytish, procedurani chaqirish operatoridan keyingi operator orqali amalga oshiriladi. Formal (rasmiy) parametrlarni tayinli (faktik) parametrlar bilan almashish mexanizmini va maqsadini tushunish juda muhimdir. Formal parametrlar - bu tayinli parametrlarni qo’yish o’rni va turini aniqlaydigan va procedurada qatnasha-digan soxta o’zgaruvchilardir. Tayinli parametrlar - bu procedurani chaqirishda uning tanasidan formal parametrlar bilan almashadigan dasturning real obyektla-ridir. Ana shu obyektlar ustida procedura tanasida qaralayotgan operatorlar bilan amallar bajariladi. Agar parametrsiz procedurani chaqirish amalga oshirilsa, u holda proce-dura operatori shu procedura nomidan iborat bo’ladi. Misol. Parametrsiz proceduradan foydalanib, butun ko’rsatkichli y = xn darajani hisoblash dasturini tuzing. program dastur2; var m : nteger; a,z : real; procedure daraja; var i : integer; begin y:=1; for i:=1 to n do y:=y*x end; begin read(n,x); writeln(x:8:3,'darajasi',n:3); if m=0 then z:=1 else if m >0 then daraja else begin n := -n; x :=1/x; daraja end; writeln('teng',z) end. Bu misolda procedura operatori faqat uni chaqirishni amalga oshiradi. Boshlang’ich berilmalar shu proceduraga murojaat qilishdan iborat bo’lgan, das-tur tanasida aniqlangan va tavsiflangan n , x o’zgaruvchilar yordamida, ya’ni glob-al o’zgaruvchilar yordamida proceduraga uzatiladi. Daraja procedurasining baja-rilish natijasi ham xuddi shunday asosiy dasturga uzatiladi. Global va lokal o’zgaruvchilar tushunchasi Paskal tilida blokli struktura mavjudligidan hosil bo’lgan. Har kanday dastur, procedura va funksiya o’zining tavsiflanish sohasi blokidan tashkil topadi va bu blok ichida boshqa procedura va funksiyalarni tavsiflash, hamda ularga murojaat qilish ham qatnashishi mumkin. Dastur va unda tavsiflangan procedura va funksiyalar majmuasi blokli strukturani hosil qiladi. O’zining tavsiflash bo’limi ichida boshqa procedura va funksiyalarni tavsiflash mavjud bo’lgan blok unga nisbatan tashqi blok deyiladi. Ayrim blok-larning tavsiflash bo’limidan ishtirok etgan blok ichki yoki qism blok deyiladi.

117

Yuqorida aytilganlarni yaxshiroq tushunib olish uchun uchta blokdan iborat strukturani keltiramiz (3- rasm ). I,J,K o’zgaruvchilar 3-blokka nisbatan lokal hi-soblanadi va 1,2- bloklar uchun tegishli bo’lmaydi. X, Y, Z o’zgaruvchilar 2, 3 bloklar uchun taaluqlidir va 1- blokka taaluqli emas, 3-blokka nisbatan ular global hisoblanadi. A, V, S o’zgaruvchilar dasturga to’liq taaluqlidir va 2, 3- bloklar-da global hisoblanadi.

Misol. program uzqs; var x, y, z, S, P : real; procedure uzburhak; {procedurani tavsiflanishi} const coef = 0.5; var P : real; R : boolean; begin R:=(x+y>z) and (x+z>y) and (y+z>x) if R then begin P:=coef*(x+y+z); S:=sqrt(P*(P-x)*(P-y)*(P-z)); end else S:= -1.0; end; {proceduraning oxiri} begin { dasturning asosiy qismi} readln(x,y,z); uzburhak; {procedurani chaqirish} if S<=0 then writeln('Uchburchak yasash mumkin emas') else begin PL:=sqr(S); writeln('PL=',PL) end; end. { dastur oxiri} Bu misolda o’zgaruvchilar R va P o’zgaruvchilar uzburchak procedurasin-ing bloki uchun lokal o’zgaruvchilar hisoblanadi. Ular faqat shu blokning ichidan foydalaniladi va uzqs dastur blokiga taaluqli emas. Dasturning x, y ,z, S o’zgaruvchilari procedura bloki uchun global hisoblanadi va unda qo’llaniladi.

Procedura va funksiyalar mavjud bo’lgan dasturlarni yozishda lokal va global o’zgaruvchilarning nomini shunday tanlash maqsadga muvofiqki bunda ular bir- biri bilan mos tushmasligi kerak. Mos tushgan xolda global obyektlar blok ichida o’z kuchini yo’qotadi, ya’ni bir xil nomli global o’zgaruvchilar aniq-langan joyda ulardan foydalanib bo’lmaydi. Dasturning bajarilishida xatolik paydo bo’ladi. Dastur tuzish jarayonida formal va faktik parametrlarning nomlari ham iloji boricha mos tushmasligi kerak, ya’ni ularning nomlarini har xil tanlash ke-rak. Bu esa dasturni yanada ko’rgazmaliroq bo’lishiga imkon beradi va procedu-rani chaqirishda formal parametrlar bilan faktik parametrlarni almashishida tu-shunmovchilik hosil bo’lmaydi.

Funksiyaga murojaat qilish. Agar proceduraga murojaat qilish uchun pro-cedura operatori xizmat qilsa, procedura - funksiyaga murojaat qilish uchun funk-siyani chaqirish xizmat qiladi. Shu narsani ta’kidlash zarurki, "funksiya" termini ma’lum bir dasturiy obyektni anglatadi, "funksiyani chaqirish" esa - shu dastu-riy obyektiga undan foydalanish maqsadida dasturda beriladigan murojaatni bildi-radi. Funksiyaga murojaat standart funksiyalarga o’xshash amalga oshiriladi (sin, cos, tan va hakoza) va ifodadagi operandalarni turli xilligi bilan procedurani cha-qirishdan farq qiladi. Qayerda ifodani yozish kerak bo’lsa, o’sha joyda funksiya

118

nomi yoziladi, undan keyin qavs ichida faktik parametrlar beriladi. Agar para-metrsiz funksiya chaqirilsa, u holda faqatgina funksiyaning nomi ko’rsatiladi. Daraja funksiyasi faktik parametrlarning har xil qiymatlari uchun to’rt mar-ta chaqiriladi.

Funksiya va procedura parametrlari. Procedura yoki funksiyani tavsiflash-da uning sarlavhasida to’rt xil parametrlarni ko’rsatish mumkin: 1) Qiymat parametrlari; 2) O’zgaruvchi- parametrlar; 3) Procedura- parametrlari; 4) Funksiya- parametrlari. 1. Qiymat parametrlari. Qiymat parametrlari boshlang’ich berilmalarni proceduraga yoki funksiyaga uzatish uchun ishlatiladi, formal parametrlari ro’yxatida ular vergul bilan ajratilgan holda va turi ko’rsatilgan holda beriladi. Masalan: a) procedure SAS(i, j:integer; r,z:real); b) function SAS1(i1, j1:integer; r15:real):real; Tayinli parametrlar sifatida turi o’xshash ixtiyoriy ifodadan foydalanish mumkin. Procedura yoki funksiyani chaqirishda tayinli parametrlarning qiymati hi-soblanadi va rasmiy parametrlarni boshlang’ich qiymati kabi qo’llaniladi, ya’ni qiymatlarni o’rniga qo’yish amalga oshiriladi. Procedura yoki funksiyani bajarilish jarayonida rasmiy parametrlar o’zgarishi mumkin, lekin bu tayinli parametrlarga hyech qanday ta’sir qilmaydi, chunki ular procedura yoki funksiya chaqirishga-cha ega bo’lgan qiymatlarini saqlab qoladi. Shuning uchun qiymat parametrlarini procedura yoki funksiya natijalarini asosiy dasturga uzatishda foydalanish mum-kin emas.

Masalan. program AB; var x : integer; procedure ADA(y:integer); begin y:=3 ; end; begin x:=0; ADA(x); writeln(x) end. Bu dasturning bajarilishi natijasida x=0 qiymat hosil bo’ladi.

2. O’zgaruvchi- parametrlar. O’zgaruvchi parametrlar proceduralar bajari-lish natijalarini aniqlash uchun ishlatiladi va rasmiy parametrlar ro’yxatida var xizmatchi so’zidan keyin qat’iy turi ko’rsatilgan holda beriladi:

procedure SAS(var k,l:integer; var z:real); Funksiya sarlavhasida o’zgaruvchi- parametrlardan foydalanish tavsiya etilmaydi. Rasmiy o’zgaruvchi - parametrlarga mos keluvchi tayinli parametrlar faqat o’sha turdagi o’zgaruvchilar bo’lishi mumkin. Proceduraga murojaat qilishda va rasmiy parametrlarni tayinli parametrlar bilan almashtirishda o’zgaruvchilarni

119

qiymatlarini emas, balki joylarini uzatish amalga oshiriladi. Rasmiy parametrlarn-ing hamma o’zgarishi tayinli parametrlarga ham taaluqli bo’ladi. Paskal tilida rasmiy parametrlar sifatida procedura va funksiya nomlari-dan ham foydalanish mumkin. 3. Funksiya - parametrlari. Funksiya parametrlari rasmiy parametrlar ro’yxatida function xizmatchi so’zidan keyin funksiya turi ko’rsatilgan holda beri-ladi. procedure ADA(i,j:integer; var z:integer; function FG:real); function SUM(function f(x:real):real;m,k:integer):real; Procedura yoki funksiyani chaqirishda rasmiy procedura parametrlari va funksiya parametrlari o’rniga mos tayinli procedura yoki funksiya nomlarini o’rin almashtirish amalga oshiriladi. 4. Procedura- parametrlari. Procedura parametrlari rasmiy parametrlar ruyxatida procedure xizmatchi so’zidan keyin ko’rsatiladi: procedure adas(i,j:integer; var z:real; procedure ad22); Demak procedura- parametrlari yoki funksiya parametrlari deb, shunday parametrlarga aytiladiki, bunda shu parametrlar ham o’z navbatida procedura yoki funksiya hisoblanadi. Procedura sarlavhasida procedura-parametrlari uchun faqat rasmiy parametrlarning nomi ko’rsatiladi. Funksiya- parametrlari uchun na-tija turi ham ko’rsatiladi.

Misol. program parametr; var a,b,c,d: integer; procedure PP(x: nteger; var y: integer); var c: integer; begin c:=1; d:=1; x:=1; y:=1; writeln(x,y,c,d); end; begin a:=0; b:=0; c:=1; d:=0; PP(a,b); writeln(a,b,c,d); end. Dasturning bajarilishidan quyidagi hosil bo’ladi: 1 1 1 1 0 1 0 1 Bu yerda x - qiymat parametri, y - o’zgaruvchi parametr, s - lokal va d - global parametrlar. Paskal tilida procedura va funksiyadan foydalanishning o’ziga xos xususiyatlari Rekursiya. Paskal tilida proceduralar va funksiyalar rekursiv bo’lishi mumkin. Procedura yoki funksiya rekursiv deyiladi, agar uning o’zida o’ziga murojaat kilish mavjud bo’lsa. Procedura yoki funksiyani bunday chaqirish rekur-siv tavsiflash natijasida yoki rekursiv murojaat qilish natijasida hosil bo’lishi mumkin. Rekursiv tavsiflash quyidagicha tushuniladi: procedura yoki funksiya blokning bajarilish qismida uning o’ziga murojaat qilish qatnashadi. Rekursiv tav-siflashga faktorialni hisoblash funksiyasi misol bo’la oladi:

120

function fact (n : integer) : integer; begin if n=1 then fact :=1 else fact:=n*fact(n-1); end. Rekursiv procedura va funksiyalardan foydalanish dasturni ancha ixcham va ko’rgazmali qiladi, keyin har doim ham yetarlicha samara bermaydi. Bunday ma-salalarni yechishda iterasion sikllardan foydalanish yaxshi samara beradi. Rekur-siyani iterasion usullar mavjud bo’lmagan hollarda qo’llash ma’qul bo’ladi. Qo’shimcha (zararli) samarasi. Qo’shimcha (zararli) samara deb procedu-ra yoki funksiyada berilmalarning ko’zda tutilmagan buzilishiga aytiladi. Paskal tilida procedura va funksiyalarni qo’llashda quyidagicha qo’shimcha samara mavjud bo’lishi mumkin: procedura yoki funksiyada unga uzatilayotgan bosh-lang’ich berilmalarning buzilishi; procedura yoki funksiyada global o’zgaruvchilarning buzilishi; o’zgaruvchi- parametrlarni funksiya ichida qo’llash va unga qanday kiymatlarni berish. Qo’shimcha samaraning paydo bo’lishi va amallari dastur tuzuvchi tomo-nidan nazorat qilinishi kerak.

Standart bo’lmagan dasturlash qoidalaridan iloji boricha foydalanmaslikka harakat qilish kerak. Buning uchun procedura yoki funksiyaning hamma para-metrlarini qiymat- parametrlariga va o’zgaruvchi parametrlariga bo’lishga, proce-dura yoki funksiyaga global o’zgaruvchilardan foydalanmaslikka, funksiyada o’zgaruvchi- parametrlarni qo’llamaslikka qattik e’tibor berilishi kerak, agar pro-cedura yoki funksiyaning bajarilish natijasi bir nechta bo’lishi kerak bo’lsa, proce-durani qo’llash kerak. Lokal va global o’zgaruvchilar bilan ishlaydigan parametrsiz procedura va funksiyadan ko’proq foydalanishga e’tibor berish kerak. O’sib ketuvchi tavsiflash. Agar procedura yoki funksiya bevosita o’z-o’zini chaqirsa, u holda bunday rekursiya oddiy rekursiya deyiladi. Butunlay shunaqa holat ham mavjud bo’ladiki, bunda procedura yoki funksiya bitta yoki bir nechta oraliq procedura va funksiyalarni chaqiradi va oxirida birinchi procedura yoki funksiyani chaqiradi.

Bunday rekursiya bilvosita rekursiya deyiladi. Procedura yoki funksiyalar-ni bunday murojaat kilishda Paskal tilining zarur koidalarini bir- birida bajarish imkoniyati yuq, chunki xamma procedura va funksiyalar ular chakirishguncha tav-siflangan bo’lishi kerak. Bunday holda procedura va funksiyalarni o’sib boruv-chi ko’rinishda tavsiflashdan foydalaniladi. Bu tavsiflash kuyidagidan iborat: pro-cedura yoki funksiya faqat o’zining sarlavhasida tavsifga ega bo’ladi, bundan keyin esa forward standart nom qo’yiladi, so’ngra procedura yoki funksiyani tavsiflash matni rasmiy parametrlar ruyxatida takrorlanmasdan (procedura va funksiyani tavsiflash bulimining ixtiyoriy joyiga) joylashtiriladi.

Masalan: program misol; var a,b:real; procedure pap(x:real):forward; procedure pas(y:real);

121

begin ........................ ........................ pap(a); end; .................... ................... begin .................. .................. pas(b); end; begin .................. pas(a); pap(b); end.

Sinov savollari 1. Paskal tilida funksiya qanday aniqlanadi? Funksiyaga murojaat qanday

amalga oshiriladi? 2. Procedura qanday tavsiflanadi va unga murojaat qanday bajariladi? 3. Lokal va global o’zgaruvchilar nima uchun ishlatiladi? 4. Procedura va funksiyani tavsiflashda qanday parametrlar ishlatiladi? 5. Procedura va funksiyaning o’ziga xos xususiyati nimadan iborat?

Uyga vazifa : Turbo-Paskal tizimida qism dastur bilan mustaqil ishlash qoidalarini mukammal o'rganish va ularni amaliyotga tatbiq etish.

20-Ma’ruza Mavzu: Paskal tilida murakkab turlar.

Reja: 1. To’plamli turlar. 2. Kombinasiyalangan turlar. 3. Faylli turlar.

Darsning maqsadi: 1. Talabalarda murakkab turlar va uning ko’rinishlari to’g’risida umumiy va

asosiy bilimlarni hosil qilish. 2. Turbo-Paskal tizimida to’plamli, kombinatsiyalangan va faylli turlar

bo’yicha mukammal ko’nikmaga ega bo’lish. 3. Turbo-Paskal tizimida murakkab turlar bilan mustaqil ishlash malakalarini

shakllantirish. Tayanch iboralar: tur, murakkab tur, to’plamli, kombinatsiyalangan va

faylli turlar, turlarnig sarlavhasi va berilish usullari. Dars o‘tish vositalari: sinf doskasi, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ma‘ruza


ma‘ruza . Darsning xrono xaritasi – 80 minut.

122




Ma’ruza bayoni To’plamli tur . To’plamlar. Paskal tilida to’plamli tur qiymati to’plamdan iborat bo’ladi. To’plam deganda ixtiyoriy obyektlarning tartiblangan majmuasi tu-shuniladi. To’plam chekli sondagi elementlardan iborat bo’ladi va ularning bar-chasi bir xil turga tegishli bo’lishi kerak. To’plamning elementlari, real turidan tashqari ixtiyoriy skalyar tur qiymatlari bo’lishi mumkin. To’plamning elementlari tegishli bo’lgan tur bazaviy deb yuritiladi. Paskal tilida to’plam ko’pi bilan 256 ta, kami bilan 0 ta elementdan iborat bo’lishi mumkin. To’plam elementlari bir- biridan vergul bilan ajratilgan holda kvadrat qav-slar ichida beriladi. Bitta ham elementga ega bo’lmagan bo’sh to’plam [] ko’rinishda bo’ladi. Paskal’ tilida to’plamlar quyidagicha berilishi mumkin: []- bo’sh to’plam ; [1,3,5,7,9] – elementlari 1,3,5,7,9 butun sonlardan iborat to’plam; [‘a’,’b’,’c’,’d’,’e’]- elementlari a,b,c,d,e harflardan iborat to’plam; [1, k]- elementlari butun sonlar 1 va k dan iborat to’plam; [1,2..100] – elementlari 1dan 100 gacha butun sonlardan iborat to’plam; [qizil, oq, sariq, qora] – elementlari sanab o’tiladigan to’plam; [i .. 2*i]- elementlari i dan 2+i ifodadan iborat to’plam; [2 .. 2] – bitta elementdan iborat to’plam; [6 .. 1]- bo’sh to’plam; [2 .. 2,6 .. 2]- bitta elementdan iborat to’plam. To’plam elementlarining o’rni va ularning necha marta qatnashishi aha-miyatga ega bo’lmaydi, chunki bitta element necha marta qatnashishidan qat’iy na-zar bir marta hisobga olinadi.

Masalan: [2,3,4,5,4,5,3,2] - to’plam [2,3,4,5] to’plamga teng; [true, false] to’plam [false,true] to’plamga teng; To’plamlar umumiy ko’rinishda quyidagicha beriladi:

to’plam nomi = set of komponenta turi; bu yerda set (to’plam), of (dan)- Paskal’ tilining xizmatchi so’zlari. Masalan: type belgi = ‘0’ .. ‘9’; tuplam = set of belgi; var

123

b: tuplam; Bu tavsiflash b o’zgaruvchi tuplam turiga mansub ekanligini anglatadi va u to’plamdan [‘0’,’5’,’4’], [‘2’], [7’,’8’,’0’], [] va hokoza qiymatlarni qabul qilishi mumkin. To’plam o’zgaruvchisini to’g’ridan - to’g’ri o’zgaruvchilar bo’limida ham tavsiflash mumkin: type belgi=‘0’ .. ‘9’; var tuplam = set of belgi; a: tuplam;

Masalan: type

tuplam= set of (3,5,7,11,13); raqam= set of 1..42; var tp: tuplam; R: raqam; harf: set of (‘a’,’e’,’b’,’c’,’d’,’f’); Ushbu misolda tp o’zgaruvchi 3,5,7,11,13 qiymatlarni R-esa 1- dan 42 ga-cha bo’lgan raqamlardan birini qabul qilishi mumkin. To’plam elementlarining soni 256 tadan oshib ketmasligi, shunga mos ra-vishda bazaviy tur qiymatlarining nomeri 0..255 oralig’ida bo’lishi kerak. Paskal’ tilida to’plamlar bilan ishlashda munosabat amallari (”=’’ teng,’’< >’’teng emas, ’’>=’’ katta yoki teng, ’’<=’’ kichik yoki teng )dan, to’plamlarning birlashmasi, kesishmasi, ayirmasi va in amallardan foydalanish mumkin. Amal-larning bajarilish natijasi ifodaning chin yoki yolg’on bo’lishiga bog’liq ravishda true yoki false bo’lishi mumkin. Tenglik (’’=’’)amali . Ikkita A va V to’plamlar teng deyiladi, agar ular bir xil sondagi xuddi shunday elementlardan iborat bo’lsa. Taqqoslanayotgan to’plamlarda elementlarning joylashish o’rni farq qilmaydi. A to’plam V to’plam Ifoda Natija [1,2,3,4] [3,1,2,4] A= B true [‘a’,’b’,’c’] [‘c’,’a’] A= B false [‘a’ .. ‘z’] [‘z’..’a’] A= B true Katta yoki teng (>=)amali. Bu amal to’plam elementlarining tegishlilik xos-sasi uchun ishlatiladi. A>=V ifodaning qiymati true bo’ladi, agar V to’plamning barcha elementlari A to’plamda mavjud bo’lsa. Aks holda ifodaning qiymati false bo’ladi.

A to’plam V to’plam Ifoda Natija [1,2,3,4] [2,3,4] A>=B true [‘a’ .. ‘z’] [‘b’..’t’] A>=B true

[‘z’,’x’,’c’] [‘c’,’x’] A>=V false

124

Kichik yoki teng (<=) amali. Yuqoridagi amal kabi bajariladi,lekin A<=V ifoda true bo’ladi, agar A to’plamning barcha elementlari V to’plamga tegishli bo’lsa. Aks holda ifodaning qiymati false bo’ladi.

A to’plam V to’plam Ifoda Natija [1,2,3] [3,1,2,4] A< =B true

[‘d’ .. ‘h’] [‘z’..’a’] A< =B true [‘a’,’v’] [‘a’,’n’,v’] A< =B true In amali. Biror bir elementni ko’rsatilgan to’plamga tegishli yoki tegishli emasligini aniqlash uchun ishlatiladi. Asosan shartli operatorda qo’llaniladi.

A qiymat Ifoda Natija 2 if A in [1,2,3] then .. true

‘v’ if A in [‘a’..’n’] then.. false x1 i f A in [x0,x1,x2,x3] then.. true

in amali murakkab shartlarni tekshirishni osonlashtirish va ko’rgazmaliroq qilishni bajaradi. Masalan: if(a=1) or (a=3) or (a=4) or (a=5) or(a=6) then .. ifodani, if a in [1..6] then.. kabi qisqa ko’rinishdagi ifoda ko’rinishda yozishga imkon beradi. Ko’p hollarda bu amalni inkor amali bilan yozishga harakat qiladilar: X not in M. Bunday yozuv xato hisoblanadi. U quyidagicha yoziladi: not (X in M). To’plamlarning birlashmasi (+). Ikkita A va V to’plamlarning birlashmasi deb, shu ikkala to’plamning elementlaridan tashkil topgan uchinchi to’plamga ayti-ladi.

A to’plam V to’plam Ifoda Natija [1,3,4] [1,2,5] A+B [1,2,3,4,5]

[‘a’..’d’] [‘e’..’z’] A+B [‘a’..’z’] [ ] [ ] A+B [ ] To’plamlarning kesishmasi (*). Ikkita A va V to’plamlarning kesishmasi deb, bir vaqtning o’zida ikkala to’plamni ham tashkil qilgan elementlardan tuzil-gan uchinchi to’plamga aytiladi.

A to’plam V to’plam Ifoda Natija [1,2,3] [1,4,2,5] A*B [1,2] [‘a’..’z’] [‘b’..’r’] A*B [‘b’..’r’] [ ] [ ] A*B [ ] To’plamlarning ayirmasi (-). Ikkita A va V to’plamlarning ayirmasi deb, ikkinchi to’plamda mavjud bo’lmagan birinchi to’plam elementlaridan tuzilgan uchinchi to’plamga aytiladi.

A to’plam V to’plam Ifoda Natija [1,2,3,4] [3,4,1] A-B [2]

[‘a’..’z’] [‘d’..’z’] A-B [‘a’..’c’] [x1,x2,x3,x4] [x4,x1] A-B [x2,x3]

Kombinasiyalangan turlar. Yozuvlar. Yuqorida ta’kidlaganimizdek regulyar turlar bir- xil turga mansub bo’lgan elementlar to’plamini tavsirlvash uchun ishlatiladi.lekin dasturlash jarayonida shunday xollar mavjud bo’ladiki, unda foydalanilayotgan to’plamning yoki mas-

125

sivning elemenlari turli xil turlarga tegishli bo’ladi. Masalan: avtomobil boshqa-ruvchisi to’g’risidagi ma’lumot uchun mashina nomeri, markasi, haydovchining ismi, familiyasi va adresini bitta blokka birlashtirish lozim bo’ladi. Buning uchun Paskal tilida kombinasiyalangan turlar yoki yozuvlar qo’llaniladi. Yozuvlar mantiqan bir- biri bilan bog’langan elementlarni bitta blokda guruxlash uchun ish-latiladi. Yozuv - ma’lumotlarning strukturlashgan turi bo’lib, aniqlangan sondagi turli xil turdagi komponentalardan iborat bo’ladi. Yozuv turini aniqlash resord so’zi bilan boshlanib, end so’zi bilan tugaydi. Ular orasiga maydon deb ataladigan komponentalar ro’yxati, ularning maydoni nomi va har bir maydonning turi bilan birgalikda joylashtiriladi. Yozuvlar umumiy ko’rinishda quyidagicha tavsiflanadi: ture <turning nomi>= record <maydon nomi>:<komponenta turi>; ------------------------------- <maydon nomi>: <komponenta turi>; end;

var <nom, ….>:<tur nomi>;

Masalan: 1) mash=resord nomer : integer; marka : string [20]; fio : string[40]; adres : string [60]; end; var m, v: mash; Bu misolda mash yozuvi to’rtta komponentadan iborat: nomer, mashina markasining nomi, haydovchining familiyasi va adresi. Yozuv maydoniga kirish yozuv turining o’zgaruvchisi orqali amalga oshiriladi. Bizning misolimizda m va v o’zgaruvchilar mash turining o’zgaruvchilari hisob-lanadi.

2) type oy nomi = (yanvar, fevral,mart, aprel, may,iyun, iyul, avgust,); vaqt=record kun : 1..31; oy: oy nomi; yil:1900..2000; end ; var bugun, ertaga, kecha; vaqt; Bu yerda yozuv uchta komponenta kun, oy, yil lardan iborat ; Maydon qiymatiga murojaat qilish nuqta bilan ajratilgan maydon

identifikatori va o’zgaruvchi identifikatori orqali amalga oshiriladi. Bunday kom-binasiya murakkab nom deb yuritiladi.

Masalan, mash yozuvi maydoniga kirish uchun M. Nomer, M. Marka, M. FIO, M. Adres ko’rinishida murojaat qilish kerak bo’ladi.

126

Murakkab nomni maydon turini qo’llash mumkin bo’lgan barcha joylarda ishlatish mumkin. Maydonlarga qiymat berish uchun ta’minlash operatori ishlati-ladi.

Masalan: M. Nomer:=1678; M.Marka:=’gaz-31’; M.FIO:= ‘Salimov A.G’; M.Adres:= ‘Orzu ko’chasi 12’; Murakkab nomlarni, shu jumladan kiritish chiqarish operatorlarida

ham qo’llash mumkin: read (M.Nomer, M.Marka, M.FIO,M.Adres);

write ; (M.nomer: 4, M.Marka: 7, M.FIO:12, M. Adres:25); Ta’minlash operatorini yozuvlarda ham to’liq qo’llash mumkin, buning

uchun ular bir-xil turga mansub bo’lishlari kerak. Masalan : V:=M; Bu operator bajarilgandan keyin V yozuv maydonining qiymati M yozuvin-

ing mos maydonlarining qiymatlariga teng bo’ladi. Ko’pgina masalalarni yechishda masalalarni yozuvlardan iborat bo’lgan

massivlardan foydalanish juda qulay. Ularni quyidagi ko’rinishda tavsiflash mum-kin.

Masalan: type

Person = record FIO:string[20]; Age : O..90; Prof: string[30]; end; var list: array [1..50] of Person;

5 ta belgidan ortiq identifikatorlardan foydalanishda noqulaylik-lar hosil bo’ladi. Bunday muammoni hal qilishda Paskal tilida with opera-tori ishlatiladi. Bu operatorning umumiy ko’rinishi qo’yidagicha: WITH<yozuv turining o’zgaruvchisi>do<operator>; WITH operatorida yozuv turining o’zgaruvchisi bir marta ko’rsatilib, may-don nomlari bilan oddiy o’zgaruvchilar kabi ishlash mumkin, yani yozuvni aniq-lovchi maydon identifikatori oldida o’zgaruvchi nomi ko’rsatilmaydi. Masalan : mash yozuvi maydoniga wit h operatori yordamida qiymat be-rish: with M do begin Nomer:=1545; Marka:=’Gaz-31’; FIO:=’O’raqov O.’; Adres:=’Yulduz ko’chasi, 15’; end;

Paskal tilida bir-biri ichiga joylashgan yozuvlar ishlatilishi mumkin, yani mos ravishda with operatori ham ichma-ich joylashgan bo’lishi mumkin: With RV1 do

127

With RV2 do With RV3 do yozuvi With RV1, RV2, RV3 do …yozuviga ekvivalentdir. Bunda ichma-ichlik dara-jasi 9 tadan oshib ketmasligi kerak. Paskal tilida dasturlash jarayonida ixtiyoriy sondagi variantdan iborat struk-turaga ega bo’lgan yozuvlar ishlatilishi mumkin. Bunday yozuvlar variatli yozuv-lar deb yuritiladi.Variantli yozuvlar bir-biriga o’xshash yozuvlarni birlashtirish uchun ishlatiladi.Ular unchalik shart bo’lmagan aniqlangan va variant qismlardan iborat bo’ladi. Variant qismi case operatori orqali beriladi. type zap=record case<maydon belgisi>:<tur nomi> of <1-tanlash konstantasi>:(maydon,…,tur); --------------------------------- <n-tanlash konstantasi>:(maydon,..,tur); end; Har bir variant komponentasi qavslar ichiga olinadi.

Masalan: type zap=record Numer: byte; Articul:integer; Case Flag: Boolean of True :(Cena1:integer); False:(Cena2:real); end; var pzap=zap;

Faylli turlar. Fayllar. Fayl- bir xil turdagi va bir uzunlikdagi komponentalar ketma -ketligidan tu-

zilgan ma’lumotlarning strukturlashgan turidir. Fayl komponentasi sifatida ko’proq yozuvlar ishlatiladi. Fayl turlarining tavsifi file of xizmatchi so’zlari bilan boshla-nadi va undan keyin fayl komponentasining turi beriladi. So’ngra oldinda aniqla-nayotgan fayl turining identifikatori beriladi. Komponentalar soni fayl uzunligi deb yuritiladi.

Faylli turni tavsiflash umumiy ko’rinishda kuyidagicha beriladi: ture <tur nomi > =file of <kompanenta turi >; var <identifikator > : <tur nomi >; Masalan. ture karta = file of record; uzun: byte ; ves: real;

end; var

128

Kartfile = karta ; Yozuvlardan iborat faylli turlar quyidagicha tavsiflanishi mumkin: ture <komponenta turi >= record <maydon >:<tur> ; ……………………………….. <maydon >:<tur> ; end; var FV : file of < komponenta turi >; RV : < komponenta turi >; Masalan : Yozuv = record Nam : integer; Fio : string [20]; Maosh : real ; end; var FtVk : file of Yozuv ; RtVk :Yozuv; Amaliyotdan shu narsa ma’lumki, fayllarning bunday tavsiflanishini ularni

eslab qolish va undan foydalanish uchun yaxshi samaralidir. Faylli tur o’zgaruvchilarini ifodalarda ishlatib bo’lmaydi. Fayl magnit dis-

klarning ichki xotirasida saqlanadi va lozim bo’lgan paytda ma’lumotlarni qayta ishlash uchun asosiy xotiraga chaqiriladi.

Fayl komponentalariga kirish fayl ko’rsatkichlari (bufer o’zgaruvchisi) orqa-li amalga oshiriladi. Fayllarni o’qishda yoki yozishda bu ko’rsatgich keyingi kom-ponentaga o’zgartiriladi va uni qayta ishlashga tayyor qiladi. Bufer o’zgaruvchisining boshqa o’zgaruvchilardan farqi shundan iboratki, uning ifodada va ta’minlash operatorida qatnashishi mumkin emas.

Fayllar bilan ishlash standart procedurasi va funksiyalari. Paskal tilida fayllar bilan ishlash uchun bir qator standart procedura va funk-

siyalari ishlatiladi: Ularni tavsiflash uchun quyidagicha belgilashlar kiritamiz: FV-faylli o’zgaruvchi; STR-satrli ifoda ; P1, P2,…….,Pn o’zgaruvchilar ; n-butun sonli ifoda

Mavjud proceduralar fayllarni tashkil qilishi va ularga murojaatni amalga oshirish uchun ishlatiladi. Ular quyidagidan iborat:

Assigin (FV, Str) – faylga nom berish procedurasi; STR – fayl nomi bo’lib, FV faylli tur o’zgaruvchisiga ta’minlanadi. Bu procedu-raning bajarilishidan boshlab barcha amallar STR qiymat bilan aniqlanadigan fayllar ustida olib boriladi.

Rewrite (FV) – yangi fayl hosil kilish procedurasi. Bu procedura diskda yangi fayl ochish uchun xizmat kiladi. Fayl nomi oldindan Assign procedurasida aniqlangan bo’ladi. Agar diskda shu nom bilan fayl mavjud bo’lsa, u holda u o’chib ketadi. Fayl ko’rsatkichi birinchi pozisiyaga o’rnatiladi.

129

Reset(FV) – ko’rsatkichni fayl boshiga o’rnatish procedurasi. Proceduran-ing bajarilishi fayl ko’rsatkichini birinchi komponentaga o’rnatishni ta’minlaydi. Agar procedura mavjud bo’lmagan faylga qo’llanilsa kiritish chiqarishda xatolik hosil bo’ladi.

READ (FV,P) – fayllardan ma’lumotlarni o’qish procedurasi. Qiymatlari nPPP ,...,, 21 bo’lgan FV faylli o’zgaruvchisi bilan aniqlangan diskli fayldan

ma’lumotlarni o’qishni amalga oshiradi. Procedura bajarilib bo’lgandan keyin ko’rsatkich keyingi komponentaga joylashadi.

Write (FV,P) – ma’lumotlarni faylga yozish procedurasi. FV o’zgaruvchisi bilan aniqlanadigan nPPP ,....,, 21 o’zgaruvchilar diskli faylga yoziladi. Procedura ba-jarilgandan keyin ko’rsatkich keyingi komponentaga o’rnatiladi.

Seek (FV,n) – ko’rsatkichni faylda n tartib nomerli komponentaga o’rnatish procedurasi. Komponentalarning nomeri 0 dan boshlanadi. 1- komponenta nomeri 0, ikkinchi komponentaning nomeri 1 va hakoza.

Flush (FV) – sektor buferini tozalash procedurasi. Bu procedura bajarili-shida buferda joylashgan matn fayllari o’chib ketadi.

Close (FV) – fayllarni yopish procedurasi. Proceduraning baja-rilishida FV o’zgaruvchi bilan belgilangan faylning yopilishi ta’minlanadi. Agar fayl ochiq bo’lsa, u holda uni yopmasdan turib, dasturdan chiqib ketish maqsadga muvofiq emas.

Erase (FV) – faylni o’chirish procedurasi. Proceduraning bajarili-shida FV o’zgaruvchili fayl yo’qotiladi. Agar ochiq fayl yo’qotish kerak bo’lsa, u holda uni eng avval Close procedurasi yopish lozim.

Rename (FV,STR) – fayl nomini o’zgartirish. Proceduraning bajarilishida disk katalogida FV o’zgaruvchi bilan aniqlangan faylga yangi nom berishni amal-ga oshiradi. Yangi nom STR qiymat bilan aniqlanadi.

Truncate (FV) – faylning barcha komponentalarini yo’qotish, ko’rsatkichning turgan joyidan boshlab faylni yozish uchun tayyorlash.

Funksiyalar foydalanuvchiga mavjud fayllar bilan ishlash imkoniyatini yen-gillashtiruvchi ko’shimcha amallarni bajaradi:

Bu funksiyalar quydagilardan iborat. EOF (FV) – “fayl tamom” qismini tekshirish funksiyasi. Funksiya qiymati

true ga teng bo’ladi, agar fayl ko’rsatgichi birdan oxirgi fayl komponentasidan keyin turgan bo’lsa va ixtiyoriy holatda False bo’ladi.

File Pos (FV) – komponentaning joriy nomerini aniqlash. Bu komponenta nomeriga teng bo’lgan butun sonli qiymatni hosil qiladi, ya’ni ana shu nomerli komponentada fayl ko’rsatkichi joylashgan bo’ladi. Komponentani nomerlash 0 dan boshlanadi.

FileSize (FV) – fayl uzunligini aniqlash funksiyasi. Funksiya FV o’zgaruvchisiga mos bo’lgan faylning komponentalari sonini aniqlaydi va butun sonli qiymat hosil bo’ladi. Bu funksiya asosan faylda biror ma’lumot bor yo’qligini yoki bo’shligini tekshirish uchun ishlatiladi. Agar FileSize (FV)=0 bo’lsa, u holda fayl bo’sh, boshqa holda faylda axborat mavjud bo’ladi.

130

IOResult (FV) – xatolik hosil bo’lganda oxirgi kiritish-chiqarish amallarin-ing bajarilish natijasini tekshirish uchun ishlatiladi. Agar xatolik mavjud bo’lsa, funksiya xatolik nomerini hosil qiladi, xato bo’lmasa, 0 hosil bo’ladi. Matnli fayllar va ular bilan ishlash .

Matnli fayl – bu komponentalari faqat satrlardan, yani belgilar ketma-ketligidan iborat bo’lgan fayl tushuniladi. Bunda satrlar uzunligi 0 dan 255 taga-cha o’zgarishi mumkin. Matnli tur o’zgaruvchisini tavsiflash uchun text standart identifikator ishlatiladi.

Uning ko’rinishi qo’yidagicha: var<identifikator>:text;

Masalan: var Qog’oz, qog’oz1: text; Hujjat, hujjat1, hujjat2 : text; Matnli fayllar bilan ishlash uchun qo’yidagi procedura va funksiyalar mo’ljallangan: Assign(FV,STR) - matnli faylga nom berish; Rewrite(FV) - yangi matnli fayl hosil qilish uchun faylni ochish; Reset(FV) - mavjud matnli faylni ochish; Close(FV) - matnli faylni yopish; Read(FV,Ch) - FV matnli fayldan Ch o’zgaruvchidagi belgini o’qish; Write(FV,Ch) - FV matnli faylga Ch o’zgaruvchini kiritish; Readln (FV,STR) – FV matnli fayldan STR satrini o’qish ; Writeln(FV,STR) - FV matnli faylga STR satrini yozish.

Matnli fayllar bilan ishlashda readln va writeln proceduralarining hususiy hollari ham ishlatiladi. Readln(FV) - bu barcha belgilarni o’tkazib yuborish uchun ishlatiladi, yani satr-ga o’tish amalga oshiriladi. Proceduraning bu ko’rinishidagi yozuvi fayl kompo-nentalarini sonini aniqlash uchun ishlatilishi mumkin: St:=0; while not eof(FV) do begin Readln(FV); St:=St+1; end; Write(‘faylda’,St:4,’ta satr joylashgan’); Writeln(FV) - faylga bo’sh satrni yuklash uchun ishlatiladi:

for I :=1 to 5 do writeln(FV); Append(FV)- faylni ochish va ko’rsatkichni fayl oxiriga o’rnatish. Matnli fayllarni tashkil qilish. Matnli faylni tashkil qilish uchun eng avvalo fayl o’zgaruvchisini matnli tur sifatida elon qilish kerak bo’ladi. So’ngra qo’yidagi qadamlar-ni amalga oshirish kerak: faylga nom berish(Assign procedurasi); yozish uchun faylni ochish(Rewrite procedurasi); faylga satrlarni yozish(Writeln procedurasi); faylni yozish(Close procedurasi).

131

Masalan : Biron bir matnli faylni hosil qilish uchun, unga ixtiyoriy nom berish , ham saqlab qo’yish qo’yidagicha amalga oshiriladi. program DemoTextFiles; type dlina= string[60]; var stro:text; file name:string[14]; S : dlina; rej : Char: procedure Sordt; begin write (‘Hosil qilinayetgan faylga nom berish ‘); readln(FileName); assign (stro, FileName); assign(Stro, FileName); rewrite(stro); while true do begin readln (S); if S=’ZZZ’ then begin close (stro); exit end ; writeln (stro, S); end; end . Matnli fayllarni tashkil etganlar bilan ishlash uchun ularni komponentlariga murojat kilishni amalga oshirish kerak bo’ladi .

U quyidagicha bajariladi. faylga nom berish (Assign procedurasi); o’qish uchun faylni ochish(Reset procedurasi); komponentlarni qayta ishlash; faylni yopish (Close procedurasi). Masalan. Yuqorida keltirilgan faylning barcha komponentalarini chop etish quyidagicha bajariladi. procedure werta; begin repeat write(‘chikarilayetgan fayl nomini bering’); readln(FileName); Assign (Stro, FileName); Reset(Stro); until(I0Result =0) of (FileName=’ZZZ’); while notSeekEof(Stro) do begin readln (Stro, S); writeln (S) end, end.

Matnli fayllarni muharrirlash Muxarirlash matnli fayllarni yangi komponentalar xisobiga uzaytirish, mav-

jud xatoliklarni tuzatishdan iborat. Buning uchun quyidagilar amalga oshiriladi: faylga nom berish (Assign procedurasi ); yangi komponentalar kiritish uchun fayl ochish (Append procedurasi); yangi komponentalarni yozish (Writeln procedurasi); faylni yopish (Close procedurasi). Masalan . Hosil qilingan faylni yangi komponentalar hisobiga kengaytirish quyidagicha bajariladi: procedure Rasht; begin

132

repeat writelin (‘Muxarrirlanayetgan fayl nomi’); readln(FileName); assign (Stro, FileName); append(Stro); until I0 Result = 0 ; while true do begin writeln (‘Satrni kiriting’); readlin (S); if S =’zzz’ then begin close ( Stro) ; exit end ; writeln (Stro, S); end;end. Yuqorida keltirilgan dastur bo’laklari alohida dastur ko’rinishida yozilsa ulardan foydalanishda malum noqulayliklar hosil bo’ladi . Shu-ning uchun bu dasturlarni bitta dasturga birlashtirish kerak bo’ladi . program textfile ; ture dlina = string [ 60]; var stro ; text ; rej ; char; s dlina ; while true do begin clr sc; writeln ( ‘tartibni ko’rsating’ ) writeln (‘1: matnli faylni hosil qilish ‘); writeln ( ‘2: matnli faylni chop etish’); writeln (‘3: faylni kengaytirish’); writeln (‘4: dasturdan chiqish’); read (rej); writelin; case rej of ‘1’: sordt; ‘2’: obrt; ‘3’: rasht; ‘4’: halt else writeln (‘tartib nomerini takrorlash’) end; end; end.

Sinov savollari. 1. To’plam nima? To’plamli turchi? 2. To’plamli tur qanday tasvirlanadi? 3. Yozuvlar nima uchun ishlatiladi va qanday tasvirlanadi? 4. Kombinasiyalangan turni qanday tushunasiz? 5. Yozuvlarga misollar keltiring? 6. faylli tur nima va qanday ko’rinishda yoziladi? 7. Faylli turlar bilan ishlash asoslarini aytib bering? 8. Faylli turlarga misollar keltiring?

Uyga vazifa : Turbo-Paskal tizimida to’plamli va faylli turlar bilan ishlash qoidalarini mukammal o'rganish va ularni amaloyotga tatbiq etish.

21-ma’ruza Mavzu: Turbo –Paskal tizimining qo’shimcha imkoniyatlari. Paskal tilida

satrli ma’lumotlar bilan ishlash. Reja:

133

1. Belgili va satrli turlar. 2. Satrli ma’lumotlar bilan ishlash amallari. 3. Satrlar bilan ishlash funksiya va proceduralari. 4. Satrlar bilan ishlashga doir dasturlar.

Darsning maqsadi: 1. Talabalarda belgili turlar to’g’risida umumiy va asosiy bilimlarni hosil qi-

lish. 2. Turbo-Paskal tizimida satrli ma’lumotlar bilan ishlash ko’nikmalarini shak-

llantirish. 3. Turbo-Paskal tizimida satrlar bilan ishlash funksiya va proceduralaridan

mustaqil foydalanish malakalariga ega bo’lish. Tayanch iboralar: tur, belgili va satrli tur, satrlar va belgilar bilan ishlash,

satrlar bilan ishlash funksiyalari. Dars o‘tish vositalari: sinf doskasi, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ma‘ruza





Ma’ruza bayoni Paskal sistemasida berilmalar turi va o’zgaruvchilar. Turbo-Paskal siste-

masida butun turda berilmalarni tavsiflash uchun (konkret holatlarga bog’liq hol-da) integer, ScortLine, Byte, LongInt va Word xizmatchi so’zlaridan bittasi ish-latiladi. Haqiqiy turdagi o’zgaruvchilarni tavsiflash uchun real, single, double, ex-tended va comp xizmatchi so’zlar qo’llaniladi. Belgili turdagi ma’lumotlar Shar turi orqali tavsiflanadi va faqatgina bitta harfdan yoki raqamdan yoki belgidan ibo-rat bo’lib har doim apostrof ichiga olingan bo’ladi. Belgilar ketma-ketligidan iborat bo’lgan satrlarni tavsiflash uchun String so’zi ishlatiladi. Satrlar 0 dan 255 tagacha belgidan iborat bo’lishi mumkin. Agar satr o’zgaruvchilari qabul qiladigan satr uzunliklarini ko’rsatish lozim bo’lsa, String so’zidan keyin kvadrat kavslarda belgilar soni ko’rsatiladi: String[50]; String[100]; va hakoza. Mantqikiy tur o’zgaruvchilari true va false qiymatlardan biron-tasini qabul qilishi mumkin va ular boolean so’zi orqali tavsiflanadi. Bizga ma’lumki Paskal tilida dasturlash jarayonida belgili char, hamda sat-rli String turlaridan foydalaniladi. Bu turlar ustida ma’lum bir amallarni bajarish mumkin. Bulardan biri qo’shish yoki yelimlash amalidir.

134

Masalan. var ter,per:string; {255 tagacha belgidan iborat satr]} ret,ket:char; {1 ta belgidan iborat} ter2,per2:string[20]; { 20 tagacha belgidan iborat} begin ter:='SAMARKAND'; per2:='GUZAL'; ter2:='ShAXAR'; ret:=''; per:=ter + ret + per + ret + ter2; writeln(per); end. Bu dastur lavhasining bajarilish natijasida SAMARKAND GUZAL ShAX-AR so’zi hosil bo’ladi. Ana shu funksiya va proceduralardan ba’zilarini keltiramiz. 1. Concat funksiyasi. Bu funksiya satrlar ketma-ketligini birlashtirish (ku-shish) vazifasini bajaradi. Uning umumiy kurinishi kuyidagicha:

concat (S1[,S2,...Sn]:string):string; Bu funksiyaning bajarilishi natijasida S1 satr qolgan satrlar bilan birlashtiriladi va ular funksiyaning parametrlari hisoblanadi. Turbo-Paskal sistemasida bel-gilar va satrlar bilan ishlash funksiya va proceduralari mavjud bo’lib, ular belgi-lardan satrlarni hosil qilish, satrlardan qism satrlarni ajratib olish, satrlarni tashkil etgan belgilar sonini aniqlash va hakoza shunga o’xshash ko’plab amallarni baja-rish imkonini beradi.

Misol. var

a,b,c: string; begin a:='infor'; b:='matika'; c:=concat(a,b); writeln(s); end. Dastur lavhasining bajarilish natijasida a va b satrlar qo’shilib, informatika so’zi hosil bo’ladi.

2. Copy funksiyasi. Bu funksiya satrlardan satr bo’laklarini ajratib olish uchun ishlatiladi. Uning umumiy ko’rinishi quyidagicha:

copy(S:string;n,m:integer):string; Bu yerda s - berilgan satr; n - esa satr bulagi ajratib olinadigan belgi nomeri; m - esa ajratib olinadigan belgilar soni.

Masalan. var a,b,c : string;

begin a:='informatika'; b:=copy(a,3,5); c:=copy(a,8,3); writeln(b,'':4,c); end. Bu dasturning bajarilishi natijasida 'forma' va 'tik' so’zlari hosil bo’ladi.

3. Delete procedurasi. Bu procedura satrlardan belgilarni yoki suz bo’laklarini o’chirish uchun ishlatiladi. Uning umumiy ko’rinishi quyidagicha:

delete(var S:string; n:integer; m:integer);

135

Bu yerda S berilgan satr; n - S satrda o’chirish boshlanadigan belgining nomeri; m - o’chiriladigan belgilar soni;

Masalan. var a,b : string;

begin a:='informatika'; delete(a,6,5); writeln(a); delete(a,3,3);writeln(a); end.

Bu dasturning bajarilishi natijasida 'infor' va 'in' so’zlari hosil bo’ladi. 4. Insert procedurasi. Bu procedura berilgan satrga biror satr bulagini ku-

shish uchun ishlatiladi. Uning umumiy ko’rinishi quyidagicha bo’ladi: insert(S1:string; var S:string;n:integer);

Bu yerda S - berilgan satr; S1 - berilgan satrga qo’shiladigan satr bo’lagi; n -S satrga qo’shish amalga oshiriladigan belgining nomeri.

Masalan. var a,b:string;

begin a:='infora'; b:='matik'; insert(b,a,6); writeln(a); end.

5. Length funksiyasi. Bu funksiya burilgan satrlarning yoki satr bo’laklarining uzunliklarini aniqlash uchun ishlatiladi. Uning umumiy ko’rinish quyidagicha yoziladi:

length(S:string):integer; Bu yerda S - berilgan satr. Funksiyaning bajarilish natijasi sondan iborat bo’ladi.

Masalan. var S:string; T:integer;

begin S:='INFORMATIKA'; T:= Length(S); writeln('T=',T); end. Bu dasturning bajarilishi natijasida T=11 hosil bo’ladi, ya’ni berilgan satr 11 ta belgidan iborat ekanligi aniqlanadi.

6. POS funksiyasi. Bu funksiya berilgan satrda ayrim satr bo’laklarini ish-lashni amalga oshirish uchun ishlatiladi. Uning umumiy ko’rinishi quyidagicha:

pos(S1, S : string):byte; Bu yerda S1 - S satrda izlanayotgan satr bulagi; S - berilgan satr; POS funksiyasi S1 satr bulagi S satrning nechanchi belgisidan boshlab topilgani to’g’risida axbo-rot beradi. Agar bu satr bo’lagi berilgan satrda mavjud bo’lmasa 0 hosil bo’ladi.

Masalan. var s:string; i, j:integer;

begin s:='informatika'; i:= pos('mat',s); j:= pos('o',s); writeln(i,'',j); end. Bu dasturning bajarilishi natijasida 6 va 4 sonlari hosil bo’ladi.

7. STR procedurasi. Bu procedura berilgan sonli kiymatni satrli kiymatga aylantiradi. Uning umumiy ko’rinishi quyidagicha:

136

str( x [:w,[:m]],var s :string); Bu yerda m va n lar bo’lishi shart bo’lmagan parametrlar bo’lib, mos ravish-da satr uzunligi va verguldan keyingi belgilar sonini bildiradi; x - berilgan sonli qiymat; S-esa sonli qiymatning satrga aylantirilgan natijasi. Masalan.

var S:string; X:real; begin X:=1234.678; Str(X:2:2,S); writeln(S); end. 8. VAL procedurasi. Bu procedura satrli kiymatni sonli kiymatga aylantira-di. Uning umumiy kurinishi kuyidagicha:

val(s:string; var v; var code:integer); Bu yerda S - berilgan satr; v - s ning sonli tasviri joylashadigan sonli uzgaruv-chi; code - butun uzgaruvchi. Agar S satrni songa aylantirish mumkin bo’lmasa, val ning bajarilish natijasida code nol bo’lmagan qiymat qabul kiladi. Masalan. var s:string; x:real; c:integer; begin s:='124.452'; val(s,x,c); writeln(x:2:2); end.

Sinov savollari. 1. Turbo Paskal tizimining qanday qo’shimcha imkonoyatlarini bilasiz? 2. Harfli va satrli ma’lumotlarni qanday tushunasiz? 3. Satrli ma’lumotlar dasturda qanday tavsiflanadi? 4. Satrli ma’lumotlar bilan qanday amallar bajariladi? 5. Satrli ma’lumotlar bilan ishlash ucun qanday funksiya va proceduralarni

bilasiz? Misollar keltiring? Uyga vazifa : Turbo-Paskal tizimida satrli ma’lumotlar va ularning funk-siya-proceduralari bilan ishlash qoidalarini mukammal o'rganing, ularni ama-loyotga tatbiq etishga doir misollar keltiring.







1993.

137

8. Faysman A. Professeonalnoe programmirobaniya na yazike Paskal- M; Nauka, 1989 g.

9. Aminov I. Paskal dasturlash tili. O'quv qullanma- SamDU, Samarqand, 1996 y. 10. Aminov I.B. Informatika va informatsion texnologiyalar. Ma’ruzalar matni.

2005 yil. SamDU. 11. Aminov I.B., Eshtemirov S., Nomozov F. Informatika va informatsion texno-

logiyalar fanidan laboratoriya ishlari. Uslubiy qo’llanma. Samarqand, SamDU, 2008 yil.

22 - Ma’ruza Mavzu: Paskal tilida modullar.

Reja: 1. Modul tushunchasi. 2. Standart modullar. 3. CRT moduli va u bilan ishlash funksiyalari. Darsning maqsadi:

1. Talabalarda modul va ularning turlari to’g’risida umumiy va asosiy bilim-larni hosil qilish.

2. Turbo-Paskal tizimida standart modullar va ular bilan ishlash bo’yicha mu-kammal ko’nikmaga ega bo’lish.

3. Turbo-Paskal tizimida Crt moduli va uning funksiyalari bilan mustaqil ish-lash malakalarini shakllantirish. Tayanch iboralar: modul, standart modul, modul turlari, modul ko’rinishi,

modul yaratish strukturasi, System, Crt modullarii va ularning funksiyalari. Dars o‘tish vositalari: sinf doskasi, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ma‘ruza





Ma’ruza bayoni Turbo Paskal modullari.

Modullar. Turbo Paskalda modullar yaratib va ularni kompilyasiya qilib masalalarni yechish mumkin. O’z vaqtida Turbo Paskal’ yaratuvchilari IBM kompyuterlarining barcha imkoniyatlarini o’z ichiga olgan funksiya va proceduralarni modullar ko’rinishida tavsiflaganlar va yaratganlar. Bu modullarga quyidagilar kiradi:

System – standart funksiya va proceduralardan iborat. System moduli bar-cha dasturlarda avtomatik qo’llaniladi .

138

Dos – MS DOS operasion sestemasi vositalaridan foydalanish imkonini be-ruvchi funksiya va proceduralardan iborat.

Crt - IBM dinamikalari, klavitura va ekran bilan ishlash uchun procedura-lar majmuasidan iborat.

Graph - kompyuter grafik imkoniyatlaridan foydalanishni amalga oshirish uchun ishlatiladigan proceduralar to’plami.

Printer - chop etish qurilmasi bilan ishlash uchun kichik modul. Graph3 – Turbo Paskalning 3- versiyasi uchun to’liq grafik dasturlardan

iborat. Modullardan foydalanish uchun dastur boshida quyidagi satrlar yoziladi:

Program- dastur nomi; Uses modul nomi; Agar dasturda bir nechta modullardan foydalanilsa, quyidagicha yoziladi: Uses 1- modul nomi, 2- modul nomi, …., N- modul nomi; Tovushlarni hosil qilish uchun dastur tuzishda Crt moduliga tegishli quyi-dagi proceduralar ishlatiladi: Sound (i) - chastota bilan ovozni hosil qilish; Delay (i)- dasturning bajarilishini i- millisekundga ushlab turadi; Nosound – ovoz hosil qilishni to’xtatish; Key Pressed- funksiyasi, agar qandaydir klavishaturani bossa, true qiymatni hosil qiladi, aks holda false qiymat hosil bo’ladi. Random (i) - funksiyasi 0 dan 1 gacha oraliqda tasodifiy sonlarni hosil qi-ladi. program Spring; uses CRT; begin repeat sound (1400+ Random (600)); delay (random(10)); nosound; delay (random(1300)); until keypressed; nosound; end.

Modullarni yaratish. Turbo Paskalda har bir foydalanuvchi o’zining shaxsiy modullarini yaratishi mumkin. Modullarning umumiy strukturasi quyidagicha: unit modul nomi; interfase ………………….. {ochiq taviflash bo’limi } ---------------------------------- implementation {yopiq tavsiflash bo’limi} ---------------------------------- begin ----------------------------------- {inisializasiya qilish bulimi} …………………

139

end. Modul unit xizmatchi so’zidan boshlanib, undan keyin modul nomi keladi. Undan keyin bo’lim boshlanishini ifodalovchi interfase xizmatchi so’zi keladi. Masalan. Ikki sonning kichigini Min(x,y) va kattasini Max(x,y) ni topish moduli quyidagicha hosil qilinadi: Unit ISEK;

interface function Min(x,y:integer):integer; function Max(x,y:integer):integer; implementation {yopiq tasvirlash bo’limi} function Min (x,y: integer):integer; begin if x<=y then Min=X else Min=Y; end; function Max(x,y:integer):integer; begin if x>=y then Max:=x else Max:=Y; end; end. Bu yozilgan modulni kompilyasiya qilish kerak bo’ladi. Kompilyasiya nati-jasi ISEK.TPU nomli fayldan iborat bo’ladi.

System moduli System modulining procedura va funksiyalari barcha dasturlar uchun o’rinli. System moduli uchun uses so’zini yozish shart emas. System modulida dastur ishini boshqarish proceduralari quyidagilar:

1. Exit procedurasi- joriy blokdan zudlik bilan chiqishni amalga oshiradi. 2. Halt procedurasi – dastur bajarilishini to’xtatadi va boshqa-rishni ope-

rasion sistemaga o’tkazadi.

Turlarni hosil qilish funksiyalari 1. Chr(x)-ASCII jadvalida tartib nomeri berilgan songa teng bo’lgan bel-gini hosil qiladi.

2. Ord (x) - berilgan tur qiymati bo’yicha tartib nomerini hosil qiladi. 3. Round - haqiyqiy tur qiymatlarini yaxlitlash.

Arifmetik funksiyalar 1. abs (x)- argumentning absolyut qiymati; 2. arctan (x)- argumentning argtangensi; 3. cos (x) – argumentning kosinusi ; 4. exp (x)- argument eksponentasi; 5. fras(x)- argumentning kasr qiymatini hosil qilish; 6. Int (x)- argumentning butun qiymatini hosil qilish; 7. Ln(x)- argumentning natural logarifimi; 8. Pi – P sonining qiymatini hosil qiladi; 9. Sin(x)- argumentning sinusi. 10. Sqr(x)- argumentning kvadrati; 11. SQRT(x)- argumentning kvadrat ildizi;

Sanab o’tiladigan tur procedura va funksiyalari 1. Dec procedurasi- o’zgaruvchi qiymatini kamaytiradi; 2. Ins procedura- o’zgaruvchi qiymatini bittaga oshiradi;

140

3. Odd procedurasi – argumentning toqligini tekshiradi: 4. Pred procedura – argumentning oldingi qiymatini hosil qiladi; Bundan tashqari System quyidagi funksiyalar ham ishlatiladi: 1. Lo (x) funksiyasi – argumentning kichik baytini hosil qiladi. 2. MOVE procedurasi berilgan son bayti operativ xotirasining bir joydan boshqa joyga nusxalash. 3. Random – tasodifiy sonni hosil qiladi.

var i:integer; {100 tasodifiy belgini hosil qilish} begin for i:=1 to 100 write (chr(Random(256))); Readln; end.

4. Randomize procedurasi–tasodifiy sonlar generatorini hosil qildi: var i: integer; begin Randomize; for i:=1 to 100 do write (Chr(Random(256))); readln; end. 5. SWAP funksiyasi- argumentning katta va kichik baytlari o’rnini almashti-radi. 6. UpCase –kichik harflarni bosh harflarga o’zgartiradi.

CRT moduli CRT moduli kompyuter ekrani bilan ishlash imkoniyatlarini amalga oshirish

uchun procedura va funksiyalardan iborat. Kompyuter ekranida matn holatida 25 ta matn satri va har bir satrda 80 ta belgi joylashishi mumkin. Ekranda belgilar va belgilar foni rangli, ya’ni 16 ta rangdan, yoki oq qora rangdan iborat bo’lishi mumkin. Oyna- bu ekranning ayrim to’g’ri burchakli qismi bo’lib, u ham alohida ajratilgan ekran vazifasini o’taydi. Ekranda oynani quyi o’ng va yuqori chap koor-dinatalari parametrlarini berib Window procedurasi orqali hosil qilish mumkin:

CRT moduli quyidagi funksiya va proceduralardan iborat: 1. AssignCrt- procedurasi- CRT qurilmasi uchun matn faylini belgilaydi. 2. ClrEol procedurasi- ekranda kursor turgan joydan satr oxirigacha belgilarni

o’chiradi. 3. ClrScr procedurasi- ekranni tozalaydi va kursorni yuqori chap burchagiga

joylashtiradi. Uses CRT; var I: integer; begin textbackGround (White); ClrScr; for I:=3 to 10 do textbackground (I); Window (3*I, I,80-3*I, 22-I); ClrScr; end; end.

4. Delay- procedurasi – berilgan songa teng millisekund bajarilishini ushlab tu-radi.

Uses CRT; var I: integer; begin for I:=1 to 5 do begin Sound (100); Delay (200); Nosound; Delay (500); Sound (100); Delay (100); Nosound; Delay (500); end;end.

5. Delline procedurasi- kursor turgan satrni olib tashlash;

141

6. GOTOXY- kursorni berilgan satr va ustunga joylashtirish; 7. HighVideo –chiqarilayotgan belgilarni yuqori yorug’likda hosil qiladi; 8. Insline procedurasi- kursor turgan o’ringa bo’sh satrni hosil qiladi; 9. KeyPreesed funksiyasi- biror klavisha bosilsa true qiymat hosil qiladi, aks holda false hosil bo’ladi. Uses Crt; begin repeat textbackGround (Random(8)); Window(30, 8, 50,16); ClrScr; Delay (300); until keyppressed; end. 10 . LowVidio – belgilar quyi yorug’likda hosil qilinadi; 11. NormVidio – belgilar normal yorug’likda hosil qilinadi; 12. Nosound-ovoz hosil qilish dinamikasini o’chiradi; 13. RedKey – klaviaturadan belgini o’qiydi; 14. Sound – ovoz hosil qilish dinamikasini ishga tushiradi va berilgan chastota bo’yicha ovoz hosil qiladi.

uses Ctr; begin repeat Sound (Random(100)+100)); until KeyPressed; Nosound; end.

15. textbackground – fon rangini o’rnatadi ; 16. textcolor – matn rangini o’rnatadi; 17. textmode – matn tartibini o’rnatadi; 18. WhereX –x koordinatani hosil qiladi; 19. WhereY –y koordinatani hosil qiladi; 20. Window – ekranda matn oynasini hosil qiladi: Window (x1, y1, x2, y2); Bu yerda X1- oyna chap yuqori burchagi satri, U1- oynani chap yuqori bur-chagi ustuni, X2- oynaning o’ng quyi burchagi satri, U2- oynaning o’ng quyi bur-chagi satri.

Sinov uchun savollar: 1. Modul va uning asosiy imkoniyatlari nimadan iborat? 2. Modulning qanday turlarini bilasiz? 3. Standart modullar nima? 4. Modullar yaratishning umumiy ko’rinishi qanday? 5. Modullardan qanday foydalaniladi? 6. System mmoduli va uning funksiyalarini ayting. 7. Crt moduli , vazifasi va funksiyalari? Uyga vazifa : Turbo-Paskal tizimida standart modullar bilan ishlash qoidalarini mukammal o'rganing va ularni amaloyotga tatbiq etish bo’yicha mustaqil modul-lar tuzishga harakat qiling.

23-Ma’ruza Mavzu: Paskal tilining grafik imkoniyatlari.

Reja: 1. Turbo Paskal tiziminng grafik holati. Graph moduli.

142

2. Graph modulining procedura va funksiyalari. 3. Obyektlarni harakatlantirish va boshqarish. 4. Funksiyalar grafigini yasash. Darsning maqsadi: 1.Talabalarda grafik ma’lumotlar va ularning turlari to’g’risida umumiy va

asosiy bilimlarni hosil qilish. 2. Turbo-Paskal tizimida grafik holatda ishlash bo'yicha mukammal tasavvurga

ega bo’lish. 3. Turbo-Paskal tizimida Graph moduli funksiya –proceduralari bilan mustaqil

ishlash malakalarini shakllantirish. Tayanch iboralar: modul, Graph moduli, grafik holat, grafik holatga kirish

va chiqish, tasvirlar yasash, ob’ektlar bilan ishlash, funksiyalar grafigi. Dars o‘tish vositalari: sinf doskasi, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ma‘ruza





Ma’ruza bayoni Turbo Paskal tizimining grafik holati.Turbo Paskal muhitida standart ish tartiboti- matnli hisoblanadi . Bu tartibotda ekranga faqat kompyuterga ma’lum bo’lgan belgilar chiqariladi, ya’ni matnlar bilan ish olib boriladi. Grafik tartibotida displey ekrani bir- biriga juda yaqin joylashgan nuqtalar majmuasi sifatida qaraladi. Ekranda mavjud nuqta piksel yoki piksel’ (pixel) deb yuritiladi. Piksellar to’g’ri burchakli jadvalni hosil qiladi. Nuqtalar shu jadval ele-mentlari hisoblanadi va ular ekranning yuqori chap burchagidan boshlab nomerla-nadi. Bu nuqtaning koordinatasi (0,0) dan iborat bo’ladi. Matnli ma’lumotlarning belgilarini tasvirlash fiksirlangan sondagi piksel-lardan iborat bo’lgan matrisadan foydalaniladi. Har bir belgining o’rni to’g’ri bur-chakli o’lchovdan, masalan, 8x8, 8x14, 8x16 va hakozolardan iborat bo’ladi. Belgi o’rniga dastur yordamida belgining tasviri joylashtiriladi. Konkret vedioadapterlarning grafik holatlari monitorning imkoniyatlari bi-lan, ya’ni ekranning piksellarining va hosil qilinishi mumkin bo’lgan ranglarning umumiy soni bilan aniqlanadi. Zamonaviy monitorlar 800x600 ta, 1024x768 ta va undan ko’proq nuqtalar bilan ishlash imkoniyatini beradi. Monitorning imkoniyati qancha yuqori bo’lsa, unda hosil qilinayotgan tasvirlar shunchalik sifatli bo’ladi. Ko’plab videoadapterlar

143

bir nechta grafik sahifalar bilan ishlashi mumkin. Grafik sahifa deganda- tezkor xotiraning grafik tasvirlarni hosil qilish uchun ajratilgan sohasi tushuniladi. Kompyuterda ishlash jarayonida mavjud grafik tartibotlardan birini tanlagan holda, nuqtalar soni va mumkin bo’lgan ranglar sonini o’zgartirish mumkin. Drayver deganda - kompyuterning biror bir qurilmasi ishini boshqaruvchi dastur tushuniladi. Grafik drayver grafik tartibotida displey adapterini boshqaradi. Grafik drayverlar diskda ishchi katalogining BGI qism katalogida fayl ko’rinishida joylashgan bo’lib, kengaytmasi .BGI (Borland Graphic Interfase) dan iborat bo’ladi. Turbo Paskal’ muhitida CGA, EGA, VGA, MCGA, PC 3270 kabi vedeoa-dapterlarning grafik imkoniyatlarini ta’minlovchi standart kutubxona moduli- GRAPH moduli ishlatiladi. Graph kutubxonasi 80 ga yaqin grafik procedura va funksiyalar, shu bilan birga o’nlab o’zgarmaslar va ma’lumotlar turining tavsiflaridan iborat. Graph modulining ishga tushirish uses xizmatchi so’zi orqali amalga oshiriladi. Graph moduli- Graph.tpu faylidan iboratdir. Grafik tartibotida ishlash uchun bu fayl kompilyator uchun ishchi fayl bo’lishi kerak. Dastur boshida Graph. tpu fayli joylashgan katalogga yo’l ko’rsatilishi kerak. Graph modulida turli drayverlarni ko’rsatish uchun quyidagi o’zgarmalar ishlatiladi: Const Detect = 0; (drayverni avtomatik aniqlash) CGA= 1;

MCGA= 2; EGA= 3; EGA64= 4; VGA= 9; Bu turdagi adapterlar ko’p hollarda bir nechta grafik tartibotlarda ishlay ola-

di. Graph modulida bu tartibotlarni ko’rsatish uchun quyidagi o’zgarmaslar ishla-tiladi:

const CGACO= 0; {320x200 nuqta, 4 rang} CGAC1=1; {320x200 nuqta, 4 rang} CGAHI= 4; {640x200 nuqta, 4 rang} EGALO= 0; {640x200 nuqta,16 rang} EGAHi= 1; {640x350 nuqta, 16 rang} VGAHi= 2; {640x480 nuqta, 16 rang}

Grafik holatini o’rnatish va undan chiqish tartiblari. Kompyuter ekranining oddiy ish tartiboti matnli hisoblanadi. Matn tartiboti-dan grafik tartibotiga o’tish uchun Graph modulining InitGraph procedurasi ish-latiladi. Uning umumiy ko’rinishi quyidagicha: InitGraph (D, M, F); - ekranni grafik holatga o’tkazish. Bu yerda D- drayv-er nomeri, M- tartibot nomeri, F- esa kerakli drayver mavjud bo’lgan faylga yo’l. Agar F o’zgaruvchi bo’sh (F=’’) satrdan iborat bo’lsa, drayver joriy katalogdan iz-lanadi. D va M lar o’zgaruvchi parametrlardir. InitGraph proceduralari ishga tu-

144

shirayotgan paytda D ning qiymati 0 ga teng bo’lsa kerakli drayver va shu drayver uchun ottimal grafik tartibot avtomatik tarzda aniqlanadi. Graph modulida 0 ga teng bo’lgan Detect o’zgarmasi ishlatiladi. Grafik holatidan chiqish yoki monitorni boshlang’ich ish holatiga o’tkazish uchun CloseGraph procedurasi ishlatiladi. CloseGraph- grafik holatidan chiqish.

Masalan. Ushbu dastur bir vaqtda grafik holatiga o’tadi va undan chi-qadi. uses Graph; v ar D, M;integer; begin D:=Detect; initgraph(D, M, ‘C:\tp’); readln; {“Enter” ni bosilishini kutish} SloseGraph; {grafik holatdan chiqish} end.

Shunday holatlar ro’y berishi, ya’ni InitGraph procedurasi yetarli darajada ishlamasligi mumkin. Masalan, .BGI turdagi fayllar turgan joy noto’g’ri ko’rsatilgan bo’lishi yoki grafikani inisializasiya qilish uchun tezkor xotirada joy yetmasligi mumkin. Bunday holatlarni aniqlash uchun Graph Result funksiyasi ishlatiladi. U grafikani inisializasiya qilish jarayonida quyidagi qiymatlarni qabul qilishi mumkin:

0- xato yo’q; 2- grafik plata topilmadi; 3- drayver fayli topilmadi; 4- noto’g’ri drayver; 5- grafikni inisializasiya qilish uchun xotira yetarli emas.

Graph modulining funksiya va proceduralari Graph moduliga tegishli prosefura va funksiyalarni qarab chiqamiz.

Koordinatalarni o’rnatish procedura va funksiyalari. Ko’plab grafik procedura va funksiyalarda ekranda joriy o’rinni ko’rsatuvchi ko’rsatkichdan foydalaniladi. Ko’rsatkichning matn kursoridan farqi shundaki, u ekranda ko’rinmaydi. Ana shu ko’rsatkichning holati, shu bilan birga umuman gra-fik holatda har qanday koordinata ekranning yuqori chap burchagi ( 0,0 ) koordina-taga nisbatan beriladi. Shunday qilib, ekranning gorizontal koordinatasi chapdan o’ngga qarab, vertikal koordinatasi esa yuqoridan pastga qarab o’sib boradi. SetMaxX va GetMaxY funksiyalari. Joriy ish tartibotida mos ra-vishda maksimal gorizontal va vertikal koordinatalarini aniqlaydi. Masalan: uses Graph; var a,v: integer; begin a:=Detect; InitGraph (a,v); writeln (GetMaxX, GetMaxY:5); CloseGraph; end. GetX va GetY funksiyalari. Integer turidagi qiymatlar bo’yicha ekran-ning gorizontal va vertikal koordinatalarini o’rnatadi. Agar oyna o’rnatil-magan bo’lsa, koordinatalar ekranning chap yuqori burchagiga nisbatan olinadi.

145

SetViewPort procedurasi - grafik ekranda to’g’ri burchakli oyna hosil qila-di. Uning umumiy ko’rinishi: Procedure SetViewPort (X1, Y1, X2, Y2: integer; ClipOn: boolean); Bu yerda X1…Y2 lar oyna burchagining koordinatalari. (X1, Y1)- yuqori chap va (X2, Y2) o’ng quyi burchak koordinatalari, ClipOn – Boolean tipidagi ifoda.

MoveTo procedurasi - ko’rsatkichni yangi joriy holatga o’rnatadi. Uning umumiy ko’rinishi:

ProcedureMoveTo(X, Y: integer); Bu yerda X, Y ko’rsatkichning gorizon-tal va vertikal yo’nalishlar bo’yicha yangi koordinatalari. Koordinata ekranning yuqori chap burchagiga asosan olinadi. ClearDevice procedurasi – grafik oynani tozalaydi.

Uning umumiy ko’rinishi: Procedure ClearDevice; Bu procedura bajarilganda ekran tozalanadi,

ko’rsatkich ekranning yuqori chap burchagiga joylashadi va ekran fon rangi bilan bo’yaladi.

Ko’pburchaklar hosil qilish funksiya va proceduralar Rectangle procedurasi – ko’rsatilgan burchak koordinatalari bo’yicha to’g’ri burchak hosil qilish. Uning umumiy ko’rinishi: Procedure Rectangle (X1, Y1, X2, Y2: integer); bu yerda X2 – X1… to’g’ri burchak burchaklarining koordinatalari. (X1, Y1) – yuqori chap burchak va (X2, Y1) quyi o’ng burchak koordinatalari. To’g’ri burchak joriy rang va joriy chiziq qalinligi bo’yicha hosil qilinadi. Masalan. Ichma-ich joylashgan 10 ta to’g’ri burchak hosil qilinadi. uses Graph, Crt; var d, r, e, x1, y1, x2, y2, dx, dy: integer; begin d:=delect; initgraph (d, r, ‘’); E: = Graphresult; if e<> grok then writeln (graphErrorMsg (e)) else begin dx:=getmaxX div 20; dy:= getmaxY div 20;

for d:=0 to 9 do Rectangle (d*dx, d*dy, CetMaxA - d*dx, GetMaxY- d*dy); if ReadKey =# 0 then d:= ord (ReadKey);

Slosegraph; end; end. DrawPoly procedurasi – egilish nuqtalarining koordinatalari bo’yicha ix-tiyoriy siniq chiziqlarni chizadi. Uning umumiy ko’rinishi: Procedure DrawPoly(N:Word;Var Points); Bu yerda N – egilish nuqta-larining soni; Points – nuqta koordinatalarini tashkil etuvchilar. type Point Type = record x, y: Word; end; Chizish jarayonida joriy rang va joriy chiziq qalinligi qo’llaniladi. Masalan. Sinus funksiyasi grafigini hosil qilish. uses graph; const N=100; var d, r, e: integer;

146

m: array [O.. N+1] of Pointtype; K: Word; begin d:=delect; InitGraph (d, r, ‘’); e:=graphresult; if e <> gr OK then writeln (GraphErrorMsg (e)) else begin for k:=0 to N do with m[k] do begin X:=trunc (K*GetMaxX/N) y:=trunc (GetMaxY*(-sin (2*Pi*K/N)+1)/2) end; m [succ (N)]. x:=m [0]. X; m [succ (n)]. y:=m []0 .y; DrawPoly (N+2,m); Readln; closeGraph; end end.

Yoy, aylana va ellipslar hosil qilish funksiya va procedurasi Sircle procedurasi – aylana chizadi. Uning umumiy ko’rinishi quyida-gicha: Procedure Circle (X, Y: integer; R: word); bu yerda X, Y – aylana mar-kazi-ning koordinatalari, R – aylana radiusi. Aylana joriy rangda hosil qili-nadi. Chiziqning qalinligi joriy holatda beriladi. Chiziqning doimiy ko’rinishi Solidln orqali beriladi. Masalan. Quyidagi dastur ekran markazida tasodifiy aylanalar bilan to’ldirilib boriladigan oyna hosil qiladi: uses graph, crt; var d, r, e, x, y: integer; begin d:=detect; InitGraph (d, r, ``); e:=graphResult; if e <> gr OK then writeln (GraphErrorMsg (e)) else begin X:=getmaxX div 4 ; y:=getmaxY div 4; rectangle (X, Y, 3*X, 3*Y); SetviewPort (x+1, y+1, 3+x-1, 3+y-1, ClipOn); repeat Set Color (Succ (Random (White))); SetLinesStyle (0, 0, 2+Random (2)+1); X:= Random (getmaxX); Y:=random (getMaxY); circle (x, y, Random (getMaxYdivY)); until KeyPressed; if readkey =#0 then x:=ord (Read Key); closegraph; end end. Arc procedurasi – aylana yoyini chizadi. Uning umumiy ko’rinishi quyi-dagicha: Procedure Arc (X, Y: integer; BegA, EndA, B:Word); Bu yerda X, Y – mar-kaz koordinatalari. BegA, EndA – yoyning boshlang’ich va oxirgi burchakla-ri. R- radius. Burchaklar soat strelkasiga teskari holda o’lchanadi va graduslarda ko’rsatiladi. Nol burchak vektorning chapdan o’ngga gorizontal yo’nalishiga mos keladi. Agar boshlang’ich burchak 0 va oxirgi burchak 359 bo’lsa, u holda to’liq aylana hosil bo’ladi. Ellipse procedurasi – ellips yoyini chizadi. Uning umumiy ko’rinishi:

147

Procedure Ellipse(X,Y:integer,BegA, EndA, RX, RY:Word); bu yerda X, Y – markaz koordinatalari; BegA, EndA – yoyning mos ravishda boshlang’ich va oxirgi burchaklari; RX, RY – ellipsning gorizontal va vertikal radiuslari. Masalan: Quyidagi dasturda turli xil munosabatdagi radiuslarda uchta el-lips hosil qilinadi. Uses Graph, CRT; var d,r,e: Integer; xa,ya: Word; begin {Grafikni inisializasiya qilish} d := Detect; InitGraph(d, r, ''); e := GraphResult; if e <> grOK then WriteLn(GraphErrorMsg(e)) else begin {Birinchi grafik} OutTextXY(5 0,4 0,'RX = RY'); {Yozuv} Line (0,100,160,100); {Os X} Line (80,55,80,145); {Os Y} Ellipse (80,100,180,90,40,40); {Ikkinchi grafik} OutTextXY(260,40,'RX = 5*RY'); Line (190,100,410,100); Line (300,55,300,145); Ellipse (300,100,0,359,100,20); {Uchinchi grafik} OutTextXY(465,40,'Aspect Ratio'); Line (440,100,600,100); Line (520,55,520,145); GetAspectRatio(xa, ya); Ellipse (520,100,0,270,40,round(40*(xa/ya))); if ReadKey=#0 then d := ord(ReadKey); CloseGraph end end.

Rang berish va sohani bo’yash funksiya va proceduralari. Setcolor procedurasi- hosil qilinayotgan chiziq va belgilar uchun joriy

rangni o’rnatadi. Uning umumiy ko’rinishi: Procedure Setcolor (Color: word); Bu yerda color- joriy rang. SetbkColor procedurasi- fon rangini o’rnatadi. Uning umumiy ko’ri-nishi: Procedure SetbkColor (Color: word); Bu yerda Color- fon rangi. Masalan. Ushbu dastur bir- birining ichiga joylashgan o’nta to’rt-burchakni hosil qiladi. Bunda fon rangi ketma- ket o’zgarib turadi. Dasturdan chiqish uchun ixtiyoriy tugmachani bosish yetarli. Uses Graph, CRT; const NC: array [0..15] of String [12] =

148

('Black','Blue','Green','Cyan','Red','Magenta', ' Brown', 'LightGray','DarkGray','LightBlue', ' LightGreen1, 'LightCyan1,'LightRed', LightMagenta', 'Yellow', 'White'); var d, r, e, k, color, dx, dy: Integer; begin {Grafikni inisializasiya kilish} d := Detect; InitGraph(d, r, ' ') ; e := GraphResult; if e <> grOK then WriteLn(GraphErrorMsg(e)) else begin {Ekran markaziga matnni chiqaramiz} OutTextXY(200,GetMaxY div 2,'BACKGROUND COLOR'); dx := GetMaxX div 30; {Priraщyeniye dlinы} dy := GetMaxY div 25; {Priraщyeniye vыsotы} for k := 0 to 9 do{10 ta to’g’riburchakni hosil qilamiz} Rectangle(k*dx,k*dy,GetMaxX-k*dx,GetMaxY-k*dy); color := black; {fonning boshlang’ich rangi} repeat {fonni almashish sikli} SetBkColor(color) ; SetFillStyle(0,Color); Bar(345,GetMaxY div 2,440,GetMaxY div 2+8); OutTextXY(345,GetMaxY div 2,NC[color]); delay(1000); inc(color); if color > White then color := Black until KeyPressed; if ReadKey=#0 then k := ord(ReadKey); CloseGraph end end.

Setpalette procedurasi- palitra ranglaridan birini yangi rangga almashtira-di. Uning umumiy ko’rinishi: procedure Setpalette (N: Word; Color: sholtlnt); Bu yerda N- palitrada rang nomeri; color- qayta o’rnatilayotgan rang nomeri. Bu proceduraga murojat qilingandan so’ng N nomerli rang Solor rangini oladi.

Masalan, Setpalette(2, white) operator bajarilsa, boshlang’ich ikki nomerli (cyan) bryuza rangi oq rangga almashadi.

Quyidagi dastur ekranga bir nechta to’g’ri chiziqlarni chiqaradi va tasodi-fiy holda palitra rangini almashtiradi. Uses Graph, CRT; var d,r,e,N,k,color: Integer; Palette : PaletteTyper; begin {Grafikni inisializasiya kilish} d := Detect; InitGraph(d, r, ' ') ; e := GraphResult; if e <> grOK then WriteLn(GraphErrorMsg(e)) else begin {Uzluksiz yo’g’on chiziqni tanlaymiz}

149

SetLineStyle(SolidLn, 0, ThickWidth); GetPalette(Palette) ; {Joriy palitra} for Color := 0 to Palette.Size-1 do begin SetColor(Color); Line(GetMaxX div 3,Color*10,2*GetMaxX div 3,Color*10) end; {Palitrani almashtiramiz va foydalanuvchini harakatini kuta-miz} while not KeyPressed do for e := 0 to Palette.Size-1 do SetPalette(e,Random(Palette.Size)); if ReadKey=#0 then d := ord(ReadKey); CloseGraph end end.

Setallpalette procedurasi- bir vaqtnnig o’zida palitraning bir nechta rangini o’zgartiradi.Uning umumiy ko’rinishi:

Procedure Setallpalette (var Pelette); Palette parametri procedura sarlavhasida turlanmagan parametr sifatida

tavsiflanadi. Masalan: Quyidagi dasturda palitraning barcha ranglari bir vaqtda alma-

shadi. Uses Graph, CRT; var Palette: array [0..MaxColors] of Shortint; d,r,e,k: Integer; begin {Grafikni inisializasiya kilish} d := Detect; InitGraph(d, r, ''); e := GraphResult; if e <> grOk then WriteLn(GraphErrorMsg(e)) else begin {Uzluksiz yo’g’on chiziq tanlanadi} SetLineStyle(SolidLn, 0, ThickWidth); {Mumkin bo’lgan barcha ranglarda chiziq chiqariladi} for k := 1 to GetMaxColor do begin SetColor(k); Line(GetMaxX div 3,k*10,2*GetMaxX div 3,k*10) end; Palette[0] := MaxColors; {Razmer palitrы} repeat {Palitrani almashtirish sikli} for k := 1 to MaxColors do Palette[k] := Random(succ(MaxCoLors)); SetAllPalette(Palette) until KeyPressed; if ReadKey=#0 then k := ord(ReadKey); CloseGraph

150

end end.

Setfillstyle procedurasi- sohani to’ldirish turi va rangni o’rnatadi. Uning umumiy ko’rinishi quyidagicha:

Procedure Setfillstyle (fill,color: word); Bu yerda fill to’ldirish turi; color- to’ldirish rangi. To’ldirish yordamida tasvirning qandaydir bo’lagini doimiy takrorlanuvchi uzor-lar bilan to’ldirish mumkin. To’ldirish turini ko’rsatish uchun quyidagi aniq o’zgarmaslardan foydalani-ladi: Const

Emptyfill= 0; {fon bilan to’ldirish} interleavrfill= 9; {##} SoledFill= 1;{to’liq to’ldirish} Widedotfill= 10; {....}

LineFill= 2; {----bilan to’ladi} Clasedotfill= 11; {} LtSlashFill= 3; {///// } userfill= 12; { } SlashFill= 4; {//// } BkSlashFill= 5; { } LtbkSlashfill= 6;{\\\\ } HatchFill= 7; {++++ } XHatchfill= 8; {xxxx }

Masalan. Ushbu dastur to’ldirishning barcha standart turlarini nomoyish qiladi. Uses Graph, CRT; var d,r,e,k,j,x,y: Integer; begin {Grafikni inisializasiya kilish} d := Detect; InitGraph(d, r, ' ') ; e := GraphResult; if e <> grOk then WriteLn(GraphErrorMsg(e)) else begin x := GetMaxX div 6;{Grafikning holati} u := GetMaxY div 5;{ekranda} for j := 0 to 2 do{ikki qator} for k := 0 to 3 do{to’rt kvadrat bo’yicha} begin Rectangle((k+1)*x,(j+1)*y,(k+2)*x,(j+2)*y); SetFillStyle(k+j*4,j+1); Bar((k+1)*x+1,(j+1)*y+1,(k+2)*x-1,(j+2)*y-1) end; if ReadKey=#0 then k := ord(ReadKey);

CloseGraph; end end.

151

FloodFill procedurasi- ixtiyoriy yopiq figurani to’ldirishning joriy stilidan foydalangan holda to’ldiradi. Uning umumiy ko’rinishi quyidagicha:

Procedure FlodFill (X,Y: integer, border: Word); Bu yerda X,Y- yopiq figura ichidagi ixtiyoriy nuqta koordinatalari; Border- chega-raviy chiziq rangi. Agar figura yopiq bo’lmasa, u holda to’ldirish butun ekran bo’yicha yoyiladi. Masalan. Quyidagi dastur tasodifiy aylanalarni to’ldirishini namoyish qila-di. Uses Graph, CRT; var d, r, ye, x, u, s : integer; begin {Grafikni inisializasiya kilish} d := Detect; InitGraph(d, r, ' ') ; e := GraphResult; if e <> grOk then WriteLn(GraphErrorMsg(e)) else begin {to’g’ri burchakli oyna hosil qilamiz} x := GetMaxX div 4; u := GetMaxY div 4; Rectangle(x,u,3*x,3*y); SetViewPort(x+1,y+1, 3*x-1,3*y-1,ClipOn); {kichik to’rtburchakni bo’yashni namoyish qiladi} SetPillStyle(LtSlashFill,GetMaxColor); Rectangle(0,0,8,20); FloodFill(1,1,GetMaxColor); OutTextXY(10,25,'Press Enter...'); ReadLn; { Enter ni bosilishini kutadi}

{ixtiyoriy klavisha bosilmaguncha aylana hosil qilinaveradi} repeat {tasodifiy bo’yash shakli aniqlanadi} SetFillStyle(Random(12),Random(GetMaxColor+1)); {aylana markazi koordinatalari va rangi beriladi} x := Random (GetMaxX div 2); u := Random (GetMaxY div 2); s := Random (succ(GetMaxColor)); SetColor(c); {aylana hositl qilinadi va bo’yaladi} Circle(x, u, Random(GetMaxY div 5)); FloodFill (x, u, s) until KeyPressed; if ReadKey=#0 then x:= ord(ReadKey); CloseGraph end end.

152

Bar procedurasi- ekranning to’g’ri burchakli sohasini bo’yaydi. Uning umumiy ko’rinishi: Procedure Bar (x1, y2, x2, y2: integer); Bu yerda x1,...., u2 lar bo’yaladigan soha kordinatalari bo’lib, (x1,u1) yuqori chap burchak va (x2,u2) quyi o’ng burchak koordinatalari hisoblanadi. Procedura sohani SetfillStyle proce-durasi orqali o’rnatilgan uzor va rang bilan bo’yaydi. Masalan. Quyidagi dastur tasodifiy to’rtburchaklarni bo’yaydi. Uses Graph, CRT; var d, r, e : integer; begin {Grafikni inisializasiya kilish} d : = Detect; InitGraph(d, r, ''); e := GraphResult; if e <> grOk then WriteLn(GraphErrorMsg(e)) else begin {Ekran markazida oyna hosil qilinadi} d := GetMaxX div 4; r := GetMaxY div 4; Rectangle(d,r,3*d,3*r); SetViewPort(d+1,r+1,3*d-1,3*r-1,ClipOn); { tasodifiy ko’pburchaklarni hosil qilish va bo’yash} repeat SetFillStyle(Random(12),Random(succ(GetMaxColor))); Bar(Random(GetMaxX),Random(GetMaxY), Random(GetMaxX),Random(GetMaxY)); until KeyPressed; if ReadKey=#0 then d := ord(ReadKey); CloseGraph ; end end. BarZd procedurasi- parallelepepedning uch o’lchovli tasvirini chizadi va uning oldingi o’qini bo’yaydi. Uning umumiy ko’rinishi quyidagicha:

Procedure BarZd (x1, y2, x2, y2, Depth: integer; top: boolean); Bu yer-da x1,.....,u2 oldingi yoq koordinatalari bo’lib, (x1,u1) yuqori chap va (x2, u2) quyi o’ng burchak koordinatalari hisoblanadi. Depth- uch o’lchovli tasvirning uchunchi o’lchovi(“chuqurligi”); Tor- yuqori yoqning tasvirlash usuli. Agar Tor parametr true qiymatga yega bo’lsa, parallelilipipedning yuqori yoqi chizila-di, aks holda- chizilmaydi. Bu parametrning qiymati sifatida Graph modu-lida aniq-langan quyidagi o’zgarmaslar ishlatiladi: const TopOn = True;

TopOff = False; Masalan. Qo’yidagi Var3d procedurasidan foydalanishning bir nechta ho-

latlarini ko’rsatadi. Uses Graph,CRT;

153

var d, r, e: Integer; begin {Grafikni inisializasiya kilish} d := Detect; InitGraph(d, r, ' ') ; e := GraphResult; if e <> grOk then WriteLn(GraphErrorMsg(e)) else begin {yuqori qirrali ustun} Bar3D (80, 100, 120, 180, 15, TopOn); {yuqori qirrasiz ustun:} Vag3D (150, 150, 190, 180, 15, TopOff); {Ustun turadi:} Bar3D (230, 50, 250, 150, 15, TopOn); Bar3D (220, 150, 260, 180, 15, TopOn); {U etogo stolbika net verxney grani, i poetomu on ne meshayet postavlennomu na nego sverxu:} Bar3D (300, 150, 340, 180, 15, TopOff); SetLineStyle(3,0,1); SetColor(Yellow); SetFillStyle(LtSlashFill,Yellow); Bar3D (300, 50, 340, 150, 15, TopOn); if ReadKey=#0 then d := ord(ReadKey); CloseGraph; end end.

FillPoly procedurasi- bo’yalgan ko’pburchak chizadi. Uning umumiy ko’rinishi: procedure Fillpoli (N:word; vat Cords); N- yopiq ko’pburchak uchla-ri-ning soni; Cords-Pointtype tilidagi o’zgaruvchi bo’lib, uchlarining koordinata-laridan iborat bo’ladi. Uchlarining koordinatalari Integer turidagi qiymat-larining to’rtligi orqali beriladi: birinchisi gorizontal va ikkinchisi vertikal koordinatalarni aniqlaydi. Ular uchun modulda turni quyidagicha foydalanish mumkin: type Pointtype= rekord X,y:integer; end; Chiziqning shakli va rangi SetlineStyle va SetColor proceduralari orqali, bo’yash rangi va turi esa SetFillStyle procedurasi bilan beriladi. Masalan: Quyidagi dasturlarda bo’yalgan ko’pburchaklar hosil qilinadi. Uses Graph, CRT; var d, r, e: Integer; p : array [1..6] of PointType; n, k : Word; begin

154

{Grafikni inisializasiya kilish} d := Detect; InitGraph(d, r, ' ') ; e := GraphResult; if e <> grOk then WriteLn(GraphErrorMsg(e)) else begin {ekran markazida oyna} d := GetMaxX div 4; r := GetMaxY div 4; Rectangle(d,r,3*d,3*r); SetViewPort(d+l,r+l,3*d-l,3*r-l,ClipOn); {tasodifiy bo’yalgan ko’pburchaklarni chop etish} repeat {rang va uzorni tanlash) SetFillStyle(Random(12),Random(succ(GetMaxColor))); SetColor (Random(succ(GetMaxColor))); {tasodifiy koordinatalarni tanlash} n := Random (4) + 3 ; for k := 1 to n do with p[k] do begin x := Random (GetMaxX div 2); u := Random (GetMaxY div 2) end; FillPoly (n, p) {chop etish va bo’yash} until KeyPressed; if ReadKey=#0 then k := ord(ReadKey); CloseGraph end end. FillEllipse procedurasi- bo’yalgan elementni hosil qiladi. Uning umumiy ko’rinishi quyidagicha: Procedure Fillellipse (X,Y,RX,RY:integer); Bu yerda X,U- ellips marka-zi-ning koordinatalari; RX, RX- ellipsning gorizontal va vertikal radiuslari. Sector procedurasi- ellips sektorini chizadi va uni bo’yaydi. Uning umumiy ko’rinishi: Procedure Sector (X,Y: integer; BegA, endA, RX, RY: word); Bu yerda begA, endA- mos ravishda ellips sektorining boshlang’ich va oxirgi bur-chaklari. Boshqa parametrlar FillEllipse procedurasi parametrlari kabi aniqlanadi. Masalan. Quyidagi dastur ekranga bo’yalgan elips va sektorlarni hosil qi-ladi. Dasturdan chiqish uchun ixtiyoriy tugmacha bosiladi. Uses Graph, CRT; var d, r, e : Integer; begin {Grafikni inisializasiya kilish} d := Detect; InitGraph(d, r, ''); e := GraphResult; if e <> grOk then

155

WriteLn(GraphErrorMsg(e)) else begin {ekran markazida oyna hosil qilish} d := GetMaxX div 4; r := GetMaxY div 4; Rectangle(d,r,3*d,3*r); SetViewPort(d+1,r+1,3*d-1,3*r-1,ClipOn); {chiqarish sikli} repeat SetFillStyle(Random(12), Random(succ(GetMaxColor))); SetColor (Random(succ(GetMaxColor))); Sector(Random(GetMaxX div),Random(GetMaxY div 2), Random(360),Random(360),Random(GetMaxX div 5), Random(GetMaxY div 5)); FillEl.lipse (Random (GetMaxX div 2), Random(GetMaxY div 2),Random(GetMaxX div 5), Random(GetMaxY div 5)) until KeyPressed; if ReadKey=#0 then d := ord(ReadKey);

CloseGraph; end end.

PieSlice procedurasi- aylana sektorini chizadi va bo’yaydi. Uning umu-miy ko’rinishi:

procedure Pieslice (x,y: integer; BegA, endA, R: word); Uning Sestor procedurasidan farqi, unda faqatgina bitta R radius

ko’rsatiladi. Proceduradan aylanaviy diagrammalarni yasashda foydalanish ancha qulay hisoblanadi.

Masalan. Quyidagi dastur aylanaviy diagrammani hosil qiladi. Uses Graph, CRT; var d, r, e : Integer; begin { grafik tartibni inisializasiya qilish} d := Detect; InitGraph(d, r, ''); e := GraphResult; if e <> grOk then WriteLn(GraphErrorMsg(e)) else begin {kichik sektorni chiqarish} SetFillStyle(WideDotFill, White); PieSlice(GetMaxX div 2+5,GetMaxY div 2+4,270,360,100); {katta sektorni chiqarish} SetFillStyle (SolidFill, Red); PieSlice (GetMaxX div 2,GetMaxY div 2, 0,270,100).;

156

{yozuvni hosil qilish} OutTextXY (GetMaxX div 2+90,GetMaxY div 2+70, '25%'); OutTextXY(GetMaxX div 2-50,GetMaxY div 2-20, '75%'); {ixtiyoriy klavishani bosishi kutiladi} if ReadKey=#0 then d := ord(ReadKey); CloseGraph; end end.

Grafik holatida matnlarni chiqarish. Quyida beriladigan funksiya va proceduralardan grafik holatida matn li

ma’lumotlarni chiqarish uchun foydalaniladi. Outtext procedurasi- ko’rsatkichning joriy o’rnidan boshlab, matnli satrni

chiqaradi. Uning umumiy ko’rinishi: procedure outtext (txt: String); Bu yerda txt- chiqariladigan satr.

OuttextXY procedurasi- ko’rsatilagn joydan boshlab satr chiqariladi. Un-ing umumiy ko’rinishi:

Procedure OuttextXY (x, y: integer; txt: String); Bu yerda x,u: matn chiqarish boshlanadigan nuqta koordinatalari; txt- chiqa-

riladigan satr. SettextStyle procedurasi- grafik ekranda matn chiqarish shartini o’rnatadi.

Uning umumiy ko’rinishi. Procedure Settextstyle (font, Direct, Seze: word); Bu yerda font- shrift kodi; Direct- yo’nalish kodi, Seze- shrift o’lchovi kodi.

Shrift o’lchovi kodini ko’rsatish uchun quyidagi o’zgarmaslardan foydalaniladi: Const Defaultfont= 0; {8x8 nuqtali shrift} Triplexfont= 1; {utroyenniy shrift Trip. chr} Smallfont= 2; {umen’shenniy Litt. chr} SansSeriffont= 3; {premoy shrift Sans. chr} Gothicfont= 4; {goticheskiy shrift Goth. chr} Matnni chiqarish yo’nalishini berish uchun quyidagi o’zgarmaslar-dan

foydalaniladi: Sonst Horizdir= 0; {chapdan o’ngga} Vertdir= 1; {pastdan yuqoriga} Har bir shriftni o’n martalab o’lchovini o’zgartirish mumkin. Chiqari-

layotgan belgilarning o’lchovi Size parametri bilan kodlanadi. Kod 1 dan 10 gacha bo’lgan qiymatlarni qabul qilishi mumkin.

Masalan. Quyidagi dastur turli shriftlarni namoyish qiladi. Uses Graph, CRT; const FontNames: array [1..10] of String[4] = ( 'TRIP' , 'LITT'' SANS ' , ' GOTH ' , 'SCRI ' , ' SIMP ' ,'TSCR ' , ' LOOM ' , ' EURO',' BOLD ' ); Tabl = 50;

157

Tab2 = 150; Tab3 =220; var d, r, Err,{grafikni inisializasii qilish o’zgaruvchilari} Y,dY,{chiqarish ordinatasi va uning orttirmasi} Size,{belgining o’lchovi} MaxFont,{shriftning maksimal o’lchovi} k: Integer;{shrift nomeri} NT, SizeT, SynibT: String;{chiqarish satri} c: Char; {-------------------} Procedure OutTextWithTab ( S1, S2, S3, S4: String); { Tab1..TabZ larni hisobga olgan holda S1,S2,S3,S4 satrlarni chiqarish} begin MoveTo( (Tab1-TextWidth(Sl) ) div2,Y); OutText (S1) ; MoveTo(Tabl+(Tab2-Tabl-TextWidth(S2)) div2,Y); OutText (S2) ; MoveTo(Tab2+(Tab3-Tab2-TextWidth(S3)) div 2,Y); OutText(S3); if S4='Symbols' then { Symbols kolonka sarlavhasi} MoveTo((Tab3+GetMaxX-TextWidth(S4)) div 2,Y) else {boshqa satrlar} MoveTo(Tab3+3,Y); OutText(S4) end; {------------} begin {Grafikni inisializasiya kilish} InitGraph(d,r, ' '); Err := GraphResult; if ErrogrOk then WriteLn(GraphErrorMsg(Err)) else begin { shriftlar sonini aniqlash} {$IFDEF VER70'} MaxFont := 10; . {$ELSE} MaxFont := 4; {$ENDIF} SetTextStyle(l,0,4); Y := 0; OutTextWi thTab('N','Name',Size','Symbols'); {chiziq sarlavhasi Yning balandligi aniklanadi}

158

Y := 4*TextHeight('Z') div3; Line(0,Y,GetMaxX,Y) ; {Opredelyayem nachalo Y tablisы i vыsotu dY kajdoy stroki} Y := 3*TextHeight('Z') div 2; dY := (GetMaxY-Y) div (MaxFont); {belgilar satrini tayyorlash} SymbT := ''; For s := 'a' to 'z' do SymbT := SymbT+c; {satrlar jadvalini chikarish} for k := 1 to MaxFont do begin Size := 0; {dY ga teng bo’lguncha satr balandligini o’zgartirish} repeat inc(Size); SetTextStyle(k,0,Size+1); until (TextHeight('Z')>=dY) or (Size=10) or (Textwidth(FontNames[k])>(Tab2-Tab1)); {Gotovim nomer NT i razmer SizeT shrifta} Str(k,NT); Str(Size,SizeT); {satr jadvalini chiqarish} SetTextStyle(k,HorizDir,Size); OutTextWithTab(NT,FontNames[k],SizeT,SymbT); inc(Y,dY) end; {ramka chizig’i chiziladi} Rectangle(0,0,GetMaxX,GetMaxY); Line(Tab1,0,Tabl,GetMaxY); Line(Tab2,0,Tab2,GetMaxY); Line(Tab3,0,TaZ,GetMaxY); {ixtiyoriy tugmachani bosish} ReadLn; CloseGraph; end end.

Settextjustife procedurasi- ko’rsatkichning joriy holatiga nisbatan chiqari-layotgan matnlar tekislanadi. Uning umumiy ko’rinishi:

Prosedure Settextjustife (Horiz, Vert: word); Bu yerda Horiz- gorizontal tekislash; Vert- vertikal tekislash. Tekislash

matn qanday joylashishini aniqlaydi, ya’ni ko’rsatilgan joydan chapga yoki o’ngga, yuqoriga, quyiga yoki markaz bo’yicha. Bu yerda quyidagi o’zgar-maslar ishlatiladi:

Const

159

Lefttext= 0; {ko’rsatkich matndan chapga} Contertext= 1; {Silletrik chap va o’ngga, yuqori va pastga} Righttext= 2; {Ko’rsatkich matndan o’ngga} Bottomtext= 3; {Ko’rsatkich matndan pastga} Toptext= 2; {Ko’rsatkich matndan yuqoriga} Masalan: Quyidagi dastur grafik ekran markaziga nisbatan turli tekislash

usullarini namoyish qiladi. Textwidth funksiyasi- chiqarilayotgan matnli satrning uzunligini aniqlaydi.

Uning umumiy ko’rinishi quyidagicha: Function textwidth (txjt: String): word; Text Height funksiyasi- shrift balandligini aniqlaydi. Uning umumiy

ko’rinishi: Function TextHeight (txt: String): word;

Sinov savollari. 1. Grafik holati nima? Unga qanday o’tiladi? 2. Grafik holatida ekranning holati qanday bo’ladi? 3. Grafik holatdan qanday chiqiladi? 4. GRAPH modulning asosiy funksiya proceduralari qanday? 5. Figuralarni hosil qilish procedura va funksiyalarining sanang? 6. Grafik holatda matnlar bilan ishlash jarayonini ta’riflang? 7. Funksuyalar grafigi qanday hosil qilinadi? 8. Ob’ektlar qanday harakatlantiriladi?

Uyga vazifa : Turbo-Paskal tizimida grafik holatida ishlash qoidalarini mukammal o'rganing, tasvirlarni va grafiklarni hosil qiling,a ularni amaloyotga tatbiq eting.




"Qomus", 1992 y. 5. Volvachev A.K., Krisevich V. S. Programmirovanie na yazika Paskal dlya per-





2005 yil. SamDU.

160

11. Aminov I.B., Eshtemirov S., Nomozov F. Informatika va informatsion texno-logiyalar fanidan laboratoriya ishlari. Uslubiy qo’llanma. Samarqand, SamDU, 2008 yil.

161

“Informatika va dasturlash” fanidan

Ma’ruza matn ishlanmasi

60 soat

30 ta ma’ruza

162

“Informatika va dasturlash” fanidan

Amaliy mashg’ulot ishlanmasi

74 soat

37 ta mashg’ulot

163

1 – amaliy mashg’ulot Mavzu: Sanoq sistemalari va unda amallar bajarish, bir sanoq sistemasidan boshqasiga o‘tish.

Reja: 1. Sanoq sistemalari va unda amallar bajarish. 2. Bir sanoq sistemasidan boshqasiga o‘tish. 3. Mustaqil topshiriqlar bajarish. Mashg’ulotning maqsadi: 1. Sanoq sistemalari va unda amallar bajarishni o’rganish. 2. Bir sanoq sistemasidan boshqa sanoq sistemasiga o’tish ko’nikmalarini shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut. Darsning borishi

Sanoq sistemalari Sanoq sistemalari deganda sonlarni yozish va tanlash qoidalarining majmuasi tushuniladi. Sanoq sistemalari ikki turga bo’linadi: pozitsion va pozitsion bo’lmagan. Sanoq sistemasida raqamlar soni uning asosi deb yuritiladi. Har qanday son raqamlar ketma-ketligi ko’rinishida yoziladi: o’nlik sanoq sistemasida 198510, 137,8510 ikkilik sanoq sistemasida 10012, 11001,012 sakkizlik sanoq sistemasida 65348, 234, 058 Bu yerda sonlarning indeksi uning asosini bildiradi. Sonlarni yozishda har bir raqamning qiymati uning turgan o’rniga bog’liq bo’ladi. Sonda raqam uchun joy razryad, sondagi raqamlar soni esa sonning razryadi deb ataladi.Komputerda sonlar ikkilik, sakkizlik, o’n oltilik sanoq sistemalarida ham ifodalanishi mumkin. Ikkilik sanoq sistemasi. Ikkilik sistema ham o’nlik sistema kabi pozitsion sistema bo’lib, unda sonlar faqat ikkita 1 va 0 yordami bilan ifodalanadi. Misol. 1111102 va 1012 sonlarning yig’indisini toping. Bu sonlarni bir ustunga yozib, umumiy qoida bo’yicha qo’shamiz. 1111102 + 1012 10000112

164

Misol. 1011,1012 va 101,012 sonlarining ayirmasini toping. 1011,1012 - 101,012 110,0112 Misol. 10102 va 112 sonlarning ko’paytmasini toping. 10102 x 112 1010 1010 111102 Ikkilik sanoq sonlari ustida bo’lish amalini bajarishda ko’paytirish va ayirish amallaridan foydalaniladi. Sakkizlik sanoq sistemasining asosi 8 ga teng bo’lib, undagi sonlar 0,1,2,3,4,5,6,7 raqamlari orqali ifoda qilinadi. Qo’shish, ayirish, ko’paytirish va bo’lish amallari 8 lik sanoq sistemasi qoidalari asosida bajariladi. Masalan. 1) 7328 2) 7328 +3248 _

-3248 12568 4068 O’n oltilik sanoq sistemasining asosi 16 ga teng bo’lib, undagi sonlar 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 8, 9, A, B, C, D, E, F raqamlari orqali ifodalanadi. Bunda A- o’nni, B - o’n birni, C- o’n ikkini, D- o’n uchni, E- o’n to’rtni, F- o’n beshni bildiradi. Sonlarni bir sanoq sistemasidan ikkinchi sanoq sistemasiga o’tkazish qoidalari mavjud:

2 – amaliy mashg’ulot Mavzu: Sonlarni bir sanoq sistemasidan boshqasiga o‘tkazish.

Reja: 1. Sanoq sistemalari va unda amallar bajarish. 2. Bir sanoq sistemasidan boshqasiga o‘tish. 3. Mustaqil topshiriqlar bajarish. Mashg’ulotning maqsadi: 1. Sanoq sistemalari va unda amallar bajarishni o’rganish. 2. Bir sanoq sistemasidan boshqa sanoq sistemasiga o’tish ko’nikmalarini shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut.

165

6. Uyga vazifa – 3 minut. Sonlarni bir sanoq sistemasidan boshqasiga o’tkazish

1. Ixtiyoriy sanoq sistemasidagi o’nlik sanoq sistemasiga o’tkazish. Bun-ing uchun son berilgan sanoq sistemasi asosining darajalari bo’yicha yoyiladi va yoyilma hisoblanadi: Masalan: a) 200110=2105+0104+0103+1102+1101+0100 b) 389710=3105+8104+9103+7102+1101+0100 Xuddi shunday ixtiyoriy sanoq sistemasidagi sonlarni o’nlik sanoq sistema-sida ifodalash mumkin. Masalan, a)1001112=125+024+023+122+121+120=32+0+0+4+2+1=3910 b)11011,0112=124+123+022+121+120+02-1+12-2+12-3=

=16+8+2+1+0,25+ 0,125=27,37510 s) 35128=383+582+181+280=186610 d) 213,18=282+181+380+18-1=139,12510 e) ABS16=10162+11161+12160=2560+176+12=274810 2. O’nlik sistemadagi sonni R asosli sistemaga o’tkazish. a) Butun sonni o’tkazish uchun berilgan son o’tkazilishi kerak bo’lgan sistema asosi R ga qoldiqli bo’linadi. Bo’linma nolga teng bo’lmasa, u yana asosga qoldiqli bo’linadi va h.k. jarayon bo’linma nolga teng bo’lganda tugatiladi va hosil bo’lgan qoldiqlarning teskari tartibi sonning R- lik sistemadagi ifodasini beradi. Masalan. 1. 43710 sonini ikkilik sistemada yozing:

Son Bo’luvchi Qoldiq 437 218 109 54 27 13 6 3 1

2 2 2 2 2 2 2 2 2

1 0 1 0 1 1 0 1 1

Agar qoldiqlarni teskari tartibda yozib chiqsak, kerakli natija hosil bo’ladi: 43710=1101101012

2. 746510 sonini sakkizlik sistemada ifodalang: Son Bo’luvchi qoldiq 7465 933 116 14 1

8 8 8 8 8

1 5 4 6 0

Natija: 746510=64518 3. 9865310 sonini 16-lik sistemada ifodalang:

Son Bo’luvchi qoldiq

166

98653 6165 385 24 1

16 16 16 16 16

13 5 1 8 0

Natija :9865310=815D16 Misollar: 1. 2510 ni ikkilik sistemaga o’tkazing:

25 2 24

12 2

1 12

6

2

0

6

3

2

0

2

1

1

2510=110012

2) 2510 ni sakkizlik sistemaga o’tkazing:

25 8 24 3 1 2510=318

3)2810 ni o’n oltilik sistemaga o’tkazing: 28 16 16 1 12

2810=1C16

b) O’nli kasrning kasr qismini o’nlik sanoq sistemasidan boshqa sistemasa o’tkazish uchun u asos R ga ko’paytiriladi. Keyin hosil bo’lgan sonning butun qismi ajratiladi va kasr qismi yana RP ga ko’paytiriladi. Bu jarayon ko’paytmaning kasr qismi nolga teng bo’lganda yoki keraklicha raqamlar hosil qilinganda to’xtatiladi va butun qismdagi raqamlar ketma-ketligi kasrning R- sanoq sistemasi-dagi yozuvini beradi. Misollar: a) 0,312510 sonini ikkilik sanoq sistemasiga o’tkazing.

0 3125 0,312510=0,01012 0 1 0 1

6250 250 50 0

167

b )0,1210 sonini ikkilik sanoq sistemasiga o’tkazing. 0 12 0,1210 = 0,000111…….2 0 0 0 1 1 1 1

24 48 96 92 84 68

c) 0,22510 sonini sakkizlik sanoq sistemasiga o’tkazing. 0 225 1 6 3 1 4

800 400 200 600 8

0,22510 =0,16214….8

d) Aralash sonni o’tkazish uchun butun qismi va kasr qismi alohida-alohida o’tkaziladi. Misol: 25,312510 ikkilik sanoq sistemasiga o’tkazing. 2510 =110012 0,312510=0,01012 25,312510=11001,01012 e) Sonni R-lik sanoq sistemasidan –G- sanoq sistemasiga o’tkazish uchun avval R-lik son 10-likka, keyin 10-likdan G-likka o’tkaziladi. Misol: 110012=2510=318 348=2810=1C16

1 - amaliy mashg’ulot mustaqil topshiriqlari

1 - topshiriq 1) 10001012X10 2) 12410X2 3) FF116X10

4) 22483468 hisoblang. 2 - topshiriq

1)1101010112X10 2) 15310X2 3) A25416X10 4) 15382248 hisoblang.

3 - topshiriq 1)1101110102X10 2) 53710X2 3) 3ABC16X10


1)1111110112X10 2) 673410X2 3) 890116X10 4) 3456864438 hisoblang.

5 - topshiriq 1)1101011102X10 2) 789410X2 3) A2B16X10


1)110110112X10 2) 487310X2 3) 1ABE16X8 4) 653483548 hisoblang.

168

7 - topshiriq 1)1101111112X10 2) 378410X2 3) ABF216X10

4) 457685458 hisoblang.

8 - topshiriq 1)11011011012X10 2) 351810X2 3) AB4116X8


1)1011011012X10 2) 134510X2 3) A9516X8 4) 11011121011112 hisoblang.

10 - topshiriq 1)1110111012X10 2) 543210X2 3) 345678X16


1)110101112X10 2) 954210X2 3) 45378X16 4) 1110111211012 hisoblang.

12 - topshiriq 1)111100102X10 2) 23238X2 3) 2BC16X8


1)1000011012X10 2) 776210X2 3) 3458X16 4) 32748101112 hisoblang.

14 - topshiriq 1)1111011112X10 2) 892710X8 3) 54328X16


1)101101112X8 2) 456710X2 3) AB2F16X10 4) 3234182148 hisoblang.

16 - topshiriq 1)101001102X8 2) 765428X2 3) 567410X16


1)1101010112X8 2) 2457810X16 3) 101011012X10 4) 307687648 hisoblang.

18 - topshiriq 1)1001101012X10 2) 8976510X2 3) 37458X16 4) 123483268 hisoblang.

19 - topshiriq 1)1010101012X8 2) 9898310X16 3) 57328X10


1)1101100112X10 2) 3789110X8 3) 73568X16 4) 4210387318 hisoblang.

169

Sinov savollari: 1. Sanoq sistemasi nima? 2. Qanday sanoq sistemalarini bilasiz? 3. Bir sanoq sistemasidan bashqa sanoq sistemasiga o’tish qoidalari qanday? 4. Ikkilik sanoq sistemasida arifmetik amallarni bajarilish tartibini ayting? 5. Komputerlarda ma’lumotlarda qanday tasvirlanadi?

Adabiyotlar: [1], [3], [13]. 3-mashg’ulot

Mavzu: Kompyuter qurilmalari va klaviatura Mashg’ulot maqsadi: Zamonaviy kompyuterlarning tarkibiy qismlari va asosiy qurilmalari to’’g’risida bilim va malakalarni shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut. Kompyuter qurilmalari Zamonaviy kompyuterlarning tarkibiy qismlari quyidagicha: Sistemali blok (System block) - shaxsiy kompyuterning asosiy qurilmasi bo’’lib, unda tashqi qurilmalarni boshqarish sxemasi, yumshoq va qattiq disk yurituvchi va tok manbai bloki joylashgan. Klaviatura (Keyboard) - foydalanuvchi tomonidan kompyuterga axborotlarni kiritish uchun mo’’ljallangan qurilma. Sichqoncha (mouse) – displey ekranida kursorni qo’’l yordamida boshqarish uchun qo’’shimcha qurilma. Shu bilan birga menyu ro’’yxatida kerakli elementni tanlash uchun ham ishlatiladi. Skaner (Scanner) – tasvirlarni to’’g’ridan to’’g’ri nusxalash orqali kompyuterga kiritish uchun ishlatiladi. Klaviatura 1. Klaviatura kompyuterga turli belgi, raqam va harflarni kiritish uchun ishlatiladi. Klaviatura standart ko’’rinishda 101 ta tugmacha (klavisha)dan iborat bo’’ladi. 2. Har bir tugmachada quyi va yuqori registrlarda 2 ta belgi va raqam yoki harf joylashgan bo’’ladi.

Sistemali blok

Printer Skaner Sichqoncha Klaviatura Monitor

170

3. Yuqori registrda joylashgan belgilarni kiritish uchun Shift tugmachasidan foydalaniladi. 4. Bosh harflarini kiritishda ham Shift tugmachasi ishlatiladi. Masalan, «d» harfini kiritish uchun D belgili tugmacha bosiladi, «D» harfini kiritish uchun esa, avval Shift tugmachasini bosib, uni qo’’yib yubormasdan D belgili tugmacha bosiladi. 5. Caps Lock tugmachasi bosh harflarni kiritish va uni bekor qilish tartibiga o’’tkazish uchun ishlatiladi. Caps Lock tugmachasi qo’’yilgan holda, klaviaturaning yuqori o’’ng tomonida Caps Lock indikatori yonib turadi. Bu holda faqat bosh harflardan iborat bo’’lgan matnlarni terishda qulayliklar hosil bo’’ladi. Caps Lock tugmachasi yana bir bor bosilsa, bosh harflarni kiritish tartibi bekor qilinadi, ya’ni, yuqori o’’ng tomondagi Caps Lock indikatori o’’chadi. 6. Harfli, belgili va raqamli tugmachalardan tashqari klaviaturada maxsus tugmachalar mavjud: - Enter tugmachasi satrning oxirini kiritish uchun ishlatiladi; - Del (Delete- o’’chirish) tugmachasi kursopdan o’’ng tomonda turgan belgilarni o’’chirish uchun ishlatidi; - Ins (Insert-o’’rnatish) tugmachasi belgilar orasiga belgilar kiritish yoki oldin kiritilgan belgilarni almashtirish uchun ishlatiladi; - Bakspace (Enter tugmachasi yuqoridagi o’’ng tomon yo’’naltiruvchi strelka ←) tugmachasi kursorning chap tomonida turgan belgini o’’chiradi; - Nome, End, PgUp, PgDn kursorni boshqarish tugmachalari *** tugmachalarning bosilishi kursorni mos yo’’nalishga joylashtiradi; - Num Lock – (raqamlar blokirovkasi) tugmachasi yordamida klaviaturaga o’’tish va uni bekor qilish uchun ishlatiladi; - Esc (Escape -qochish) tugmachasi berilgan ko’’rsatmalarni bekor qilish uchun ishlatiladi; - F1…F12 tugmachalar maxsus amallarni bajarish uchun ishlatiladi; - Ctrl va Alt maxsus tugmachalar. Ular ham Shift tugmachasi kabi boshqa tugmachalar vazifasini o’’zgartirishi mumkin. Ctrl va Alt tugmachalari boshqa tugmachalar bilan birgalikda qo’’llaniladi. 8. Klaviaturada muhim amallarni bajarish uchun tugmachalar majmuasi ishlari: - Shift+PrtS – ekrandagi ma’lumotlarni printerda chop qilish; - Ctrl+Alt+Del - operasion sistemani qayta yuklash; - Shift+Alt yoki Shit+Strl – ruscha yoki lotincha shriftga o’’tishni amalga oshiradi.

Nazorat uchun savollar 1) Kompyuter tarkibiga qaysi qurilmalar kiradi? 2) Xotira qurilmasi va uning turlari. 3) Klaviatura va uning tarkibiy elementlari. 4) Kopyuterda qanday disklar ishlatiladi? 5) Qattiq diskning hajmi qanda? 6) Tezkor xotira hajmi qanday? 7) Kompyuter ishga tushirilayotganda, uning qurilmalarini testlash qanday tartibda o’’tkaziladi?

171

Mustaqil topshiriqlar a) 1 dan 50 gacha bo’’lgan raqamlarni tering; b) Lotin alifbosi kichik harflarini tering; v) Lotin alifbosi bosh harflarini tering; g) Rus alifbosi bosh va kichik harflarini tering; d) Matematika, Informatika, Fakultet, Universitet, talaba so’’zlarini tering; ye) 3025+4525=7550, x+y=0, 4:2=2 ifodalarini tering; z) 2$, sen!, kim? so’’zlarini tering.

4-amaliy mashg’uloti Amaliy mashg’uloti mavzusi: Windows oynalari, papkalar va fayllar bilan ishlash. Amaliy mashg’ulotidan kutilayotgan natijalar: Tinglovchilar Windows oynalarini boshqarishni, papka ochish va fayllardan nusxa ko’chirishni bajarishni o’rganib oladilar. Amaliy mashg’ulotini bajarganlarida tinglovchilar quyidagilarga ega bo’ladilar: Bilim: Windows oyna elementlari, asboblar panelidagi tugmachalar vazifasi haqida tushunchaga ega bo’ladilar. Ko’nikma: Dasturlarni ochish va yopish, papka ochish va fayllardan nusxa ko’chirish amallarini bajara oladilar. Malaka: Ish faoliyatlarida o’zlarining elektron hujjatlarini alohida papkaga joylashtira oladilar. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut.

1-topshiriq 1. Sichqoncha kursorini “Moi dokumentы” papkasi ustiga olib kelib chap tugmasini ikki marta bosing. 2. Agar oyna ekranga to’liq bo’lib ochilsa, uni sarlavha qatorining o’ng tomonida joylashgan tugmasini bosib oynani kichraytiring. 3. “Moy kompyuter”, “Korzina”, “Setevoye okrujeniye” papkalarini ham shu tarzda oching. 4. Oynalarning o’lchamlarini yanada kichraytirish uchun sichqoncha kursorini oynaning chegarasiga olib boring. Sichqoncha kursorining ko’rinishi ↔ ikki tomonlama strelka holatiga kelganda sichqonchaning chap tugmasini bosib turgan holda chap yoki o’ng tomonga harakatlantiring. Kerakli o’lchamni olganingizdan keyin sichqoncha tugmasini qo’yib yuboring. 5. Barcha oynalarning o’lchamini xuddi shu tarzda to’g’rilab oling.

172

6. Oynalarni joydan-joyga ko’chirish uchun sichqoncha kursorini oynaning sarlavha qatoriga olib borib chap tugmasini bosib turgan holda kerakli joyga olib keling va sichqoncha tugmasini qo’yib yuboring. 7. Barcha oynalarni xuddi shu tarzda ekraning to’rt burchagiga joylashtiring. 8. “Moi dokumentы” oynasidan tashqari barcha oynalarni yoping . 9. Sichqoncha kursorini “Moi dokumentы” papkasining menyusida “Fayl” so’zi ustiga olib keling va chap tugmasini bosing. 10. Ochilgan menyudan “Sozdat” bandiga sichqoncha kursorini olib borib chap tugmasini bosing. 11. Keyingi menyudan “Papku” bandini tanlang va chap tugmani bosing. 12. Ekranga “Novaya papka” nomli yangi papka chiqadi. Novaya papka yozuvi ko’k rangga bo’yalgan bo’ladi. Demak sichqoncha kursori shu so’z ustida turibdi degani. 13. Klaviatura yordamida o’z ismingizni tering va Enter tugmasini bosing. 14. S ichqoncha kursorini kerakli fayl ustiga olib kelib chap tugmasini bir marta bosing. Fayl belgilanadi. 15. Klaviaturadan Shift ( ) tugmasini bosib turgan holda sichqoncha tugmasini belgilangan fayldan keyingi beshinchi fayl ustida bir marta bosing. Beshta fayl belgilanadi. 16. Menyuning Pravka bandida sichqonchaning chap tugmasini bir marta bosing. 17. Ochilgan menyudan Kopirovat bandida sichqonchaning chap tugmasini bosing. (Keyinchalik “sichqoncha chap tugmasini bosing” so’zlari o’rniga “tanlang” deb yuritamiz) 18. O’zingiz yaratgan yangi papkani oching.

2-topshiriq 1. C:\ Fan papkasini, uning ichida Informatika va Algoritm papkalarini yarating; 2. Informatika va Algoritm papkalarini Moi dokumentы ga nusxalang; 3. Informatika va Algoritim papkalarini ajrating va ularni Korzinaga jo’nating. O’chirilgan papkalarni tiklang; 4. Moy kompyuter dasturi menyusini aniqlang; 5. Provodnik dasturini oching va menyusini aniqlang;

3-topshiriq. 1. S:\ diskda Til papkasini yarating. Moi dokumentы ichida O’zbek papkasini va uning ichida Kitob papkasini yarating. Siljitish orqali yesa O’zbek papkasini Til papkasiga ko’chiring; 2. Til papkasini Korzina ga jo’nating va yana tiklang. So’ng, yana Korzina ga jo’nating; 3. Provodnik dasturi orqali 1- topshiriqni bajaring.

4-topshiriq 1. Oyna o’lchovlarini o’zgartirish, Ishchi stolda obyektlar guruhini ajratish jarayonini yozing. 2. Talabai nomi bilan papka yarating, uning ichida Tasvir va Muloqot papkalarini yarating.

173

3. (A:) yoki (D:) diskda Amaliyot papkasini yarating va unga Tasvir va Muloqot papkalarini ko’chiring. Ajratishning usullaridan foydalanib, ko’chirilgan papkalarni ajrating. Almashish buferini qo’llab, Tasvir va Muloqot papkalarini Moi dokumentы papkasiga joylashtiring va teskarisini ham amalga oshiring. Almashish buferi bilan ishlash uchun kontekst menyusidan va klavishlar majmuasidan foydalaning. 4. Tasvir va Muloqot papkalarini ajrating va ularni Korzina ga jo’nating. O’chirilgan papkalarni tiklang. Tiklangan papkalarni Korzina ga joylashtirmasdan turib, yana o’chiring. 5. Provodnikning o’ng panelida belgilar ko’rinishini o’zgartiring: Krupnыye, Melkiye, Jadval, Spisok. Belgilarni nomi, o’lchovi, turi, yaratilish kuni va vaqti bo’yicha saralang.

5-topshiriq 1. (D:) diskda Amaliyot papkasini yarating . Moi dokumentы papkasida Xisob papkasini va uning ichida Jadval papkasini yarating, siljitish orqali yesa Xisob papkasini Amaliyot papkasiga ko’chiring. 2. Amaliyot papkasini Korzina ga jo’nating. Provodnik dasturining ikkinchi oynasini oching va ikkala oynaning ham faqat o’ng panelidan foydalanib birinchi,ikkinchi topshiriqlarni bajaring. 3. Windows ning izlash sistemasidan foydalanib, vc.yexe va for.yexe fayllarini toping.Topilgan fayllara yo’lini hisobotga yozing. Hajmi 20 kb dan ko’p, keyingi kunlarda ochib ko’rilgan (D:) diskdagi barcha fayllarni toping. Hisobotga har bir kategoriyaga tegishli bo’lgan birinchi 5 ta faylni yozing. 4. (D:) diskda vaqtincha papka yarating va unga rasm, matn va bajariluvchi fayllardan iborat bo’lgan fayllarni nusxalang

5-amaliy mashg’ulot Amaliy mashg’uloti mavzusi: Windows ctandart dasturlari bilan ishlash Amaliy mashg’ulotidan kutilayotgan natijalar: Tinglovchilar Windows ning standart dasturlarini boshqarishni, papka ochish va fayllardan nusxa ko’chirishni bajarishni o’rganib oladilar. Amaliy mashg’ulotini bajarganlarida tinglovchilar quyidagilarga ega bo’ladilar: Bilim: Windows standart dasturlari elementlari, asboblar panelidagi tugmachalar vazifasi haqida tushunchaga ega bo’ladilar. Ko’nikma: Dasturlarni ochish va yopish, papka ochish va fayllardan nusxa ko’chirish amallarini bajara oladilar. Malaka: Ish faoliyatlarida o’zlarining elektron hujjatlarini alohida papkaga joylashtira oladilar. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut

174

3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut.

1-topshiriq. 1) Bloknot muharririda o’z tarjimai holingizni tering. Hujjatni saqlang; 2) O’z oila a’zolaringizni ismi va familiyasini tering. Hujjatni saqlang; 3) Guruhingizdagi talabalarning ismi, familiyasi, tug’ilgan vaqti va joyini tering. Hujjatni saqlang. 3) Xamkasblaringizni manzili va telefon rakamlarini tening va Manzil nomi bilan saklang.

2-topshiriq. 1. Uy rasmlarini chizing va uni turli ranglarga bo’yang; 2. Chizgan rasmingizga «Bu mening uyim» so’zini yozing; 3. Rasmni rasm1 nomi bilan saqlang; 4. Ekranni tozalang va kompyuter rasmini chizing; 5. Kompyuter yekraniga «salom, talaba» so’zini yozing va uni rasm2 nomi bilan saqlang; 6. Kompyuter rasmini «o’chirg’ich» bilan o’chiring 7. Painr grafik muharririda y = x+1 funksiya qiymatini hisoblash algoritmini chizing.

3-topshiriq.

1)Word Pad matn muharririda o’z tarjimai holingizni tering; 2) Ism, familiya va otangizning ismini, tug’ilgan kuningiz va yilini qalin shriftga o’zgartiring. 3) Manzilingiz yozilgan satr shrifti o’lchamini o’zgartiring. 4) Terilgan matnni men.txt nomi bilan saqlang.

бошлаш

х

y=x+1

y

тамом

175

6- amaliy mashg’ulot Amaliy mashg’uloti mavzusi: Disklar bilan ishlash

Amaliy mashg’ulotidan kutilayotgan natijalar: Tinglovchilar fayllarni diskka ko’chirish yo’llarini o’rganib oladilar.

Amaliy mashg’ulotini bajarganlarida tinglovchilar quyidagilarga ega bo’ladilar:

Bilim: Disklar haqida tushunchaga ega bo’ladilar.

Ko’nikma: Fayllarni diskka ko’chirish amalini bajara oladilar.

Malaka: Elektron xujjat almashinishida disklardan foydalana oladilar.

Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish.

Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi.

Dars mazmuni:

Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut.

1-topshiriq 1. “Moy kompyuter” papkasini sichqonchaning chap tugmasini ikki marta

bosish yo’li bilan oching. Tarkibini ko’ring. 2. Oynaning sarlavxa qatorining o’ng tomonidagi tugmasini bosib oynani

yoping. 3. “Moy kompyuter” papkasi ustida sichqonchaning o’ng tugmasini bosing. 4. Ochilgan menyudan “Provodnik” bandini tanlang. Bunda ham disklarni

ko’rish mumkin. 5. Yumshoq diskni (yoki fleshkani) prosessorga joylashtiring 6. Ishchi stolidagi «Moi dokumentы» papkasini sichqonchaning chap

tugmasini ikki marta bosish yo’li bilan oching. 7. Kerakli faylni sichqonchaning chap tugmasini bir marta bosish yo’li bilan

belgilang. 8. Sichqonchaning o’ng tugmasini bir marta bosing va ochilgan menyudan

«Otpravit» bandini tanlang va yana ochilgan menyudan «disk 3,5(A)» bandini tanlab, sichqonchaning chap tugmasini bosing.

9. «Moi dokumentы» papkasini yoping.

176

2-topshiriq 1. “Moy kompyuter” papkasini oching. 2. Sichqoncha kursorini “Disk 3,5(A)” diski ustiga olib kelib chap tugmasini

ikki marta bosing va faylning yozilganiga iqror bo’ling. 3. “Disk 3,5(A)” oynasini yoping. 4. Diskni prosessordan chiqaring.

7- amaliy mashg’ulot Amaliy mashg’uloti mavzusi: Fayllarni arxivlash

Amaliy mashg’ulotidan kutilayotgan natijalar: Tinglovchilar fayllarni arxivlash yo’llarini o’rganib oladilar.

Amaliy mashg’ulotini bajarganlarida tinglovchilar quyidagilarga ega bo’ladilar:

Bilim: fayllarni arxivlash haqida tushunchaga ega bo’ladilar.

Ko’nikma: fayllarni arxivlash amalini bajara oladilar.

Malaka: fayllarni arxivlash dasturlaridan foydalana oladilar.

Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish.

Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi.

Dars mazmuni:

Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut.

1–topshiriq

1. C diskda R harfidan boshlanuvchi barcha fayllarni PKZIP dasturida arxivlash texnologiyasini yozing.

2. a.zip va b.arj fayllarini arxivdan TT katalogiga qayta tiklash texnologiyasini yozing.

3. a1.doc va b1.doc fayllarini «Maksimalnыy» rejimida WinRar dasturida arxivlang.

4. C diskdagi barcha .arj kengaytmali arxivli fayllarni qayta tiklang.

2–topshiriq

177

1. D diskda a harfidan boshlanuvchi .doc kengaytmali faylarni ARJ dasturida arxivlang.

2. TT katalogidagi a.zip faylini TEYT katalogiga qayta tiklash texnologiyasini yozing.

3. WinRar dasturining «Razmer slovarya» darchasi nima vazifani bajaradi.

4. D diskdagi barcha .rar kengaytmali arxiv fayllarni qayta tiklang.

3–topshiriq

1. D diskdagi barcha fayllarni PKZIP dasturida ALFA katalogiga arxivlang.

2. S joriy diskdagi barcha .arj kengaytmali fayllarni yoyish texnologiyasini yozing.

3. WinRar dasturida fayllar kanday himoya kilinadi.

4. C diskdagi barcha .zip kengaytmali arxiv fayllarni qayta tiklang. Nazorat uchun savollar

1) Paint grafik muharririni oynasining umumiy tuzilishi qanday?

2) Paintda rasm o’’lchami qanday o’’zgartiriladi?

3) Gorizontal menyuning tarkibiy qismlari.

4) To’’g’ri chiziq qanday chiziladi?

5) Soha qanday bo’’ladi?

6) Tasvir bo’’lagi qanday nusxalanadi va ko’’chiriladi?

7) Rasmga yozuv qanday qo’’yish mumkin?

8) Tasvirlarni o’’chirish va saqlash qanday amalga oshiriladi? Mustaqil topshiriqlar

1) Uy rasmlarini chizing va uni turli ranglarga bo’’yang;

2) Chizgan rasmingizga «Bu mening uyim» so’’zini yozing;

3) Rasmni rasm1 nomi bilan saqlang;

4) Ekranni tozalang va kompyuter rasmini chizing;

5) Kompyuter ekraniga «salom, talaba» so’’zini yozing va uni rasm2 nomi bilan saqlang;

6) Kompyuter rasmini «o’’chirg’ich» bilan o’’chiring.

178

8- амалий машғулот Mavzu: Chiziqli algoritm tuzish

Reja: 1. Chiziqli balgoritmlar tuzish. 2. Mustaqil topshiriqlar bajarish. Mashg’ulotning maqsadi: 1. Chiziqli balgoritmlar tuzishni o’rganish. 2. Chiziqli balgoritmlar tuzish tuzish ko’nikmalarini shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 7. Tashkiliy qism – 2 minut 8. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 9. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 10. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 11. Sinov savollari – 5 minut. 12. Uyga vazifa – 3 minut

Topshiriqlarni bajarilish namunasi

1-vazifa Ifodaning qiymatini hisoblash algoritmi (blok sxema) va dasturini tuzing.

VWRS 2 , bu yerda WRyxW

2;2

a) Masalani yechish algoritmi (blok-sxema).

179

9- амалий машғулот Mavzu: Tarmoqlanuvchi algoritm tuzish

Reja: 1. Tarmoqlanuvchi algoritmlar tuzish. 2. Mustaqil topshiriqlar bajarish. Mashg’ulotning maqsadi: 1. Tarmoqlanuvchi algoritmlar tuzishni o’rganish. 2. Tarmoqlanuvchi algoritmlar tuzish ko’nikmalarini shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut

boshlash

x,y,v

Pi=3.1415

W:=(x+y)2/2

S ni chiqarish

R:=2+W

S:=PiR2+VW

tamom

180

2 –vazifa Ifodaning qiymatini hisoblash algoritmi (blok-sxema) va dasturini tuzing.

20,3sin

2,12

0,32

2

2

хagarx

хagarx

хagarxx

y


Mustaqil topshiriq

Chiziqli va tarmoqlanuvchi algoritm tuzing

1-topshiriq

a)

112/

yxua yx tb arccos2sin , bu yerda 65,12x ; 255,2y ;

205,3u , 88,0t

b)

baagarab

baagarbaK

,2115

,211522

22

2

boshlash

x

Pi=3.1415

y=2x-1

Y ni chiqarish

y=x2+2x+3

y=Sin2x+3

tamom

X<0 x>Pi/2 Yo’q

ha ha Yo’q

181

2-topshiriq a) tvb

yyyxya cossin,1/1

2/222

2

bu yerda 222,0x ,

72,6y , 05,10v , 35,0t b) Tomonlari bilan berilgan uchburchakning teng tomonli bo‘lishini aniqlash algoritmi va dasturini tuzing.

3-topshiriq a) 2lg,

21 32/ vubyxa yxxy , bu yerda

075,33,33,125,98,2,225,3 vuyx b) cbazyxS ,,min,,max

4-topshiriq a) ,; 2/43 4 ylybyxa bu yerda .12,20;55,12;15,37 lyx

b)

hollardaanqoxyxyvayxagaryx

xvayxagaryx

zlg,/

00,2

00,3/32

22

322

5-topshiriq a) 222cos yxa ,

22

23 3lnyx

yxeb

xy

, bu yerda x=1,42, y=2,035

b)

2,2,16

2,log

3

22

2 323

хagarxaхagarex

хagarxx

Zx

x

6-topshiriq a) Tomonlari bilan berilgan uchburchakning perimetri va yuzasini hisoblang. b) a, b, c sonlari berilgan. Ularning manfiylarini 2 marta oshiring, musbatlarini 2 ga bo‘ling, nolga teng bo‘lganlarini o‘zgarishsiz qoldiring.

7-topshiriq

a) 3

)( 33 yxyxa

,

xyexy

yx

blgln

; bu yerda x=1,0645, y=2,1365.

b)

0,7430,1

23 xagarxxxхagarxtgx

в

8-topshiriq

a) ;

11)1(

2xa

uyx

uz

22

2sinyxxu

;

21

x ; a=10,5, y=2,5 .

182

b)

0,93

0,723

23

хagarxxx

хagarxx

9-topshiriq

a) ,sincos,2

aexxb

babatget x

x

bu yerda a=10, v=5, x=2.

b)

3,10sin8,0

3,

3,3,5lnsin

6,5

2

3

хagarxхagartgxex

хagarxx

Z x

10-topshiriq

a) ax

bxxtgl

5,0sin5,4

10

, a

xetba 32

, bu yerda a=10, b=16, x=-2,5.

b)

хbaagarxaxb

xarctgхbaagarxbaxxa

Z,

lncos5

,2log2sin 3

11-topshiriq a) ;1;

22/

322sin/1

3

1z

x

xbyx

yxy

ya

255,0;4,15;625,1 zyx

b) Ixtiyoriy a, b, c sonlar uchburchakning tomonlari bo‘lishi yoki bo‘lmasligini aniqlang.

12-topshiriq a) ;

321;

1

321 yxxyybtgzxy

exayzy

.166,0;869,0;444,2 zyx

b)

3,lg

3,32

3,/1lg

2

2

2

хagarxxxxagarxx

xagarexx

z

bo’lsa,

10- амалий машғулот

Mavzu: Takrorlanuvchi algoritm tuzish

Reja: 1. Takrorlanuvchi algoritm tuzish. 2. Mustaqil topshiriqlar bajarish. Mashg’ulotning maqsadi: 1. Takrorlanuvchi algoritm tuzishni o’rganish. 2. Takrorlanuvchi algoritmlar tuzish ko’nikmalarini shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi.

183

Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut

Topshiriqlarni bajarish namunasi

1 – vazifa a) Ifodaning qiymatini hisoblash algoritmi (blok-sxema) va dasturini tuzing.

5

1

6

1

22 )1(n k

knS

1) Masalani yechish algoritmi (blok-sxema). b) quyidagi ifodaning qiymatini eps aniqlik bilan hisoblash algoritmini va dasturini tuzing.

boshlash

S ni chiqarish

S:=S+P

tamom

K<=6

Yo’q

ha

P:=1; k:=1

k:=k+1

P:=P(k2+1)

n<=5

Yo’q

S:=0; n:=1

n:=n+1

S:=S+n2

ha

184

12

,1

1i i

P bu yerda eps = 0,001.

1) Masalani yechish algoritmi (blok-sxema). c) Ichma-ich joylashdan sikllardan foydalanib ifoda qiymatini hisoblash algoritmi va dasturini tuzing:

15

1

10

1)(

k n

nk xaS

1) Masalani yechish algoritmi (blok-sxema).

boshlash

P ni chiqarish

tamom

ha 1/(i2+1)>=eps

P:=1; i:=1

i:=i+1

P:=P(1/(i2+1))

EPS

boshlash

ha N10

Yo’q

n:=1

n:=n+1

S1:=S1+(ak+xn)

a,x

S1:=0

S ni chiqarish. tamom ha

K15 Yo’q

K:=K+1 S:=S+S1

K:=1

S:=0

185

1 – mustaqil ish topshiriqlari 1-topshiriq

a)

5

1

12

1

32

n iinS ni hisoblang.

b) 1 dan n gacha toq sonlar kvadratlari yig’indisini hisoblang.

c)

5

1

12

1

32 )(n i

inS ni hisoblang

2-topshiriq

a)

4

2

310

122

2

ii akk

aiaiiP ni hisoblang.

b) [a,b] oraliqda m soniga karrali sonlar ko’paytmasini hisoblang

c)

10

1

4

2

3

a i akkS ni hisoblang.

3-topshiriq

a)

8

122

2

i aiaiiP ni hisoblang.

b) 1 dan 35 gacha bo‘lgan toq sonlar kvadratlarining yig‘indisi va juft sonlar kvadratlarining ko‘paytmasini toping.

c)

5

1

8

1

32 )(n i

inS ni hisoblang

4-topshiriq a) Berilgan son raqamlari yig’indisini hisoblash dasturini tuzing.

b)

1

2

лkx

kS ni eps = 0,0001 aniqlik bilan hisoblang.

c)

5

1

10

1

42 )(k j

jkS ni hisoblang

5-topshiriq

a)

12

1

36

1

2

ininS ni hisoblang.

b) 2 dan 50 gacha 4 ga va 3 ga bo‘linadigan sonlarni chop eting.

c)

3

1

5

1

10

1

22 )(n k j

njkS ni hisoblang.

6-topshiriq a) [a,b] oraliqdagi m soniga karrali sonlar yig’indisini hisoblang.

b)

1

2

kkx


c)

4

1

10

1

)!!(k j

jkS ni hisoblang

7-topshiriq

a) !

....!2!1

2

nxxxy

n

ni hisoblang.

b) y=tg(x+c) funksiya qiymatini [a,b] oraliqda h qadam bilan hisoblang.

186

c)

3

1

4

1

5

1

)!!!(n k j

njkS ni hisoblang.

8-topshiriq a) S = m! + n! + k! ni hisoblang. b)

12....

59

341

2

nnS ni hisoblang.

c)

3

1

5

1

34

1

2 )(k in

kiknS ni hisoblang.

9-topshiriq a) [a,b] oraliqdagi n va m larga karrali bo’lgan sonlar yig’indisini hisoblang.

b)

1

2 1n

nnnS ni 001,0E aniqlik bilan hisoblang.

c)

3

1

5

1

34

1

2 )(k in

kibknaS ni hisoblang

10-topshiriq

a)

n

ki kkaiS

1

35

1

2

!1)( ni hisoblang.

b) EKUB(a,b,c) ni topish dasturini tuzing.

c)

4

1

10

1

)!!(k j ba

jkS ni hisoblang.

11-topshiriq a) 0!! nny ni hisoblang. b) EKUK(a,b,c) ni topish dasturini tuzing.

c)

4

1

10

1 )!!()(

k j jkjkaS ni hisoblang

12-topshiriq a) 0sin...2sin1sin mmP ni hisoblang. b) [a,b] oraliqdagi toq sonlar kvadtlarining ko’paytmasini hisoblang.

c)

4

1

10

1

!

!

k

j

k

jS ni hisoblang.


Mavzu: Turbo-Paskal tizimining umuniy tuzilishi, asosiy menyulari va ishlash qoidalari.

Reja: 1. Turbo-Paskal tizimining umuniy tuzilishi. 2. Mustaqil topshiriqlar bajarish. Mashg’ulotning maqsadi: 1. Turbo-Paskal tizimining umuniy tuzilishi o’rganish. 2. Turbo-Paskal tizimining umuniy tuzilishini o’rganish ko’nikmalarini shakllantirish.

187

Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut

Turbo paskal’ tizimining bosh “menyu” si. Turbo Paskal muhiti ishga tushirilgandan keyin kompyuter ekranida uning oynasi paydo bo’ladi. Oyna sarlavxalar satri, bosh menyu va ishchi soxa (matn muxarriri) va buyruqlarsatridan iborat. Sarlavhalar satri matn muharirida yozilgan dastur nomidan iborat bo’ladi. Paskal’ tilida tuzilgan dastur bilan ishlash uchun asosan bosh menyudan foydalaniladi. Bosh menyuga chiqish uchun F10 tugmacha bosiladi. File Edit Seatch Rum Compile Debid Tools Options Winlow Help Bosh “menyu” quyidagi asosiy bo’limlardan iborat: 1. File – fayli amallar ma’nosi bo’lib, fayllar bilan ishlash amallarini bajarishga mo’ljallangan. File bilan ishlash amallari: Open (F3) – mavjud faylni muharrirlash uchun yuklash. Bu bo’lim tanlan-gandan keyin ekranda muloqat oynasi hosil bo’ladi. Oynada yuklash lozim bo’lgan fayl nomi ko’rsatilib, Enter tugmachasi bosiladi. Fayl yuklangandan keyin u mu-harrirlash va uni bajarish uchun tayyor bo’ladi. Save(F2) – faylni saqlash. Bu bo’lim ishga tushirilganda muharrir xotirasidagi fayl diskga yoziladi. Agar muharrirlanayotgan fayl standart Noname.pas nomiga ega bo’lsa, u holda saqlashda fayl nomini o’zgartirish imkoniyati mavjud bo’ladi. Save as – muharrirlanayotgan faylni boshqa nom bilan saqlash. Ushbu buy-ruq amalga oshirilgandan keyin, muharrirlanyotgan faylga boshqa nom beriladi va u kompyuter xotirasiga yangi nom bilan saqlanadi.

188

New – yangi faylni yaratish. Bu buyruq berilgan integrallashgan muhit mu-harriri yangi fayl yaratish tartibiga o’tadi. Yaratilyotgan faylga Noname. pas nom beriladi. Faylni saqlayotgan unga ixtiyori nom berish mumkin bo’ladi. Exit (Alt +x) – dasturlash muxitida ishni tugallash. Bu buyruq beril-gandan keyin integrallashgan muhitda ish tugallaniladi va undan chiqiladi. 2. Edit – fayllarni muharrirlashni yu qo’shimcha amallari “menyu”si bo’lib, matnni muharrirlashning asosiy funksiyalarini bajaradi. Bu amallar quyidagilardan iborat: - matn bo’laklarini nusxalash; - matn bo’laklarini o’rnatish; - matn bo’laklarini o’chirish; - muxarrirlanayotgan faylning boshlang’ich topshiriqini tiklash ; 3. Search – matn bo’laklarini izlash va almashtirish “menyu”si bo’lib, matn qismlarini izlashni, lozim bo’lganda ularni yangisi bilan almash-tirishni amalga oshiradi 4. Run – Paskal’ dasturini bajarish “menyu”si bo’lib, ishchi sohada joy-lashgan dasturni ishga tushiradi. Bundan tashqari ushbu dasturni qadamma- qadam bo’yicha, hamda lozim bo’lganda esa ayrim qismini bajarishni amalga oshiradi. Bu buyruq berilganda dastur ishga tushadi, agar dasturda xatoliklar mavjud bo’lmasa, o’zgaruvchilarga sonli qiymatni berishni talab etuvchi muloqat oyna ho-sil bo’ladi. Qiymatlar tartib bilan berilgandan keyin Yenter tugmachasi bosilib, dastur ishga tushiriladi. Dastur natijasini ko’rish Alt +F5 tugmachalarini bo-sish orqali amalga oshiriladi. 5. Compili – kompilyasiya “menyu”si bo’lib, ishchi sohada joylashgan dastur-ni kompilyasiya qilish uchun ishlatiladi. Bu buyruq berilganda dastur kompilyasiya qilinadi. Agar kompilyasiya vaqtida dasturda xatolik mavjud bo’lsa, u holda bu haqda kerakli xabar kompyuter ekraniga chiqariladi. Xatoliklar tuzatilgandan keyin dastur yana kompilyasiya qilinadi. Shuning uchun dasturda mavjud xatoliklarni aniqlash maqsadida, uni vaqti- vaqti bilan kompilyasiya qilib turish kerak bo’ladi. Kompilyasiya qilingan dastur bajariladi. 6.Debug – dasturni otladka qilish amallari “menyu”si bo’lib, dasturda mavjud xatoliklarni topishni yengillashtiruvchi buyruqlardan iborat. 7. Tools – instrumental vositalar “menyu”si bo’lib, Turbo Paskal’ muhitidan chiqmasdan turib, ayrim dasturlarni bajarishni amalga oshiradi. 8. Options- muhit parametrlarini o’zgartirish “menyu”si bo’lib, Turbo Paskal’ muhitida ishlash jarayonida lozim bo’lgan kompilyator parametr-larini o’rnatish uchun ishlatiladi. 9. Window – oynalarni boshqarish “menyu”si bo’lib, oynalar bilan ishlashning barcha asosiy amallarini bajaradi. Bu amallar: oynalarni ochish, oynani yopish, oynani kerakli joyga joylashtirish va oyna o’lchovini o’zgartirishdan iborat. 10. Help – yordam olish “menyu”si bo’lib, muhitda ishlash bo’yicha kerakli ma’lumotlarni olish uchun ishlatiladi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, bosh “menyu”ga qarashli bo’lim – ostki “menyu” deb yuritiladi. Ostki “menyuga” buyrug’ini tanlash uchun, uning nomi

189

ustiga kursor ko’rsatkichi joylashtirilib, Enter tugmachasi bosiladi. Ostki “menyu” dan chiqish Esc tugmachasini bosish orqali amalga oshirila

12- амалий машғулот Mavzu: Paskal tilida miqdorlar va amallar.

Reja: 1. Paskal tilida miqdorlar va amallar. 2. Mustaqil topshiriqlar bajarish. Mashg’ulotning maqsadi: 1. Paskal tilida miqdorlar va amallarni o’rganish. 2. Paskal tilida miqdorlar va amallarni o’rganish ko’nikmalarini shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut Son. Paskal tilida sonlar o’nlikda tasvirlanadi. Sonlar butun va haqiqiy bo’lishi mumkin. Bunda (+) musbat belgisi tashlab yozilishi xam mumkin. Haqiqiy son qo’zg’aluvchan vergulli va qo’zg’almas vergulli formalarda tasvirlanishi mumkin. Misol: butun sonlar: 5, 05, +73,-72678; haqiqiy sonlar: 0.65, -5Ye-02, 150.0, 1.7Ye2, -5.0Ye2 Bundan tashqari Paskal tilida belgi va satrlardan ham foydalaniladi. Sat-rlar apostrof ichiga olingan belgilar ketma-ketligidan yoki bitta belgidan iborat bo’ladi: 'Hikmat' 'fakultet', 'summa ','q','>'. Arifmetik amallar. Paskal tilida ham sonli ma’lumotlar ustida bir nechta amallarni bajarish mumkin. Quyida Paskal tilida mavjud amallarni keltiramiz.

Paskal tilida arifmetik amallar Amallar Belgilash Operandlar turi Natija turi Ko’paytirish A*B REAL yoki

INTEGER REAL yoki INTEGER

Bo’lish A/B ---- ""----- REAL Qo’shish A+B ---- "" ---- REAL yoki INTEGER Ayirish A-B ---- "" ---- ---- "" ---- Butunga bo’lish

A DIV B INTEGER INTEGER

Bo’linma qoldig’i

A MOD B INTEGER INTEGER

190

Bajarilayotgan amallarda operandlardan hyech bo’lmaganda bittasi xaqi-qiy turga mansub bo’lsa, u holda hosil bo’ladigan natija ham haqiqiy turga tegishli bo’ladi. Bo’linma natijasi har doim haqiqiy son bo’ladi. Paskal tilida darajaga ko’tarish amali yo’q. Shuning uchun sonlarni butun darajaga ko’tarish ularni ko’p marta bir biriga ko’paytirish yo’li bilan amalga oshi-riladi. Haqiqiy darajaga ko’tarish logarifmlash orqali bajariladi: x = e yoki x = 10. Paskal tilida butun sonli berilmalar uchun DIV va MOD amallari mavjud bo’lib, butunga bo’lish va bo’linma qoldig’i amallarini anglatadi. Masalan: 11 DIV 3 = 3 ; 11 MOD 3 = 2. Munosabat va mantiqiy amallar. Paskal tilida ikkita mantiqiy konstanta true(chin) va false(yolg’on) ishlatiladi. Bular miqdorlarni taqqos-lashda va ba’zi shartlarni tekshirishda qo’llaniladi. Ma’lumotlarni taq-qoslash uchun quyidagi mu-nosabat amallaridan foydalaniladi: < (kichik),<= (kichik yoki teng),= (teng),<>(teng emas); > (katta),>= (katta yoki teng). Munosabat amallari sonli ma’lumotlar uchun qo’llanilganida mantiqiy qiymatlar hosil bo’ladi. Masalan: 96 >73 (chin), -8 > -3 (yolg’on), 4=7 (yolg’on), 16 <>22 (chin). Mantiqiy ma’lumotlar uchun quyidagi mantiqiy amallardan foydalanish mumkin: OR- qo’shish (VA); AND- ko’paytirish (YoKI); NOT - inkor (YO’Q). OR va AND mantiqiy amallar ikkita kattalik bilan, NOT amali esa bitta kattalik bilan bajariladi. Mantiqiy qiymatlar ustida amallar natijasi quyidagicha:

A V not A A OR B A AND B true true False true true true false False true false

False true true true false false false true false false

Misol. Agar a = 25 va b = 20 bo’lsa: a) (a>10) or (b<12) (true) b) (a>10) and (b<3) (false) v) (a>10) or (b>12) (true) g) (a>10) and (b>12) (true)

13- амалий машғулот Mavzu: Standart funksiyalar. Reja: 1. Standart funksiyalar. 2. Mustaqil topshiriqlar bajarish. Mashg’ulotning maqsadi: 1. Standart funksiyalarmi o’rganish. 2. Standart funksiyalarmi o’rganish ko’nikmalarini shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut.

191

1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut Standart funksiyalar. Paskal tilida quyidagi standart funksiyalar mavjud.

Paskal tilida standart funksiyalar Funksiya Belgilash Argument turi Natija turi Absolyut qiymat

ABS(X) REAL yoki INTEGER REAL yoki INTEGER

Argtangens ARCTAN(X) ---- ""----- REAL Kosinus COS(X) ---- "" ---- ---- "" ---- Sinus SIN(X) ---- "" ---- ---- "" ---- Natural logarifm

LN(X) ---- "" ---- ---- "" ----

Kvadrat ildiz SQRT(X) ---- "" ---- ---- "" ---- Eksponenta EXP(X) ---- "" ---- ---- "" ---- Kvadratga ko’tarish

SQR(X) ---- "" ---- INTEGER yoki REAL

Yaxlitlash ROUND(X) REAL INTEGER Argument butun qismi

TRUNC(X) REAL INTEGER

Juftlikni tekshirish

ODD(X) INTEGER BOOLEAN

Oldingi qiymat

PRED(X) INTEGER INTEGER

Navbatdagi qiymat

SUCC(X) INTEGER INTEGER

ODD(X) funksiyasining argumenti toq bo’lsa TRUE, aks holda FALSE na-tijani beradi. PRED(I) va SUCC(I) funksiyalar oldingi (I-1) va navbatdagi (I+1) qiymatlarni beradi. Masalan. PRED(7)=6 ; SUCC(23)=24 Ifoda. Paskal tilida ifodalar o’zgarmaslardan, o’zgaruvchilardan, funksiyalardan, amallar ishorasidan va qavslardan tuzilgan bo’ladi. Ifodalarda qatnashayotgan o’zgarmaslar, o’zgaruvchilar va funksiyalar dasturda e’lon qilingan bo’lishi yoki standart nomiga ega bo’lishi kerak. Sonli qiymatlarni hisoblash uchun arifmetik ifoda qo’llaniladi. Arifmetik ifodada bo’lish va ko’paytirish amallari qo’shish va ayirish amallaridan oldin bajariladi. Masalan: 3 + 2*5 –3 ifodaning bajarilishidan 10 hosil bo’ladi. Bir xil o’rinli amallar ishtirok etgan ifodalarda ular chapdan o’ngga qarab bajariladi. Masalan. 4*6/3 ifoda natijasi 8 ga teng. Qavs ichiga olingan ifodalar birinchi navbatda bajariladi.

192

Masalan. (7-2)*(5+4) ifoda natijasi 45 ga teng

14- амалий машғулот Mavzu: Ifoda, ma'lumotlarning turlari: butun, haqiqiy va mantiqiy.

Reja:

1. Ifoda, ma'lumotlarning turlari. 2. Mustaqil topshiriqlar bajarish. Mashg’ulotning maqsadi: 1. Ifoda, ma'lumotlarning turlari ni o’rganish. 2. Ifoda, ma'lumotlarning turlari ni o’rganish ko’nikmalarini shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut Arifmetik ifodada haqiqiy va butun turdagi ma’lumotlar qatnashishi mumkin va hosil bo’lgan natija ham shunga mos ravishda haqiqiy yoki butun bo’ladi. Ifodalarni Paskal tilida yozilishiga misol keltiramiz.

Oddiy yozuvda Paskal tilida

32 1087,1

686,12с

а (A+12.686)/(S2-1.87E3)+GAMMA

xxx

34sin2 EXP(ABS(2*SIN(4*X)+X)/(3*X)))

xtg213,1ln22 (2*2*2+LN(1.13))/(SIN(2*X)/COS(2*X))

yxa

17,12 2 (SQR(A)+EXP(1.17*LN(2)))/SQRT(X+Y)

Mantiqiy ifoda. Mantiqiy ifodalar mantiqiy qiymatlar, mantiqiy va munosabat amallari orqali tuziladi. Munosabat amallarida arifmetik va mantiqiy ifodalar hamda belgili qiymatlar qatnashishi mumkin. Mantiqiy ifodaning natijasi true va false qiymat bo’lishi mumkin. Mantiqiy ifodada amallar quyidagi tartibda bajariladi: 1. not (yo’q) 2. * (ko’paytirish),/ (bo’lish), div, mod, and (va) 3. + (qo’shish), - (ayirish), or (yoki);

193

4. < (kichik),<=(kichik yoki teng),= (teng),<> (teng emas), >= (katta yoki teng), > (katta); Bitta satrda berilgan amallar bir xil bajarilish o’rniga ega. Mantiqiy ifodalar-da faqat oddiy qavslar yoziladi. Masalan. 1) (A>3) and (B=A+6) or not (c=4) 2) (A<=x) and (x<=B) or (c<=x) and (x<=d) Ma’lumotlar deganda dasturni tashkil etgan operatorlarning ishlashi uchun unda qatnashayotgan parametrlarga beriladigan yoki ular qabul qiladigan qiy-matlar tushuniladi. Dasturda sonli, mantiqiy va harfiy qiymatlarni aniqlaydigan ma’lumotlar ustida amallar bajariladi. Dastur yozishda, uning hajmini qisqartirish maqsadida, ma’lumotlarning qiymatlari emas, balki ularning nomlari qo’llaniladi. Hamma ma’lumotlar oddiy tuzilishga ega bo’lib, skalyar (o’zgaruvchi) va murakkab qismlarga bo’linadi. Paskal tilida skalyar ma’lumotlarning 4 turi qo’llaniladi: butun (INTEGER), haqiqiy (REAL), mantiqiy (BOOLEAN), belgili (CHAR) va satrli (STRING) (1-rasm). Ma’lumotlar turi o’zgaruvchilarni, o’zgarmaslarni, funksiyalarni, ifodalar-ni qaysi turga tegishli ekanligini, ularni mashinada tasvirlanishini va ular ustida ba-jariladigan amallar natijalarining turini aniqlaydi. Biz quyida standart turlar bilan tanishamiz. Integer turi. Integer turi butun sonlar to’plamidagi qiymatlarni qabul qila-digan ma’lumotlarni aniqlaydi. Maxint standart identifikatori orqali mashinada tasvirlanadigan eng maksimal butun son beriladi. Butun operandalar ustida quyidagi arifmetik amallarni bajarish mumkin, ya’ni bularning bajarilishidan hosil bo’lgan natija ham butun buladi: * - ko’paytirish, div - butun hosil qilish uchun bo’lish; mod - qoldiqni hosil qilish amali; + - qo’shish, - - ayirish amali. div va mod amallarini ko’rib chiqaylik. a) a div b.. Bu amal natijasi butun bo’ladi, ya’ni a ni b ga bo’lishda hosil bo’lgan sonning butun qismi ajratiladi Masalan. 17 div 2 = 8 ; 19 div 2 = 9; 7 div 17 =0. b) a mod b. Bu amal a va b ni bo’lishdan hosil bo’lgan qoldiq natijasini beradi. Masalan. 17 mod 2 = 1; 7 mod 15 = 7; 19 mod 2 =1. Munosabat amallarini ham butun operandalar uchun qo’llash mumkin, faqat ularning natijalari mantiqiy turga tegishli bo’lib, chin(true) va yolg’on (false) bo’lishi mumkin. Butun argumentli standart funksiyalarni bajarilishida butun yoki haqiqiy turga mansub natijalar bo’lishi mumkin. Real turi. Haqiqiy sonlar to’plamidagi qiymatlarni qabul qiladigan ma’lumotlarni real turi aniqlaydi. Haqiqiy operandalar ustida quyidagi amallarni bajarish mumkin, ya’ni ularning bajarilishidan hosil bo’ladigan natija ham haqiqiy bo’ladi: ko’paytirish, bo’lish, qo’shish , ayirish. Bu amallarning bajarilishida qatnashayotgan operandalardan bittasi butun bo’- lishi ham mumkin. Bo’lish amali ikkita butun son uchun ham o’rinli bo’ladi va hosil bo’lgan natija esa doim haqiqiy turga tegishli bo’ladi.

194

Haqiqiy natijani hosil qiluvchi funksiyalarda haqiqiy argumentlarni qo’llash mumkin: abs(x), sqr(x), sin(x), cos(x), argtan(x), ln(x), exp(x), sqrt(x). Haqiqiy operandalar uchun qo’llaniladigan munosabat amallari mantiqiy natijani beradi: chin yoki yolg’on. Boolean turi. Bu tur mantiqiy chin(true) yoki yolg’on(false) qiy-matlarni qabul qiladigan ma’lumotlarni aniqlaydi. Mantiqiy operandalar uchun quyidagi amallarni qo’llash mumkin: not - inkor, and - kon’yunksiya ("va"), or - diz’yunksiya ("yoki"). Paskal tilida mantiqiy tur quyidagicha aniqlangan: false<true. Bu esa integer va real turdagi ma’lumotlar uchun munosabat amallarini qo’llash imkonini beradi. Char va String turi. Bu tur Paskal tilining belgilarini va tartiblangan belgilar ketma- ketligini aniqlaydi. Bu belgilar soniga bo’shliq ( ) ham kiradi. Harfli o’zgaruvchilarning yoki o’zgarmaslarning qiy-mati har doim apostrof ichiga olingan bo’lishi kerak. Masalan: 'aaa', 'xa-xa', 'IBM'-satr o’zgarmaslar, 'K', 'B' - harfli o’zgaruvchilar qiymati. Agar harfli o’zgaruvchilarning qiymati bittadan ortiq belgidan iborat bo’lsa, u holda ular string turiga mansub bo’ladi va ular o’zgaruvchilarni tavsiflash bo’limida tavsiflanishi kerak bo’ladi. Satr o’zgaruvchilarining qiymati 255 tagacha belgidan iborat bo’lishi mumkin. String funksiyasi orqali tavsiflanayotgan harfli o’zgaruvchining qiymati nechta belgidan iborat ekanligini, ya’ni mashina xotirasidan shu harfli o’zgaruvchi uchun nechta joy ajratish lozimligini ko’rsatish ham mumkin. Masalan: 1) var f: string [40]; dw, fd:string; Bu yerda f harfli o’zgaruvchi 40 tagacha belgidan, dw va fd lar esa 255 tagacha belgidan iborat bo’lishi mumkinligi ko’rsatilgan. 2) const ter="Informatika"; tw="Matematika"; var sd, gf:string; pt:string[20]; Bu yerda ter, tw lar satr o’zgarmaslari, sd,gf va pt lar satr o’zgaruvchilaridir

15- амалий машғулот Mavzu: Dastur sarlavhasi va tanasi.

Reja: 1. Dastur sarlavhasi va tanasi. 2. Mustaqil topshiriqlar bajarish. Mashg’ulotning maqsadi: 1. Dastur sarlavhasi va tanasini o’rganish. 2. Dastur sarlavhasi va tanasini o’rganish ko’nikmalarini shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut

195

3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut Paskal tilida dastur bitta blokni tashkil qiluvchi dastur sarlavhasi va dastur tana-sidan iborat bo’ladi (2- rasm). Dastur sarlavhasida program xizmatchi so’zidan keyin dasturning nomi beriladi. Paskal tilida dastur sarlavhasi quyidagicha umumiy ko’rinishga ega: <dastur sarlavhasi> := program <dastur nomi>; Dastur tarkibiga uning ayrim qismlarini bajarilish tartibini tushuntiruvchi izohlashlarni ham kiritish mumkin. Izohlashlar shaklli qavslar ichiga olingan bo’lib, dasturning ixtiyoriy joyida berilishi mumkin. Dastur tanasi (bloki). Paskal tilida tuzilgan dasturning asosiy qismi uning tanasi- bloki hisoblanadi. Umumiy holda dastur bloki berilishi tartibi qat’iy saq-langan oltita bo’limdan iborat: < blok (dastur tanasi)>:= <belgilarni aniqlash bo’limi> <o’zgarmaslarni aniqlash bo’limi> <turlarni aniqlash bo’limi> <o’zgaruvchilarni tavsiflash> <procedura va funksiyalar> <operatorlar bo’limi> Dasturga tegishli hamma ma’lumotlar Paskal tilida mavjud ma’lumotlar turidan hyech bo’lmaganda bittasiga tegishli bo’lishi kerak. Dasturning blokini tashkil etgan bo’limlar bilan tanishib chiqamiz. Belgilarni (nishonlarni) aniqlash bo’limi. Ixtiyoriy operatorni boshqa operatorlar orasida ajratib ko’rsatish mumkin. Buning uchun bu operatorning oldiga ikki nuqta bilan belgi (nishon) yoziladi. Bunday operatorlar belgilangan (nishonlangan) operatorlar deyiladi. Operator faqat bitta belgi (nishon) bilan belgilanadi va ularning nishonlari har xil bo’lishi kerak. Nishon belgilangan operatorlarning nomi vazifasini bajaradi. Paskal tilida nishon sifatida manfiy bo’lmagan, [0,9999] oraliqdagi butun sonlardan foydalaniladi. Masalan: 67 : Z:= A + B Dasturda ishlatiladigan har qanday nishon nishonlarni aniqlash bo’limida ilgaridan e’lon qilingan bo’lishi kerak. Bu bo’lim label (nishon) xizmatchi so’zidan boshlanadi. Shundan keyin dasturda nishon sifatida ishlatiladigan butun sonlar beriladi. Bo’sh bo’lmagan nishonlar qismi nuqta vergul bilan tugaydi: <nishonlar bo’limi >:= label<nishon> {<nishon>}; Masalan: label 157,96, 1654; O’zgarmaslarni aniqlash bo’limi. Bu bo’lim const xizmatchi so’zidan boshlanib, undan keyin dasturda foydalaniladigan o’zgarmaslar (konstantalar) nomi va qiymati keltiriladi. O’zgarmas nomi bilan uning qiymati ( = ) belgisi bilan bog’lanadi. Bir o’zgarmas boshqa bir o’zgarmasdan (;) belgisi bilan ajratiladi. Hamma o’zgarmaslarni tavsiflash Paskal- dasturining o’zgarmaslar bo’limida berilishi kerak: <o’zgarmaslar bo’limi>:= const < o’zgarmaslarni tavsiflash>;

196

Paskal tilida o’zgarmas butun, haqiqiy va satrli bo’lishi mumkin. Masalan: const pi=3.14; wt= 5.7654; text='Qiymat x='; Turlarni aniqlash bo’limi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, Paskal tilida qiymatlarni quyidagicha standart turlari mavjud: integer, real, boolean va char. Dasturlash jarayonida bu standart turlardan tashqari, boshqa qiymatlar turi-ni ham ishlatish mumkin. Bu turlar dasturda ochiq aniqlangan bo’lishi kerak. Foydalanish uchun kiritilayotgan turlarga nom berilishi kerak. Standart turlar esa o’z nomiga ega: <turlarni aniqlash>:= <turning nomi> = <tur>; <tur> := <turning nomi>/<turning berilishi>; Hamma turlarni tavsiflash turlar bo’limida berilishi kerak. Bu bo’lim type (tur) xizmatchi so’zi bilan boshlanadi. Shundan keyin bir-biridan nuqta - vergul (;) bilan ajratilgan turlarni tavsiflash beriladi: <turlar bo’limi>:=type<turlarni tavsiflash>{;<turlarni tavsiflash>}; Masalan: type mantiq := boolean; hafta:=(dush,sesh,chor,pay,juma,shan,jak); ischkuni := dush .. shan; O’zgaruvchilarni aniqlash bo’limi. Paskal tilida tuzilgan har qanday das-turda albatta o’zgaruvchilar qatnashadi. O’zgaruvchi deganda qiymat qabul qilish imkoniyatiga ega bo’lgan obyektlar tushuniladi. O’zgaruvchilarning qiymatlari dastur bajarilishigacha ma’lum bo’ladi va dastur bajarilish jarayonida ularga ta’min etiladi. Dastur tuzish jarayonida har bir o’zgaruvchi o’z nomiga va qabul qila-digan qiymatiga ega bo’ladi. Dasturda qo’llaniladigan o’zgaruvchilar e’lon qilinishi va ularga tavsif berilishi kerak. Bu o’zgaruvchilarni aniqlash bo’limida amalga oshi-riladi:

<o’zgaruvchilarni tavsiflash> := <o’zgaruvchi nomi>:<tur> Masalan: x, y ,z, h:real; Bu tavsiflash x,y,z,h nomli o’zgaruvchilarni haqiqiy ekanini aniq-laydi. Barcha o’zgaruvchilarni tavsiflash bo’limi var (Variable - o’zgaruvchi) xizmatchi so’zi bilan boshlanadi va shundan keyin o’zgaruvchilar nomi hamda turi ko’rsatiladi: <o’zgaruvchilar bo’limi> := var<o’zgaruvchilarni tavsiflash>; Masalan: var i,j,k:integer; a,b,c:real; r,q : Boolean; m,t,z:char; day,tay:hafta; Dasturda ishlatiladigan har bir o’zgaruvchiga bir marta tavsif berilishi kerak. Ularni kayta tavsiflanishi dasturda xatolikka olib keladi. {Procedura va funksiyalar bo’limi bilan keyingi paragraflarda tuliq tanishamiz}. Operatorlar bo’limi. Dasturning asosiy maqsadi-ma’lumotlarni qayta ish-lash uchun mashina bajarishi lozim bo’lgan amallar ketma-ketligini ko’rsatishdan iborat. Bunday amallar operatorlar yordamida bajariladi. Shuning uchun dasturda operatorlar bo’limi eng asosiy bo’limlardan biri hisoblanadi va

197

ular har bir dasturda qatnashishi shart. Chunki shu bulimda dasturda bajarilishi kerak bo’lgan operatorlar ketma-ketligi keltiriladi. Operatorlar bo’limi quyi-dagi ko’rinishda aniqlanadi:

<operatorlar bo’limi> := begin <operator yoki operatorlar> end. Dasturning bajarilishi operatorlar bo’limining bajarilishiga, ya’ni begin va end xizmatchi so’zlari orasidagi operatorlar ketma-ketli-gining bajarilishiga olib keladi. Program <nom> (<fayl nomi>,..,<fayl nomi>);{dastur sarlavhasi} label <nishon>,...<nishon>; {nishonlar bo’limi} const <o’zgaruvchi> = <o’zgarmas>; { o’zgarmaslar bo’limi} type <tur nomi> = <tur>; {turlar bo’limi} var <o’zgaruvchi nomi> ,.. ,<o’z. nomi>:<tur>; {o’zgaruvchi bo’limi} procedure <procedura sarlavhasi>; <procedura bloki>; {procedura bo’limi} function <funksiya sarlavhasi>; <funksiya bloki>; {funksiya bo’limi} begin <operator>; <operator>; {operatorlar bo’limi} end.


Mavzu: Paskal tilida operatorlar. Ta'minlash operatori. Reja:

1. Paskal tilida operatorlar. Ta'minlash operatori zish. 2. Mustaqil topshiriqlar bajarish. Mashg’ulotning maqsadi: 1. Paskal tilida ta'minlash operatorini o’rganish. 2. Paskal tilida ta'minlash operatorini o’rganish ko’nikmalarini shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut

198

4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut Ta’minlash operatori. Hisoblash natijasining ba’zi bir qiymatlarini hisoblash ja-rayonining keyingi bosqichlarida qo’llash va ularni eslab qolish kerak bo’ladi. Bu esa aniq yoki hisoblangan qiymatni ma’lum bir o’zgaruvchiga ta’minlash orqali bajariladi. Bu amalni bajarish uchun asosiy operatorlardan biri, ta’minlash opera-tori qo’llaniladi. Ta’minlash operatorining umumiy ko’rinishi quyidagicha: <ta’minlash operatori>::=<o’zgaruvchi>:=<ifoda> Bu yerda ":=" belgisi ta’minlash amalini bildiradi. Bu belgini taqqoslash amali "=" bilan chalkashtirmaslik kerak. Ta’minlash operatori bajarilganda, avval o’ng tomonda turgan ifodaning qiymati hisoblanadi, so’ngra hosil bo’lgan qiymat chap tomonda turgan o’zgaruvchi to-monidan o’zlashtiriladi, ya’ni bu operatorning bajarilishi natijasida ma’lum bir o’zgaruvchi yangi qiymatni qabul qiladi. Ta’minlash operatorining umumiy ko’rinishi quyidagicha: V:=A; Bu yerda V - o’zgaruvchi, A- arifmetik yoki mantiqiy yoki satrli ifoda bo’lishi mumkin. Ta’minlash operatorida ifodaning turi bilan o’zgaruvchining turi doim mos kelishi kerak. Ta’minlash operatorining o’ng tomonida turgan ifodaning turi-ga qarab, bu operator arifmetik, mantiqiy va satrli ta’minlash operatorlariga bo’linadi. Arifmetik ta’minlash operatori. Arifmetik ta’minlash operatori arifmetik turdagi, ya’ni real va integer turdagi o’zgaruvchiga qiymatni ta’minlash uchun xizmat qiladi. Shu munosabat bilan bu operatorning o’ng tomonidagi ifoda - arifmetik ifodadan iborat bo’lishi kerak. Masalan: x := x+2; s:=a*a + b*b; i:=i+1 ; t:=sqrt(a*a + b*b) ; Mantiqiy ta’minlash operatori. Agar ta’minlash operatorida ifoda manti-qiy turga, ya’ni boolean turiga mansub bo’lsa, u holda bu operator mantiqiy ta’minlash operatori hisoblanadi. Mantiqiy ifoda munosabat (<,>,=,<>,<=,>=) amallari orqali yoziladi. Ifodada berilgan munosabat bajarilsa, ifoda qiymati chin, ya’ni true qiymatga, aks holda esa yolg’on - false qiymatga ega bo’ladi. Masalan: d:=true; b:=(z>z1) and (x<o) ; c:=d or and not (odd(k) and b); y:=(k div 2*(c+d)>=x-3) or not(sqr(a+b)>=3); Satrli (belgili) ta’minlash operatori. Agar o’zlashtirish operatorida o’zgaruvchi satrli (belgili), ya’ni char yoki string turiga mansub bo’lsa, u holda o’ng tomonda turgan ifoda ham satrli va char turiga mos bo’ladi. Bu ifodaning bajarilishidan hosil bo’lgan natija ham char yoki string turiga tegishli bo’ladi. Shuning uchun satrli ifoda shu turga tegishli bo’lgan o’zgarmas, o’zgaruvchi va funksiyadan ibo-rat bo’lishi mumkin. Masalan: sym :='samarkand'; betta:='SamDU' ;

199

Alpha := sym + betta ;

17- амалий машғулот Mavzu: Kiritish va chiqarish operatorlari.

Reja: 1. Kiritish va chiqarish operatorlari. 2. Mustaqil topshiriqlar bajarish. Mashg’ulotning maqsadi: 1. Kiritish va chiqarish operatorlarini o’rganish. 2. Kiritish va chiqarish operatorlarini o’rganish ko’nikmalarini shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 7. Tashkiliy qism – 2 minut 8. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 9. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 10. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 11. Sinov savollari – 5 minut. 12. Uyga vazifa – 3 minut Paskal tilida yozilgan dasturlarni kompyuterda bajarish uchun unda qatnashayot-gan va qiymati hozircha noma’lum o’zgaruvchilarga aniq qiymat-larni kiritishga to’g’ri keladi. Buning uchun kiritish operatori qo’lla-niladi. Kiritish operatorlarin-ing umumiy ko’rinishi qo’yidagicha: read (b1,b2,. . .,bn ); readln (b1,b2,. . .,bn); readln; bu yerda b1, b2, ..., bn lar qiymati kiritilishi talab etilayotgan o’zgaruvchilarning nomi. Read (b1,b2,...,bn); operatori ma’lumotlarni kiritishni ta’minlaydi, natijada b1, b2, ..., bn o’zgaruvchilar mos qiymatlarni oladilar. Kiritilayotgan o’zgaruvchilar turi berilayotgan qiymatlar turi bilan mos kelishi kerak. Readln (b1,b2,...,bn); operatori ma’lumotlarni b1, b1, ..., bn o’zgaruvchilarga ta’minlash uchun ishlatiladi va boshqaruvni (kursorni) yangi satr boshiga o’tkazishni amalga oshiradi. Readln; operatori bitta bo’sh satrni o’tkazib yuborishni va yangi satr bo-shiga o’tishni ta’minlaydi. Masalan: read (i,j); readln (k,l); read (m,n);

200

Qiymatlar kiritish jarayonida haqiqiy o’zgaruvchiga harfiy qiymat yoki harfli o’zgaruvchiga haqiqiy qiymat mos keltirilsa, u holda kompyuter xatolik ro’y ber-ganligi tug’risida (Type mitmatch error) ma’lumot beradi. Dasturning bajarilish natijasida hosil bo’lgan ma’lumotlarni kompyuter ekraniga yoki chop etish qurilmasiga chiqarish uchun chiqarish operatorlari qo’llaniladi. Bu operatorlar orqali dastur bajarilishidan hosil bo’lgan o’zgaruvchilarning qiymatlari, natijalar va ixtiyoriy matnlar displey ekraniga yoki chop etish qurilmasi orqali qog’ozga chiqariladi. Chiqarish operatorlarining umumiy ko’rinishi quyidagicha: write (a1,a2,...,an); writeln (a2,a2,...,an); writeln; bu yerda a1, a2, ..., an lar qiymati chiqarilishi kerak bo’lgan o’zgaruvchilar nomi. Write (a1,a2,...,an); operatori a1,a2,...,an o’zgaruvchilarga mos qiymatlarni chiqarish vazifasini bajaradi. Chiqarilayotgan qiymatlar bitta satrga joylashtiri-ladi. Writeln (a1,a2,...,an); operatori a1,a2,...,an o’zgaruvchilarga mos qiymat-larni chiqaradi. Oxirgi qiymat chiqarilib bo’lgandan keyin yangi satriga o’tishni amalga oshiradi. Writeln; operatori bitta bo’sh satrni o’tkazib yuborishni va keyingi satr boshiga o’tishni ta’minlaydi. Masalan: write (i,j); writeln(k,r) ; writeln (r1,t1); Chiqarish operatori orqali o’zgarmaslarni, o’zgaruvchilarning qiymat-larini, ifodalarni va matnlarni chiqarish mumkin. Dasturning bajarilish natijasida hosil bo’lgan ma’lumotlarni ma’lum bir tar-tibda, satrlarni aniq o’rnida yoki jadval ko’rinishida chiqa-rish va ularni tahrirlash mumkin. Chiqarilayotgan ma’lumotlar uchun ajratiladigan joy chiqarish operatorida quyida-gicha tartibda ko’rsatiladi: write (a:m); writeln (a:m); bu yerda a - chiqarilayotgan o’zgaruvchi nomi; m - butun o’zgarmas yoki ifoda bo’lib, chiqarilayotgan qiymat uchun ajratilgan joyni bildiradi. Masalan: write (ad:4, at:6); Bu yerda ad va at o’zgaruvchilarning qiymati bitta satrga joylashadi va mos ra-vishda 4 ta va 6 ta joyni egallaydi. Har bir qiymat ajratilgan o’rinda joylashadi va o’ng tomondagi chetki o’rinlarni egallaydi. Bunda to’lmagan o’rinlar bo’sh qoladi va bo’shliqlarni hosil qiladi. Agar o’zgaruvchilarning qiymati ajratilgan joyga sig’may qolsa, u holda o’rinlar soni avtomatik ravishda ko’paytiriladi. Qo’zg’aluvchan vergulli haqiqiy turli qiymatlarni chiqarishda, chiqarilayotgan qiymatning hammasi va sonning kasr qismi uchun ajratilgan o’rinlar ko’rsatiladi. Bunda chiqarish operatorining umumiy ko’rinishi quyidagicha bo’ladi: write (a:m:n);

201

writeln (a:m:n); bu yerda a - chiqarilayotgan o’zgaruvchi nomi; m – chiqarilayotgan qiymat uchun ajratilgan o’rinlar soni; n - sonning kasr qismi uchun ajratilgan o’rinlar soni. Masalan : write (AD:8:3); Bu holda AD qiymat uchun 8 ta o’rin, shundan 3 tasi sonning kasr qismi uchun ajratiladi. Agar haqiqiy qiymatni chiqarishda uning kasr uchun ajratilgan o’rin ko’rsatilmasa, u holda natija o’nli tartibdagi normal ko’rinishda hosil bo’ladi. Bir nechta qiymatlarni bir satrga chiqarishda, ko’rgazmaliroq bo’lishi uchun, bu qiymatlar orasiga bo’shliqlar sonini berish mumkin. Buning uchun chiqarish operatorida quyidagicha yozish kerak: write (' ' : n); bu yerda n - butun tipli o’zgarmas bo’lib, bo’shliqlar sonini ko’rsatadi. Masalan: write (A,'':4,B); Bu holda A va B qiymatlari orasida 4 ta bo’shliq hosil qilinadi. Quyidagi misol ma’lumotlarni chiqarishda ularni turli xil ko’ri-nishda joylashtirilishi mumkinligini ko’rsatadi. program misol; const pi=3.141592; t=401; w = true; sim ='dad'; begin writeln( pi:8:6); writeln( t:6,'':5,w:4,'':6,sim:3) end. Ma’lumotlar ikki satrda quyidagi ko’rinishda chiqariladi: 3.141592 401____true_____dad Chiqarish operatorida chiqarilayotgan ma’lumotlarni izohlash uchun o’zgaruvchilar ro’yxatiga belgilar satrini kiritish mumkin. Bunday holda belgilar satri chiqarish ro’yhatining kerakli joyiga to’liq qo’yiladi va chop etiladi. Belgi-lar satridan jadvallar va matnlarni sarlavhasini, chiqari-ladigan ma’lumotlarga izohlar berishni hosil qilish mumkin, ya’ni natijalar o’z nomi va sarlavhasi yoki izohlari bilan chiqarilishi mumkin. program ISOHLI; const A = 372; X = 3284.323; Y = 73.21E2; G = true; C = 'BAB' ; M =10; N= 3; begin writeln ('****O’zgarmaslar****'); writeln ('A=',A:8); writeln ('X=',X:M:N); writeln ('Y=',Y:M); writeln ('G=',G:5,'belgi',C:3) yend. Chiqarilayotgan ma’lumotlar quyidagicha ko’rinishda bo’ladi:

202

****O’zgarmaslar**** A= 372 X=-3284.323 Y=7.321E+03 G=true belgi BAB

18- амалий машғулот Mavzu: Paskal tilida chiziqli dastur tuzish.

Reja: 1. Paskal tilida chiziqli dastur tuzish. 2. Mustaqil topshiriqlar bajarish. Mashg’ulotning maqsadi: 1. Paskal tilida chiziqli dastur tuzishni o’rganish. 2. Tchziqli dasrur tuzish ko’nikmalarini shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut Tarkibiy operatorlar. Paskal tilida tarkibiy operatorlar begin xizmatchi so’zidan boshlanib, end xizmatchi so’zi bilan tugaydigan operatorlar ketma - ketligidan iborat bo’ladi. Begin va end xizmatchi so’zlari tarkibiy operatorlarning boshlani-shi va tugallanishini chegaralovchi qavslar vazifasini bajaradi. Paskal tilida operatorlar ketma - ketligi bir -biridan nuqta vergul (;) bilan ajratiladi. Operatorlar ketma- ketligining oxirida end xizmatchi so’zidan oldin nuqta vergul (;) qo’yilmasligi ham mumkin. Tarkibiy operatorlarning umumiy ko’rinishi qo’yidagicha:

begin <operator> ; <operator> ;...; <operator> end. Tarkibiy operatorning bajarilishi shundan iboratki, begin va end operatorlari ichidagi operatorlar qanday ketma - ketlikda yozilgan bo’lsa, shunday tartibda, bir - biridan keyin, operatorlarning hammasi tugaguncha bajariladi. Dasturning oxirida end operatoridan keyin nuqta qo’yiladi. Misol. S = p(p-a)(p-b)(p-c) Geron formulasidan foydalanib uchburchak yu-zini hisoblash dasturining tuzing, bu yerda p=(a+b+c)/2. Hisoblashda a, b, c, p va S haqiqiy turdagi miqdorlar qatnashayapdi. O’zgaruvchilar nomi o’zgaruvchilarni tavsiflash bo’limida tavsiflanadi. Operator-lar bo’limida eng avval a,b,c qiymatlarni kiritish operatori, so’ngra p va S larni hisoblash operatorlari va S natijani chiqarish operatori yoziladi.

203

Dasturning umumiy ko’rinishi quyidagicha bo’ladi: program SSS; var a,b,c,p,S:real; begin read (a,b,c); p:=(a + b + c)/2; S: =sqrt(p*(p-a)*(p-b)*(p-c)); writeln (' S = ',S) end.

Mustaqil topshiriq Hisoblash dasturini tuzing

1. А=

421

12

3

yLnхyх

‘ В=х (arctgA+e-(x-1)).

2. A=))3cos((1

32

1

xyxe y

, B=1+ yA + 3 xy +2

)( 2ay .

3. A=(1+y)4

422

2

xe

xy

, B=(1+tg2A/2) .

4. A=y+x2+1

3

y

x

exe , B=

)(sin)2cos(1

24 yxx + 5 x .

5. A=cos3(x+y)+ 3 yex , B=ln(A2+1)+ 32310 xxyx

.

6. A=xyxyx

cos)2(sin1

2

2

+tg2x , B=cos(1+ 210

xe

yAx - 3 A ).


Mavzu: Tarmoqlanuvchi jarayonlarni dasturlash. Reja:

1. Tarmoqlanuvchi dastur tuzish. 2. Mustaqil topshiriqlar bajarish. Mashg’ulotning maqsadi: 1. Tarmoqlanuvchi dastur tuzishni o’rganish. 2. Tarmoqlanuvchi dastur tuzish ko’nikmalarini shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 7. Tashkiliy qism – 2 minut 8. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 9. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 10. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut.

204

11. Sinov savollari – 5 minut. 12. Uyga vazifa – 3 minut O’tish operatori. Bu operator hyech imkon bo’lmay qolgan holda dasturning tabiiy bajarilishini buzib, boshqaruvni dasturning boshqa joyiga uzatish uchun xizmat qiladi. O’tish operatori qo’yidagicha beriladi:

o’tish operatori> :=goto <nishon>; bu yerda goto(..ga o’tish) - operator nomi, nishon - to’rtta raqamdan oshmagan musbat butun son. Masalan: goto 25 ; goto 674 ; Operatorda joylashtirilgan har bir nishon nishonlar bo’limida e’lon qilinishi kerak. Masalan: label 25, 0, 674; Paskal tilida o’tish operatoridan foydalanish ma’lum miqdorda chegaralangan: bu operator yordamida hosil qilingan ixtiyoriy operator ichiga o’tish, hamda tanlovchi operatorda bir alternativadan boshqasiga o’tish ta’qiqlanadi. Masalan: program X; label 2,98,100,14; const A = 74; var y, z, q: real; l:boolean; begin readln(z,q); .................. .................. goto 98; 100 :y:=a + z/q .................. .................. 14: readln(z,q); .................. 2: y:=sqrt(y); ................... 98:l:=false ; end. Bu dasturning bajarilishi natijasida goto 98 operatori boshqa-ruvni 98 nishon bilan turgan operatorga uzatadi, oraliqdagi qolgan operatorlar esa bajarilmasdan qoladi. Bo’sh operator. Bo’sh operator hyech qanday amalni bajarmaydi va dasturning o’rtasidan yoki tarkibiy operatordan chiqish uchun ishlatiladi. Bo’sh operator nishon bilan yoziladi. Masalan, dasturning oxiriga chiqish uchun bo’sh operatori quyidagicha yoziladi: 40: end.

205

20- амалий машғулот Mavzu: Shartli o’tish operatori yordamida tarmoqlanuvchi dastur tuzish

Reja: 1. Tarmoqlanuvchi dastur tuzish. 2. Mustaqil topshiriqlar bajarish. Mashg’ulotning maqsadi: 1. Shartli o’tish operatorini o’tganish. 2. Tarmoqlanuvchi dastur tuzish ko’nikmalarini shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut Shartli operator. Shartli operator Paskal tilida tuzilgan dasturda qo’yilgan shartn-ing bajarilishi yoki bajarilmasligiga ko’ra, boshqaruvni berilgan operatorlardan bit-tasiga bajarish uchun o’tkazadi. Bu operator asosan bizga ma’lum bo’lgan tarmoq-lanuvchi algoritmlarni dasturlashda qo’llaniladi, ya’ni bu jarayonda hisoblash jarayonining ketma- ket tartib bilan bajarilishi buziladi va bir nechta tarmoqqa bo’linadi. Paskal tilida shartli operatorning ikkita ko’rinishi mavjud: to’liq va qisqarti-rilgan. To’liq shartli operatorning umumiy ko’rinishi quyidagicha: <to’liq shar-tli operator >:=if<mantiqiy ifoda > then < operator > else < operator>; Bu yerda if xizmatchi so’z bo’lib,"agar" degan ma’noni bildiradi; then -xizmatchi so’z bo’lib "u holda" degan ma’noni bildiradi; else - hizmatchi so’z "aks holda" degan ma’noni anglatadi. Shunday qilib to’liq shartli operatorning ko’rinishini quyidagicha tasvirlash mumkin: if B then S1 else S2; Bu yerda B mantiqiy ifoda; S1 va S2 lar opera-torlar. Shartli operator quyidagicha tartibda bajariladi: agar if operatoridan keyin turgan B mantiqiy ifoda chin qiymatni qabul qilsa, u holda S1 operator ba-jariladi, aks holda ya’ni B ifoda yolg’on qiymatni qabul qilsa, S2 operator baja-riladi. Hisoblash jarayonining bajarilishi bir nechta shartga bog’liq bo’lsa, u holda bu shartlarning hammasini IF operatorida yozish uchun mantiqiy amallar (and, or, not)dan foydalaniladi. Masalan. a) if x<0 then i:=i+1 else k:=k+1; b) if (x<y) and d then S:=S+i else S:=S*i ;

206

v) if a>=0 then y:=sqrt(a+1) else y:=sqr(a); Ayrim hisoblash algoritmlarini dasturlashda shunday holat mavjud bo’ladiki, bunda qo’yilgan shartning bajarilishida ma’lum operatorlar ijro etiladi, aks holda esa hyech qanday amal bajarilmaydi. Bunday holatda shartli operatorn-ing qisqartirilgan ko’rinishidan foydalaniladi: <qisqa shartli operator>::=if<mantiqiy ifoda>then<operator> yoki buni operator-lar yordamida quyidagicha yozish mumkin: if B then S ;. Bu yerda operator quyidagi tartibda bajariladi: agar mantiqiy ifodaning qiymati chin(true) bo’lsa, u holda S operator bajariladi, aks holda hyech qanday amal ba-jarilmaydi. Masalan: if x<y then begin x:=y; y:=x end; Misol. Ixtiyoriy berilgan x va y sonlaridan eng kattasini topish dasturini tuz-ing. program max; var x,y,z:real; begin read(x,y); begin if x>=y then z:=x else z:=y; write (z) end; end. Misol. Talabalarni test yakunlari bo’yicha baholash dasturini tuzing. (eng yuqori bal x=100). program test; var x:real;y:string[10]; begin read(x); if x>=85 then y:='a’lo' else begin if (x<85) and (x>=75) then y:='yaxshi' else begin if (x<75) and (x>=55) then y:='qoniqarli' else y:='qoniqarsiz' end; end; write(y) end.

Mustaqil topshiriqlar Hisoblash dasturini tuzing

m2n+1-c , агар n+1>0 (m+n)2+cm2 ,агар n+10

291

a ,агар a<5

b*sina , агар a 5 7x2-3abx-5ab, агар a>0 15a-7b, агар a0

207

xac

ba

22

, агар x0

ba

axsin , агар x<0

(nm2+d)2 ,агар d < m n2+m2 ,агар d m

52

xeax , агар a < 9

(a+1)2+cx3 , агар a 9

ac

a3

3

,агар a>0

a

bac

12 , агар a0

x

x1

,агар 1x>0

ax

x )1ln( ,агар x>1


Mavzu: Shartli o’tish operatori yordamida takrorlanuvchi dastur tuzish Reja:

3. Takrorlanuvchi dastur tuzish. 4. Mustaqil topshiriqlar bajarish. Mashg’ulotning maqsadi: 3. Shartli o’tish operatorini o’tganish. 4. Takrorlanuvchi dastur tuzish ko’nikmalarini shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut Sikllik jarayonlarni shartli operatorlar orqali dasturlash. Bunday holda sikl parametrining boshlang’ich qiymati berilgan bo’lishi kerak. Hisoblash shu pa-

208

rametr bilan bajariladi va qadam qiymati bilan o’zgartiriladi, hamda siklning ta-mom bo’lish sharti tekshiriladi. Agar sikl tugagan bo’lmasa, hisoblash davom et-tiriladi. Misol.

1

)12

(i

iS ni hisoblash dasturini tuzing.

program SUMMA; label 1; var S, i : integer; begin S:=0; i:=0; 1: i:=i+1; S:=S+(i /2 + 1); if i < 20 then goto 1 ; writeln('Yig’indi S=',S) end.

Mustaqil topshiriqlar 22- амалий машғулот

Mavzu: Takrorlanuvchi dastur tuzish Reja:

1. Parametrli sikl dastur tuzish. 2. Mustaqil topshiriqlar bajarish. Mashg’ulotning maqsadi: 1. Parametrli sikl yordamida dastur tuzishni o’rganish. 2. Parametrli sikl yordamida dastur tuzish ko’nikmalarini shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut Parametrli sikl operatori. Agar sikllik jarayonlarda takrorlanish soni oldindan ma’lum bo’lsa, ko’p hollarda parametrli sikl operatoridan foydalaniladi. Parametrli sikl operatorining umumiy ko’rinishi quyidagicha: for V:=Xo to Xn

do S; Bu yerda for (uchun), to (gacha o’sib boradi) va do (bajar)- xizmatchi so’zlar; V- sikl parametri deb ataluvchi o’zgaruvchi; Xo,Xn - sikl parametrining mos ra-vishda boshlangich va oxirgi qiymati; S - sikl tanasi deb ataluvchi operatorlar ketma- ketligi. Masalan: for n:=1 to 5 do x:=2*x ;

209

Bu yerda sikl parametri n besh marta takrorlanadi va o’zgaruvchi x ketma - ket 2*x , 4*x , 8*x , 16*x , 32*x qiymatlarni qabul qiladi, n=6 bo’lganda hisoblash to’xtatiladi. Parametrli sikl operatorida sikl parametri V boshlang’ich qiymat Xo dan oxirgi qiymat Xn gacha bo’lgan qiymatlarni 1 qadam bilan o’zgarishda qabul qi-ladi. Uning xar bir qiymatida S operatorlar ketma-ketligi bajariladi. Masalan. 1) for i:=1 to 10 do x:=sqr(i+1); S:=S+1; 2) for n:=1 to a+b do S:=S+sqrt(sqr(n)+1); Paskal tilida parametrli sikl operatorini kamayib boruvchi shaklida ham ifo-dalash mumkin:

for V := Xn downto Xo do S; Bu yerda V - sikl parametri, Xn, Xo- sikl parametrining oxirgi va boshlang’ich qiymatlari; S - sikl tanasi; for (uchun), downto (gacha kamayadigan) va do(bajar) xizmatchi so’zlar. Bu operator quyidagicha bajariladi: sikl operatori V eng avval oxirgi Xn qiymatni qabul qilib oladi. Qolgan qiymatlari -1 qadam bilan o’zgarib borgan Xo gacha bo’lgan qiymat-lardan iborat bo’ladi. Sikl parametri V ning har bir qiymatida S operatorlar ketma- ketligi bajariladi. Masalan. 1) for n := 5 downto 1 do x; Bu yerda sikl parametri n besh marta takrorlanadi va x o’zgaruvchi ketma- ket 32*x,16*x, 8*x, 4*x, 2*x qiymatlarni qabul qiladi. 2) y :=0; for i :=n downto 1 do y:=y+2/i; Misol.

n

iiS


1) 1- ko’rinish . program summa; var S : real; N,i : integer; begin readln(n); S:=0; for i:=1 to n do S:=S+(2*i+ 1); write('S=';S) end. 2) 2- ko’rinish program summa; var S: real; N, i : integer; begin read(n); S:=0; for i := n downto 1 do S:=S+ (2*i+ 1); write('S=',S) end.

23- амалий машғулот Mavzu: Takrorlanuvchi dastur tuzish

Reja: 1. Sharti oldin va keyin qo’yilgan sikl operatori yordamida dastur tuzish. 2. Mustaqil topshiriqlar bajarish. Mashg’ulotning maqsadi:

210

1. Sharti oldin va keyin qo’yilgan sikl operatori yordamida dastur tuzish o’rganish. 2. Sharti oldin va keyin qo’yilgan sikl operatori yordamida dastur tuzish ko’nikmalarini shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut Sharti oldin qo’yilgan sikl operatori. Bu operator siklik jarayonda takrorlanish-lar soni qo’yilgan shartga bog’liq bo’lgan holda qo’lla-niladi. Sharti oldin qo’yilgan sikl operatorining umumiy ko’rinishi quyidagicha: while B do S; Bu yerda while(hozircha), do(qilmoq, bajarmoq)- xizmatchi so’zlar, B- mantiqiy ifoda, S- operator. Bu yerda S operator nol marta yoki bir martadan ortiq bajarili-shi mumkin. Chunki S operatorining har bir bajarilishidan oldin B ifodaning qiy-mati hisoblanadi. Agar B ifoda chin(true) qiymat qabul qilsa S operator bajariladi, aks holda ya’ni B ifoda yolg’on(false) qiymat qabul qilsa sikl operatorining baja-rilishi tugaydi. Agar B ifoda birinchi hisoblanishidayoq yolg’on qiymatni qabul qil-sa, S opera-tor bir marta ham bajarilmaydi. Ko’rinib turibdiki, bu yerda siklik jarayonning tu-gallanish sharti S operator bajarilishidan oldin tekshiriladi. Shuning uchun bun-day ko’rinishdagi sikl operatori - sharti oldin qo’yilgan sikl operatori deb yuriti-ladi. Masalan. 1) y :=1; k:=0; while y<=M do begin y:=y*3;k:=k+1 end 2) y:=1; v:=1; while abs(v) >= eps do v:=(x/y-y)/2; y:=y+v end

211

Misol.

n

iiS


program summa; var S:real; n,i:integer; begin read(n); S:=0; i:=1; while i<=n do begin S:=S + (2*i+1); i:=i+1 end; write('S=',S) end. Bu misolda qaysi operatordan foydalanish - for yoki while danmi farq qil-maydi. Agar takrorlanish soni ma’lum bo’lsa, for operatori ishlatiladi, takrorla-nish soni ma’lum bo’lmasa while operatori qo’llaniladi.

1- misol.

1 2

1i i

S yig’indini aniqlikda hisoblash dasturini tuzing.

program summa; var S, eps : real; i : integer; begin readln(eps); S:=0; i:=1; while 1/ (2*i) > eps do begin S:=S + 1/ (2*i); i:=i+1; end; write('S=',S) end. Sharti keyin qo’yilgan sikl operatori. Bu operator takrorlanuvchi hisoblash ja-rayonlarida takrorlanishlar soni noma’lum bo’lgan holatlarda ishlatiladi. Opera-torning umumiy ko’rinishi quyidagicha:

repeat S1,S2,...,Sn until B; Bu yerda repeat (takrorlamoq), until(gacha) – xizmatchi so’zlar, S1,S2,S3,...,Sn operatorlar ketma ketligi, B - mantiqiy ifoda. Operatorning bajarilishida repeat va until operatorlari orasida joylashgan operatorlar ketma- ketligi bir marta va undan ortiq bajarilishi mumkin. Bu jarayon qo’yilgan mantiqiy ifoda yolg’on qiymat qabul qilgunga qadar davom etadi. Repeat operatorining while operatoridan farqi shundaki, bunda eng avval operatorning qiymati hisoblanib, so’ngra qo’yilgan shart tekshiriladi. Bu esa bun-da berilgan operatorning hyech bo’lmaganda bir marta bajarilishiga imkon yarata-di. Masalan. y:=1; repeat v:=(2*x/y-3*y)/2; y:=y+2*v until abs(v)<eps; Misol.

1 21

i iS yig’indini berilgan aniqlikda hisoblash dasturini tuzing.

program summa;

212

var S,eps:real; i:integer; begin read(eps); S:=0; i:=1; repeat S:=S + 1/ (i+1); i:=i+1 until 1/ (i+1) <=eps; write('S=',S) end.

24- амалий машғулот Mavzu: Iteratsion va ichma-ich joylashgan sikillarga dastur tuzish.

Reja: 1. Iteratsion va ichma-ich joylashgan sikillarga dastur tuzish. 2. Mustaqil topshiriqlar bajarish. Mashg’ulotning maqsadi: 1. Iteratsion va ichma-ich joylashgan sikillarga dastur tuzishni o’rganish. 2. Iteratsion va ichma-ich joylashgan sikillarga dastur tuzish ko’nikmalarini shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut Iterasion sikllar.Takrorlanishlar soni noma’lum bo’lgan sikllar-da sikl tanasining takrorlanish jarayonida nyyy ,...,, 21 qiymatlar ketma- ketliklarini hosil qiladadigan sikllar asosiy o’rinlardan birini egal-laydi. Bunday ketma-ketliklar a limitga yaqinlashuvchi bo’ladi : aynn

lim .

Bu ketma-ketligda ny ning har bir yangi qiymati oldingi 1ny ni hisobga olgan holda aniqlanadi va unga nisbatan izlanayotgan natija a ga yaqinroq aniq qiymat sifatida qaraladi. Yaqinlashishlarni bunday ketma–ketliklarini hosil qiluv-chi sikllar iterasion sikllar deb yuritiladi. Iterasion sikllarda siklning davom etishi (tugash) sharti n ning o’sishida ny qiymatlarini a limitga cheksiz yaqinlashuvchi xossasiga asoslangan Iterasional sikl tugaydi ( natija y ga nisbatan taxminan olinadi, ayn agar ba’zi bir n qiymatlar uchun 1yy shart bajarilsa. Bu yerda juda ki-chik son bo’lib , hisoblash natijasining xatoliklaridir . Iterasion sikl jarayonining tipik misoli sifattida cheksiz qatorlar yig’indisini hisoblash masalasini keltirish mumkin. ...,/,...,, ttto qiymatlarning cheksiz qatori ya-

213

qinlashuvchi deyiladi, agar ttts on / yig’indining (n+1) hadi n ning chekli o’sishida S ga yaqinlashuvchi bo’lsa.

S qator yig’indici deb yuritiladi: ;SLimS StLimot

i

Bunda yaqinlashuvchi qatorning umumiy hadi t nolga intiladi ya’ni ,limlim / oSSot nn Bundan ko’rinib turibdiki , ,..., ,...21 SSS ketma-ketlik izlanayotgan qiymatlar ketma-ketligi bo’lib, u yig’indini tugash shartini quyidagicha aniqlaydi : tёкиSS 1 Misol. Kosinusni qatorga yoyishdan foydalanib xS cos fuksiya qiymatini

410 xatolik bilan hisoblang:

xtxxxxon

...!6!4!2

1cos642

bu yerda !1 2

2

nxn

n

n

xt Bu yig’indini hisoblash uchun, birinchidan, nt hadning keyingi qiymatini aniqlash , ikkinchidan , iterasion formula nn tSS bo’yicha yig’indini hisoblash. Ushbu misolda faktorialni mavjudligini hisobga olganda , nt ni aniqlash uchun to’g’ridan – to’g’ri umumiy formula bo’yicha hisoblash emas, balki rekurrent munosabat nn tt 1 dan foydalaniladi . ниtn aniqlovchi formulaga n ning o’rniga 1n ni qo’yamiz:

!1!1 221

121

1

2212

nxn

nxn

nn

t ni aniqlaymiz:

!21

!221

!221

1221

22

221

!2

1

2

nxx

xtt

nnn

nn

n

nn

nxn

n

nn

n

!2

!221 2

n

nx

Bizga ma’lumki mm 321! . Shuning uchun

nnx

nnnnxU n 2122)12)(22...(2.1

22...2.1.)1( 22

Formulaga nt umumiy had uchun 0n ni qo’shish orqali boshlang’ich qiymat 10 t topiladi.

Masalani yechish algoritmi.

214

ha yo’q Paskal tilida dastur. program kosinus; var n: integer; eps, s, t, f, x, y: real; begin read (x, eps); s:=0; t:=1; n:=1; while abs (t)>eps do begin s:=s+t; f:=-sqr(x)/(2*n*(2+n-1)); t:=t*f; n:=n+1; end; y:=cos(x); wirteln (‘s=’, ‘y=’ ,y) end. Misol. 2. nxy n darajali ildizni berilgan aniqlikda quyi-dagi rekurrent formula bo’yicha hisoblash algoritmi va dasturini tuzing:

бошлаш

,,х

S:=0

t

t:=1

n:=1

S=s+t

)12(2

2

nnxy

n:=n+1

ytt

xy cos

S,y

тамом

215

1

111

10

,...3,2,1

;1;

kk

knk

kk

yyk

yy

xn

yyxy

Masalani yechish algoritmi: Paskal tilida dasturi: program ITI; var n : integer; E,d,x,y : real; begin read );,( EN y:=x; repeat

;:

;)))ln(*)1exp(((:Dyy

nyynxD

until abs (D) <=E; writeln (X,’darajasi‘,N, ‘ildiz’) writelne (‘teng’,y,’ga’); end. Ichma-ich joylashgan sikllar. Hisoblash jarayonlarida bir- biri ichiga joylash-gan sikllardan foydalaniladi. Agar sikl tanasi ham yana sikldan iborat bo’lsa, u holda bunday sikllar ichma- ich joylashgan yoki murakkab sikllar deb ataladi. Ichida boshqa sikl joylashgan sikl tashqi sikl deyiladi. Boshqa sikl ichida joylash-gan sikl esa ichki sikl deyiladi. Paskal tilida ichki va tashqi sikllar sifatida: parametrli sikl, sharti oldin qo’yilgan sikl va sharti keyin qo’yilgan sikl operatorlaridan ixtiyoriy bittasi qo’llaninilishi mumkin. Tashqi va ichki sikllarni tashkil etish qoidasi oddiy sikllar-nikiga o’xshab ketadi. Faqat ichma- ich sikllarni tuzishda qo’yidagi qo’shimcha shartga rioya qilish kerak: ichki siklning hamma operatorlari to’liq tashqi sikl tanasi ichida joylashgan bo’lishi kerak.

бошлаш

тамом

nх ,,

y=x

)(11 y

yx

nd n

y=y+d

d y

216

Murakkab sikllar shartli ravishda ichma- ichlik darajasiga bo’linadi, ya’ni eng tashqi sikl 1- darajali, keyingi sikl 2- darajali va hakozalar kabi bo’ladi. Har xil darajali sikllarning parametrlari bir vaqtda o’zgarmaydi. Murakkab siklda avval hamma sikl parametrlari o’zlarining boshlang’ich qiymatiga ega bo’ladi. So’ngra eng ichki sikl to’liq bajariladi. Shundan keyin bunga nisbatan tashqi sikl o’z qiymatini bittaga o’zgartiradi, so’ngra ichki sikl esa yana to’liq bajariladi va hokazo bu jarayon hamma darajadagi sikllar talab etil-gan barcha qiymatlarini qabul qilib bo’lguncha davom etadi. Ichma- ich joylash-gan sikllar tanasining takrorlanishlarining umumiy soni, barcha sikl parametrla-rining qabul qiladigan oxirgi qiymatlarining ko’paytmasiga teng: N=N1*N2*...Nk.

1- misol.

15

1

10

1)2(

k n

nk xaS ifodaning qiymatini hisoblash dasturini tuzing.

program summa; var S,a, b, x,:real; k,n:integer; begin S:=0; S1:=0; read(a, b, x); for k:=1 to 15 do {tashqi sikl boshi} begin for n:=1 to 10 do {ichki sikl boshi} begin S:=S + 2* (exp(k*ln(A)) + exp(n*ln(x))); end; {ichki sikl oxiri} S1:=S1+S; end; {tashqi sikl oxiri} S1:=(b+a)*S1; write('S1=',S1) end.

2- misol.

15

1

10

1)!!(

k njiS ifodani hisoblash dasturini tuzing.

program summa; var i,j : integer; xo,h,xn,x,So,P,P1:real; begin P:=1; begin S:=0; p1:=1; for i:=1 to 5 do for j:=1 to 10 do begin p:=p*i; p1:=p1*j; end; S:=S +(p + p1); end; writeln('S=',s); end.

21,22,23,24-famaliy mashg’ulotlar uchun mustaqil topshiriqlar

217

1-topshiriq

a)

5

1

12

1

32



c)

5

1

12

1

32 )(n i

inS ni hisoblang

2-topshiriq

a)

4

2

310

122

2

ii akk



c)

10

1

4

2

3


3-topshiriq

a)

8

122

2



c)

5

1

8

1

32 )(n i

inS ni hisoblang

4-topshiriq a) Berilgan son raqamlari yig’indisini hisoblash dasturini tuzing.

b)

1

2

лkx


c)

5

1

10

1

42 )(k j

jkS ni hisoblang

5-topshiriq

a)

12

1

36

1

2

ininS ni hisoblang.


c)

3

1

5

1

10

1

22 )(n k j

njkS ni hisoblang.

6-topshiriq a) [a,b] oraliqdagi m soniga karrali sonlar yig’indisini hisoblang.

b)

1

2

kkx


c)

4

1

10

1

)!!(k j

jkS ni hisoblang

7-topshiriq

a) !

....!2!1

2

nxxxy

n

ni hisoblang.


218

c)

3

1

4

1

5

1

)!!!(n k j

njkS ni hisoblang.

8-topshiriq a) S = m! + n! + k! ni hisoblang. b)

12....

59

341

2

nnS ni hisoblang.

c)

3

1

5

1

34

1

2 )(k in

kiknS ni hisoblang.

9-topshiriq a) [a,b] oraliqdagi n va m larga karrali bo’lgan sonlar yig’indisini hisoblang.

b)

1

2 1n


c)

3

1

5

1

34

1

2 )(k in


10-topshiriq

a)

n

ki kkaiS

1

35

1

2

!1)( ni hisoblang.


c)

4

1

10

1

)!!(k j ba

jkS ni hisoblang.

11-topshiriq a) 0!! nny ni hisoblang. b) EKUK(a,b,c) ni topish dasturini tuzing.

c)

4

1

10

1 )!!()(


12-topshiriq a) 0sin...2sin1sin mmP ni hisoblang. b) [a,b] oraliqdagi toq sonlar kvadtlarining ko’paytmasini hisoblang.

c)

4

1

10

1

!

!

k

j

k

jS ni hisoblang.

13-topshiriq

a)

10

1

5

132

n k

knS ni hisoblang.

b) 10 dan 120 gacha bo‘lgan juft sonlar yig‘indisi va toq sonlar ko’paytmasini hisoblang.

c)

3

1

4

1

10

1

!

)1(

i

kj

ik

jS ni hisoblang.

14-topshiriq

a)

10

1

14

14n

n

nxS ni hisoblang.

219

b)

1

1

nn

n

naS ni hisoblang.

c) Ko’paytirish jadvali elementlarini hosil qilish dasturini tuzing. 15-topshiriq

a)

10

1

5

1n k

kn abS ni hisoblang.

b) =0,0003 aniqlik bilan

1

1

nn

n

axS ni hisoblang.

c)

10

1

5

1)(

n k

nk baS ni hisoblang.


Mavzu: Bir o’lchovli massivlarga dastur tuzish. Reja:

1. Bir o’lchovli massivlarga dastur tuzish. 2. Mustaqil topshiriqlar bajarish. Mashg’ulotning maqsadi: 1. Bir o’lchovli massivlar ga dastur tuzishni o’rganish. 2. Bir o’lchovli massivlar ga dastur tuzishni o’rganish ko’nikmalarini shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut Regulyar turlar, ya’ni bir o’lchovli massivlar quyidagicha ko’rinishda beriladi:

array [< indeks turi>] of < komponenta turi >; Indekslar turi real va integer standart turlardan tashqari barcha oddiy turlar bo’lishi mumkin, chunki massivlar cheklangan elementlar sonidan iborat bo’ladi. Ko’p xollarda indekslar turi sifatida chegaralangan turlardan foydalaniladi. Chunki chegaralangan turlarning qiymatlar to’plami tartiblangan va nomerlangan bo’ladi. Masalan, 100 ta haqiqiy turdagi elementdan iborat massiv quyidagicha beriladi: a) array[1. .100] of real Chegaralangan butun tur 1..100 elementlarini sonini va tartibini aniqlaydi. b) array [1147. .2229] of integer v) array [-109. .-1] of integer

220

Har bir beriladigan regulyar turga, ya’ni massivga turlarni tavsiflash orqali nom berish mumkin. Masalan. type chegara = 1..100; vektor = array [ chegara ] of real; massif = [1147..2279] of integer; massif2 = array [-109.. -1] of integer; Regulyar tur o’zgaruvchilaridan foydalanish uchun ular o’zgaruvchilarni tavsiflash bo’limida aniqlanadi. var a,b : vektor; c,d : massif; Regulyar turlarni to’g’ridan - to’g’ri o’zgaruvchilarni tavsiflashda ham be-rish mumkin. var r,t : array [ chegara ] of real; s,g : array [1147. .2279] of integer; q,h : array [-109. .-1] of integer; k,m : array [1. .50] of (schar,kub,piramida); Sanab o’tiladigan turning qiymatlar to’plami ham cheklangan nomerlangan to’plamni tashkil qiladi, ya’ni sanab o’tiladigan tur ham indeks turi sifatida qo’llanilishi mumkin. Chunki sanab o’tiladigan turning qiy-matlari tartiblangan va chekli sondan iborat bo’ladi: type oy = (yanvar, febral, mart, aprel, may, iyun, iyul, avgust, sentabr, ok-tabr, noyabr, dekabr); hafta = (dushanba, seshanba, chorshanba, payshanba, juma, shanba); Regulyar tur o’zgaruvchilari quyidagicha aniqlanadi: var t,r: array [oy] of real; a,b: array [hafta] of real; Bundan tashqari indeks sifatida boolean va char turlari ham qo’llanilishi mumkin: type belgi : array [boolean] of integer; alfavit : array [char] of integer; var k: belgi; s: alfavit; Masalan. type x = array [1..k] of boolean; yil = array [yanvar .. dekabr] of integer;

221

chiroq = array [1..3] of sfetofor; var z,y : x; oj : yil; m : chiroq; Massivlar bir xil turga tegishli bo’lsa va bir xil sondagi komponentalardan iborat bo’lsa, bunday massivlar uchun ta’minlash operatorini qo’llash mumkin: X:=Y; Bu operatorning bajarilishi natijasida X massivning elementlari Y massivga ham ko’chiriladi. Indeks turining indeksi o’zgarmas yoki ifoda bo’lishi mumkin. Massivlar matematikada, iqtisodda va informatikada berilmalarning tartiblangan to’plamini tavsiflash uchun keng va samarali qo’llaniladi: vektorlar, matrisalar, jadvallar va hokozalar. Misol. Bir o’lchovli 20 elementdan iborat bo’lgan A massiv elementlarining yi-gindisini hisoblash dasturini tuzing:

20

1iiAS

program summas; type n = 1.. 20; var S: real; A: array [N] of real; i : n; begin for i:=1 to 20 do read(A[i]); readln; S:=O; for i:=1 to 20 do S:= S + A[i]; writeln('Massiv yig’indisi =', S); end.

26- амалий машғулот Mavzu: Ikki o’lchovli massivlarga dastur tuzish.

Reja: 1. Ikki o’lchovli massivlarga dastur tuzish. 2. Mustaqil topshiriqlar bajarish. Mashg’ulotning maqsadi: 1. Ikki o’lchovli massivlar ga dastur tuzishni o’rganish. 2. Ikki o’lchovli massivlar ga dastur tuzishni o’rganish ko’nikmalarini shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut.

222

1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut Ko’p o’lchovli massivlar. Bir o’lchovli massivlarda massiv komponentalari qiymatlardan, ya’ni alohida berilmalardan iborat bo’ladi. Paskal tilida bundan tashqari massiv komponentalari massivlardan iborat bo’lishi mumkin. Agar mas-siv - komponentalarni qiymatlaridan tashkil topgan bo’lsa, u holda ikki o’lchovli massivlar hosil bo’ladi. Masalan, matrisalar. Xuddi shunday, massiv komponenta-lari matrisalardan iborat bo’lsa, uch o’lchovli massiv hosil bo’ladi. Ikki o’lchovli massivni aniqlovchi tur ham, xuddi bir o’lchovli massiv kabi beriladi:

array [<indeks turi>] of <komponenta turi>; Bu yerda komponenta tur emas, regulyar bo’lganligi uchun u quyidagicha ko’rinishda bo’ladi:

array[<indeks turi>]of<komponenta turi> of array[<indeksturi>] of < turi> Masalan, 10 ta satr va 20 ta ustun iborat bo’lgan ikki o’lchovli haqiqiy massiv turini quyidagicha berish mumkin:

array [ 1..10] of array [1..20] of real; Bu turga tegishli o’zgaruvchilardan foydalanish doimgidek, ikki xil usulda berilishi mumkin. Birinchi usulda talab qilingan regulyar tur- o’zgaruvchilarni tavsiflash bo’limida beriladi. Masalan: var A: array [1..10] of array [1..20] of real; B: array [dush .. yaksh] of array [boolean] of -20..20; Ikkinchi usulda, turlarni tavsiflash bo’limida aniqlanadigan regulyar turga nom beriladi, o’zgaruvchilarni tavsiflashda esa faqatgina shu turning nomi ko’rsatiladi: type matrisa = array [1..10] of array [1..20 of real; yangitur = array [dush..yaksh] of array [boolean] of -20..20; var A,B: matrisa; C: yangitur; Paskal tilida regulyar turlarni yozishni qisqartirilgan ko’rinishi ham qo’llaniladi:

array [<indeks turi>{,<indeks turi>}] of <komponenta turi>; Masalan: type matrisa = array [1..10,1..20] of real; A = [1..20, 1..20] of integer; Bu yerda matrisa [i,j] - matrisa elementlari; i- elementlarning satrlar bo’yicha turgan o’rnini aniqlaydi va 1..10 oraliqdagi qiymatni qabul qiladi; j-

223

esa elementlarning ustunlar buyicha turgan o’rnini aniqlab, 1..20 oraliqdagi qiy-matlarni qabul qiladi. Shu narsani eslatish lozimki, indekslar bitta va bir xil turga mansub bo’lishi shart emas. Misol. Ikki o’lchovli A(6,6) massiv elementlari yig’indisini hisoblash das-turini tuzing. program summas; var A:array[1.. 6,1.. 6] of real; i,j : integer; S:real; begin for i :=1 to 6 do for j :=1 to 6 do read(A[i,j]); readln; for i:=1 to 6 do for j :=1 to 6 do S := S + A[i,j] ; writeln('Yig’indi S=',S); end.

27- амалий машғулот Mavzu: Massivlarni tartiblash va saralash doir dastur tuzish.

Reja: 1. Massivlarni tartiblash va saralash doir dastur tuzish. 2. Mustaqil topshiriqlar bajarish. Mashg’ulotning maqsadi: 1. Massivlarni tartiblash va saralash doir dastur tuzishni o’rganish. 2. Massivlarni tartiblash va saralash doir dastur tuzish ko’nikmalarini shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut

224

1- vazifa 1) 2021 ,...,, xxx massivning musbat elementlari yig‘indisini hisoblash algoritmi va dasturini tuzing. Masalani yechish dasturi. Program massiv; type n=1..20; var X:array [n] of real; i:integer; S:real; begin S:=0; for i:=1 to 20 do read(X[i]); if X[i]>= 0 then S:=S+X[i]; writeln(‘S=’,S); end.

2 - vazifa

2) Ikkita A(2,3) va B(3,3) matritsalar ko‘paytmasini hisoblash algoritmi va dasturini tuzing. Bu ko‘paytma quyidagi formula bilan hisoblanadi:

m

kkikij pjnibaC

ij1.......2,1,.......2,1*

Masalani yechish dasturi. Program matritsa;

type mat=array[1..2,1..3] of real; mat2=array[1..3,1..3] of real; var A,C: mat; B: mat2; I,j, k : integer;

begin for I; = 1 to 2 do for j:=1 to 3 do read (A [i,j]); readin; for i:=1 to 3 do for j:=1 to 3 do read (B [i,j]); for j:=1 to 2 do for j:= 1 to 3 do begin C [i,j]:=0; for k:=1 to 3 do C [i,j]:=C [i,j] + A [i,k]*B [k,j]; end for I;=1 to 2 do begin writeln; for i: = 1 to 3 do write (C[i,j]); end; end.

25,26,27-amaliy mashg;ulotlat uchun mustaqil topshiriqlar Massiv elementlari bilan ishlashga doir masalalar.

1. A(n) massiv berilgan. Uning elementlarining eng kattasi va eng kichigini topish algoritmi va dasturini tuzing 2. A(n) massiv berilgan. Massiv elementlarini o‘sib borish tartibida joy-lashtirish algoritmi va dasturini tuzing. 3. A(n) massiv berilgan. Uning elementlarining eng kattasini 1-soni bilan, eng kichigini esa -1 soni bilan almashtirish algoritmi va dasturini tuzing. 4. A(n) massiv berilgan. Uning elementlarining eng kattasi va eng kichigini hamda ularning o’rnini aniqlash algoritmi va dasturini tuzing. 5. A(n) massiv berilgan. Uning manfiy, musbat va nol elementlari sonini aniqlash algoritmi va dasturini tuzing.

225

6. . x1, x2, …,x55 massiv berilgan: x1(x2+x3) (x4+x5+x6) … (x46+x47+…,x55) ni hisoblash algoritmi va dasturini tuzing. 7. x1, x2, …,xn massiv berilgan. Uning toq elementlaridan U, juft element-laridan Z massiv hosil qilish algoritmi va dasturini tuzing. 8. A(n) massiv berilgan. Uning birinchi va oxirgi elementlari o’rnini almashtirish algoritmi va dasturini tuzing. 9. A(n) massiv berilgan. Uning manfiy elementlarining eng kattasini aniqlash algoritmi va dasturini tuzing. 10. A(n) massiv berilgan. Uning juft nomerdagi elementlari yig’indisi va toq nomerdagi elementlari ko’paytmasini hisoblash algoritmi va dasturini tuzing. 11. A(N,N) massivning barcha musbat elementlari yig’indisi va manfiy elementlari ko’paytmasini hisoblash algoritmi va dasturini tuzing. 12. A(N,N) massivning barcha musbat, manfiy va nol elementlari sonini aniqlash algoritmi va dasturini tuzing. 13. A(N,N) massivning bosh diagonali elementlari yig’indisi va manfiy elementlari ko’paytmasini hisoblash algoritmi va dasturini tuzing. 14. A(N, N) massivning bosh diagonalining eng katta elementi va u turgan ustunni aniqlash algoritmi va dasturini tuzing. 15. A(N,M) massiv har bir ustuni elementlari yig‘indisini, so‘ngra har bir satri elementlari ko‘paytmasini topish algoritmi va dasturini tuzing. 16. A(N,M) massivning har bir satrining eng katta elementini toping va ularning indeks tartib raqamini aniqlash algoritmi va dasturini tuzing. 17. A(N,M) massiv har bir satr elementlari yig‘indisini hisoblash va ulardan eng kattasi va eng kichigini topish algoritmi va dasturini tuzing. 18. A(3,3) massiv berilgan. Uning birinchi va uchinchi ustun elementlarini 3 ga ko‘paytirib yangi massiv hosil qilish algoritmi va dasturini tuzing. 19. A(N,N) massivning eng kichik elementi joylashgan satr va ustun elementlarini o’chirish algoritmi va dasturini tuzing. 20. A(3,3) massiv berilgan. Uning satr va ustun elementlarini kvadratga ko‘tarib yangi massiv hosil qilish algoritmi va dasturini tuzing.


Mavzu: Qism dasturdan foydalanib dastur tuzish. Reja:

1. Procedure ga doir dastur tuzish. 2. Mustaqil topshiriqlar bajarish. Mashg’ulotning maqsadi: 1. Procrdurega doir dastur tuzishni o’rganish. 2. Procrdurega doir dastur tuzishni o’rganish ko’nikmalarini shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut.

226

1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut

Paskal tilida qism dastur. Dasturlash jarayonida shunday holatlar mavjud bo‘ladiki, bunda

hisoblash jarayonining ayrim bo‘laklarini parametrlarining turli qiymatlari uchun takror-takror bajarishda to’g’ri keladi. Bunday hollarda har bir bo’lak

uchun alohida dastur, ya’ni qism dastur tuzib kerak bo’ganda unga murojat qil-ish ishni ancha engillashtiradi.

Paskal tilida qism dasturining ikki xil ko‘rinishi qo‘llaniladi: funksiya (function) va prosedura (procedure). Har qanday dasturda bir necha prosedura va funksi-

yalar bo‘lishi mumkin. Prosedura va funksiya tavsiflash bo‘limida o‘zgaruvchilaridan keyin beriladi.

Procedura (procedure) yordamida dastur tuzish. Prosedura quyidagi ko‘rinishda beriladi: procedure nom (<formal parametrlar>); <tavsiflash bo‘limi>; begin <buyruqlar operatorlar bo‘limi>; end; Masalan: a) procedure sutta (A,B,C: integer; var s: real); b) procedure FAK (n: integer; var F: real); Proseduralarni bajarish uchun dasturning kerakli joyida murojaat qilish kerak bo‘ladi. Proseduraga murojaat qilinganda formal parametrlar faktik parametrlar bilan almashadi. Bu quyidagicha bo‘ladi: <prosedura nomi> (<argumentlar ro‘yxati>): Masalan: a) Summa (5, m, 7, S1); b) FAK (20, F1); Agar prosedura parametrsiz bo‘lsa, u holda ularga murojaat bo‘lganda faqat prosedura nomi ko‘rsatiladi. Masalan: a) Summa; b) FAK ; c) Step; Misol. n natural ko’rsatkichli y=x darajani hisoblash dasturini procedura ko’rinishida ifodalang. Prasedure daraja(n:integer;x:real;var y:real); var i : integer; begin y := 1; for i := 1 to N do y := y*x; end.

227

Misol. Prosedura (procedure) dan foydalanib hisoblash dasturini tuzing.

)!1*2()!2()!1()!1*2()!( 2

mnnm

nnmnS

Masalani yechish dasturi (Paskal tilida) program ifoda; var S, S1, S2, S3, S4, S5: real; m, n: integer; procedure FAK (L: integer; var p: real); var I:integer; begin p:=1; for i:=1 to L do p:=p*I; end; begin readln (n,m); FAK (n+m,S1); FAK (n*n+2*n-1,S2); FAK (m+n-1, S3); FAK (2+n, S4); FAK (2*m-1,S5); S:= (S1+S2) / (S3+S4+S5); writeln (‘S=’,S); end.

29- амалий машғулот Mavzu: Qism dasturdan foydalanib dastur tuzish.

Reja: 3. Function ga doir dastur tuzish. 4. Mustaqil topshiriqlar bajarish. Mashg’ulotning maqsadi: 3. Functionga doir dastur tuzishni o’rganish. 4. Functionga doir dastur tuzishni o’rganish ko’nikmalarini shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut

Funksiya (function) yordamida dastur tuzish. Funksiya (function) quyidagicha ko‘rinishda ifodalanadi:

Function (< formal parametrlar va turlari >): funksiya turi >; <tavsiflash bo‘limi> begin <buyruqlar bo‘limi> end;

228

Masalan: a) function MIN (n: integer; x, a: real): real; b) function STA (n, i: integer; b, c: real): real; Funksiyaga murojaat qilish standart funksiyalarga o‘xshash amalga oshiriladi. Qayerda ifodani hisoblash kerak bo‘lsa, o‘sha joyda funksiya nomi yoziladi, undan keyin faktik parametrlar beriladi. Agar para-metrsiz funksiya chiqarilsa, u holda faqatgina funksiyaning nomi ko‘rsatiladi. Masalan: a) ALB (4,5,6); b) STA(2,3,3,2); d) vit ; f) Ster ; Misol. xn darajani xisoblash dasturini funksiya ko’rinishida yozing. function daraja(N:integer; x: real) :real; var i : integer; y : real; begin y:=1; for i := 1 to n do y := y*x; daraja :=y end. Misol. Funksiya (function) dan foydalanib hisoblash algoritmi va dasturini tuzing.

)12()1(

)2,2(2)1(2,12

xxtxtxtS ; bu yerda

5

1

3

1

2)1()(i k ki

xxt

a) Masalani yechish dasturi. program ifoda; var x, s, p, p1, p2, p3: real; function TT (xx: real): real; var i, k: integer; t, t1: real; begin t=0; for I:=1 to 5 do begin t1:=0; for k:=1 to 3 do t1:=t1+SOR (xx+1)/(i+k); t=t+t1; end; TT:=t; end; begin readln(x); p:=TT* (1+x); p1:=TT* (2.2+x); p2:=TT* (Sqr(xx)-1)); p3:=TT* (2*x+1); S:=(1.2+p+2*p1)/(p2+p3;) writeln (‘S=’,S); end.

Qism dasturdan foydalanib dastur tuzishga mustaqil topshiriqlar

1)

yPyPyPyPU

21211,012,3

, bu yerda

1

2

!k kxxP

2)

1,3,,2max

,,,max4,2,3,min

,,,min

dcbadcba

cbadcbaU

229

3)

abcacbbacbabaU

22 ,2max,min

,2max,min

4) mnmnЭКУБ

mnmЭКУБnmЭКУБU

,,

,,2

5) Nknm

nmnmEKUBkmknmnEKUBnnmnEKUBP

,,,,,

,,,,22

6) n ta uchburchak o‘z tomonlari bilan berilgan. Bu uchburchaklarga ichki chizil-gan aylana radiuslarini hisoblang va ularning kattasini aniqlang. 7) zaazxzzxyzzyxyyxR sinsinsinsin 22222222 8) n ta muntazam uchburchak berilgan. Bu uchburchakka ichki chizilgan doira yuzlarini hisoblang va ularni kamayish tartibida joylashtiring.

9)

yzyxTzyxTzyxTxyzxTB

,2,,,3

2

22

bu yerda,

baagarba

baagarbabaT

,2

,,

3 2

22

10) n ta muntazam uchburchak tomonlari bilan berilgan, bu uchburchakka tashqi chizilgan aylana radiuslarini hisoblang va ularni kamayib borish tartibida

joylashtiring. 30- амалий машғулот

Mavzu: Toplamli turlar va ustida amallar. Reja:

1. To’plamli turlar va ular ustida amallar. 2. Mustaqil topshiriqlar bajarish. Mashg’ulotning maqsadi: 1. To’plamli turlar va ular ustida amallar va ular ustida amallar bajarishni o’rganish. 2. To’plamli turlar va ular ustida amallar bajarishni o’rganish ko’nikmalarini shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut

To’plamli tur . To’plamlar. Paskal tilida to’plamli tur qiymati to’plamdan iborat bo’ladi. To’plam de-ganda ixtiyoriy obyektlarning tartiblangan majmuasi tushuniladi. To’plam chekli sondagi elementlardan iborat bo’ladi va ularning bar-chasi bir xil turga tegishli

230

bo’lishi kerak. To’plamning elementlari, real turidan tashqari ixtiyoriy skalyar tur qiymatlari bo’lishi mumkin. To’plamning elementlari tegishli bo’lgan tur bazaviy deb yuritiladi. Paskal tilida to’plam ko’pi bilan 256 ta, kami bilan 0 ta elementdan iborat bo’lishi mumkin. To’plam elementlari bir- biridan vergul bilan ajratilgan holda kvadrat qav-slar ichida beriladi. Bitta ham elementga ega bo’lmagan bo’sh to’plam [] ko’rinishda bo’ladi. Paskal’ tilida to’plamlar quyidagicha berilishi mumkin: []- bo’sh to’plam ; [1,3,5,7,9] – elementlari 1,3,5,7,9 butun sonlardan iborat to’plam; [‘a’,’b’,’c’,’d’,’e’]- elementlari a,b,c,d,e harflardan iborat to’plam; [1, k]- elementlari butun sonlar 1 va k dan iborat to’plam; [1,2..100] – elementlari 1dan 100 gacha butun sonlardan iborat to’plam; [qizil, oq, sariq, qora] – elementlari sanab o’tiladigan to’plam; [i .. 2*i]- elementlari i dan 2+i ifodadan iborat to’plam; [2 .. 2] – bitta elementdan iborat to’plam; [6 .. 1]- bo’sh to’plam; [2 .. 2,6 .. 2]- bitta elementdan iborat to’plam. To’plam elementlarining o’rni va ularning necha marta qatnashishi ahamiyatga ega bo’lmaydi, chunki bitta element necha marta qatnashishidan qat’iy nazar bir marta hisobga olinadi. Masalan: [2,3,4,5,4,5,3,2] - to’plam [2,3,4,5] to’plamga teng; [true, false] to’plam [false,true] to’plamga teng; To’plamlar umumiy ko’rinishda quyidagicha beriladi:

to’plam nomi = set of komponenta turi; bu yerda set (to’plam), of (dan)- Paskal’ tilining xizmatchi so’zlari. Masalan: type belgi = ‘0’ .. ‘9’; tuplam = set of belgi; var b: tuplam; Bu tavsiflash b o’zgaruvchi tuplam turiga mansub ekanligini anglatadi va u to’plamdan [‘0’,’5’,’4’], [‘2’], [7’,’8’,’0’], [] va hokoza qiymatlarni qabul qilishi mumkin. To’plam o’zgaruvchisini to’g’ridan - to’g’ri o’zgaruvchilar bo’limida ham tavsiflash mumkin: type belgi=‘0’ .. ‘9’; var tuplam = set of belgi; a: tuplam; Masalan: type

231

tuplam= set of (3,5,7,11,13); raqam= set of 1..42; var tp: tuplam; R: raqam; harf: set of (‘a’,’e’,’b’,’c’,’d’,’f’); Ushbu misolda tp o’zgaruvchi 3,5,7,11,13 qiymatlarni R-esa 1- dan 42 ga-cha bo’lgan raqamlardan birini qabul qilishi mumkin. To’plam elementlarining soni 256 tadan oshib ketmasligi, shunga mos ra-vishda bazaviy tur qiymatlarining nomeri 0..255 oralig’ida bo’lishi kerak. Paskal’ tilida to’plamlar bilan ishlashda munosabat amallari (”=’’ teng,’’< >’’teng emas, ’’>=’’ katta yoki teng, ’’<=’’ kichik yoki teng )dan, to’plamlarning birlashmasi, kesishmasi, ayirmasi va in amallardan foydalanish mumkin. Amal-larning bajarilish natijasi ifodaning chin yoki yolg’on bo’lishiga bog’liq ravishda true yoki false bo’lishi mumkin. Tenglik (’’=’’)amali . Ikkita A va V to’plamlar teng deyiladi, agar ular bir xil sondagi xuddi shunday elementlardan iborat bo’lsa. Taqqoslanayotgan to’plamlarda elementlarning joylashish o’rni farq qilmaydi. A to’plam V to’plam Ifoda Natija [1,2,3,4] [3,1,2,4] A= B true [‘a’,’b’,’c’] [‘c’,’a’] A= B false [‘a’ .. ‘z’] [‘z’..’a’] A= B true Katta yoki teng (>=)amali. Bu amal to’plam elementlarining tegishlilik xos-sasi uchun ishlatiladi. A>=V ifodaning qiymati true bo’ladi, agar V to’plamning barcha elementlari A to’plamda mavjud bo’lsa. Aks holda ifodaning qiymati false bo’ladi.

A to’plam V to’plam Ifoda Natija [1,2,3,4] [2,3,4] A>=B true [‘a’ .. ‘z’] [‘b’..’t’] A>=B true

[‘z’,’x’,’c’] [‘c’,’x’] A>=V false Kichik yoki teng (<=) amali. Yuqoridagi amal kabi bajariladi,lekin A<=V ifoda true bo’ladi, agar A to’plamning barcha elementlari V to’plamga tegishli bo’lsa. Aks holda ifodaning qiymati false bo’ladi.

A to’plam V to’plam Ifoda Natija [1,2,3] [3,1,2,4] A< =B true

[‘d’ .. ‘h’] [‘z’..’a’] A< =B true [‘a’,’v’] [‘a’,’n’,v’] A< =B true In amali. Biror bir elementni ko’rsatilgan to’plamga tegishli yoki tegishli emasligini aniqlash uchun ishlatiladi. Asosan shartli operatorda qo’llaniladi.

A qiymat Ifoda Natija 2 if A in [1,2,3] then .. true

‘v’ if A in [‘a’..’n’] then.. false x1 i f A in [x0,x1,x2,x3] then.. true

232

in amali murakkab shartlarni tekshirishni osonlashtirish va ko’rgazmaliroq qilishni bajaradi. Masalan: if(a=1) or (a=3) or (a=4) or (a=5) or(a=6) then .. ifodani, if a in [1..6] then.. kabi qisqa ko’rinishdagi ifoda ko’rinishda yozishga imkon beradi. Ko’p hollarda bu amalni inkor amali bilan yozishga harakat qiladilar: X not in M. Bunday yozuv xato hisoblanadi. U quyidagicha yoziladi: not (X in M). To’plamlarning birlashmasi (+). Ikkita A va V to’plamlarning birlashmasi deb, shu ikkala to’plamning elementlaridan tashkil topgan uchinchi to’plamga ayti-ladi.

A to’plam V to’plam Ifoda Natija [1,3,4] [1,2,5] A+B [1,2,3,4,5]

[‘a’..’d’] [‘e’..’z’] A+B [‘a’..’z’] [ ] [ ] A+B [ ] To’plamlarning kesishmasi (*). Ikkita A va V to’plamlarning kesishmasi deb, bir vaqtning o’zida ikkala to’plamni ham tashkil qilgan elementlardan tuzilgan uchinchi to’plamga aytiladi.

A to’plam V to’plam Ifoda Natija [1,2,3] [1,4,2,5] A*B [1,2] [‘a’..’z’] [‘b’..’r’] A*B [‘b’..’r’] [ ] [ ] A*B [ ] To’plamlarning ayirmasi (-). Ikkita A va V to’plamlarning ayirmasi deb, ikkinchi to’plamda mavjud bo’lmagan birinchi to’plam elementlaridan tuzilgan uchinchi to’plamga aytiladi.

A to’plam V to’plam Ifoda Natija [1,2,3,4] [3,4,1] A-B [2]

[‘a’..’z’] [‘d’..’z’] A-B [‘a’..’c’] [x1,x2,x3,x4] [x4,x1] A-B [x2,x3]

31- амалий машғулот Mavzu: Paskal tilida satrlar bilan ishlash funksiyalari.

Reja: 1. Paskal tilida satrlar bilan ishlash funksiyalari. 2. Mustaqil topshiriqlar bajarish. Mashg’ulotning maqsadi: 1. Paskal tilida satrlar bilan ishlash funksiyalari bilan ishlashni o’rganish. 2. Paskal tilida satrlar bilan ishlash funksiyalari bilan ishlashni o’rganish ko’nikmalarini shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut

233

3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut

Paskal tilida satrli ma’lumotlar bilan ishlash. Belgilar ketma-ketligidan iborat bo’lgan satrlarni tavsiflash uchun String so’zi ishlatiladi. Satrlar 0 dan 255 tagacha belgidan iborat bo’lishi mumkin. Agar satr o’zgaruvchilari qabul qiladigan satr uzunliklarini ko’rsatish lozim bo’lsa, String so’zidan keyin kvadrat qavslarda belgilar soni ko’rsatiladi: String[50]; String[100]; va hokazo. Satrlar bilan ishlash. Ana shu funksiya va proseduralardan ba’zilarini keltiramiz. 1. Concat funksiyasi. Bu funksiya satrlar ketma-ketligini birlashtirish (qo`shish) vazifasini bajaradi. Uning umumiy ko`rinishi quyidagicha:

concat (S1,S2,....,Sn); Bu funksiyaning bajarilishi natijasida S1 satr qolgan satrlar bilan birlashtiriladi va ular funksiyaning parametrlari hisoblanadi. Misol. var a,b,c: string; begin a:='infor'; b:='matika'; c:=concat(a,b); writeln(s); end. Dastur lavhasining bajarilish natijasida a va b satrlar ulanib, informatika so’zi hosil bo’ladi. 2. Copy funksiyasi. Bu funksiya satrlardan satr bo’laklarini ajratib olish uchun ishlatiladi. Uning umumiy ko’rinishi quyidagicha:

copy(S:string;n,m:integer):string; Bu yerda s - berilgan satr; n - esa satr bo`lagi ajratib olinadigan belgi nomeri; m - esa ajratib olinadigan belgilar soni. Masalan. var a,b,c : string; begin a:='informatika'; b:=copy(a,3,5); c:=copy(a,8,3); writeln(b,c); end. Bu dasturning bajarilishi natijasida 'forma' va 'tik' so’zlari hosil bo’ladi. 3. Length funksiyasi. Bu funksiya berilgan satrlarning yoki satr bo’laklarining uzunliklarini aniqlash uchun ishlatiladi. Uning umumiy ko’rinish quyidagicha yo-ziladi:

length(S:string):integer; Bu yerda S - berilgan satr. Funksiyaning bajarilish natijasi sondan iborat bo’ladi, ya’ni funksiyaning qiymati satrdagi belgilar soniga teng bo’ladi. Masalan. var S:string; T:integer; begin S:='INFORMATIKA'; T:= Length(S); writeln('T=',T); end. Bu dasturning bajarilishi natijasida T=11 hosil bo’ladi, ya’ni berilgan satr 11 ta belgidan iborat ekanligi aniqlanadi.

234

32- амалий машғулот Mavzu: Paskal tilida satrlar bilan ishlash proseduralari.

Reja: 1. Paskal tilida satrlar bilan ishlash proseduralari. 2. Mustaqil topshiriqlar bajarish. Mashg’ulotning maqsadi: 1. Paskal tilida satrlar bilan ishlash proseduralarida ishlashni o’rganish. 2. Paskal tilida satrlar bilan ishlash proseduralarida ishlashni o’rganish ko’nikmalarini shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut

Satrlar bilan ishlash proseduralari 1. Delete prosedurasi. Bu prosedura satrlardan belgilarni yoki so`z bo’laklarini o’chirish uchun ishlatiladi. Uning umumiy ko’rinishi quyidagicha:

delete(var S:string; n:integer; m:integer); Bu yerda S berilgan satr; n - S satrda o’chirish boshlanadigan belgining nomeri; m - o’chiriladigan belgilar soni; Masalan. var a,b : string; begin a:='informatika'; delete(a,6,5); writeln(a); delete(a,3,3); writeln(a); end. Bu dasturning bajarilishi natijasida 'infora va’ 'nimatika' so’zlari hosil bo’ladi. 2. Insert prosedurasi. Bu prosedura berilgan satrga biror satr bo`lagini qo`shish uchun ishlatiladi. Uning umumiy ko’rinishi quyidagicha bo’ladi: in-sert(S1:string; var S:string;n:integer); Bu yerda S - berilgan satr; S1 - berilgan satrga qo’shiladigan satr bo’lagi; n -S satrga qo’shish amalga oshiriladigan belgining nomeri. Masalan. var a,b:string; begin a:='infora'; b:='matik'; insert(b,a,6); writeln(a); end. Dastur natijasi ‘informatika’ kabi bo’ladi.

Mustaqil topshiriq Belgili va satrli ma’lumotlar bilan ishlashga doir masalalar.

235

1. Berilgan matnda ‘a’ va ‘c’ harflarining sonini aniqlash algoritmi va dasturini tuzing. 2. Berilgan matnda ‘a’ va ‘c’ harflaridan boshlanadigan so’zlar sonini aniqlash algoritmi va dasturini tuzing. 3. Berilgan matnda eng uzun va eng qisqa so’zni hosil qilish algoritmi va dasturini tuzing. 4. Berilgan matnda ‘n’ va ‘s’ harflari bilan tugaydigan so’zlarni hosil qilish algoritmi va dasturini tuzing. 5. Berilgan matnda ‘a’ va ‘o’ harflari o’rnini almashtirish algoritmi va dasturini tuzing. 6. «AABB…ZZ» satrni chop etish algoritmi va dasturini tuzing. 7. Berilgan matndagi eng qisqa so‘zni topish va uni teskari tartibda hosil qilish algoritmi va dasturini tuzing. 8. Berilgan so‘zdan juft o‘rindagi va toq o‘rindagi harflar ketma-ketligini ajratish algoritmi va dasturini tuzing. 9. «ZZYY…AA» satrni chop etish algoritmi va dasturini tuzing. 10. Berilgan matnda necha marta qo‘sh harflar ketma-ketligi uchrashini aniqlash algoritmi va dasturini tuzing. 11. To‘rt xonali sonni so‘zlar bilan ifodalash algoritmi va dasturini tuzing. 12. N ta so‘z berilgan. Bulardan nechtasi bir xil harflar bilan boshlanishi va tugashini aniqlash algoritmi va dasturini tuzing. 13. «Informatika» so‘zidan yangi 6 ta so‘z hosil qilish algoritmi va dasturini tuzing. 14. Berilgan matnda mavjud so‘zlarning uzunliklarini kamayib borish tarti-bida joylashtirish algoritmi va dasturini tuzing.. 15. Berilgan matnda qo‘sh harflarni bitta harf bilan almashtirish algoritmi va dasturini tuzing.

33- амалий машғулот Mavzu: Paskal tilida modullar bilan ishlash.

Reja: 1. Paskal tilida modullar bilan ishlash funksiyalari. 2. Mustaqil topshiriqlar bajarish. Mashg’ulotning maqsadi: 1. Paskal tilida modullari bilan ishlashni o’rganish. 2. Paskal tilida modullar bilan ihlashni o’rganish ko’nikmalarini shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut

236

4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut

Turbo Paskal modullari. Modullar. Turbo Paskalda modullar yaratib va ularni kompilyasiya qilib masalalarni yechish mumkin. O’z vaqtida Turbo Paskal’ yaratuvchilari IBM kompyuterlarining barcha imkoniyatlarini o’z ichiga olgan funksiya va proceduralarni modullar ko’rinishida tavsiflaganlar va yaratganlar. Bu modullarga quyidagilar kiradi: System – standart funksiya va proceduralardan iborat. System moduli barcha dasturlarda avtomatik qo’llaniladi . Dos – MS DOS operasion sestemasi vositalaridan foydalanish imkonini beruvchi funksiya va proceduralardan iborat. Crt - IBM dinamikalari, klavitura va ekran bilan ishlash uchun proceduralar majmuasidan iborat. Graph - kompyuter grafik imkoniyatlaridan foydalanishni amalga oshirish uchun ishlatiladigan proceduralar to’plami. Printer - chop etish qurilmasi bilan ishlash uchun kichik modul. Graph3 – Turbo Paskalning 3- versiyasi uchun to’liq grafik dasturlardan iborat. Modullardan foydalanish uchun dastur boshida quyidagi satrlar yoziladi: Program- dastur nomi; Uses modul nomi; Agar dasturda bir nechta modullardan foydalanilsa, quyidagicha yoziladi: Uses 1- modul nomi, 2- modul nomi, …., N- modul nomi; Tovushlarni hosil qilish uchun dastur tuzishda Crt moduliga tegishli quyidagi proceduralar ishlatiladi: Sound (i) - chastota bilan ovozni hosil qilish; Delay (i)- dasturning bajarilishini i- millisekundga ushlab turadi; Nosound – ovoz hosil qilishni to’xtatish; Key Pressed- funksiyasi, agar qandaydir klavishaturani bossa, true qiymatni hosil qiladi, aks holda false qiymat hosil bo’ladi. Random (i) - funksiyasi 0 dan 1 gacha oraliqda tasodifiy sonlarni hosil qiladi. program Spring; uses CRT; begin repeat sound (1400+ Random (600)); delay (random(10)); nosound; delay (random(1300)); until keypressed; nosound; end.

Modullarni yaratish. Turbo Paskalda har bir foydalanuvchi o’zining shaxsiy modullarini yaratishi mumkin. Modullarning umumiy strukturasi quyidagicha: unit modul nomi; interfase

237

………………….. {ochiq taviflash bo’limi } ---------------------------------- implementation {yopiq tavsiflash bo’limi} ---------------------------------- begin ----------------------------------- {inisializasiya qilish bulimi} ………………… end. Modul unit xizmatchi so’zidan boshlanib, undan keyin modul nomi keladi. Undan keyin bo’lim boshlanishini ifodalovchi interfase xizmatchi so’zi keladi. Masalan. Ikki sonning kichigini Min(x,y) va kattasini Max(x,y) ni topish moduli quyidagicha hosil qilinadi: Unit ISEK; interface function Min(x,y:integer):integer; function Max(x,y:integer):integer; implementation {yopiq tasvirlash bo’limi} function Min (x,y: integer):integer; begin if x<=y then Min=X else Min=Y; end; function Max(x,y:integer):integer; begin if x>=y then Max:=x else Max:=Y; end; end. Bu yozilgan modulni kompilyasiya qilish kerak bo’ladi. Kompilyasiya nati-jasi ISEK.TPU nomli fayldan iborat bo’ladi.

System moduli System modulining procedura va funksiyalari barcha dasturlar uchun o’rinli. System moduli uchun uses so’zini yozish shart emas. System modulida dastur ishini boshqarish proceduralari quyidagilar: 5. Exit procedurasi- joriy blokdan zudlik bilan chiqishni amalga oshiradi. 6. Halt procedurasi – dastur bajarilishini to’xtatadi va boshqa-rishni operasion sistemaga o’tkazadi. Turlarni hosil qilish funksiyalari 1. Chr(x)-ASCII jadvalida tartib nomeri berilgan songa teng bo’lgan belgini hosil qiladi. 2. Ord (x) - berilgan tur qiymati bo’yicha tartib nomerini hosil qiladi. 3. Round - haqiyqiy tur qiymatlarini yaxlitlash.

Arifmetik funksiyalar 1. abs (x)- argumentning absolyut qiymati; 2. arctan (x)- argumentning argtangensi; 3. cos (x) – argumentning kosinusi ; 4. exp (x)- argument eksponentasi;

238

5. fras(x)- argumentning kasr qiymatini hosil qilish; 6. Int (x)- argumentning butun qiymatini hosil qilish; 7. Ln(x)- argumentning natural logarifimi; 8. Pi – P sonining qiymatini hosil qiladi; 9. Sin(x)- argumentning sinusi. 10. Sqr(x)- argumentning kvadrati; 11. SQRT(x)- argumentning kvadrat ildizi;

Sanab o’tiladigan tur procedura va funksiyalari 5. Dec procedurasi- o’zgaruvchi qiymatini kamaytiradi; 6. Ins procedura- o’zgaruvchi qiymatini bittaga oshiradi; 7. Odd procedurasi – argumentning toqligini tekshiradi: 8. Pred procedura – argumentning oldingi qiymatini hosil qiladi; Bundan tashqari System quyidagi funksiyalar ham ishlatiladi: 1. Lo (x) funksiyasi – argumentning kichik baytini hosil qiladi. 2. MOVE procedurasi berilgan son bayti operativ xotirasining bir joydan boshqa joyga nusxalash. 7. Random – tasodifiy sonni hosil qiladi. var i:integer; {100 tasodifiy belgini hosil qilish} begin for i:=1 to 100 write (chr(Random(256))); Readln; end. 8. Randomize procedurasi–tasodifiy sonlar generatorini hosil qildi: var i: integer; begin Randomize; for i:=1 to 100 do write (Chr(Random(256))); readln; end. 5. SWAP funksiyasi- argumentning katta va kichik baytlari o’rnini almashtiradi. 6. UpCase –kichik harflarni bosh harflarga o’zgartiradi.

CRT moduli CRT moduli kompyuter ekrani bilan ishlash imkoniyatlarini amalga oshirish uchun procedura va funksiyalardan iborat. Kompyuter ekranida matn holatida 25 ta matn satri va har bir satrda 80 ta belgi joylashishi mumkin. Ekranda belgilar va belgilar foni rangli, ya’ni 16 ta rangdan, yoki oq qora rangdan iborat bo’lishi mumkin. Oyna- bu ekranning ayrim to’g’ri burchakli qismi bo’lib, u ham alohida ajratilgan ekran vazifasini o’taydi. Ekranda oynani quyi o’ng va yuqori chap koor-dinatalari parametrlarini berib Window procedurasi orqali hosil qilish mumkin: CRT moduli quyidagi funksiya va proceduralardan iborat: 4. AssignCrt- procedurasi- CRT qurilmasi uchun matn faylini belgilaydi. 5. ClrEol procedurasi- ekranda kursor turgan joydan satr oxirigacha belgilarni o’chiradi. 6. ClrScr procedurasi- ekranni tozalaydi va kursorni yuqori chap burchagiga joylashtiradi. Uses CRT; var I: integer; begin textbackGround (White); ClrScr; for I:=3 to 10 do textbackground (I); Window (3*I, I,80-3*I, 22-I); ClrScr; end; end.

239

4. Delay- procedurasi – berilgan songa teng millisekund bajarilishini ushlab tu-radi. Uses CRT; var I: integer; begin for I:=1 to 5 do begin Sound (100); Delay (200); Nosound; Delay (500); Sound (100); Delay (100); Nosound; Delay (500); end;end. 5. Delline procedurasi- kursor turgan satrni olib tashlash; 6. GOTOXY- kursorni berilgan satr va ustunga joylashtirish; 7. HighVideo –chiqarilayotgan belgilarni yuqori yorug’likda hosil qiladi; 8. Insline procedurasi- kursor turgan o’ringa bo’sh satrni hosil qiladi; 9. KeyPreesed funksiyasi- biror klavisha bosilsa true qiymat hosil qiladi, aks holda false hosil bo’ladi. Uses Crt; begin repeat textbackGround (Random(8)); Window(30, 8, 50,16); ClrScr; Delay (300); until keyppressed; end. 10 . LowVidio – belgilar quyi yorug’likda hosil qilinadi; 11. NormVidio – belgilar normal yorug’likda hosil qilinadi; 12. Nosound-ovoz hosil qilish dinamikasini o’chiradi; 13. RedKey – klaviaturadan belgini o’qiydi; 14. Sound – ovoz hosil qilish dinamikasini ishga tushiradi va berilgan chastota bo’yicha ovoz hosil qiladi. uses Ctr; begin repeat Sound (Random(100)+100)); until KeyPressed; Nosound; end. 15. textbackground – fon rangini o’rnatadi ; 16. textcolor – matn rangini o’rnatadi; 17. textmode – matn tartibini o’rnatadi; 18. WhereX –x koordinatani hosil qiladi; 19. WhereY –y koordinatani hosil qiladi; 20. Window – ekranda matn oynasini hosil qiladi: Window (x1, y1, x2, y2); Bu yerda X1- oyna chap yuqori burchagi satri, U1- oynani chap yuqori burchagi ustuni, X2- oynaning o’ng quyi burchagi satri, U2- oynaning o’ng quyi burchagi satri. 1-misol. Tomchilarni tushish tovushini hosil qilish dasturi program tomchi ; uses crt ; begin repeat sound((140)+ random(600)) ;

240

delay (random(10)) ; nosound ; delay (random (1300)); until keypressed ; nosound ; end. 2-misol. Ttasodifiy sonlar generatorini hosil qilish dasturi. program tasson ; uses crt ; var i: integer; begin Randomize; for i:=1 to 100 do write (Chr(Random(256))); readln; end.


Mavzu: Paskal tilida Graph moduli bilan ishlash. Reja:

1. Paskal tilida Graph moduli bilan ishlash funksiyalari. 2. Mustaqil topshiriqlar bajarish. Mashg’ulotning maqsadi: 1. Paskal tilida Graph moduli bilan ishlashni o’rganish. 2. Paskal tilida Graph moduli bilan ihlashni o’rganish ko’nikmalarini shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut

Graph moduli. Graph.tpu faylidan iboratdir. Grafik tartibotida ishlash uchun bu fayl kompilyator uchun ishchi fayl bo’lishi kerak. Dastur boshida Graph.tpu fayli joylashgan katalogga yo’l ko’rsatilishi kerak.

a) Grafik holatini o’rnatish va undan chiqish tartiblari. Komputer ekranining oddiy ish tartiboti matnli hisoblanadi. Matn tartibotidan grafik tartibotiga o’tish uchun Graph modulining InitGraph prosedurasi ishlatiladi. Uning umumiy ko’rinishi quyidagicha: InitGraph (D, M, F); - ekranni grafik holatga o’tkazish. Bu yerda D- drayver nomeri, M- tartibot nomeri, F- esa kerakli drayver mavjud bo’lgan faylga

241

yo’l. Agar F o’zgaruvchi bo’sh (F=’’) satrdan iborat bo’lsa, drayver joriy katalogdan izlanadi. D va M lar o’zgaruvchi parametrlardir. InitGraph proseduralari ishga tushirayotgan paytda D ning qiymati 0 ga teng bo’lsa kerakli drayver va shu drayver uchun optimal grafik tartibot avtomatik tarzda aniqlanadi. Graph modulida 0 ga teng bo’lgan Detect o’zgarmasi ishlatiladi. Grafik holatidan chiqish yoki monitorni boshlang’ich ish holatiga o’tkazish uchun CloseGraph prosedurasi ishlatiladi. CloseGraph- grafik holatidan chiqish. b) Graph modulining funksiya va proseduralari Quyida Graph moduliga tegishli prosefura va funksiyalarni qarab chiqamiz.

Koordinatalarni o’rnatish prosedura va funksiyalari Ko’plab grafik prosedura va funksiyalarda ekranda joriy o’rinni ko’rsatuvchi ko’rsatkichdan foydalaniladi. Ko’rsatkichning matn kursoridan farqi shundaki, u ekranda ko’rinmaydi. Ana shu ko’rsatkichning holati, shu bilan birga umuman grafik holatda har qanday koordinata ekranning yuqori chap burchagi (0,0) koordi-nataga nisbatan beriladi. Shunday qilib, ekranning gorizontal koordinatasi chapdan o’ngga qarab, vertikal koordinatasi esa yuqoridan pastga qarab o’sib boradi. SetMaxX va GetMaxY funksiyalari. Joriy ish tartibotida mos ravishda mak-simal gorizontal va vertikal koordinatalarini aniqlaydi. GetX va GetY funksiyalari. Integer turidagi qiymatlar bo’yicha ekranning gorizontal va vertikal koordinatalarini o’rnatadi. Agar oyna o’rnatilmagan bo’lsa, koordinatalar ekranning chap yuqori burchagiga nisbatan olinadi. SetViewPort prosedurasi - grafik ekranda to’g’ri burchakli oyna hosil qiladi. Uning umumiy ko’rinishi: Procedure SetViewPort (X1, Y1, X2, Y2: integer; ClipOn: boolean); Bu yerda X1…Y2 lar oyna burchagining koordinatalari. (X1, Y1)- yuqori chap va (X2, Y2) o’ng quyi burchak koordinatalari, ClipOn – Boolean tipidagi ifoda. MoveTo prosedurasi - ko’rsatkichni yangi joriy holatga o’rnatadi. Uning umumiy ko’rinishi: ProcedureMoveTo(X,Y:integer); Bu yerda X,Y ko’rsatkich-ning gorizon-tal va vertikal yo’nalishlar bo’yicha yangi koordinatalari. Koordinata ekranning yuqori chap burchagiga asosan olinadi. ClearDevice prosedurasi – grafik oynani tozalaydi. Uning umumiy ko’rinishi: Procedure ClearDevice; Bu prosedura bajarilganda ekran tozalanadi, ko’rsatkich ekranning yuqori chap burchagiga joylashadi va ekran fon rangi bilan bo’yaladi.

Ko’pburchaklar hosil qilish funksiya va proseduralar Rectangle prosedurasi – ko’rsatilgan burchak koordinatalari bo’yicha to’g’ri to’rtburchak hosil qilish. Uning umumiy ko’rinishi: Procedure Rectangle (X1, Y1, X2, Y2: integer); bu yerda X2 – X1… to’g’ri to’rtburchak burchaklarining koordinatalari. (X1, Y1) – yuqori chap to’rtburchak va (X2, Y1) quyi o’ng burchak koordinatalari. To’g’ri burchak joriy rang va joriy chiziq qalinligi bo’yicha hosil qilinadi.

242

DrawPoly prosedurasi – egilish nuqtalarining koordinatalari bo’yicha ix-tiyoriy siniq chiziqlarni chizadi. Uning umumiy ko’rinishi: Procedure DrawPoly(N:Word;Var Points); Bu yerda N – egilish nuqtala-rining soni; Points – nuqta koordinatalarini tashkil etuvchilar. Chizish jarayonida joriy rang va joriy chiziq qalinligi tanlanadi.


Mavzu: Ekranda klaviatura orqali obektlarni harakatini va boshqarishni tashkillashtirishga dastur tuzish.

Reja: 1. Ekranda klaviatura orqali obektlarni harakatini va boshqarishni tashkillashti-

rish ga dastur tuzish . 2. Mustaqil topshiriqlar bajarish.

Mashg’ulotning maqsadi: 1. Ekranda klaviatura orqali obektlarni harakatini va boshqarishni tashkillash-tirishga dastur tuzishni o’rganish. 2. Ekranda klaviatura orqali obektlarni harakatini va boshqarishni tashkillashtirish ga dastur tuzishniorganish ko’nikmalarini shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut.

Yoy, aylana va ellipslar hosil qilish funksiya va prosedurasi Circle prosedurasi – aylana chizadi. Uning umumiy ko’rinishi quyida-gicha: Procedure Circle (X, Y: integer; R: word); bu yerda X, Y – aylana markazining koordinatalari, R – aylana radiusi. Aylana joriy rangda hosil qili-nadi. Chiziqning qalinligi joriy holatda beriladi. Arc prosedurasi – aylana yoyini chizadi. Uning umumiy ko’rinishi quyi-dagicha: Procedure Arc (X, Y: integer; BegA, EndA, B:Word); Bu yerda X, Y – markaz koordinatalari. BegA, EndA – yoyning boshlang’ich va oxirgi burchaklari. R- radius. Burchaklar soat strelkasiga teskari holda o’lchanadi va graduslarda ko’rsatiladi. Nol burchak vektorning chapdan o’ngga gorizontal yo’nalishiga mos

243

keladi. Agar boshlang’ich burchak 0 va oxirgi burchak 359 bo’lsa, u holda to’liq aylana hosil bo’ladi. Ellipse prosedurasi-ellips yoyini chizadi. Uning umumiy ko’rinishi: Procedure Ellipse(X,Y:integer,BegA, EndA, RX, RY:Word); bu yerda X, Y – markaz koordinatalari; BegA, EndA – yoyning mos ravishda boshlang’ich va oxirgi burchaklari; RX, RY – ellipsning gorizontal va vertikal yarim o’qlari. Rang berish va sohani bo’yash funksiya va proseduralari. Setcolor prosedurasi- hosil qilinayotgan chiziq va belgilar uchun joriy rangni o’rnatadi. Uning umumiy ko’rinishi: Procedure Setcolor (Color: word); Bu yerda color- joriy rang. SetbkColor prosedurasi- fon rangini o’rnatadi. Uning umumiy ko’ri-nishi: Procedure SetbkColor (Color: word); Bu yerda Color- fon rangi. Setfillstyle prosedurasi- sohani to’ldirish turi va rangni o’rnatadi. Uning umumiy ko’rinishi quyidagicha:

Procedure Setfillstyle (fill,color: word); Bu yerda fill to’ldirish turi; color-to’ldirish rangi. To’ldirish yordamida tasvirning qandaydir bo’lagini doimiy takrorlanuvchi naqishlari bilan to’ldirish mumkin. FloodFill prosedurasi- ixtiyoriy yopiq figurani to’ldirishning joriy usulidan foydalangan holda to’ldiradi. Uning umumiy ko’rinishi quyidagicha: Procedure FlodFill (X,Y: integer, border: Word); Bu yerda X,Y- yopiq figura ichidagi ixtiyoriy nuqta koordinatalari; Border- chegaraviy chiziq rangi. Agar figura yopiq bo’lmasa, u holda to’ldirish butun ekran bo’yicha yoyiladi. Bar prosedurasi- ekranning to’g’ri burchakli sohasini bo’yaydi. Uning umumiy ko’rinishi: Procedure Bar (x1, y2, x2, y2: integer); Bu yerda x1,...., y2 lar bo’yaladigan soha koordinatalari bo’lib, (x1,y1) yuqori chap burchak va (x2,y2) quyi o’ng burchak koordinatalari hisoblanadi. Prosedura sohani SetfillStyle prosedurasi orqali o’rnatilgan naqsh va rang bilan bo’yaydi. Bar3d prosedurasi- parallelepepedning uch o’lchovli tasvirini chizadi va uning oldingi tomonini bo’yaydi. Uning umumiy ko’rinishi quyidagicha: Procedure Bar3d (x1, y2, x2, y2, Depth: integer; top: boolean); Bu yerda x1,.....,y2 oldingi yoq koordinatalari bo’lib, (x1,y1) yuqori chap va (x2, y2) quyi o’ng burchak koordinatalari hisoblanadi. Depth- uch o’lchovli tasvirning uchinchi o’lchovi(«chuqurligi»); Top- yuqori yoqning tasvirlash usuli. FillPoly prosedurasi-bo’yalgan ko’pburchak chizadi. Uning umumiy ko’rinishi: procedure Fillpoli (N:word; vat Cords); N- yopiq ko’pburchak uchlarining soni; Cords-Pointtype tilidagi o’zgaruvchi bo’lib, uchlarining koordinatalaridan iborat bo’ladi. Chiziqning shakli va rangi SetlineStyle va SetColor proseduralari orqali, bo’yash rangi va turi esa SetFillStyle prosedurasi bilan beriladi. FillEllipse prosedurasi- bo’yalgan ellipsni hosil qiladi. Uning umumiy ko’rinishi quyidagicha:

244

Procedure Fillellipse (X,Y,RX,RY:integer); Bu yerda X,U- ellips markazi-ning koordinatalari; RX, RX- ellipsning gorizontal va vertikal radiuslari. Sector prosedurasi- ellips sektorini chizadi va uni bo’yaydi. Uning umumiy ko’rinishi: Procedure Sector (X,Y: integer; BegA, endA, RX, RY: word); Bu yerda begA, endA- mos ravishda ellips sektorining boshlang’ich va oxirgi bur-chaklari. Boshqa parametrlar FillEllipse prosedurasi parametrlari kabi aniqlanadi. PieSlice prosedurasi- aylana sektorini chizadi va bo’yaydi. Uning umu-miy ko’rinishi: procedure Pieslice (x,y: integer; BegA, endA, R: word); Uning Sector prosedurasidan farqi, unda faqatgina bitta R radius ko’rsatiladi. Pro-seduradan aylanaviy diagrammalarni yasashda foydalanish ancha qulay hisoblana-di.


Mavzu: Statik va dinamik tasvirlarga doir dastur tuzish. Reja:

1. Statik va dinamik tasvirlarga doir dastur tuzish. 2. Mustaqil topshiriqlar bajarish. Mashg’ulotning maqsadi: 1. Statik va dinamik tasvirlarga doir dastur tuzishni o’rganish. 2. Statik va dinamik tasvirlarga doir dastur tuzish ko’nikmalarini shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut

XАRАKАTLI TАSVIRLАR BILАN ISHLАSH АSOSLАRI Bizgа yaxshi mа’lumki, EHM ekrаnidаgi nuqtаlаr soni o‘rtаchа 640x480. Demаk ekrаndа xаrаkаt qilаyotgаn figurаning koordinаtаlаri аnа shu orаliqdа bo‘lishi kerаk, Biz buni аlbаttа yoddа sаqlаmog‘imiz lozim. Ekrаndа biron bir figurаni xаrаkаtlаntirish uchun quyidаgi ishlаrni bаjаrishgа to‘g‘ri kelаdi: 1. Dаstlаbki pozitsiyadа figurа tаsvirini hosil qilinаdi. 2. Tаsvir mа’lum bir vаqt mobаynidа ekrаndа ushlаb turilаdi. 3. Tаsvir o‘chirilаdi (tаsvirgа ekrаn foni rаngi bilаn bir xil bo‘lgаn rаng berilаdi).

245

4. Tаsvirning nаvbаtdаgi pozitsiyasi koordinаtаlаri аniqlаnаdi. 5. Tаsvir yangi iozitsiyadаn hosil qilinаdi. 6. Ekrаnning chegаrаviy nuqtаlаrini hisobgа olgаn holdа 1-5 bosqich ehtiyojgа qаrаb bаjаrilаdi. 1-mаsаlа. Ekrаnning o‘rtаsidа gorizontаl yo‘nаlishdа xаrаkаt qilаyotgаn nuqtа tаsvirini hosil qiling. Yechish g‘oyasi: YUqoridа sаnаb o‘tilgаn bosqichlаrni hisobgа olib, qo‘yilgаn mаsаlаning dаsturi quyidаgichа yozilаdi: program nuqta; uses graph, crt; var gd,gm,x,k: integer; begin gd:= detect; initgraph ( gd,gm, 'd: \ tp \ bgi'); k:= 1; x:= 1; repeat if x = 1 then k:= 1 else if x= 620 then k:= 1; x:= x + k; putpixel(x,l50,15); delay(20); putpixel(x, 150,0) ; until keypressed; end. 2-mаsаlа: Аylаnа bo‘ylаb xаrаkаt qilаyotgаn nuqtа tаsvirini hosil qilish. Yechish g‘oyasi: Biz аylаnа bo‘ylаb xаrаkаt qilаyotgаn nuqtа tаsvirini hosil qilish uchun qutb koordinаtаlаr sistemаsidаn foydаlаnаmiz. Mа’lumki, nuqtаning koordinаtаlаri x = r cost vа y = r sint formulаlаr bilаn аniqlаnаdi. Bu formulаlаrni hisobgа olinsа, ishning qolgаn qismi аvvаlgi mаsаlа kаbi hаl qilinаdi: program aylana; uses graph, crt; var gd,gm,x,y,k: integer; fi: real; begin gd:= detecl; initgraph ( gd,gm, 'd: \ tp \ bgi'); fi:= 0; k:= 50; repeat fi:= fi + 0.01; if fi = 6.28 then fi:= 0; 85

246

x:= trunc(k*cos(fi)); y:= trunc(k*sin(fi)); putpixel(x + 320,240-y,15); delay(20); putpixel(x+ 320,240-y,0); until keypressed; end. 3-mаsаlа: O‘z o‘qi аtrofidа аylаnаyotgаn kesmа tаsvirini yasаng. Yechish g‘oyasi: Mа’lumki, kesmаning ikki uchi mаvjud. Ulаrning xаr ikkisi uchunyuqoridаgi ikki mаsаlа birlаshtirilаdi. Program kesma; uses graph, crt; var gd,gm,x1 ,y1 ,x,y,k: integer; fi: real; begin gd:= detect; initgraph ( gd,gm, 'd: \ tp \ bgi'); fi:= 0; k:= 50; repeat fi:= fi+ 0.01; if fi = 6.28 then fi:= 0; x:= trunc(k*cos(fi) ) ; y:= trunc(k*sin(fi)); x1:= trunc(k*cos(fi + 3.14)); y1:= trunc(k*sin(fi + 3.14)); setcolor(15); line(x+ 320, 240-y, x1 + 320, 240-y1); delay(20); setcolor(0); line(x+ 320, 240-y, x1 + 320, 240-y1); until keypressed; end. 4-mаsаlа: O‘z o‘qi аtrofidа аylаnаyotgаn uchburchаk tаsvirini hosil qiling. Yechish g‘oyaci: Аniqlik uchun uchburchаk uchlаrning koordinаtаlаri (300,200), (400,100), (200,180) bo‘lsin. Bu uchburchаkni аylаntirish mаsаlаsi deyarli 3- mаsаlаning mаntiqiy dаvomi bo‘lа olаdi. SHuning uchun dаsturni quyidаgichа yozish mumkin: program uchhurchak; uses graph, crt; var gd,gm,x,y,x1,y1,x2,y2,k; integer; fi: real; begin gd:= detect; initgraph ( gd,gm, 'd: \ tp \ bgi’); fi:= 0; k:= 50;

247

repeat fi:= fi + 0.01; if fi= 6.28 then fi:= 0; x:= trunc(k*cos(fi)); u:= trunc(k*sin(fi)); setcolor(15); Line(x + 300, y + 200, x + 400, y + 100); Line(x + 300, y + 200, x + 200, y + 180); Line(x+ 400, y + 100, x + 200, y + 180); delay(20): setcolor(0); Line(x + 300, y + 200, x + 400, y + 100); Line(x + 300, y + 200, x + 200, y + 180); Line(x+ 400, y + 100, x + 200, y + 180); until keypressed; end.

37- амалий машғулот Mavzu: Funksiyalar grafigini yasashga dastur tuzish.

Reja: 1. Funksiyalar grafigini yasashga dastur tuzish. 2. Mustaqil topshiriqlar bajarish. Mashg’ulotning maqsadi: 1. Funksiyalar grafigini yasashga dastur tuzishni o’rganish. 2. Funksiyalar grafigini yasashga dastur tuzishni o’rganish ko’nikmalarini shakllantirish. Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. Dars o’tish vositalari: Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. Dars mazmuni: Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 1. Tashkiliy qism – 2 minut 2. Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 3. Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 4. Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 5. Sinov savollari – 5 minut. 6. Uyga vazifa – 3 minut

Funksiyalar grafigini hosil qilish 1) Sinus funksiyasi grafigini hosil qilish. uses graph; const N=100; var d, r, e: integer; m: array [O.. N+1] of Pointtype; K: Word; begin d:=delect; InitGraph (d, r, ‘’);

248

e:=graphresult; if e <> gr OK then writeln (GraphErrorMsg (e)) else begin for k:=0 to N do with m[k] do begin X:=trunc (K*GetMaxX/N) y:=trunc (GetMaxY*(-sin (2*Pi*K/N)+1)/2) end; m [succ (N)]. x:=m [0]. X; m [succ (n)]. y:=m []0 .y; DrawPoly (N+2,m); Readln; closeGraph; end end. 2) x = acost(1+ cost) vа y = asin t(1+ cost) (t €[0,2π ] ) tenglаmаlаr bilаn berilgаn kаrdioidа tаsvirini hosil qiling program kardioida; uses crt, graph ; var x,y,gd,gm:integer ; a, t : real ; begin write ('kardioida koyeffitsienti:= '); readln(a) ; gd:= detect ; initgraph(gd,gm, ‘’) ; t:= 0 ; while t<= 2*pi do begin x := trunc(320 + a * cos(t) * (1+ cos(t))); y := trunc(240 - a *sin(t) * (1+ cos(t))); putpixel(x,y) ; t := t + 0.001; end ; readln ; end.

Paskal tili grafik imloniyatlari bilan ishlashga doir mustaqil topshiriqlar 1. Asosi besh burchak bo‘lgan og‘ma prizma va uning kesimlarini chizish dasturini tuzing. 2. Ekranda televizor tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. 3. xxy 2cossin funksiyaning grafigini chizish dasturini tuzing. 4. Ekranda to‘rtburchak va uning ichida joylashgan ochiq konvert tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. 5. Ichma-ich joylashagan ellips, aylana, kvadrat va uchburchakni hosil qilish dasturini tuzing. 6. Ekranda stol tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. 7. Shar va uning kesimlarini chizish dasturini tuzing. 8. Ekranda konus va silindr tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. 9. Stol va uning ustida gul vazasini chizish dasturini tuzing. 10. Ikkita vagondan iborat poyezd tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. 11. Yengil avtomabil tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. 12. Monitor tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. 13.Uch o‘lchovli koordinatalar sistemasini chizish, yo‘nalishlarini ko‘rsatish va o‘qlarini x, y, z bilan belgilash dasturini tuzing. 14. y=cos x funksiyani grafigini chizish dasrurini tuzing. 15. To‘g‘ri chiziq bo‘yicha harakatlanuvchi shar tasvirini chizing.

249

Foydalanish uchun adabiyotlar

1. Зуев Е.А. Программирование на языке Turbo Pascal 6.0, 7.0. - М., Радио и связь, 1993. -380с. 2. Фаронов В.В. Основы Турбо-Паскаля. - М., 1992. 3. Абрамов С.А., Гнездилова Г.Г., Капустина Е.Н., Селюн М.И. Задачи по программированию. - М., "Наука", 1988. 4. Попов В.Б. Turbo Pascal для школьников. Версия 7.0: Учебное пособие. - М., "Финансы и статистика", 1996. 5. Лукин С.Н. TURBO PASCAL 7.0. Самоучитель для начинающих. - М., "Диалог-МИФИ", 1999. -400 с. 6. Вольвачев А.К., Крисевич В. С. Программирование на языке Паскаль для персональных ЕC ЭВМ- Минск, Высшая школа, 1989 г. 7. Васюкова Н.Д., Тюляева В.В. Практикум по основам программирования. Язык Паскаль – М.: Высщая школа, 1991 г. 8. Зуев Е.А. Язык программиравания Турбо- Паскал 6.0, 7.0- М; Радио и связь, 1993. 9. Файсман А. Профессиональное программирования на языке Паскаль- М; Наука, 1989 г. 10. Aminov I. Paskal dasturlash tili. O'quv qullanma- SamDU, Samarqand, 1996 y.

250

«Informatika va dasturlash» fanidan mustaqil ta’lim mashg’ulotlari

Ishlanmasi

251

«Informatika va dasturlash» fanidan mustaqil ta’lim mashg’ulotlari

So’z boshi

Zamonaviy komputerlarda amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlarini bajarish, talabalarning «Informatika va informatsion texnologiyalar» fanini mukammal o‘rganishlarida muhim rol o‘ynaydi. Ikkinchi tomondan, ularning kompyuter bilan ishlash bilim va ko‘nikmalarini shakllantirishda amaliy va mustaqil mashg‘ulotlari katta ahamiyatga ega. Uslubiy ishlanmada mustaqil mashg‘ulotlarini bajarish bo‘yicha topshiriqni bajarish namunasi, topshiriqni bajarish bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalar, talabalarning mustaqil bajarishlari uchun 25 variantdan iborat topshiriqlar, referat mavzulari, foydalanish uchun adabiyotlar ro‘yxati va yakuniy nazorat savollari berilgan. Referat mavzulari va mustaqil ish variantlari talabalarning har biri uchun alohida topshiriq sifatida taqsimlab beriladi, ya’ni talabalar guruh jurnallaridagi tartib raqamlariga mos referat mavzularini va mustaqil topshiriq variantlarni bajaradilar. Referatning tuzilishi quyidagicha bo’ladi:

1. Titul baraqasi. 2. Reja. 3. Kirish qismi. 4. Asosiy qismi. 5. Xulosa. 6. Ilovalar. 7. Foydalanilgan adabiyotlar.

Har bir mustaqil topshiriq quyidagi bosqichlar orqali amalga oshiriladi: 1. Mashg‘ulotning mavzusi. 2. Mashg‘ulotning maqsadi. 3. Mavzu bo‘yicha nazariy ma’lumotlar. 4. Topshiriqning mazmuni. 5. Topshiriqni bajarish algoritmi. 6. Topshiriqni bajarish dasturi. 7. Topshiriq natijasi.

Talabalar mustaqil topshiriqlarni bajarish bilan birga, topshiriqlarni bajaril-ishi bo‘yicha hisobot yozib borishlari va bu hisobotlarni nazorat o‘tkazish davri-gacha topshirishlari lozim. Izoh: Topshiriqning bajarilish natijasi, printerda chop etilgan holda, hi-sobotga ilova qilinishi kerak.

252

1-semestr uchun

1-mustaqil ish Mavzu: Sanoq sistemalari bilan ishlash.

Topshiriqni bajarish namunasi 1) 1111102 va 1012 sonlarning yig’indisini toping. Bu sonlarni bir ustunga

yozib, umumiy qoida bo’yicha qo’shamiz. 1111102 + 1012

10000112 2) 1011,1012 va 101,012 sonlarining ayirmasini toping.

1011,1012 - 101,012 110,0112

3) 10102 va 112 sonlarning ko’paytmasini toping. 10102

x 112 1010 1010 111102

4) 7328 5) 7328 +3248 _

-3248 12568 4068

6) 43710 sonini ikkilik sistemada yozing:

Son Bo’luvchi Qoldiq 437 218 109 54 27 13 6 3 1

2 2 2 2 2 2 2 2 2

1 0 1 0 1 1 0 1 1

Agar qoldiqlarni teskari tartibda yozib chiqsak, kerakli natija hosil bo’ladi: 43710=1101101012.

7) 746510 sonini sakkizlik sistemada ifodalang:

Son Bo’luvchi qoldiq 7465 933 116 14 1

8 8 8 8

8

1 5 4 6 0

253

Natija: 746510=64518 8) 9865310 sonini 16-lik sistemada ifodalang:

Son Bo’luvchi qoldiq 98653 6165 385 24 1

16 16 16 16 16

13 5 1 8 0

Natija :9865310=815D16 10) 2510 ni ikkilik sistemaga o’tkazing: 25 2 24 12 2 1 12 6 2 0 6 3 2 0 2 1 1 2510=110012 11) 2510 ni sakkizlik sistemaga o’tkazing: 25 8 24 3 1 2510=318 13) 2810 ni o’n oltilik sistemaga o’tkazing: 28 16 16 1 12 2810=1C16 14) 0,312510 sonini ikkilik sanoq sistemasiga o’tkazing.

0 3125 0,312510=0,01012 0 1 0 1

6250 250 50 0

254

15) 0,1210 sonini ikkilik sanoq sistemasiga o’tkazing.

0 12 0,1210 = 0,000111…….2 0 0 0 1 1 1 1

24 48 96 92 84 68

16) 0,22510 sonini sakkizlik sanoq sistemasiga o’tkazing.

0 225 1 6 3 1 4

800 400 200 600 8

0,22510 =0,16214….8

1 - mustaqil ish topshiriqlari

Har bir talaba 1- topshirig’ni bajarishdan oldin sanoq sistemaliri,har xil sanoq sistemalarida bajariladigan arifmetik amallar, sonlarni bir sanoq sistema-sidan boshqa sanoq sistemasiga o’tkazish mavzulari bo’yicha mustaqil ishining nazariy qismini yoritadi. Oxirida mashg’ulotlarni bajaradi:

1 - variant 1) 10001012X10 2) 12410X2 3) FF116X10 4) 22483468 hisoblang.

2 - variant 1)1101010112X10 2) 15310X2 3) A25416X10 4) 15382248 hisoblang.

3 - variant 1)1101110102X10 2) 53710X2 3) 3ABC16X10 4) 101112111012 hisoblang.

4 - variant 1)1111110112X10 2) 673410X2 3) 890116X10 4) 3456864438 hisoblang.

5 - variant 1)1101011102X10 2) 789410X2 3) A2B16X10 4) 61238100112 hisoblang.

6 - variant 1)110110112X10 2) 487310X2 3) 1ABE16X8

255

4) 653483548 hisoblang. 7 - variant

1)1101111112X10 2) 378410X2 3) ABF216X10 4) 457685458 hisoblang.

8 - variant 1)11011011012X10 2) 351810X2 3) AB4116X8 4) 421383768 hisoblang.

9 - variant 1)1011011012X10 2) 134510X2 3) A9516X8 4) 11011121011112 hisoblang.



12 - variant 1)111100102X10 2) 23238X2 3) 2BC16X8 4) 623782018 hisoblang.



15 - variant 1)101101112X8 2) 456710X2 3) AB2F16X10 4) 3234182148 hisoblang.






256

21 - variant 1)1001110112X16 2) 9890610X8 3) ABC16X2 4) 111111112110112 hisoblang.

22 - variant 1)10001012X10 2) 12410X2 3) FF116X10 4) 22483468 hisoblang.


24 - variant 1)1010101012X10 2) 8793410X16 3) ABC16X2 4) 1240182458 hisoblang.

25 - variant 1)11010110112X10 2) 36728X16 3) 139A16X2 4) 3212820128 hisoblang.

2-mustaqil ish Mavzu: Chiziqli algoritm va dasstur tuzish

Topshiriqlarni bajarilish namunasi 1-vazifa

Ifodaning qiymatini hisoblash algoritmi (blok sxema) va dasturini tuzing.

VWRS 2 , bu yerda WRyxW

2;2


boshlash

x,y,v

Pi=3.1415

W:=(x+y)2/2

S ni chiqarish

R:=2+W

S:=PiR2+VW

tamom

257

b) Masalani yechish dasturi (Paskal tilida). Program ifoda;

const pi=3.1415; var R,V,W,X,Y,S: real;

begin read (x,y,v);

W:=SQR (x+y)/2; R:=sqrt(2*pi+w); S:=pi*SQR(r)+V*W);

Writeln (‘S=’,S); end.

Mavzu: Tarmoqlanuvchi algoritm va dastur tuzish

2 –vazifa Ifodaning qiymatini hisoblash algoritmi (blok-sxema) va dasturini tuzing.

20,3sin

2,12

0,32

2

2

хagarx

хagarx

хagarxx

y


boshlash

x

Pi=3.1415

y=2x-1

Y ni chiqarish

y=x2+2x+3

y=Sin2x+3

tamom

X<0 x>Pi/2 Yo’q

ha ha Yo’q

258

b) Masalani yechish dasturi (Paskal tilida). Program ifoda;

const pi=3.1415; var x,y: real;

begin readln (x); if x<0 then y:=x*x+2*x+3; if x>(pi/2) then y:=2*x-1 else

y:=SQR (sin(x))+3; Writeln (‘Y=’,Y);

end. 2-mustaqil ish topshiriqlari

a) Chiziqli algoritm va dastur tuzish. b) Tarmoqlanuvchi algoritm va dastur tuzish. 2-topshiriqlarni bajarishda har bir talaba dastlab chiziqli, tarmoqlanish va

tanlash buyruqlari haqida qisqacha ma’lumot berib, so’ngra berilgan amaliy tooshiriqlarni bajaridi.

1-variant

a)

112/

yxua yx tb arccos2sin , bu yerda 65,12x ;

255,2y ; 205,3u , 88,0t

b)

baagarab

baagarbaK

,2115

,211522

22

2

2-variant

a) tvbyy

yxya cossin,1/1

2/222

2

bu yerda 222,0x ,

72,6y , 05,10v , 35,0t b) Tomonlari bilan berilgan uchburchakning teng tomonli bo‘lishini aniqlash

algoritmi va dasturini tuzing. 3-variant

a) 2lg,21 32/ vubyxa yxxy , bu yerda

075,33,33,125,98,2,225,3 vuyx b) cbazyxS ,,min,,max

4-variant

a) ,; 2/43 4 ylybyxa bu yerda .12,20;55,12;15,37 lyx

259

b)

hollardaanqoxyxyvayxagaryx

xvayxagaryx

zlg,/

00,2

00,3/32

22

322

5-variant

a) 222cos yxa , 22

23 3lnyx

yxeb

xy

, bu yerda x=1,42, y=2,035

b)

2,2,16

2,log

3

22

2 323

хagarxaхagarex

хagarxx

Zx

x

6-variant a) Tomonlari bilan berilgan uchburchakning perimetri va yuzasini hisoblang. b) a, b, c sonlari berilgan. Ularning manfiylarini 2 marta oshiring, musbat-

larini 2 ga bo‘ling, nolga teng bo‘lganlarini o‘zgarishsiz qoldiring. 7-variant

a) 3

)( 33 yxyxa

,

xyexy

yx

blgln

; bu yerda x=1,0645,

y=2,1365.

b)

0,7430,1

23 xagarxxxхagarxtgx

в

8-variant

a) ;

11)1(

2xa

uyx

uz

22

2sinyxxu

;

21

x ; a=10,5, y=2,5 .

b)

0,93

0,723

23

хagarxxx

хagarxx

9-variant

a) ,sincos,2

aexxb

babatget x

x

bu yerda a=10, v=5, x=2.

b)

3,10sin8,0

3,

3,3,5lnsin

6,5

2

3

хagarxхagartgxex

хagarxx

Z x

260

10-variant

a) ax

bxxtgl

5,0sin5,4

10

, a

xetba 32

, bu yerda a=10, b=16,

x=-2,5.

b)

хbaagarxaxb

xarctgхbaagarxbaxxa

Z,

lncos5

,2log2sin 3

11-variant

a) ;1;2

2/32

2sin/1

3

1z

x

xbyx

yxy

ya

255,0;4,15;625,1 zyx b) Ixtiyoriy a, b, c sonlar uchburchakning tomonlari bo‘lishi yoki

bo‘lmasligini aniqlang. 12-variant

a) ;

321;

1

321 yxxyybtgzxy

exayzy

.166,0;869,0;444,2 zyx

b)

3,lg

3,32

3,/1lg

2

2

2

хagarxxx

xagarxx

xagarexx

z

bo’lsa,

13-variant

a) !5!3

;lg53 xxxbzxea yyx ;

05,8;264,3;542,1 zyx b) Uchta har xil butun son berilgan. Shu sonlarning arifmetik proggressiya

tashkil qilish yoki qilmasligini aniqlang. 14-variant

a) 1;1

18 2

22

3 2

ztgebyx

yxa yx ;

845,0;007,0;5,4 zyx b) Uch o‘lchovli fazoda uchta x, y, z vektorlar o‘z koordinatalari bilan

berilgan. Shu vektorlarning qaysilari juftt-jufti bilan kollingar bo’lishini aniqlang. 15-variant

a) 432

1;coscos432

sin21 2 zzzzbyxa y ;

475,0;875,0;4,0 zyx

261

b)

0,

0,sin

0,sin

34

2

2

xagarxctgxtg

xagarxx

xagarxx

y

16-variant

a) yxzbxxa y 223 arcsin;10 ; 15,0;75,2;55,16 zyx

b) Tomonlari a,b,c larga teng bo’lgan uchburchakning turini aniqlang. 17-variant

a) Uchlarining koordinatalari bilan berilgan uchburchakning perimetri va yuzasini toping.

b)

00,1

11

00,1

11

00,111

yvaxagaryy

yvaxagarxx

yvaxagaryxyx

z

18-variant

a) vtRRS 32 , htRcaht 2;2

b)

2sin

2,1,2

2,12

xagarx

xagarx

xagarx

y

19 - variant

a) tbyxua yx arccos2sin,

112/

88,0;205,3;255,2;65,12 tuyx b) a, b, c sonlarining eng kattasini toping.

20 - variant

a) 2lg;21 32/ vubyxa yxxy ,

075,33;33,125;98,2;225,3 vuyx b) cvazyxS ,,min,,max

262

21 - variant a) baxeay x lg* ; xxbat 2)lg(* 32 , bu yerda a=3,34; b=-2,18; x=1,128; t=3,028.

b)

3,1ln4

3,)2ln(3,32

2

2

xagarx

x

xagarxexagarexx

Y x

x

22 – variant

a) ;ln3

22

yxyxC ;22

log 3

ttgtZ

bu yerda 0386,0;018,2;0011,3 tyx

b)

3,ln1001,sin2

1,31)1ln(

2

2

2

xagarxx

xagarxe

xagarx

Y x

23 – variant

a) ;sin 2ln xeb ax bxaxxc

22sin ; bu yerda a=10, b=28,7, x=-0,25.

b)

02,5,02(

02,)(

02,lgln102

2

baagarbxaxarctg

baagarxbbaxtg

baagarbaex

y

bax

24 – variant

a) ,13

2,sinlg4

sin22

1

2

33

xctgez

xxtgx

yx

bu yerda x=0,792 .

b)

2,0,25

2,0,cos5,162,0,

2

3

хagarexb

хagarebхagarbax

yx

x

25 – variant a) )2,04(cos2 xebebat xxx ; 1042 xxtgbc ; bu yerda a=3,127; b=-2,087; x=1,298 ;

b)

0,cos0,sin

хagarxeхagarxe

yx

x

263

Topshiriqni bajarish uchun fodalaniladigan adabiyotlar

1. Faysman A.Professionalnoye programmirovaniya na yazike Paskal.-M:., Nauka,1989 g.

2. Volvachev A.K. Krisevich V.S. Programmiravaniye na yaziki Paskal dlya personalnix PEVM. -Minsk, Visshaya shkola, 1989 g.

3. Vasyukova N.D. Tyulyayeva V.V. Praktikum po osnovam programmiro-vaniya. Yazik Paskal –M :., Visshaya shkola,1991 g.

4. Zuyev Ye.A.Yazik programmirovaniya Turbo Paskal 6.0, 7.0 - M:., Ra-dio i svyaz, 1993.

5. Aminov I. Paskal dasturlash tili. O’quv qo‘llanma. -SamDU, Samarqand, 1996 y.

6. Xolmatov T., Aminov I.B. Paskal tilida dasturlash. O’quv qo’llanma. - SamDU, Samarqand, 1997 y.

7. Abramov V.G. i dr.Vvedeniye v yazik Paskal, M.: Nauka, 1988,-320 ctr. 8. Faranov V.V. Programmirovaniye na personalnix EVM v srede Turbo-

Paskal.- M:., Nauka . «Informatika va dasturlash» fanini mustaqil o’rganish referat mavzulari.

(1-kurs talabalari uchun) 1-Mavzu. Informatika fani to’g’risida umumiy ma’lumotlar Informatika va yangi informatsion texnologiyalarning jamiyat va ilm-fan taraqqiyotidagi

roli Reja:

1. Informatika fanini paydo bo’lishining asosiy manbalari va asoschilari. 2. Informatika fanining predmeti. 3. Informatsion texnologiyalarni jamiyat va ilm-fan taraqqiyotidagi roli.

2-mavzu. Hisoblash texnikasining rivojlanish tarixi Reja:

1. Elektron hisoblash texnikasining rivojlanish bosqichlari. 2. Eletron hisoblash texnikasining avlodlari. 3. Zamonaviy kompyuterlarning imkoniyatlari.

3-mavzu. Zamonaviy kompyuterlarning arxitekturasi Reja:

1. Kompyuterlarning yaratish printsiplari. 2. Sistemali blok. 3. Markaziy protsessor.

4-mavzu. Kompyuterlarning asosiy tarkibiy qismlari Reja:

1. Kompyuterlarning asosiy tarkibi. 2. Klaviatura. 3. Displey

264

4. Printer. 5-mavzu. Zamonaviy kompyuterlar, ularning turlari va umumiy tuzilishi

Reja: 1. Zamonaviy kompyuterlarning turlari va asosiy xususiyatlari. 2. SHaxsiy kompyuterlar, asosiy qurilmalari, vazifasi va ishlash printsiplari. 3. Xotira qurilmasining turlari va asosiy xususiyatlari.

6-mavzu. Kompyuterlarning qo’shimcha qurilmalari. Reja:

1. Asosiy qo’shimcha qurilmalar. 2. Sichqoncha va skaner. 3. Video va audeo vositalari.

7-mavzu. Informatikada axborot tushunchasi Reja:

1. Informatikaning asosiy tushunchalari. 2. Axborot tushunchasi va xossalari. 3. Axbortlarining ko’rinishlari va turlari.

8-mavzu. Axborotlarning kompyuterda tasvirlanishi Reja:

1. Axborotlarning o’lchov birliklari. 2. Axborotni kompyuterda tasvirlanishi. 3. Turli axbortlarni kodlash.

9- mavzu. Axborotlarni qayta ishlash texnologiyalari. Reja:

1. Axborotlarni qayta ishlash texnologiyalari. 2. Axborotlarini qayta ishlash tizimlari.. 3. Axborotlarining jamiyat taraqqiyotidagi roli va o’rni.

10-mavzu. Sanoq sistemalari. Reja:

1. Sanoq sistemasi, umumiy ma’lumotlar va ularning turlari. 2. Sanoq sistemasida amallar. 3. Bir sanoq sistemasidan boshqa bir sanoq sistemasiga o’tish.

Reja: 1. Zamonaviy dasturiy ta’minotning asosiy vazifalari va xususiyatlari. 2. Dasturiy ta’minotning tarkibiy qismlari va imkoniyatlari. 3. Faylli sistema. Fayl va katalog tushunchalari.

12-mavzu. Operatsion sistemalarning turlari va ularning asosiy tarkibiy qismlari

Reja: 1. Operatsion sistemaning vazifalari.

265

2. Operatsion sistemaning tarkibiy qismlari. 3. Operatsion sistemalarning turlari.

13-mavzu. Zamonaviy kompyuterlarda masalalar echish texnologiyalari va uning asosiy bosqichlari.

Reja: 1. Masalalar echish texnologiyalari. 2. Masalalarni kompyuter yordamida echish bosqichlari. 3. Masalalarni kompyuter yordamida echish bosqichlariga misollar.

14- mavzu. Model tushunchasi. Matematik model va uni tuzish asoslari. Reja:

1. Model tushunchasi. 2. Model turlari. 3. Matematik model. 4. Modellarni tuzish.

15- mavzu. Algoritm tushunchasi, xossalari va berilish usullari. Reja:

1. Algoritm tushunchasi. 2. Algoritmning xossalari. 3. Algoritmning berilish usullari.

16-mavzu. Algoritm turlari. Chiziqli algoritmlar. Reja:

1. Algoritm turlari. 2. CHiziqli algoritm. 3. CHiziqli algoritmga misollar.

17-mavzu. Algoritm turlari. Tarmoqlanuvchi algoritmlar. Reja:

1. Algoritm turlari. 2. Tarmoqlanuvchi algoritm va ularning blok-sxema ifodasi. 3. Tarmoqlanuvchi algoritmlarga misollar.

18-mavzu. Algoritm turlari. Takrorlanuvchi va murakkab algoritmlar. Reja:

1. Algoritm turlari. 2. Takrorlanuvchi algoritmlar. 3. Murakkab algoritmlar. 4. Takrorlanuvchi va murakkab algoritmlarga misollar. 1. jarayoni. O’quv qo’llanma. – Samarqand, SamDU, 1994 yil.

19-mavzu. Dasturlash asoslari. Dasturlash tillari to’g’risida umumiy ma’lumotlar.

Reja: 1. Dasturlash asoslari va ularning o’rni.

266

2. Dasturlash tili va ularning umumiy xususiyatlari. 3. Yuqori darajali dasturlash tillari.

20-mavzu. Paskal dasturlash tili. Asosiy tushunchalar miqdorlar va amal-lar.

Reja: 1. Paskal dasturlash tili to’g’risida umumiy ma’lumotlar. 2. Paskal tilining asosiy tushunchalari. 3. Paskal tilida miqdorlar va amallar.

21-mavzu. Paskal tili. Standart funktsiyalar, ifoda va ma’lumotlarning tur-

lari. Reja:

1. Paskal tilida standart funktsiyalar. 2. Paskal tilida ifoda va uning turlari. 3. Ma’lumotlar va ularning turlari. 4. Paskal tilida ifodaning yozilishiga misollar.

22- mavzu. Paskal tilida oddiy operatorlar Reja:

1. Operator va buyruq tushunchalari. 2. Oddiy operatorlar (izohlash, ta’minlash, kiritish, chiqarish va tarkibiy operator-

lar). 3. Oddiy operatorlarlarga misollar.

23- mavzu. Paskal tilida chiziqli dastur tuzish. Reja:.

1. Paskal tilida dasturning umumiy strukturasi. 2. Turlar, o’zgaruvchilar va operatorlar bo’limi. 3. CHiziqli dastur tuzish.

24- mavzu. Paskal tilida tarmoqlanuvchi jarayonlar uchun dastur tuzish. Reja:

1. O’tish va bo’sh operatorlar. 2. SHartli operator va uning umumiy ko’rinishi. 3. Tarmoqlanuvchi dastur tuzishga doir misollar.

25- mavzu. Paskal tilida tanlash operatori yordamida dastur tuzish. Reja:

1. Tanlash operatorining umumiy ko’rinishi. 2. Tanlash operatori ga misollar. 3. Tanlash operatori yordamida tarmoqlanuvchi dastur tuzish.

267

Referat yozish uchun foydalaniladigan adabiyotlar: 1. Aripov M. Informatika asoslari. – Toshkent: 2002 y. 2. Ikromova X.Z. va boshqalar. Informatika, dasturlash va hisoblash texnikasi

– T.: 2001 y. 3. Petrov V.E., Alekseev V.E. va boshqalar. Vichislitelnaya texnika i pro-

grammirovaniya- M.: Visshaya shkola, 1990 g. 4. Aminov I.B. Algoritm va algoritmlash jarayoni. O’quv qo’llanma. – Samar-

qand, SamDU, 1994 yil. 5. Faysman A. Professionalnoe programmirovanie na Turbo- Paskal. - Tosh-

kent: 1992 g. 6. Grogono P. Programmirovanie na yazike. Paskal. – M.: Nauka, 1982 g. 7. Abramov V.G. va boshqalar. Vvedenie na yazik Paskal.- M.: Nauka, 1988 g. 8. Abramov S.A., Zima E.V. Nachala programmirovaniya na yazike Paskal.-

M.: Nauka, 1987 g. 9. Valvachev A.N., Krisevich V.S. Programmirovanie na yazike Paskal dlya

personalnix EVM ES. – Minsk: 1989 g.

268

2-semestr uchun Mavzu: Takrorlanuvchi jarayonlarga dastur tuzish.

Topshiriqlarni bajarish namunasi

1 – vazifa

a) Ifodaning qiymatini hisoblash algoritmi (blok-sxema) va dasturini tuzing.

5

1

6

1

22 )1(n k

knS


2) Masalani yechish dasturi (Paskal tilida).

Program summa; var S,P: real; n,k: integer;

begin S:=0; for n:=1 to 5 do S:=s+n*n; P:=1; for k:=1 to 6 do P:=p*(k*k+1);

S:=S+p; Writeln (‘S=’,S);

end.

boshlash

S ni chiqarish

S:=S+P

tamom

K<=6

Yo’q

ha

P:=1; k:=1

k:=k+1

P:=P(k2+1)

n<=5

Yo’q

S:=0; n:=1

n:=n+1

S:=S+n2

ha

269

2 – vazifa

b)Sharti oldin yoki sharti keyin qo‘yilgan sikl operatoridan foydalanib quyi-dagi ifodaning qiymatini eps aniqlik bilan hisoblash algoritmini va dasturini tuz-ing.

12

,1

1i i

P bu yerda eps = 0,001.


2) Masalani yechish dasturi. 2.1) sharti oldin qo‘yilgan sikl operatori orqali.

Program ifoda; var i: integer; eps, P: real;

begin readln(eps); P:=1; i:=1; while 1/(sqr(i)+1)>=eps do begin P:=P*1/(sqr(i)+1); i:=i+1; end;

writeln(‘P=’,P); end.

2.2) sharti keyin qo‘yilgan sikl operatori orqali. Program ifoda;

Var i:integer; eps, P:real; begin readln(eps); P:=1; i:=0; repeat i:=i+1; P:=P*(1/(SQR(i)+1));

until 1/(SQR(i)+1)< eps; writeln(‘P=’,P); end. 3– vazifa

c) Ichma-ich joylashdan sikllardan foydalanib ifoda qiymatini hisoblash al-goritmi va dasturini tuzing:

boshlash

P ni chiqarish

tamom

ha 1/(i2+1)>=eps

Yo’q

P:=1; i:=1

i:=i+1

P:=P(1/(i2+1))

EPS

270

15

1

10

1)(

k n

nk xaS


2) Masalani yechish dasturi. Program summa; var S,S1,a,x:real; n,i:integer; begin readln(a,x); S:=0; for k:=1 to 15 do begin S1:=0; for n:=1 to 10 do S1:=S1+Exp(k*ln(a))+exp(n*ln(x)); S:=S+S1; end; Writeln(‘S=’,S); end.

1 – mustaqil ish topshiriqlari

a) Parametrli sikl operatoridan foydalanib dastur tuzing; b) Sharti oldin va qo’yilgan sikl operatoridan foydalanib dastur tuzing; c) ichma-ich joylashgan sikllardan foydalanib dastur tuzing; 1-mustaqil ish topshiriqlarni bajarishda har bir talaba dastlab takrorlanish

buyruqlari haqida qisqacha ma’lumot berib, so’ngra berilgan amaliy topshiriqlarni bajaradi.

1-variant

a)

5

1

12

1

32



boshlash

ha N10

Yo’q

n:=1

n:=n+1

S1:=S1+(ak+xn)

a,x

S1:=0

S ni chiqarish. tamom ha

K15 Yo’q

K:=K+1

S:=S+S1

K:=1

S:=0

271

c)

5

1

12

1

32 )(n i

inS ni hisoblang

2-variant

a)

4

2

310

122

2

ii akk



c)

10

1

4

2

3


3-variant

a)

8

122

2



c)

5

1

8

1

32 )(n i

inS ni hisoblang

4-variant a) Berilgan son raqamlari yig’indisini hisoblash dasturini tuzing.

b)

1

2

лkx


c)

5

1

10

1

42 )(k j

jkS ni hisoblang

5-variant

a)

12

1

36

1

2

ininS ni hisoblang.


c)

3

1

5

1

10

1

22 )(n k j

njkS ni hisoblang.

6-variant a) [a,b] oraliqdagi m soniga karrali sonlar yig’indisini hisoblang.

b)

1

2

kkx


c)

4

1

10

1

)!!(k j

jkS ni hisoblang

7-variant

a) !

....!2!1

2

nxxxy

n

ni hisoblang.


c)

3

1

4

1

5

1

)!!!(n k j

njkS ni hisoblang.

8-variant a) S = m! + n! + k! ni hisoblang.

272

b) 12

....59

341

2

nnS ni hisoblang.

c)

3

1

5

1

34

1

2 )(k in

kiknS ni hisoblang.

9-variant a) [a,b] oraliqdagi n va m larga karrali bo’lgan sonlar yig’indisini hisoblang.

b)

1

2 1n


c)

3

1

5

1

34

1

2 )(k in


10-variant

a)

n

ki kkaiS

1

35

1

2

!1)( ni hisoblang.


c)

4

1

10

1

)!!(k j ba

jkS ni hisoblang.

11-variant a) 0!! nny ni hisoblang. b) EKUK(a,b,c) ni topish dasturini tuzing.

c)

4

1

10

1 )!!()(


12-variant a) 0sin...2sin1sin mmP ni hisoblang. b) [a,b] oraliqdagi toq sonlar kvadtlarining ko’paytmasini hisoblang.

c)

4

1

10

1

!

!

k

j

k

jS ni hisoblang.

13-variant a)

10

1

5

132

n k

knS ni hisoblang.

b) 10 dan 120 gacha bo‘lgan juft sonlar yig‘indisi va toq sonlar ko’paytmasini hisoblang.

c)

3

1

4

1

10

1

!

)1(

i

kj

ik

jS ni hisoblang.

14-variant

a)

10

1

14

14n

n

nxS ni hisoblang.

b)

1

1

nn

n

naS ni hisoblang.

c) Ko’paytirish jadvali elementlarini hosil qilish dasturini tuzing.

273

15-variant

a)

10

1

5

1n k

kn abS ni hisoblang.


1

1

nn

n

axS ni hisoblang.

c)

10

1

5

1)(

n k

nk baS ni hisoblang.

16-variant a) [a,b] oraliqdagi tub sonlarni toping.


1

1)(n

n

n

ncaS ni hisoblang.

c)

3

1

5

1)(

n k

nk yxS ni hisoblang.

17-variant

a)

m

nn

n

ncaS

1

1)(

b)

1003.0,

!2!

n nnS aniqlik bilan hisoblang.

c)

5

1

5

1)(

n k

nk yxS ni hisoblang.

18-variant

a)

10

122

2

i biaiP ni hisoblang.

b)

10004.0,

13231

n nnS aniqlik bilan hisoblang.

c)

5

1

4

2

2

a k akbP ni hisoblang.

19 - variant

a)

10

1

4

2

2

22

2

i k akk


b)

1 !

sink k

kS ni 001,0E aniqlik bilan hisoblang.

c)

3

1

5

1

4

2

2

i

a k

iak

b

P ni hisoblang

20 - variant a)

10

1

20

1 !sin

21

ki kk

iS ni hisoblang.

b)

1

003.0,!k kbaS aniqlik bilan hisoblang.

274

c)

3

1

5

1

i

a

ci

baP ni hisoblang

21 - variant

a) Berilgan N sonining barcha bo‘luvchilarini toping.

b)

1 2kkk

kP ni 001,0E aniqlik bilan hisoblang.

c)

5

1

8

1

3

a k bkaS ni hisoblang.

22 – variant a) Berilgan sonning tub yoki murakkabligini aniqlang.

b)

1 !

1k k

P ni eps = 0,001 aniqlik bilan hisoblang.

c)

4

1

5

1

8

1

3

b a k bkaS ni hisoblang.

23 – variant a) 63...963 S yig‘indini hisoblang.

b)

1 !2k kbaP ni eps = 0,001 aniqlik bilan hisoblang.

c)

m

b

l

k bkaS

1 1

3

ni hisoblang.

24 – variant a)

5

1

6

1

2)12(2

!k j

jk

kP ni hisoblang.

b)

1kkxyxP ni eps = 0,001 aniqlik bilan hisoblang.

c)

m

b

l

k bkaS

1 1

3

ni hisoblang

25 – variant

a)

5

1 !k kbaS ni hisoblang.

b) 12

2...342

nnS ni hisoblang.

c)

3

1

5

1

!

!

i

a

i

aP ni hisoblang

26-variant

a)

5

1

12

1

32


b)

1

2

лkx


275

c)

5

1

8

1

32 )(n i

inS ni hisoblang

27-variant

a)

4

2

310

122

2

ii akk



c)

10

1

4

2

3


28-variant

a)

8

122

2



c)

5

1

12

1

32 )(n i

inS ni hisoblang

29-variant a) Berilgan son raqamlari yig’indisini hisoblash dasturini tuzing.


c)

3

1

5

1

!

!

i

a

i

aP ni hisoblang

30-variant

a)

12

1

36

1

2

ininS ni hisoblang.

b) 1 dan 35 gacha bo‘lgan toq sonlar kvadratlarining yig‘indisi va juft sonlar kvadratlarining ko‘paytmasini toping

c)

3

1

5

1

10

1

22 )(n k j

njkS ni hisoblang.

276

Mavzu: Massiv elementlari bilan ishlash. Paskal tilida qism dastur.

Topshiriqni bajarilish namunasi

1- vazifa 2021 ,...,, xxx massivning musbat elementlari yig‘indisini hisoblash algoritmi

va dasturini tuzing. a) Masalani yechish algoritmi (blok-sxema). b) Masalani yechish dasturi. Program massiv;

type n=1..20; var X:array [n] of real; i:integer; S:real;

begin S:=0; for i:=1 to 20 do read(X[i]); if X[i]>= 0 then S:=S+X[i]; writeln(‘S=’,S); end.

boshlash

S ni chiqarish

tamom

ha i<:=20 Yo’q

S:=0; I:=1

i:=i+1

Massiv elementlarini kiriting

x[i]>0 Yo’q

S:=S+x(i) ha

277

2 - vazifa Ikkita A(2,3) va B(3,3) matritsalar ko‘paytmasini hisoblash algoritmi va

dasturini tuzing. Bu ko‘paytma quyidagi formula bilan hisoblanadi:

m

kkikij pjnibaC

ij1.......2,1,.......2,1*

a) masalani yechish algoritmi. b) Masalani yechish dasturi.

Program matritsa; type mat=array[1..2,1..3] of real; mat2=array[1..3,1..3] of real;

var A,C: mat; B: mat2; I,j, k : integer; begin for I; = 1 to 2 do for j:=1 to 3 do read (A [i,j]); readin; for i:=1 to 3 do for j:=1 to 3 do read (B [i,j]); for j:=1 to 2 do for j:= 1 to 3 do begin C [i,j]:=0; for k:=1 to 3 do C [i,j]:=C [i,j] + A [i,k]*B [k,j]; end for I;=1 to 2 do begin writeln; for i: = 1 to 3 do write (C[i,j]); end; end.

boshlash

ha jn

Yo’q

Cij:=Cij+aikbbj

j:=j+1

k:=k+1

aikbkj, larni kiritish

k:=1

Cij tamom ha

ip Yo’q i:=i+1

Cij:=0

j:=1

k3 Yo’q

ha

i:=1

278

3 – vazifa Funksiya (function) dan foydalanib hisoblash algoritmi va dasturini tuz-

ing.

)12()1(

)2,2(2)1(2,12

xxtxtxtS ; bu yerda

5

1

3

1

2)1()(i k ki

xxt

b) masalani yechish algoritmi.

c) Masalani yechish dasturi. program ifoda; var x, s, p, p1, p2, p3: real; function TT (xx: real): real; var i, k: integer; t, t1: real; begin t=0; for I:=1 to 5 do begin t1:=0; for k:=1 to 3 do t1:=t1+SOR (xx+1)/(i+k); t=t+t1; end; TT:=t; end; begin readln(x); p:=TT* (1+x); p1:=TT* (2.2+x);

p2:=TT* (Sqr(xx)-1)); p3:=TT* (2*x+1); S:=(1.2+p+2*p1)/(p2+p3;) writeln (‘S=’,S);

end.

X

P:=t(1+x)

P1:=t(2,2+x)

P2:=t(x^2-1)

P3:=t(2x+1) 1,2+p+2p1

S:= ------------ p2+p3

S ni chiqaring

boshlash t:=0

i:=1

t1:=0

k:=1

tamom

t:=t+t1

i:=i+1

t1:=t2+(x+1)2/(i+k)

k:=k+1

k<3

k<5 ha

Yo’q

Yo’q

ha

279

4-vazifa. Prosedura (procedure) dan foydalanib hisoblash dasturini tuzing.

)!1*2()!2()!1()!1*2()!( 2

mnnm

nnmnS

a) masalani yechish algoritmi. 2) Masalani yechish dasturi (Paskal tilida) program ifoda;

var S, S1, S2, S3, S4, S5: real; m, n: integer; procedure FAK (L: integer; var p: real); var I:integer; begin p:=1; for i:=1 to L do p:=p*I; end;

begin readln (n,m); FAK (n+m,S1); FAK (n*n+2*n-1,S2); FAK (m+n-1, S3); FAK (2+n, S4); FAK (2*m-1,S5); S:= (S1+S2) / (S3+S4+S5); writeln (‘S=’,S); end.

n,m

P:=1; I:=1

P:=P+I

i:=i+1

S:=(P1+P2)/(P3+P4+P5)

S ni chiqaring

boshlash

tamom

ik

k:=n+m

k:=n^2+2n-1

k:=m+n+1

k:=2+n

k:=2*m-1

P:=P1

P:=P2

P:=P3

P:=P4

P:=P5

280

2 – mustaqil ish topshiriqlari a) Bir o‘lchovli massiv elementlari bilan ishlash. b) Ikki o‘lchovli massiv elementlari bilan ishlash. c) Finction dan foydalanib dastur tuzish. d) Procedure dan foydalanib dastur tuzish. Ha bir talaba ushbu nazariy savollarning mazmunini yoritib, so’ngra o’z va-

riantidagi amaliy topshiriqlarni bajaradi. 1-variant

a) x1, x2, ….,xn sonlar berilgan.

n

kkx

nM

1

1 va

n

kk Mx

nD

1

22))(1

1( ni hisoblang.

b) A(10, 10) matritsaning bosh diagonalining eng katta elementini va u tur-gan ustunni aniqlang.

c)

yPyPyPyPU

21211,012,3

, bu yerda

1

2

!k kxxP .

d)

1,3,,2max

,,,max4,2,3,min

,,,min

dcbadcba

cbadcbaU .

2-variant

a) x1, x2, …,x55 sonlar berilgan: x1(x2+x3) (x4+x5+x6) … (x46+x47+…,x55) ni hisoblang.

b) S(M,N) kvadrat matritsa bosh diagonalining barcha elementlarini, so‘ngra musbat va manfiy elementlarini yig‘indisini toping.

c)

abcacbbacbabaU

22 ,2max,min

,2max,min

d) mnmnЭКУБ

mnmЭКУБnmЭКУБU

,,

,,2

3-variant a) n elementdan iborat A massiv berilgan. Massiv elementlarini o‘sib borish

tartibida joylashtiring. b) B(N,M) matritsa har bir ustuni elementlari yig‘indisini, so‘ngra har bir sa-

tri elementlari ko‘paytmasini toping.

c) 5,2123

5,122,0BxBxССU

, bu yerda

5

12

2 12;!

42n y

yyBn

yyC .

d) !1!3

!!13!22

22

mnnm

nmnnmU

281

4-variant a) a1, a2,…,a55 massiv berilgan. Massiv elementlarining eng kattasini 1-soni

bilan, eng kichigini esa -1 soni bilan almashtiring. b) A(N,M) har bir satrining eng katta elementini toping va ularning indeks

tartib raqamini aniqlang. c) bafbafbafU ,1,, 222 , bu yerda

hollardaanqotu

tuаgartutгаgartu

tuflg,

0,0,0,0,

,2

2

22

d) kmknnmEKUB

nmknmEKUBmknnmEKUBU

,,,,,,

5-variant

a) x1, x2,…,x20 massiv elementlarining eng kichik musbat elementining tartib nomerini aniqlang va undan keyin turgan elementlar sonini toping.

b) A(N,M) matritsa har bir ustunining eng kichik elementlarini toping. c) bafbafbafS ,1,, 222 , bu yerda

xollardaanqotu

tuagartutuagartu

tuflg,

0,0,0,0,

,2

2

22

d) N ta uchburchak o‘z tomonlari bilan berilgan. Bu uchburchaklar yuzlarini hisoblang va ulardan kattasini aniqlang.

6-variant

a)

m

i

n

k

i

kxZ

1 1

2sin , bu yerda x1, x2, … ,xm massiv berilgan.

b) A(N,M) matrisa har bir satr elementlari yig‘indisini hisoblang va ulardan eng kattasi va eng kichigini toping.

c) xyxfyxfbafyxfZ ,,1,, , bu yerda

xollardaanqotuuagartuuagartu

tuflg,12

1,0,2

,2

d) n ta uchburchakning uchlari koordinatalari bilan berilgan. Bu uchburchaklarning yuzlarini hisoblang va ulardan kichigini toping.

7-variant a) x1, x2,…,xn massivning manfiy elementlarining eng kattasini toping. b) A(N,M) matritsa har bir ustuni elementlari ko‘paytmasini hisoblang.

Ularning eng kichigi va kattasini aniqlang.

282

c)

NknmnmnmEKUB

kmknmnEKUBnnmnEKUBP

,,,

,,,,,,

22

d) n ta uchburchak o‘z tomonlari bilan berilgan. Bu uchburchaklarga ichki chizilgan aylana radiuslarini hisoblang va ularning kattasini aniqlang.

8-variant a) x1, x2, …,xn massivning manfiy, musbat va nol elementlarining sonini

aniqlang. b) A(3,3) massiv berilgan. Uning satr elementlari yig’indisidan yangi bir

o’lchovli massiv hosil qiling.

c) )12(

)12()2(

xPyPxPB ; bu yerda

aaaP

2)1()(

2 .

d) ).2,,max(),2,max(),,2max( zyx

zyxzyxt

9-variant

a)

m

kk

n

ii Y

mx

nS

11

11 ni hisoblang.

b) A(3,3) massiv berilgan.Uning ustun elementlari yig’indisidan bir o’lchovli massiv hosil qiling.

c) )(ln)12(

15)5,0( xtxt

eZ t

; bu yerda 132)( 2 aaat

d) )!2()!2()!2(! 2

2mn

mnmnnt

10-variant a) x1, x2, …,xn massiv berilgan. Uning toq elementlaridan U, juft element-

laridan Z massiv hosil qiling. b) B(3,3) massiv berilgan. Uning birinchi va uchinchi ustun elementlarini 3

ga ko‘paytirib yangi massiv hosil qiling. c) 16

10)16sin(

)16cos(1)16ln( 2

2

2

2

xxtt

zzyyy

d) ).,,(),,(),,( cbaEKUK

zyxEKUKknтEKUKT

11-variant a) x1, x2, …,x20 massiv berilgan. Toq elementlardan U, juft elementlardan Z

massiv hosil qiling. b) B(3,3) massiv berilgan. Uning satr elementlarini kvadratga ko‘tarib yangi

massiv hosil qiling.

c) )2(cos194,9

18,12

)2(cos122

yx

exyсоsВ

yx

d) ).,,(),,(),,( cbaEKUB

zyxEKUBknтEKUBT

283

12-variant a) x1, x2,…xn massivning musbat elementlaridan iy , manfiy elementlaridan

iz , massiv hosil qiling. b) 4,4A va 4,4B massivlar berilgan CBABAC . massivini hosil

qiling. c) xxfxyxfxxfyxxxfZ 22 cos,sin,cos,sin,cossin

bu yerda

04,140,

14,,

agardtagartdagartd

tdf

d) n ta muntazam besh burchak tomonlari bilan berilgan. Bu besh burchakka tashqi chizilgan doira yuzlarini hisoblang va ularni kamayish tartibida joylashtir-ing.

13-variant a) z1, z2,…,zn massiv elementlarini kamayib borish tartibida joylashtiring. b) A(N,M) matritsa har bir satrining eng katta va eng kichik elementlarini,

so‘ngra ularning yig‘indisi va ko‘paytmasini hisoblang. c) zaazxzzxyzzyxyyxR sinsinsinsin 22222222 d) n ta muntazam uchburchak berilgan. Bu uchburchakka ichki chizilgan

doira yuzlarini hisoblang va ularni kamayish tartibida joylashtiring. 14-variant

a) x1, x2, … ,xn massivning manfiy elementlarining eng kattasi va musbat elementlarining eng kichigini aniqlang.

b) A(N,M) matritsa har bir ustunning eng katta va eng kichik elementlarini, so‘ngra ularning yig‘indisi va ko‘paytmasini toping.

c)

yzyxTzyxTzyxTxyzxTB

,2,,,3

2

22

bu yerda,

baagarba

baagarbabaT

,2

,,

3 2

22

d) n ta muntazam uchburchak tomonlari bilan berilgan, bu uchburchakka tashqi chizilgan aylana radiuslarini hisoblang va ularni kamayib borish tartibida joylashtiring.

15-variant a) x1, x2,…,xn massiv berilgan.

m

n

r

k

kn

kxrctg

nxnmZ

1 1

sin ni hisoblang.

b) A(N,M) matritsa har bir ustun elementlarini eng kattasini toping. Topil-gan elementlar ichida eng kichigini va uning tartib nomerini aniqlang.

c)

5,,min,5,,min

5,,min,,,min,,min

321

321321

cbaagarttt

cbaagarzzzyyyA

d) n ta uchburchakning uchlari koordinatalari bilan berilgan. Bu uchbur-chaklarga ichki chizilgan doira yuzlarini hisoblang va ularni kamayib borish tarti-bida joylashtiring.

284

16-variant a) x1, x2,…,xn sonlar berilgan.

n

kkx

nM

1

1 va 2

1

2

11

n

kk Mx

nD

larni hisoblang b) A(20, 20) matrisaning bosh diagonalining katta elementini va u turgan us-

tunni aniqlang.

c) yPyP

yPyPU21211,012,3

; bu yerda

1

2

!k kxxP

d)

1,3,,2max

,,,max4,,2,3min

,,,min

dcbadcba

cbadcbaU

17-variant a) x1, x2, … ,x55 sonlar berilgan: x1(x2+x3) (x4+x5+x6)…(x46+x47+…,x55) ni

hisoblang. b) S(M, N) kvadrat matritsa bosh diagonalining barcha elementlarini,

so‘ngra musbat va manfiy elementlarining yig‘indisini toping.

c) abcacbba

cbabaU

22 ,2max,min,2max,min .

d) !1!3

!!13!22

22

mnnmnmnnmU .

18-variant a) a1, a2, ... ,a55 massiv berilgan. Massiv elementlarining eng kattasini 1 soni

bilan, eng kichigini esa -1 soni bilan almashtiring. b) A(N,M) har bir satrining eng katta elementini toping va ularning indeks

tartib raqamini aniqlang. c) bafbafbafU ,1,, 222 , bu yerda

xollardaanqotutuagartu

tгagartutuf

lg,0,0,

0,0,,

2

2

22

d) kmknnmEKUB

nmknmEKUBmknnmEKUBU

,,,,,,

19-variant

a)

m

n

n

k

n

kxZ

1 1

2sin bu yerda mxxx ,...,, 21 massiv berilgan.

b) A(N,M) matritsa har bir satr elementlari yig‘indisini hisoblang va ulardan eng kattasi va eng kichigini toping.

c) xyxfyxfbafyxfZ ,,1,, , bu yerda

xollardaanqotuuagartuuagartu

tuflg,12

1,0,2

,2

285

d) n ta uchburchakning uchlari koordinatalari bilan berilgan. Bu uchbur-chakning yuzini hisoblang va ulardan kichigini toping.

20-variant a) x1, x2, … ,xn massivning manfiy elementlarining eng kattasini toping. b) A(N,M) matritsa har bir ustuni elementlari ko‘paytmasini hisoblang va

ularning eng kichigi va kattasini aniqlang.

c) Nknm


,,,,,

,,,,22

d) n ta muntazam oltiburchak o‘z tomonlari bilan berilgan. Bu oltiburchak-larga chizilgan aylana radiuslarini hisoblang va ularning kattasini aniqlang.

21-variant a) A(n) massiv berilgan. Uning manfiy elementlarini kvadratga ko‘tarib,

musbatlarini 2 ga bo‘lib, yangi massiv hosil qiling. b) V(3,3) massiv berilgan. Uning har bir satr elementlari yig‘indisining o‘rta

arifmetigi va geometrigini toping.

c) ,)2()(

)(22

2

abthbath

baththaZ

bu yerda

xx

xx

eeeexth

)(

d) .),,min(),,min(),,min(),,min(

321321

321321

tttxxxbbbaaaS

22-variant a) u1, u2,…,u 10 massiv berilgan. Uning elementlarini kamayib borish tarti-bida joylashtiring. b) A(3,3) massiv berilgan. Uning har bir ustun elementlari yig‘indisining o‘rta arifmetigi va geometrigini toping.

c) )(3)32(2)1(2,1 2

2

хРхР

хРТ

; bu yerda

3

1 2)(

i

iyуР

d) .),,max(),,max(),,max(),,max(

321321

321321

tttxxxbbbaaaA

23 variant a) z1,z2,…,z10 massiv berilgan. Manfiy elementlaridan alohida, musbat ele-mentlaridan alohida massiv hosil qiling. b) X(3,3) massiv berilgan. Uning toq tartib raqamli elementini 2 ga, juft

tartib raqamli elementini 3 ga ko‘paytirib, yangi massiv hosil qiling.

c) )2(

)()5,0(yхA

yxAyAТ

; bu yerda

6

1 !)(

i izzA .

d) .),,,min(),,,max(),,,min(),,,max(

tgfelknmtzyxdcbaR

286

24 variant a) 1521 ,....,, ttt massiv berilgan. Juft elementlarini 2 ga, toq elementlarini 3 ga, ko‘paytirib, yangi massiv hosil qiling. b) A(3,3) massiv berilgan. Uning bosh diagonallari elementlarini 2 ga ko‘paytirib, yangi massiv hosil qiling.

c) ))13ln(sin()2ln(2

)ln( 13

2

xeyxe

yxeB x

yx

yx

;

d) zyxEKUK

knmEKUKcbaEKUKT ,,

,,,,

.

25 variant a) z1,z2,…,z20 massiv berilgan. Uning toq raqamli elementlarining kvadratini , juft raqamli elementlarini kubini hisoblab, yangi massiv hosil qiling. b) V(3,3) massiv berilgan. Uning har bir ustunining eng kichik elementlarin-ing o‘rta arifmetigini toping.

c) )2(

)()2( 22

yxByxByхВА

; bu yerda .)(5

1

25

1

2

ki z

kizzB

d) zyxEKUB

knmEKUBcbaEKUBS ,,

,,,,

26-variant a) x1, x2, …,xn massiv berilgan. Uning toq elementlaridan U, juft element-

laridan Z massiv hosil qiling. b) B(3,3) massiv berilgan. Uning satr elementlarini kvadratga ko‘tarib yangi

massiv hosil qiling.

c) Nknm


,,,,,

,,,,22

d) abcacbba

cbabaU

22 ,2max,min,2max,min .

27-variant a) x1, x2, …,x20 massiv berilgan. Toq elementlardan U, juft elementlardan Z

massiv hosil qiling. b) B(3,3) massiv berilgan. Uning birinchi va uchinchi ustun elementlarini 3

ga ko‘paytirib yangi massiv hosil qiling. c) xxfxyxfxxfyxxxfZ 22 cos,sin,cos,sin,cossin

bu yerda

04,140,

14,,

agardtagartdagartd

tdf

d) n ta muntazam besh burchak tomonlari bilan berilgan. Bu besh burchakka tashqi chizilgan doira yuzlarini hisoblang va ularni kamayish tartibida joylashtiring.

28-variant

287

a) x1, x2,…xn massivning musbat elementlaridan iy , manfiy elementlaridan

iz , massiv hosil qiling. b) 4,4A va 4,4B massivlar berilgan CBABAC . massivini hosil

qiling.

c) 1610

)16sin()16cos(1

)16ln( 22

2

2

xxtt

zzyyy

d) ).,,(),,(),,( cbaEKUB

zyxEKUBknтEKUBT

29-variant a) x1, x2, … ,xn massivning manfiy elementlarining eng kattasini toping. b) 4,4A va 4,4B massivlar berilgan CBABAC . massivini hosil

qiling.

c) )2(cos194,9

18,12

)2(cos122

yx

exyсоsВ

yx

d) ).,,(),,(),,( cbaEKUK

zyxEKUKknтEKUKT

30-variant a) x1, x2, … ,x55 sonlar berilgan: x1(x2+x3) (x4+x5+x6)…(x46+x47+…,x55) ni

hisoblang. b) A(N,M) matritsa har bir ustuni elementlari ko‘paytmasini hisoblang va

ularning eng kichigi va kattasini aniqlang. c)

5,,min,5,,min

5,,min,,,min,,min

321

321321

cbaagarttt

cbaagarzzzyyyA

d) n ta muntazam oltiburchak o‘z tomonlari bilan berilgan. Bu oltiburchak-larga chizilgan aylana radiuslarini hisoblang va ularning kattasini aniqlang.

288

Mavzu: Paskal tilida modullar va uning grafik imkoniyatlari .

3 - mustaqil ish topshiriqlari

Modullar va grafik imkoniyatlardan foydalanib dastur tuzish: a) Satrli ma’lumotlar bilan ishlash. b) Grafik ma’lumotlar bilan ishlash. c) Grafiklar bilan ishlash.

1-variant a) «Informatika» so‘zidan yangi 6 ta so‘z hosil qiling. b) Ekranda aylana va uning ichida joylashgan uchburchak tasvirini hosil qi-

lish dasturini tuzing. c) xxy 2cossin funksiyaning grafigini chizing.

2-variant a) Berilgan matndagi eng qisqa so‘zni toping va uni teskari tartibda hosil qil-

ing. b) Ekranda uy rasmini hosil qilish dasturini tuzing. c) 262 xxy funksiya grafigini chizing.

3-variant a) Berilgan matnda uchraydigan «s» va «t» harflari sonini aniqlang. b) Ekranda televizor tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. c) xxy sin funksiya grafigi chizing.

4-variant a) «Komputer» so‘zidan yangi 6 ta so‘z hosil qiling. b) Ekranda samolyot rasmini hosil qilish dasturini tuzing. c) Asosi besh burchak bo‘lgan og‘ma prizma va uning kesimlarini chizing.

5-variant a) Berilgan matnda eng uzun va eng qisqa so‘zlarni toping. b) Ekranda tog‘ va orqasida ko‘rinib turgan quyosh rasmini hosil qi ling. c) Ikkita parallel va perpendikulyar tekisliklar chizing.

6-variant a) «Modellashtirish» so‘zidan yangi 4 ta so‘z hosil qiling. b) Svetofor rasmini hosil qilish dasturini tuzing. c) Piramida va uning kesmalarini chizing.

7-variant a) Berilgan matndagi so‘zlarni teskari tartibda hosil qiling. b) Ekranda asosi to‘rtburchakdan iborat bo‘lgan piramida va prizma hosil

qilish dasturini tuzing. c) Ekranda konus va uning kesmalarini chizing.

8-variant a) «Algoritmlash» so‘zidan yangi 5 ta so‘z hosil qiling. b) Ekranda shaxmat doskasi hosil qilish dasturini tuzing. c) xxy cossin funksiyaning grafigini chizing.

289

9-variant a) «Kibirnetika» so‘zidan yangi 7 ta so‘z hosil qiling. b) Ekranda trapesiya va uning ichida joylashgan uchburchakni hosil qilish

dasturini tuzing. c) xxy ii cossin funksiyaning grafigini chizing.

10-variant a) Berilgan matndagi so‘zlardan nechtasi «b» va «d» harflar bilan boshlan-

ishini aniqlang. b) Ekranda to‘rtburchak va uning ichida joylashgan ochiq konvert tasvirini

hosil qilish dasturini tuzing.

c) 2

8 xx

y funksiyaning grafigini chizing.

11-variant a) «Matematika» so‘zidan yangi 6 ta so‘z hosil qiling. b) Ichma-ich joylashagan ellips, aylana, kvadrat va uchburchakni hosil qilish

dasturini tuzing.

c) 3210

x

xy funksiyaning grafigini chizing.

12-variant a) Berilgan so‘zdan juft o‘rindagi va toq o‘rindagi harflar ketma-ketligini

ajrating. b) Ekranda stol tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. c) Shar va uning kesimlarini chizing.

13-variant a) «Internet» so‘zidan yangi 4 ta so‘z hosil qiling. b) Ekranda konus va silindr tasvirini hosil qilish dasturini tuzing.

c) x

xy sin funksiyaning grafigini chizing.

14-variant a) Berilgan matnda necha marta qo‘sh harflar ketma-ketligi uchrashini

aniqlang. b) Ikkita vagondan iborat poyezd tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. c) )2lg(2 xy funksiyaning grafigini chizing.

15-variant a) «Dasturlash tili» so‘zidan yangi 6 ta so‘z hosil qiling. b) Choynak va piyola tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. c) xextgy 3122 funksiyaning grafigini chizing.

16-variant a) To‘rt xonali sonni so‘zlar bilan ifodalang. b) Yengil avtomabil tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. c) xxCosy 3ln13 funksiyaning grafigini chizing.

290

17-variant a) «Deraza» so‘zidan yangi 5 ta so‘z hosil qiling. b) Shkaf tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. c) xexy funksiyaning grafigini chizing.

18-variant a) Berilgan sonning raqamlar yig‘indisini toping. b) «Parta» tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. c) xectgxy 3 funksiyaning grafigini chizing.

19-variant a) N ta so‘z berilgan. Bulardan nechtasi bir xil harflar bilan boshlanadi va

tugaydi. Shuni aniqlash dasturini chizing. b) Monitor tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. c) )1(3)1( 3 xxy funksiyaning grafigini chizing.

20 - variant a) Berilgan matnda qo‘sh harflarni bitta harf bilan almashtiring. b) Silindr tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. c) 1)1ln(3 xy funksiyaning grafigini chizing.

21 - variant a) Berilgan matnda «k»harflarini «d» harfiga almashtiring. b) Avtomabil rasmini hosil qilish dasturini tuzing. c) 1)1ln(3 xy funksiyaning grafigini chizing.

22 - variant a) Berilgan matnda mavjud so‘zlarni uzunliklarini o‘sish tartibida joy-

lashtring. b) Uch o‘lchovli koordinatalar sistemasini chizing, yo‘nalishlarini ko‘rsating

va o‘qlarini x, y, z bilan belgilang. c) baxy funksiyaning grafigini chizing.

23 - variant a) Berilgan matnda mavjud so‘zlarning uzunliklarini kamayib borish tarti-

bida joylashtiring. b) Stol va uning ustida gul vazasini chizish dasturini tuzing. c) cbxaxy 2 funksiyaning grafigini chizing.

24 - variant a) Berilgan matnda so‘zlarning bosh va oxirgi harflari o‘rinlarini almashtir-

ing. b) To‘g‘ri chiziq bo‘yicha harakatlanuvchi shar tasvirini chizing.

c) xx

xx

eeeey

funksiyaning grafigini chizing.

25 - variant a) Berilgan matnda eng qisqa so‘zni toping va shu so‘zni o‘zini qo‘shib

yangi so‘z hosil qiling. b) Vertikal to‘g‘ri chiziq bo‘yicha harakatlanuvchi shar tasvirini chizing.

291

c) 3 2

2 1lnx

xx

y

funksiyaning grafigini chizing.

26-variant a) Berilgan matndagi so‘zlardan nechtasi «k» va «t» harflar bilan boshlan-

ishini aniqlang. b) Ekranda uchburchak va uning ichida joylashgan ellips tasvirini hosil qil-

ish dasturini tuzing. c) 2

2x

xy funksiyaning grafigini chizing.

27-variant a) «Operator» so‘zidan yangi 6 ta so‘z hosil qiling. b) Ichma-ich joylashagan kvadrat, romb hosil qilish dasturini tuzing.

c) 3

3xy funksiyaning grafigini chizing.

28-variant a) Berilgan so‘zni polindrom yoki polindrom emasligini aniqlang. b) Ekranda choynak va piyola tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. c) Silindr va uning kesimlarini chizing.

29-variant a) «global» so‘zidan yangi 5 ta so‘z hosil qiling. b) Ekranda kub va parallelogramm tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. c)

xtgxy funksiyaning grafigini chizing.

30-variant a) Berilgan matnda necha marta qo‘sh harflar ketma-ketligi uchrashini

aniqlang. b) Yuk avtomashinasi tasvirini hosil qilish dasturini tuzing. c) 22 )22(cos xy funksiyaning grafigini chizing.

292

Referat mavzulari (1-kurs talabalari ushun).

1-mavzu. Dasturlash asoslari. Dasturlash tillari to’g’risida umumiy ma’lumotlar.

Reja: 1. Dasturlash asoslari va ularning o’rni. 2. Dasturlash tili va ularning umumiy Xususiyatlari. 3. Yuqori darajali dasturlash tillari.

2-mavzu. Paskal dasturlash tili. Asosiy tushunchalar miqdorlar va amallar.

Reja: 1. Paskal dasturlash tili to’g’risida umumiy ma’lumotlar. 2. Paskal tilining asosiy tushunchalari. 3. Paskal tilida miqdorlar va amallar.

3-mavzu. Paskal tili. Standart funktsiyalar, ifoda va ma’lumotlarning turlari. Reja:

1. Paskal tilida standart funktsiyalar. 2. Paskal tilida ifoda va ma’lumotlar, ularning turlari. 3. Paskal tilida ifodaning yozilishiga misollar.

4- mavzu. Paskal tilida oddiy operatorlar Reja:

1. Operator va buyruq tushunchalari. 2. Oddiy operatorlar.(izohlash, ta’minlash, kiritish, shiqarish va tarkibiy). 3. Oddiy operatorlarlarga misollar.

5 - mavzu. Paskal tilida chiziqli dastur tuzish. Reja:

1. Paskal tilida dasturning umumiy strukturasi. 2. Turlar, o’zgaruvshilar va operatorlar bo’limi. 3. Chiziqli dastur tuzish.

6 - mavzu. Paskal tilida tarmoqlanuvshi jarayonlar ushun dastur tu-zish. Reja:

1. O’tish va bo’sh operatorlar. 2. SHartli operator va uning umumiy ko’rinishi. 3. Tarmoqlanuvshi dastur tuzishga doir misollar.

7 - mavzu. Paskal tilida tanlash operatori yordamida dastur tuzish. Reja:

1. Tanlash operatorining umumiy ko’rinishi. 2. Tanlash operatori ga misollar. 3. Tanlash operatori yordamida tarmoqlanuvshi dastur tuzish. 8 -mavzu. Paskal tilida takrorlanuvshi jarayonlar ushun dastur tuzish.

Reja: 1. Siklik jarayon .Siklik jarayonlarni shartli o’tish operatori orqali dasturlash. 2. Siklli operatorlar. Parametrli sikl operatori.

293

3. Takrorlanuvshi jarayonlarni dasturlashga misollar. 9-mavzu. Paskal tilida takrorlanuvchi jarayonlar uchun dastur tuzish.

Reja: 1. Siklik jarayon va uni dasturlash. 2. Sharti oldin va keyin qo’yilgan sikl operatorlari. 3. Takrorlanuvchi jarayonlarni dasturlashga misollar.

10-mavzu. Paskal tilida murakkab jarayonlarni dasturlash. Reja:

1. Ishma-ish joylashgan sikllar. 2. Iteratsion sikllar. 3. Murakkab jarayonlarni dasturlashga misollar.

11-mavzu. Paskal tilida massivlar va ular bilan ishlash. Reja:

1. Massiv tushunchasi va uning turlari. 2. Paskal tilida bir o’lshovli massivlar. 3. Massiv elementlari bilan ishlashga doir misollar.

12 -mavzu. Paskal tilida ikki o’lshovli massivlar va ular bilan ishlash. Reja:

1. Paskal tilida ikki o’lshovli massivlar. 2. Ikki lshovli massivlarini tavsiflash. 3. Massiv elementlari bilan ishlashga doir misollar..

13-mavzu. Paskal tilida qism dastur. Functiondan bilan dastur tuzish. Reja:

1. Qism dastur va undan foydalanish xususiyatlari. 2. Function dan foydalanib dasturlash. 3. Function dan foydalanib dasturlashga misollar.

14-mavzu. Paskal tilida qism dastur. Prosedure bilan dasturlash. Reja:

1. Qism dasturdan foydalanishning asosiy xususiyatlari. 2. Prosedure dan foydalanib dasturlash. 3. Prosedure dan foydalanishga doir misollar.

15-mavzu. Turbo- Paskal modullari. GRT moduli. Reja:

1. Modul tushunchasi, turlari va undan foydalanish asoslari. 2. Turbo- Paskal modullari. 3. GRT moduli va uning asosiy Protseduralari.

16-mavzu. Turbo- Paskal tilida modullar Reja:

1. Turbo-Paskal modullari. 2. Modullarni hosil qilish. 3. Modullar yaratishga doir misollar

17- mavzu. GRAPH modulining asosiy funksiyalari va proseduralari Reja:

1. GRAPH moduli va uning asosiy funksiyalari. 2. GRAPH modulining asosiy proseduralari.

294

3. Grafikaga doir misollar. 18- mavzu. Paskal tilida murakkab turlar

Reja: 1. Paskal tilida murakkab turlar. 2. Faylli turlar. 3. Faylli turlar bilan ishlash buyruqlari.

19-mavzu. Paskal tilida to’plamli turlar Reja:

1. Paskal tilida to’plam tushunchasi. 2. To’plamlar bilan ishlash. 3. To’lamlarga doir dasturlar tuzish.

20-mavzu. Paskal tilida satrlar bilan ishlash funktsiyalari Reja:

1. Paskal tilida matnli ma’lumotlar bilan ishlash imkoniyatlari. 2. Paskal tilida satrlar bilan ishlash funktsiyalari. 3. Satrlar bilan ishlash funktsiyalaridan foydalanib dasturlash.

21-mavzu. Turbo Paskal muhitining qo’shimcha imkoniyatlari Reja:

1. Turbo Paskal muhitining asosiy imkoniyatlari. 2. Turbo Paskal tilining standart Paskal tilidan ustunlik imkoniyatlari. 3. Misollar.

22-mavzu. Paskal tilida kombinatsiyalangan turlar Reja:

1. Kombinatsiyalangan turlar. 2. Kombinatsiyalangan turlar bilan ishlash buyruqlari. 3. Kombinatsiyalangan turlarga doir misollar.

23-mavzu. Ma’lumotlarning o’zgaruvchi turlari. Reja:

1. Sanab o’tiladigan turlar. 2. Chegaralangan turlar. 3. Mavzuga doir misollar.

24-mavzu. Grafik holatida matnlarni chiqarish. Reja:

1. Matnlarni chiqarish operatorlari. 2. Matnlarni tekislash operatorlari. 3. Mavzu bo’yicha misollar. 25-mavzu. Paskal tilida ma’lumotlarni chiqarish operatori

Reja: 1. Ma’lumotlarni chiqarish operatori. 2. Ma’lumotlarni turli formatlarda chiqarish. 3. Ma’lumotlarni chiqarishga doir misollar 26-mavzu. Paskal tilida ma’lumotlarni kiritish operatori

Reja: 1. Ma’lumotlarni kiritish operatori. 2. Ma’lumotlarni turli formatlarda kiritish.

295

3. Ma’lumotlarni kiritishga doir misollar 27- mavzu. Paskal tilida iteratsion sikllar.

Reja: 1. Iteratsion sikllar. 2. Iteratsion sikllar dasturlash. 3. Iteratsion sikllar dasturlashga doir misollar.

28-mavzu. Paskal tilida qism dasturning o’ziga xos xusisiyatlari Reja:

1. Rekursiv qism dastur. 2. Rekursiya turlari. 3. Rekursiv qism dasturga doir misollar.

29-mavzu. Paskal tilida satrlar bilan ishlash funktsiyalari Reja:

1. Paskal tilida matnli ma’lumotlar bilan ishlash imkoniyatlari. 2. Paskal tilida satrlar bilan ishlash funktsiyalari. 3. Satrlar bilan ishlash funktsiyalaridan foydalanib dasturlash.

30-mavzu. Turbo Paskal muhitining qo’shimcha imkoniyatlari Reja:

1. Turbo Paskal muhitining asosiy imkoniyatlari. 2. Turbo Paskal tilining standart Paskal tilidan ustunlik imkoniyatlari. 3. Misollar.

Referat yozish uchun adabiyotlar ro’yxati: 1. Faysman A. Professionalnoe Programmirovanie na Turbo- Paskal. Toshkent:

1992 g. 2. Grogono P. Programmirovanie na yazike. Paskal. – M.: Nauka, 1982 g. 3. Abramov V.G. va boshqalar. Vvedenie na yazik Paskal.- M.: Nauka, 1988 g. 4. Abramov S.A., Zima E.V. Nachala Programmirovaniya na yazike Paskal.-

M.: Nauka, 1987 g. 5. Valvashev A.N., Krisevish V.S. Programmirovanie na yazike Paskal dlya

Personalnix EVM ES. – Minsk: 1989 g. 6. Aripov M. Informatika asoslari. –Toshkent: 2002 y.

Reyting baholash namunaviy testlari va savolnomalari. Oraliq baholash testlari.

1. Axborot nima? a) ilmiy fikrlar va tushuNChalar v) hodisalar to’g’risidagi xabar s) butun borliq to’g’risidagi ma’lumot d) o’rab turgan butun borliq to’g’risidagi xabar va ma’lumot e) hodisalar to’g’risidagi ma’lumot

2. EHMning qaysi xotira qurilmasini bilasiz? a) arifmetik, boshqarish, qabul qilish va tashqi b) disPley, doimiy, o’zgaruvshan va ishki c) elektron, neytron, diskli, magnit lenta d) o’ta operativ, doimiy, bufer va tashqi Xotira

296

e) doimiy, ishki, boshqarish va tashqi 3. Sanoq sistemasi nima?

a) sonlarni ma’lum qoida asosida atalishi b) sonlarning atalishi s) sonlarning yozilish qoidalari to’plami d) sonlarning atalish va yozilish qoidalari to’plami e) sonlarni belgilash ushun raqamlar to’plami

4. Sanoq sistemasining turini ko’rsating? a) o’nlik, ikkilik b) pozitsion, pozitsion bo’lmagan s) ikkilik, sakkizlik d) pozitsion, o’n oltilik f) o’n oltilik, o’nlik

5. EHM qaysi sanoq sistemasida ishlashga asoslangan? a) pozitsion b) pozitsion bo’lmagan s) sakk0izlik d) o’nlik e) ikkilik

6. Axborotlarning o’lshov birliklarini ko’rsating: a) bit, bayt, kbayt, mbayt, gbayt b) bit, so’z, bayt, kbayt, gbayt s) so’z, bayt, kbayt, gbayt, mbayt d) bayt, kbayt, gbayt, mbayt, so’z e) rakam, so’z, belgi, bit, bayt

2. Bitta sonda yozilishi qayta takrorlanmaydigan 1, 2, 3 raqamlarining bars-hasi birdaniga ishtirok etuvshi hammma to’rt Xonali sonlarning miqdorini aniqlang.

a) 36 b) 78 c) 42 d) 73 e) to’g’ri javob yo’q.

3. Bitta sonda yozilishi qayta takrorlanmaydigan 0, 2, 4 raqamlarining barshasi birdaniga ishtirok etuvshi hammma ush xonali sonlarning miqdorini aniqlang.

a) 6 b) 4 c) 2442 d) 1266 e) 1332.

9. Quyidagi o’tkazishni bajaring? (124372)5 (?)2

a) 1 0011 0110 0100 b) 1 0011 1001 0010

297

c) 1 0011 0110 0010 d) 1 0100 1001 1000 e) to’g’ri javob keltirilmagan.

10. Quyidagi o’tkazishni bajaring? (20356)7 (?)2

a) 1 0011 0111 1110 b) 1 0011 0111 1111 c) 1 0011 0110 0010 d) 1 1011 1001 1110 e) to’g’ri javob keltirilmagan.

11. Quyidagi o’tkazishni bajaring? (111001000110.01)2 (?)8 (?)16

a) 7106,2 va EA3,4 b) 7106,2 va E46,4 c) 7274,2 va E46,4 d) 7274,5 va EA3,25 e) to’g’ri javob keltirilmagan.

12. Quyidagi o’tkazishni bajaring? (101010111001.001)2 (?)8 (?)16

a) 5272,2 va EV9,4 b) 5271,1 va E4A.4 c) 7274,2 va AV9,2 d) 5271,1 va AV9,2 e) to’g’ri javob keltirilmagan.

13. Ushbu amal qaysi sanoq tizimida (sistemasida) bajarilganligini va natijani aniqlang?

4445 +6524 *31*1

a) ettilik, 13101 b) sakkizlik, 13101 c) sakkizlik, 13171 d) to’qqizlik, 13171 e) ettilik, 13171

14. Ushbu amal qaysi sanoq tizimida bajarilganligini va natijani aniqlang? 3145 -1551 *2614

a) sakkizlik, 1264 b) to’qqizlik, 1264 c) ettilik, 0264 d) ettilik, 1264 e) oltilik, 1264

298

15. Kompyuter ekrani har birida 40 simvollarni (ramziy belgilarni) saqlovshi 24 satrdan iborat. Bizda 1 Mbayt sig’imli diskka 73 Kbayt axborot yozilgan, shu ma’lumotlarni neshta ekranga sig’dirish mumkin? a) 77 ta b) 78 ta c) 64 ta d) 72 ta e) to’g’ri javob keltirilmagan.

16. Kompyuterning mashina so’zi 16 bitni tashkil etadi. Biz shu mashinada ko’pi bilan neshta adresni ifodalashimiz mumkin? a) 32767 ta b) 256 ta c) 1024 d) 65536 ta e) to’g’ri javob keltirilmagan.

17. Kompyuter xotirasi 512 Kbayt ga teng ma’lumot sig’imiga ega, mazkur xotira o’z ishida eng ko’pi bilan neshta mashina so’zini saqlay oladi (Mashina so’zi 2 baytdan tashkil topadi)? a) 524288 ta b) 65536 ta c) 262144 ta d) 131072 ta e) to’g’ri javob keltirilmagan.

18. Diskli operatsion sistema bu – a) disket bilan ishlaydigan dastur b) disketni ishga tayyorlaydigan dastur c) disket bilan ishlashni tashkil qiluvshi dasturlar to’plami d) EHM da ishlashni osonlashtiruvshi yordamshi dastur e) EHM bilan muloqotni tashkil qiluvshi dasturlar to’plami

19. Diskli operatsion sistemaning vazifasi: a) dasturlarni o’qish va yozish b) dastur va ma’lumotlarni o’qish – yozish c) axborotni qayta ishlashni tashkil qiluvshi va boshqaruvshi dasturlar sistemasi d) magnitli diskdagi ma’lumotlarni tahlil qilish e) operatsion sistemani yuklash

20. Qanday katalog (direktoriy) joriy hisoblanadi? a) buyruqli satrda yozilgan katalog b) Norton dasturi ro’yxatida eng yuqorida joylashgan direktoriy c) Norton dasturi ro’yxatida eng pastda joylashgan direktoriy d) To’g’ri javob yo’q. e) oshilgan va unda kursor ramka joylashgan katalog.

21. Ona katalog bu – a) alfavit bosh harflardan boshlangan katalog b) nomsiz va ikkita nuqta bilan boshlangan katalog

299

c) “mat” so’zi bilan nomlangan d) “kor” so’zi bilan nomlangan e) barsha kataloglarni o’z ishida saqlab turgan katalog.

22. Fayl so’zi nimani bildiradi? a) kompyuterning bir qismi b) abstrakt tushuNCha c) faqat sistemaga tegishli ma’lumotlar jamg’armasi d) biror nomga ega bo’lgan ma’lumotlarning bir qismi e) faqat tashqi Xotirada saqlanadigan biror nomga ega bo’lgan ma’lumotlarning

bir qismi. 23. Katalog (mundarija) so’zi nimani bildiradi?

a) kompyuterning bir qismi b) abstrakt tushuNCha c) biror nomga ega bo’lgan fayllar to’plami d) faqat ishki xotirada saqlanadigan fayllar to’plami e) b va c.

24. Faylni qo’shimsha nomi Bas bo’lsa, u qanday tipdagi fayl? a) binary–ikkilik sanoq sistemasida yozilgan b) basfile– testli fayl c) binary assembler system (bas)– ikkilik sanoq sistemasida yozilgan sistemali

fayl d) bas – beysik tilida yozilgan fayl e) a va v.

25. Dasturda o’zgarmaslar bo’limi qaysi so’z bilan boshlanadi? a) var v) type s) const d) label e) prosedure 26. Dasturda o’zgaruvshilar bo’limi qaysi so’z bilan boshlanadi? a) var v) type s) const d) label e) prosedure 27. Dasturda turlar bo’limi qaysi so’z bilan boshlanadi? a) var v) type s) const d) label e) prosedure 28. Belgilar bo’limi qaysi so’z bilan boshlanadi? a) var v) type s) const d) label e) prosedure 29. Dasturni bajarish buyrug’i qaysi? a) edit v) run s) save d) somple e) label 30. Parametrli sikl operatori qaysi? a) for, to, do; v) if, then, else s) goto d) while, do e) re-peat, untel 31. Paskal tilida operatorlar bir-biridan qaysi belgi bilan ajratiladi? a) vergul b) nuqta vergul v) ikki nuqta g) Probel d) nuqta 32. Dastur natijasi nimaga teng?

var a,b,x:real; begin a:=8; b:=a/2; x:=A/B; x:=a*sqr(sqrt(x+b/2)); writeln(x); end. a) 8 b) 32 v) 256 g) 24 d) 16

300

33. Agar i,y o’zgaruvshilar integer va X,z o’zgaruvshilar real bo’lsa, quyi-dagilarning qaysi birida Xatolik hosil bo’ladi? a) x:=sqrt(z) b) x:=sqrt(i) c) z:=sin(j) d) i:=sin(x) e) x:=trunc(y)

34. Agar b=17,693 ga teng bo’lsa, quyidagi operatorlarning bajarilishida ni-ma hosil bo’ladi: write(b); a) 17.693E1 b) 17.69E2 c) 17.7 d) 1.7693E1 e) 17.69E1

35. Quyidagi operator nesha marta takrorlanadi? for x:=1 downto 10 do write (x); a) 1 marta b) 5 marta c) 10 marta d) 0 marta e) to’g’ri javob yo’q

36. Quyida write operatori nesha marta bajariladi? for i:=1 to 3 do for j:=0 to 3 do write (i+j); a) 1 marta b) 3 marta c) 9 marta d) 12 marta e) bajarilmaydi

37. type hafta=(dush, sesh, shor, payssh, sshanba, yakssh); var x,y: hafta; t:23..56;

tavsiflash berilgan bo’lsa, quyidagi ta’minlashlardan qaysisi noto’g’ri? a) x:=sesh b) y:=x c) t:=31 d) y:=t e) y:=shar

38. type meva=(gilos, olma, nok, usum); var x,y: meva; t:1..6; kabi tavsiflash berilgan bo’lsa, quyidagilardan qaysi biri to’g’ri? a) read(x) b) write(y) c) for x:=olma to usum do d) for y:=1 to 6 do s:=s+1; e) writeln('olma',t)

301

39. type kun=(kesha, bugun, ertaga); vektor=array [1..30] of real; var a:vektar; b:pasked array [-2..2] of (x,y,z); S:array ['0'..'9'] of vektar; d:array [kun] of 0..23; tavsiflash berilgan bo’lsa, a va b massivlar neshta elementdan iborat bo’ladi? a) 30;5 b) 30;3 c) 10; 3 d) 5; 3 e) 10; 5

40. Quyida S ning qiymati nimaga teng? begin S:=0; for I:=1 to 3 do S:=S+2*i; writeln(S); end. a) 12 b) 24 c) 48 d) 96 e) 128

41. Dastur qiymati nimaga teng? begin X:=-2; y:=4; A:=-2; if A*A-y>x*x then z:=y+A else z:=X+A; writeln(z); end. a) –5 b) 1 c) 7 d) –4 e) 5

42. Quyida S ning qiymati nimaga teng? begin for j:=-2 to 3 do begin S:=0; S:=S+(j+1); end; writeln(S); end. a) 2 b) 10 c) 6 d) –6 e) 4

43. Dastur natijasini aniqlang. begin A:=12; B:=8; D:=20; if A>18 then D:=A-B; writeln(D); end. a) 5 b) 20 c) 8 d) 4 e) 12

44. Dastur natijasini aniqlang. begin X:=2; p:=1;

302

1:P:=P*(2*x-2); X:=X+3; if X<=6 then goto 1; writeln(P); end. a) 20 b) 16 c) 2 d) 24 e) 26

45. SHarti oldin qo’yilgan sikl operatori qaysi? a) for, to, do b) if, then, else c) goto d) while, do e) repeat, untel

46. Hisob natijasini aniqlang? begin A:=10; B:=8; S:= 6; if (A>B) and (S>B) then y:=A+B-S else y:=A-B+S; writeln(y); end. a) 12 b) 8 c) 10 d) 14 e) to’g’ri javob yo’q

47. Hisob natijasini aniqlang? begin a:=12; b:=14; s:=10; if (a>b) or (b>s) then y:=a+b-s else y:=a-b+s; writeln(y); end. a) 16 b) 14 c) 8 d) 6 e) to’g’ri javob yo’q

48. Satrlar ketma-ketligini qo’shish funktsiyasi qaysi? a) concat b) insert c) delete d) sopy e) length

49. Дастур натижасини аникланг. Var a,b:array[1..5] of real; i,j:integer; S:real; begin for i:=1 to 3 do b[i]:=i+2; for j:=1 to 4 do a[j]:=j; S:=a[2]*b[3]; writeln ('S=',S); end. a) 3 b) 6

303

c) 10 d) 12 e) 16

50. Дастур натижасини аникланг. Var a,b:array[1..5] of real; i,j:integer; S:real; begin for i:=1 to 4 do begin a[i]:=i+3; S:=S+a[i]; end; writeln('S=',S); end. a) 20 b) 21 c) 18 d) 22 e) 24

51. Дастур натижасини аникланг. begin S:=0; for i:=1 to 3 do for j:=1 to 3 do S:=S+(i+j); writeln(S); end. a) 30 b) 24 c) 27 d) 28 e) 36

52. Дастур натижасини аникланг. begin for i:=1 to 3 do begin S:=0; for j:=1 to 3 do S:=S+(i+j); end; writeln(S); end. a) 7 b) 8 c) 9 d) 16 e) 15

53. Дастур натижасини аникланг. Var A:array[1..3, 1..3] of real; i,j:integer; Z:real; begin for i:=1 to 3 do for j:=1 to 3 do A[i,j]:=i*j; Z:=A[2,3]+A[3,2]; writeln(z); end. a) 14 b) 12 c) 16 d) 18 e) 20

304

54. Дастур натижасини аникланг. Var A:array[1..3, 1..3] of real; i,j:integer; Z:real; begin S:=0; for i:=1 to 3 do for j:=1 to 3 do A[i,j]:=i*j; S:=S+A[i,j];end; writeln(S); end. a) 30 b) 36 c) 19 d) 28 e) 32

55. type Meva=(gilos, olma, usum); var x,y:meva; t:(issiq, sovuq); каби тасвирлаш берилган булса, куйидагилардан кайси бири тугри? a) read(x); b) write(nok) c) for x:=olma to usum do; d) for y:=issiq to sovuq do; e) writeln ('olma',t)

Yakuniy baholash savolnomalari 1. Informatika fanining paydo bo’lishiga nimalar asos bo’lgan? 2. Informatika fani nimani o’rganadi? 3. Informatika fanining asosshilaridan kimlarni bilasiz? 4. Birinchi hisoblash vositalari qashon yaratilgan? 5. Elektron hisoblash mashinalariga qashon asos solingan? 6. Hisoblash texnikalarining rivojlanish avlodlari qaysilari? 7. SHEHM va uning asosiy xususiyatlari nimadan iborat? 8. SHEHM lar qanday qurilmalardan iborat? 9. Xotira qurilmasining turlari va ularning Xususiyatlari nimadan iborat? 10. SHEHM larining eng asosiy qismlari qaysi? 11. Axborot nima? Uning qanday turlarini bilasiz? 12. Axborot o’lshov birliklari qaysi? Eng kishik o’lshov birligi nima? 13. Kompyuterda axborot qanday ifodalanadi? Kod nima? Ikkilik kodshi? 14. Sanoq sistemasi nima? 15. Sanoq sistemalarining neshta turi bor? 16. Bir sanoq sistemasidan boshqa sanoq sistemasiga o’tish usullari qanday? 17. Dasturiy ta’minot nima? Uning asosiy vazifalari nimalardan iborat? 18. Dasturiy ta’minot qanday qismlardan iborat? 19. Operatsion sistema nima? U nima ushun ishlatiladi? 20. Qanday operatsion sistemalarni bilasiz?

305

21. Dasturli sistemalar nima ushun ishlatiladi? Uning asosiy qismlarini nimalar tashkil etadi?

22. Translyatorlar nima va qaerda qo’llaniladi? 23. Amaliy dasturlar Paketi qaysi sohalarda qo’llaniladi va ularning asosiy vazifa-

lari? 24. MS DOS operatsion sistemasi haqida nimalar bilasiz? 25. MS DOS ni asosiy tashkil etuvshilar qaysi dasturlar? 26. Muloqot nima va u qanday amalga oshiriladi? 27. MS DOS da qanday buyruqlar mavjud? Ishki va tashqi buyruqlar deganda ni-

mani tushunasiz? 28. Fayl nima? Fayl nomi qanday belgilanadi? Kengaytma nimani anglatadi? 29. Ishki buyruqlari qaysilari? Tashqi buyruqlarishi? 30. Katalog nima? Joriy katalogshi? 31. Fayllar bilan ishlash ushun qanday buyruqlardan foydalaniladi? Ularning no-

mini ayting? 32. Katalog bilan ishlash buyruqlarini aytib bering? 33. Norton Commander dasturi nima ushun mo’ljallangan? 34. NC qanday ishga tushiriladi va ish tugatiladi? 35. NC oynasi qanday qismlardan iborat? Ular nima ushun ishlatiladi? 36. NC “menyusi” qanday bo’limlardan tashkil toPgan va ular qanday funktsiyalar-

ni bajaradi? 37. Eslatma satr nima ushun ishlatiladi va qanday tugmalardan iborat? 38. Ajratilgan fayl nima? Uning ustida qanday amallarni bajarish mumkin? 39. NC da fayllar ustida qanday amallar bajarish mumkin? 40. Katalog ustida qanday amallar bajarish mumkin? 41. NC ning qanday qo’shimsha imkoniyatlarini bilasiz? 42. Masalalarni EHM da hal qilishning asosiy bosqishlari qaysi? Ularni tushuntirib

bering 43. Algoritm nima? Algoritmning xossalari va berilish usullari to’g’risida gapirib

bering. 44. Algoritmning qanday turlari mavjud? 45. SHiziqli va tarmoqlanuvshi algoritmning umumiy ishlash tartibi qanday? 46. Takrorlanuvshi algoritmlar to’g’risida so’zlab bering. 47. YOrdamshi algoritmlar nima? 48. O’quv algoritmik tili nima ushun ishlatiladi? Uning asosiy buyruqlari nimalar-

dan iborat? 49. Takrorlash, tarmoqlanish va tanlash buyruqlari qanday ko’rinishga ega? 50. Dastur deb nimaga aytiladi va u nima ushun kerak? 51. Dasturlash tili deganda nimani tushunasiz? 52. Kimlarni dasturshi deyish mumkin? 53. Quyi va yuqori darajadagi tillar qatoriga qanday dasturlash tillarini kiritish

mumkin? O’rtasha darajadagisigashi? 54. Beysik dasturlash tili qashon va kim tomonidan yaratilgan? 55. Dasturlash tillarining hozirgi kunda keng tarqalganlari va ularni qo’llanish so-

halarini sanab bering?

306

56. Qanday tur kompyuterlarda Beysik dasturlash tili keng foydalaniladi? 57. Paskal tili qashon va nima ushun yaratilgan? 58. Paskal tilining asosiy tushunchalari nimalardan iborat? 59. Paskal tili alfaviti nima? 60. Paskal tilida qanday miqdorlarni bilasiz? 61. Paskal tilida qanday amallarni bilasiz? 62. Mantiqiy amallarning natijasi qanday bo’ladi? 63. Standart funktsiyalar nima? 64. Paskal tilida qanday standart funktsiyalarni bilasiz? 65. Funktsiyalarning qiymatlari qanday hisoblanadi? 66. Ifoda nima va u qanday yoziladi? 67. Ifodalarning qanday turlarini bilasiz? 68. Ma’lumot deganda nimani tushunasiz? 69. Tur nima va unima ushun ishlatiladi? 70. Ma’lumotlarning qanday turlarini bilasiz? 71. Standart turlar nima va ular qanday ma’lumotlar ushun i ishlatiladi? 72. Dastur nima? 73. Paskal tilida dastur qanday qismlardan iborat? 74. Dastur sarlavhasi nima? 75. Dastur tanasi nimalardan iborat? 76. Dasturning turlar va o’zgaruvshilar bo’limini izohlang? 77. Dasturning nishonlar va o’zgarmaslar bo’limini izohlab bering? 78. Dasturda izohlashlar qanday beriladi? 79. Ta’minlash operatori qanday vazifani bajaradi? 80. Kiritish operatori qanday ko’rinishga ega? Uning ta’minlash operatoridan farqi

nimadan iborat? 81. Dasturlashda shiqarish operatoridan nima ushun va qanday foydalaniladi? 82. Tarkibiy operatorlarning asosiy vazifasi? 83. O’tish va bo’sh operatorlari nima ushun ishlatiladi? 84. SHartli operatorning umumiy ko’rinishi qanday? 85. Ishma-ish joylashgan shartli operatorlar qanday yoziladi? 86. Tanlash operatorining vazifasi nimadan iborat va uning shartli operatoridan far-

qi? 87. Siklik jarayon nima? Uni dasturlashda qaysi operatorlardan foydalanish mum-

kin? 88. Parametrli sikl operatori va uning umumiy ko’rinishi? 89. SHarti oldin va sharti keyin qo’yilgan operatorlar va ularning bir-biridan farqi? 90. Murakkab sikllar nima va ulardan qanday foydalaniladi? 91. Murakkab turlar nima va ular nima ushun ishlatiladi? 92. Muntazam turlar nima? Massiv deganda nimani tushunasiz? 93. Massivlar qanday beriladi va tavsiflanadi? 94. Paskal tilida qanday massivlar ishlatiladi? 95. Bir va ikki o’lshovli massivlar qanday ifodalanadi? 96. Paskal tilida funktsiya qanday aniqlanadi? Funktsiyaga murojaat qanday amalga

oshiriladi?

307

97. Protsedura qanday tavsiflanadi va unga murojaat qanday bajariladi? 98. Lokal va global o’zgaruvshilar nima ushun ishlatiladi? 99. Protsedura va funktsiyani tavsiflashda qanday Parametrlar ishlatiladi? 100. Protsedura va funktsiyaning o’ziga Xos Xususiyati nima? 101. Murakkab turlar nima ushun ishlatiladi? 102. To’plamli turlar qanday beriladi? 103. To’plamli turlar ustida qanday amallarni bajarish mumkin? 104. Aralash turlar deganda nimani tushunasiz va ular qanday tavsiflanadi? 105. Faylli turlar nima ushun qo’llaniladi? Faylli turlar qanday beriladi? 106. Turlangan va turlanmagan fayllar deganda nimani tushunasiz? 107. Belgili turlar qanday? Satrli turlarshi? 108. Turbo Paskal sistemasida qanday modullar ishlatiladi? 109. CRT moduli nima va u qanday funktsiyalardan iborat? 110. Grafik tartibda ekran holatlari qanday? 111. GRAPH moduli Belgili va satrli turlar qanday tavsiflanadi? 112. Belgili ma’lumotlar ustida qanday amallar bajariladi? 113. Qanday satrlar bilan ishlash Protseduralarini bilasiz? 114. Satrlar bilan ishlash ushun qanday funktsiyalarni bilasiz? 115. Modul nima va ular qanday yaratiladi? 116. Modullardan dasturlashda qanday foydalaniladi? 117. Modullar nima ushun ishlatiladi? U qanday Protsedura va funktsiyalardan

iborat? 118. Qism dastur qanday xususiyatlarga ega? 119. Rekursiya deganda nimani tushunasiz? 120. Grafik holatida matnlar qanday chop etiladi?

308

1-kurs uchun electron qo’llanma katalogi

Adabiyotning nomi Muallif Turi va chop etilgan joyi

1. ПАСКАЛЬ АЛГОРИТМИК ТИЛИДА ДАСТУРЛАШ

Назаров У. А.

Ҳайдаров Р. Н.

Услубий курсатма, СамДАКИ, 2006

2. "ИНФОРМАТИКА"

Маъруза матни, На-манган , 2000 й

3. INFORMATIKA va AXBOROT TEXNOLOGIYALARI

Boqiev R., Mamarajabov M.,

Ashurov M., Primkulova A.

O’quv-metodik qo’llanma, Toshkent, TDPU, 2006 yil

4. «ИНФОРМАТИКА»

Носирова Ш.Н.

Ўринов Ш.Р.

Маъруза матни, НДКИ, Навоий, 2000 й.

5. "ИНФОРМАТИКА ва АХБОРОТ

ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ"

Ф.Аскаров Маъруза матни, ВПКҚТМОИ, Урганч, 2007 й

6. «ИНФОРМАТИКА» Ходиев Б.Ю., Ха-шимходжаев Ш

Маъруза матни, ТДИУ, Тошкент, 2000 й.

7.

309

Informatika fanidan atamalar

DOS(Disk Operation Systems) - diskli operasion tizim bo’lib, kompyuter q’urilmalarining vazifalarini to’ldiruvchi, ularning ishlashini ta’minlovchi va boshq’aruvchi, amaliy programmalarni bajarilishini ta’minlovchi programmalar majmui.

INTERNET -TCP/IP bayonnomasi asosida ishlovchi va unga mos xizmatlar majmuini birlashtiruvchi kompyuter tarmoq’lari.

DBF (Data Basc File) fayl- MO yozuvlaridan iborat fayl.

NC (Norton Commander)- MS DOS OS ning q’obiq’-programmasi bo’lib, foydalanuvchining MS DOS da ishlash sharo-itini yengillatish, muloq’ot tashkil q’ilish uchun yaratilgan pro-grammalar majmui. U disdagi fayl va kataloglarning joylanishini kompyuter ekranida tasvirlab unda щarakatlanish, "Sayoщat" q’ilish imkonini yaratadi, DOS bilan sodda va ixcham muloq’ot q’ilishni, turli xizmat va-zifalarini bajarishni ta’minlaydi.

Windows 3.1 - DOS ni grafik texnologiyaga asoslangan q’obi\i bo’lib, u ko’p maslaklikni va programmalar vazifalarini integrasiyalash (yi\ish) ni ta’minlaydi.

Windows 95- 97 - grafik texnologiyaga asoslangan operasion tizim.

Abonent tizimi - foydalanuvchilarga axborot tarmoq’larining xizmatlarini ta’minlovchi axborot tizim.

Fayl adresi - faylning to’la nomi bo’lib, u fayl joylashgan diskning man-tiq’iy nomi, unga yo’l va nomi щamda kengaytmasini ko’rsatadi. Masalan: S: \kafedra\kitob\bob1.txt.

Avtomatlashtirilgan loyiщalash tizimi -loyiщalash jarayonini avtomatlashti-rishga mo’ljallangan programmalar va q’urilmalar majmui.

Axborot tarmoq’lari arxitekturasi - axboriy tizimlar birikmasini щosil q’ilish san’ati.

Alifbo-raq’amli axborot-bitta tugmachani bosish bilan kompyuterga kiritila-digan belgilar majmui (щarflar, raq’amlar, munosabat belgilari va b.).

Arifmetik ifoda-q’o’shish, ayirish, ko’paytirish, bo’lish, darajaga ko’tarish(^), ochuvchi ( va yopuvchi ) q’avslar yordamida yozilgan son, funk-siya, indeksli va indekssiz o’zgauvchilar ketma-ketligidan iborat yozuv. Arifmetik ifoda natijasi son bo’ladi.

Bayt - kompyuter tomonidan yaxlit birlik sifatida q’abul q’ilinadigan 8 bitdan iborat axborot. U turli belgilarni kompyuterda tasvirlash, ularni bir-biridan farq’lash imko-niyatini beradi.

310

Bit - axborotning eng kichik biriligi bo’lib, u ikkilik sanoq’ sistemasidagi raq’am. Bitning q’iymati 0 yoki 1 ga teng.

Almashuv buferi(Clipboard) - Windows operasion tizimi ishlash jarayonida ajratiladigan xotira soщasi. Ilova va щuj-jatlar o’rtasida grafik va matnli axborot-larni almashishga mo’ljallangan xotira.

Bo\langan fayllar -birinning bosh kaliti-ikkinchisi bosh kalitining katta q’ismini tashkil q’iluvchi ikki ma’lumotlar fayli(DBF).

Bosh kalit - q’iymati ma’lumotlar faylidagi yozuvni bir q’iymatli aniq’lashga imkon beradigan DBF fayl yozuvlaridan iborat maydonlar majmui.

Axborotlar tuzilmasi - ma’lumotlarni tasvirlash va tashkil q’ilish to’\risidagi kelishuv.

Boshq’aruvchi belgi-kodlar jadvalidagi 32 dan kichik o’nli kodga mos ke-luvchi belgilar. Ulardan kompyuter q’urilmalarini boshq’arish va axborotlarni uza-tish uchun foydalaniladi.

Videodisk- metall yoki plastmassadan ishlangan tekis disk.Uning satxiga lazer nuri yordamida o’q’iladigan axborot yoziladi.

Videoaxborot- turli tasvirlar(fotogarfiya, rasm va boshq’alar) yordamida uza-tiladigan axborotlar.

Axboriy tizim-q’andaydir usulda tuzilgan ma’lumotlar, ularni saq’lash va q’ayta ishlashga mo’ljallangan q’urilma(programmalar majmui).

Axboriy resuslar- ilmiy nazariya,jarayon va щodisalarni o’rganish borasidagi tadq’iq’otlar, kashfiyot, bino va mashinalar loyiщalari, jamiyat va tabiat щaq’idagi xabarlarga asoslangan davlatning ma’naviy potensiali.

Axboriy bank-axborotlarni saq’lash va q’ayta ishlashga imkon beruvchi ax-boriy, texnik, programmaviy, til va tashkiliy vositalar majmui.

Buyruq’ - axboriy tizim tomonidan axborotni q’ayta ishlash jarayoniga bo\lik aniq’ amal bajarilishini talab q’iluvchi son, so’z yoki jumla.

Bosish q’urilmasi (printer)- axborotni q’o\ozda akslantiruvchi q’urilma.

Amaliy programma - foydalanuvchi topshiri\ini bajaruvchi programma.

Amaliy jarayon-foydalanuvchi topshiri\i bo’yicha baja-riladigan axborotni q’ayta ishlash jarayoni.

Bayonnoma (protokol)- axboriy tizimlarni o’zaro faoliyatini ta’minlovchi masalalardan biri bajarilishini ifodalovchi q’oida berilgan щujjat.

Aloq’a tuguni - tizimlar o’rtasida uzatiladigan axborotlar aloq’asini ta’minlovchi apparat va programma ta’minoti.

311

Axborotni boshq’arish tili - xabarlarni izlash, ularni q’ayta ishlash va axboriy bazaga kirish bilan bo\lik amallarni aniq’lashga mo’ljallangan axborot izlash tili.

TCP/IP (Transmission Control Protocol/Internet protocol-uzatishni

Boshq’arish bayonnomasi (tarmoq’lararo bayonnoma)- щalq’aro kompyuter tarmoq’larida ma’lumotlarni almashishni ta’minlovchi kelishuv щaq’idagi щujjat.

WWW (World Wide Web)- gipertekstga asoslangan axboriy taq’simlangan multimedia tizimi. Bugungi kunda ilmiy-texnik bilimlar, virtual kutubxona, o’q’ituv jarayonining ilovalari tayyorlanayotgan juda kuchli axborot texnologiyasi(san’at dara-jasidagi) vositasi.

Yost- kliyentga biron- bir xizmat ko’rsatuvchi kompyuter.

E-Mail - elektron pochta(1971 yili ARPANET tarmo\ida birinchi marta q’o’llanilgan axborotlarni uzatish tizimi.

UDP (User Datagram Protocol)- foydalanuvchi deyta-grammalarining bayonnomasi.

TIP (Terminal information Processor) - terminalli axboriy prosessor.

IMP (Information Message Processor) - axboriy xabarlar prosessori.

NCP (Networn Control Protocol) – tarmoq’ni boshq’arish ba-yonnomasi.

Axborotni siq’ish - ma’lum щajmdagi axborotni saq’lash uchun undagi bitlar sonini kamaytirish jarayoni.

Telekommunikasiya - axbortni uzatishga telealoq’a vositalarini q’o’llash.

Virtual voq’yelik - axborot vositalarining eng dolzarb yo’nalishlaridan biri. Turli voq’yeliklarga taq’lidni tasvirlovchi programmalar.

Multimedia (multi-ko’p, media-vosita) -axborotlarni akslantirish ko’p axboriy vositalar (ovoz, rasm, fotografiya, musiq’a va boshq’alar)dan foydalanish.

Elektron nashr – maq’ola va kitoblarni kompyuterda tashkil q’ilish va undan foydalanish tizimi.

Kliyent (Client) – tarmoq’ning q’ayeridadir joylashgan servisdan foydalanuvchi nomidan xizmat oladigan amaliy programma.

Deytagramma - q’abul q’iluvchi kompyuterga oldindan xabar q’ilmasdan uzatilgan axborotlar paketi. Bu usul uncha katta bo’lmagan axborotlarni uzatishda foydalaniladi.

312

HTML (Hypertext MARKYP LANGUAGE) - gipertekstni bel-gilash tili-www щujjatlari tili.

Hypertext (gipertekst) – boshq’a щujjatlar(yoki betlararo alo-q’a) bilan aloq’alarni o’z ichiga olgan щujjat. Biror aloq’ani aniq’lash bilan avtomatik ravishda boshq’a щujjat chaq’iriladi.

Axboriy madaniyat - insonni barcha axborot texnolo-giyalaridan kerakli tarzda foydalana olishi.

Oyna - ekranni to’rtburchak щoshiya bilan chegaralangan bo’lagi.

Piktogramma (ikonka)- programma yoki programmalar gu-ruxini ifodalovchi belgi.

Paintbrush - grafik muxarrir bo’lib, u relyasion ma’lumotlar ombori; ya’ni ikki o’lchovli jadvallar shaklida tashkil q’ilingan ma’lumotlar ombori.

Interfeys (interface)- o’zaro ta’sir, aloq’a, birlashish, kelishish vositalari. Programma tuzuvchi, foydalanuvchi, kompyuter operatori interfeyslari bir-biridan farq’lanadi. Interfeysning asosiy tushunchalari: menyu va muloq’ot oynasi.

Software - kompyuterning programma ta’minoti.

Hardware - kompyuterning q’urilmalar ta’minoti.

Menyu - tanlash mumkin bo’lgan obyekt (narsa) lar ro’yщati.

Ma’lum amalni bajarishga, vazifani bajarish yo’nalishini o’zgartiruvchi, tanlash maydoni turidagi bandlardan iborat. Asosiy, gorzontal, vertikal menyular bir-biridan farq’lanadi.

Muloq’ot oynasi – aniq’ ma’lumotni kiritishga so’rov beriladigan joy.

Modem (Modulyator, Demodulyator)- kompyuterni axborot uzatish tizimi bilan o’lchovchi q’urilma.

Fayllarni arxivliash - diskdagi joyni tejash maq’sadida fayllar guruxini bitta arxiv faylga joylashtirish amali.

Vinchester – q’attiq’ diskni programma tuzuvchilar tomonidan nomlanishi.

Ifoda - ma’lum muloщazani yozish shakli. Ifoda operand (tashkil q’iluvchilar)dan iborat bo’ladi. Ular bir-biri bilan ifodaning ma’nosini bildiruvchi maxsus belgilar yordamida birlashtiriladi. Amaliy informatikada arifmetik, shartli va mantiq’iy ifodalar farq’lanadi.

Egiluvchan disk - axborotlarni doimiy saq’lash uchun ishlatiladigan magnitli axborot to’plagich.

313

Grafik muxarrir - grafikli tasvirlarni yaratish va o’zgartirish uchun foydalaniladigan programma vositalari.

Tanlash maydonlari guruxi - menyuning bitta va faq’at bittasi tanlanadigan bandlari (Masalan, piktogramma, muloq’ot oynasi maydonlari). Tanlangan maydon bajariladigan vazifani mumkin bo’lgan щollaridan birini amalga oshirishni ta’minlaydi.

Ma’lumot -obyektning muayyan xususiyatini belgilovchi ko’rsatkich bo’lib, u ko’rilayotgan obyektni aniq’ bir nusxasi uchun ma’lum sonli, matnli yoki boshq’a q’iymat q’abul q’iladi.

Mantiq’iy disk - q’attiq’ magnitli disk xotirasining bo’lagi bo’lib, bu bo’laklar S: ,D:, E: va boshq’a lotin alifbosi щarflari bilan belgilanadi.

Disk yuritgich (diskovod) - egiluvchan magnitli diskka xizmat q’iluvchi elektron-mexanik q’urilma.

Щujjat - amaliy programma yordamida q’ayta ishlanadigan obyekt.

Drayver(driver) - amaliy programma va tashq’i q’urilma yoki xotira o’rtasida joylashgan tizim programmasi. U aniq’ bir vazifani bajaradi (Masalan, klaviatura, "sichq’oncha", printer, monitor drayverlari). Ma’lumotlar ombori (MO)-q’aralayotgan soщadagi obyektlar щolatini va ular o’rtasidagi munosabatlarni aniq’lovchi nomlan-gan ma’lumotlar majmuidir. Relyasion, shajarasimon va to’rsi-mon tuzilishdagi MO farq’lanadi. Ma’lumotlar omborini boshq’arish tizimi (MOBT) MO ni yaratish, yuritish va ko’p foydalanuvchilar tomonidan birgalikda q’o’llanishga mo’ljallangan til va programma vositalarining majmui.

Ma’lumotlar ombori tizimi (MOT)- MO bilan to’ldirilgan MOBT ma’lumotlar banki (MB). Markaz-lashtirilgan yi\ish va jamoa bo’lib foydalanishga mo’ljallangan ma’lumotlarning MO texnologiyasiga asoslangan programma, til, tashkiliy va texnik vositalari. Ma’lumotlar tuzilishini normallashtirish - shajarasimon daraxt shoxlari orq’ali bargni mos shoxga va tugunga joylashtirish jarayoni. Bosh kalit - MO dagi ixtiyoriy yozuvni tanlab olish imkonini beruvchi yozuv bo’lib, u obyektni bir nusxasidan boshq’asini farq’lay oladi.

Takrorlanuvchi gurux - obyektning щar bir nusxasiga mos щolda turli щajmda mos keladigan axborot.

Mantiq’iy ma’lumot - "Щaq’iq’at" yoki "Yol\on"(1 yoki 0) q’iymatlaridan birini q’abul q’iluvchi ma’lumot.

Mikroprosessor - kompyuterning "miya" si. Unga tushadigan buyruq’larni bajaradi va boshq’a q’urilmalar ishini boshq’aradi.

314

Monitor (displey) - elektron nurli truba asosida ishlaydigan televizor ekrani bo’lib axborotlarni o’zida akslantiradi.

Sichq’oncha-ekran koordinatorlarini ko’rsatish va sodda buyruq’larni bajarishga mo’ljallangan q’urilma (manipulyator).

Boshlan\ich yuklash - kompyuterni tokka ulaganda ishga tayyorlash.

Ilova oynasi - amaliy programma bajarilayotgan oyna.

Operativ xotira - щar biri bir baytni saq’lashga mo’ljallangan elektron uyachalar majmui. Bu uyachalar 0,1,2,... 35000, 35001,..sonlar bilan tartiblanadi. Uyachaning tartib soni unga shu paytda yozilgan baytning adresi deyiladi.

Uskunalar paneli - foydalanuvchi grafik interfeysi elementlari. Uning yordamida uskunaviy vazifalar va programma boshq’aruvi bajariladi.

Pereklyuchatel - menyu bandi, uskunalar panelidagi piktogramma, muloq’ot oynasidagi maydon.

Piksel - videoadapter tomonidan (monitor ekranida) yaratilgan tasvirning minimal elementi (Picture Element - pel).

Burash mintaq’asi - щujjat yoki ro’yщat oynasining pastki yoki o’ng q’ismida joylashadi. Oynaga si\magan щujjat bo’ylab ko’chib yurishga (skroling) xizmat q’iladi (ko’rsatkich va bosq’ich bilan ta’minlangan).

Programma guruxi - щujjat oynasiga ochiladigan u yoki bu ma’noda bir xil turdagi programma bilan beriladi.

Punkt - shrift o’lchami (balandligi) ning birligi bo’lib, uning q’iymati 1 72 dyuymga teng(1 dyuymq’ 2,54 sm).

Kengaytma - fayl nomining bir q’ismi bo’lib, faylda ifodalangan axborot turini aniq’laydi.

Matn muxarriri - matnli fayl va matnli щujjatlarni kiritish va o’zgartirishga mo’ljallangan programma vositalari.

Relyasion yondoshuv - ixtiyoriy tuzilishdagi ma’lumotlarni sodda ikki o’lchovli jadval ko’rinishda tasvirlash.

Tarmoq’ grafigi - tarmoq’ning aloq’a kanallari orq’ali vaq’t birligi ichida o’tuvchi axborot щajmi. U muщim ko’rsatkich bo’lib tarmoq’ning q’anchalik bandligini va щolatini ko’rsatadi.

Elektron jadvallar - jadval ma’lumotlarini q’ayta ishlash uchun mo’ljallangan programma vositalari.

Matnli fayl - o’zgaruvchan uzunlikdagi q’atorlardan iborat fayl bo’lib, щar bir satri kodlar jadvalidagi ixtiyoriy belgilar majmui.

315

Faylni chetlatish - diskda shu fayl joylashgan q’ismni boshq’a fayllar joylashishi uchun ochiq’ deb e’lon q’ilish.

SO’Z MA’NOSI

Informatika lotincha informatic so’zidan kelib chiљљan bo’lib, tushuntirish, xabar љilish, bayon etish ma’nolarini anglatadi.

Informatika axborotni kayta ishlash, ularni љo’llash va ijtimoiy amaliyotning turli soќalariga ta’sirini EЌM tizimlariga asoslangan ќolda ishlab chiљish, loyiќalash, yaratish, baќolash, ishlashning turli jiќatlarini o’rganuvchi kompleks ilmiy va muќandis fani soќasidir.

Mikroprosessor programmalarning ishlashini ta’minlaydi va kompyuter boshљa љurilmalari ishini bajaradi

Pentium Mikroprosessor

Operativ xotira kompyuterda ishlayotgan programma va ma’lumotlarni saљlaydigan mikrosxema

klaviatura foidalanuvchi tomonidan malumotlarni kompyuterga kiritishga mo’ljallangan љurilma

Љattiљ magnit disk

kompyuterda ishlanadigan programmalar va malumotlarni doimiy saљlash uchun љo’llaniladi.

Printer ma’lumotlarni љoђozga chiљaruvchi љurilma

sanoљ tizimi Sonlarni tasvirlashda ishlatiladigan belgilar љoidalar to’plami

pozision sanoљ tizimi

Sonlarni љiymati undagi raљamlarining sonda joylashgan o’rniga љarab belgilanadigan sanoљ tizimi

nopozision sanoљ tizimi

Raљamlarni љiymati ularni sonda joylashgan o’rniga bogliљ bo’lmagan sanoљ tizimi

Operasion sistema (OS)

kompyuter bilan foydalanuvchi o’rtasida muloљotni o’rnatadi, kompyuter asosiy љurilma manbalarini, љo’shimcha љurilmalarning ishini bajaradi

Drayver kiritish-chiљarish sistemasini to’ldiruvchi va yangi љurilmalarning ishini ta’minlovchi maxsus programmalar

Kernel Windows OT ning eng љuyi љismi , ya’ni yadroning

316

yuragi. Bu yerda xotirani taksimlashni boshљarish, prosesslarni boshљarish, fayllarni boshљarish va boshљalar

User Windows OT ning foydalanuvchi nazorat љiladigan elementlar, bu yerda klaviatura, sichљoncha, taymer, portlar, interfeys elementlarini tasvirlash

GDI (Graphics Device Interface)

grafik љurilmalar interfeysi - grafik proseduralar bilan ishlash, shriftlarni tasvirlash, grafik љurilmalar bilan ishlash

Fayl diskning ma’lum nom bilan ataluvchi љismi bo’lib, unda ma’lum ma’lumot saљlanadi

Buyruљli fayl (Batch file)

OS komandalari ketma-ketligidan iborat fayl

Katalog fayl nomlari, ularning ќajmi, yozilish vaљti ќaљidagi ma’lumotlarni saљlovchi diskdagi maxsus joy

Joriy disk shu daљiљada ishlatilayotgan disk

Axborot ba’zi operasiyalar, jumladan љabul љilish, uzatish, ishlash, saљlash va foydalanish obyekti bo’lib xizmat љilinadigan istalgan voљyea, mazmun, jarayon va ќokazolar to’ђrisidagi bildirishdir.

Ma’lumot ma’lum bir shaklda љayd љilingan, љayta ishlash, saљlash va uzatish uchun yaroљli xabarga aytiladi.

Ma’lumotlar bazasi (MB)

obyektlar ќolatini, ularning љaralayotgan soќa predmetidagi munosabatini akslantiruvchi ma’lumotlar to’plamiga aytiladi.

MBBS ma’lumotlar bazasini boshљarish sistemasi

ma’lumotlar bazasini

boshљarish sistemasi

MB-ni yaratish, ishlatish va ko’pchilik foydalanuvchilar tomonidan birgalikda foydalanishni ta’minlovchi tillar va programma ta’minotlari to’plami

Ma’lumotlar banki (MBN)

ma’lumotlarni markazlashtirilgan tartibda yiђish va kollektiv tarzda undan foydalanishni ta’minlovchi programmalar, tillar va tashkiliy vositalar sistemasi

ma’lumotlar ma’lumotlar to’plamidan,yaxlitlikni ta’minlovchi

317

modeli cheklanishlardan va ma’lumotlar bilan manipulyasiya љilish operasiyalaridan tashkil topgan

Iyerarxik model ma’lumotlar daraxtsimon boђlanish ko’rinishda saљlanadi

Turli model tugunlardagi shoxlar soniga (yo’nashishlarga)

cheklanish bo’lgan daraxtsimon tarkibli modeldir

Relyasion model ma’lumotlar o’zaro munosobatlarda bo’lgan model

318

“Informatika va dasturlash “fanidan foydalanish uchun adabiyotlar ro’yxati

1. Вопросы компьютеризации учебного процесса. Книга для учителя. Из опыта работы / Под ред. Л.П. Шило. - М., "Просвещение", 1987. -128с. 2. Дейтел Г. Введение в операционные системы. - М., 1987. 3. Персональные компьютеры. Информатика для всех. - М., "Наука", 1987. -149с. 4. Жигарев А.Н., Макарова Н.В., Путинцева М.А. Основы компьютерной грамоты. - Л., "Машиностроение", 1987. -255с. 5. Звенигородский Г.А. Вычислительная техника и её применение. Пособие для учителя. - М., "Просвещение", 1987. -48с. 6. Прайс Д. Программирование на языке Паскаль. - М., "Мир", 1987. -232с. 7. Самарский А.А., Михайлов А.П. Компьютеры и жизнь. Математическое моделирование. - М., "Педагогика", 1987. -128с. 8. Абрамов С.А., Гнездилова Г.Г., Капустина Е.Н., Селюн М.И. Задачи по программированию. - М., "Наука", 1988. 9. Абрамов С.А., Гнездилова Г.Г., Капустина Е.Н., Селюн М.И. Задачи по программированию. - М., "Наука", 1988. 10. Белоусова Л.И. Библиотека учебных алгоритмов и программ. Справочное пособие. - Киев, "Радянська школа", 1988. -136с. 11. Берри Р., Микинз Б. Язык Си. Введение для программистов. - М., 1988. 12. Болски М.И. Язык программирования Си. Справочник. - М., 1988. 13. Журавлёв А.П. Языковые игры на компьютере. Книга для учащихся старших классов средней школы. - М., "Просвещение", 1988. -144с. 14. Кетков Ю.Л. Диалог на языке Бейсик для мини- и микро-ЭВМ. - М. "Нау-ка", 1988. -368с. 15. Кушниренко А.Г., Лебедев Г.В. Программирование для математиков. - М., 1988. 16. Липский В. Комбинаторика для программистов. - М., 1988. - 186с. 17. Симпсон Г. Профессиональная работа на персональном компьютере IBM PC/XT/AT. - М., "Финансы и статистика", 1988. -288с. 18. Теннант-Смит Дж. Бейсик для статистиков. - М. "Мир", 1988. -208с. 19. Заморин А.П., Марков А.С. Толковый словарь по вычислительной техни-ке и программированию. - М., "Русский язык", 1988. -222с. 20. Ершов А., Кушниренко А. и др. Основы информатики и вычислительной техники. Пробный учебник для средних учебных заведений. - М., "Просве-щение", 1988. -246с.

319

21. Осетинский Л.Г., Осетинский М.Г., Писаревский А.Н. Фокал для микро- и мини- компьютеров. - Л., "Машиностроение", 1988. - 303с. 22. Франке К. Введение в микро-ЭВМ. - М., "Энергоатомиздат", 1988. -160с. 23. Элементы Информатики / Под редакцией Л.Н. Королёва. - М., "Нау-ка",1988. -318с. 24. Абрамов С.А., Зима Е.В. Начало информатики. - М., "Наука", 1989. -256с. 25. Вирт Н. Алгоритмы и структуры данных. - М., 1989. 26. Заварыкин В.М., Житомирский В.Г., Лапчик М.П. Основы информатики и вычислительной техники. - М., "Просвещение", 1989. 27. Задачи и упражнения по программированию./ под ред. А.Я. Савельева. - М., "Высшая школа", 1989. -110с. 28. Самохвалов Э.Н. и др. Задачи и упражнения по программированию. Практи-ческое пособие. (под редакцией А.Я. Савельева) - М. "Высшая шко-ла", 1989. 5 книг. 29. Пильщиков В.Н. Сборник упражнений по языку Паскаль. - М., "Наука", 1989. -160с. 30. Фролов Г.Д., Кузнецов Э.И. Элементы информатики. - М., 1989 31. Эрбс Х.-Э., Штольц О. Введение в программирование на языке Паскаль. - М., "Мир", 1989. -300с. 32. Языки программирования Ада, Си. Паскаль. Сравнительный анализ и оценка. / Под редакцией А.Р.Фьюэра, Н.Джехани. - М., 1989. 33. Арсак Ж. Программирование игр и головоломок. - М., "Наука", 1990. - 221с. 34. Брябрин В.М. Программное обеспечение персональных ЭВМ". - М. "Нау-ка", Главная редакция физико-математической литературы, 1990. -272с. 35. Демидова-Панферова Р.М., Малиновский В.Н., Солодов Ю.С. Задачи и расчеты по электроизмерительной технике. Учебное пособие. - М., "Энерго-атомиздат", 1990. -192с. 36. Маринивич А.Н. и др. Физико-химические расчеты на микро-ЭВМ. - Л. "Химия", 1990. -256с. 37. Каймин В.А. и др. Основы информатики и вычислительной техники. Пробное учебное пособие для 10-11 классов средней школы. - М., "Просве-щение", 1990. -288с. 38. Кушниренко А.Г. Основы информатики и вычислительной техники. - M., "Просвещение", 1990. -223с. 39. Проценко В.С., Чаленко П.И., Сорока Р.К. Техника программирования. - Киев, 1990. 40. Пярнпуу А.А. Программирование на современных алгоритмических язы-ках. - М., "Наука", 1990. -205с.

320

41. Постнова М.Ф., Стрикелева Л.В., Постнов Н.Н. ЭВМ для всех. Для чего нужны и как работают персональные ЭВМ. - Минск, "Университетское", 1990. -208с. 42. Фигурнов В.Е. IBM PC для пользователя. - М., "Финансы и статистика", 1990. -242с. 43. Алкок К. Язык Паскаль в иллюстрациях. - М., 1991. 44. Джонс Ж., Харроу К. Решение задач в системе Турбо-Паскаль. - М., 1991. 45. Есаян А.Р. и др. Информатика. - М., "Просвещение", 1991. -288с. 46. Касаткин В.Н. Информация. Алгоритмы. ЭВМ. - М., "Просвещение", 1991. 47. Заварыкин В.М. и др. Численные методы. Учебное пособие. - М., "Про-свещение", 1991. -176с. 48. Олимпиады по информатике. Задачи и решения: методические рекомен-дации для учителей и учащихся школ. - Красноярск, КрасГУ,1991. 49. Первин Ю.А. и др. Роботландия. - М., 1991. -158с. 50. Процедуры и функции Турбо Паскаля версии 5.0. - М., ИВК-СОФТ, 1991. -77с. 51. Чернов Б.И. Программирование на алгоритмических языках Бейсик, Фор-тран, Паскаль. - М., "Просвящение", 1991. -190с. 52. Язык программирования Си. / Серия "Вычислительная техника и её при-ме-нение", №4. - М., 1991. 53. Романовская Л.М., Русс Т.В., Свитковский С.Г. Программирование в сре-де Си для ПЭВМ ЕС. - М., 1992. 54. Кушниренко А.Г. и др. Основы информатики и вычислительной техники. Пробный учебник для средних учебных заведений. - М., "Просвещение", 1992. 55. Хеннер Е.К., Сайдашев А.А. Компьютер на уроке математики. - Пермь. "Пермский университет", 1992. -132с. 56. Фаронов В.В. Основы Турбо-Паскаля. - М., 1992. 57. Дагене В.А., Григас Г.К., Аугутис К.Ф. 100 задач по программированию. - М., "Просвещение", 1993. 58. Данкан Р. Профессиональная работа в MS-DOS. - М., 1993. 59. Залогова Л.А. Разработка Паскаль-компилятора. Учебное пособие по спец-курсу. - Пермь, ПГУ, 1993. 60. Зуев Е.А. Программирование на языке Turbo Pascal 6.0, 7.0. - М., Радио и связь, 1993. -380с. 61. Моррил Г. Бейсик для ПК ИБМ. - М., "Финансы и статистика", 1993. -207с.

321

62. Полянский О.Ю. Microsoft Word for Windows для офиса. Учебное пособие для пользователей. - М., "MBL/ComputerLand", 1993. - 11-16c. 63. Практикум по программированию / Под ред.А.Я. Савельева. - М., "Выс-шая школа", 1993. -205с. 64. Чернов Б.И. Программирование на алгоритмических языках Бейсик, Фор-тран, Паскаль. - М., "Просвящение", 1991. -190с. 65. Фойц С. Windows 3.1 для пользователя. - Киев, "Торгово-издательское бюро BHV", 1993. -526с. 66. Амосов А.А., Дубинский Ю.А., Копченова Н.В. Вычислительные методы для инженеров. - М., Высшая школа, 1994. -544с. 67. Богумирский Б.С. Руководство пользователя ПЭВМ. В двух частях. - С.-Петербург, "Печатный двор", 1994. 2 т. 68. Гейн А.Г. и др. Основы информатики и вычислительной техники. Проб-ный учебник для 10-11 классов средней школы. - М., "Просвещение", 1994. -254с. 69. Гладков В.П. Задачи по информатике на вступительном экзамене в ВУЗ и их решения. Учебное пособие. - Пермь, ПГТУ, 1994. 70. Громов И.А., Сафин М.Я. Первые шаги в графической среде Windows. - М., "Изд. Российского университета дружбы народов", 1994. -140с. 71. Епашников А.М., Епашников В.А. Программирование в среде Turbo-Pascal 7.0. - М., МИФИ, 1994. 72. Ляхович В.Ф. Руководство к решению задач по основам информатики и вычислительной техники. - М., "Высшая школа", 1994. 73. Зильднер Г. QuickBASIC для носорога. - М., "ABF", 1994. -482с. 74. Бруно Бабэ Просто и ясно о BORLAND C++. - М., "Бином", 1995. -402с. 75. Броун Д. Изучи сам Pade Maker 5.0 для Windows . - М., ООО "Попурри", 1995. -479с. 76. Васильев П.П. Турбо Паскаль - мой друг. - М., "Компьютер, ЮНИТИ", 1995. -98с. 77. Джим Бойс Осваиваем Windows 95. - М. "Бином", 1995. -368с. 78. Залогова Л.А., Русаков С.В., Семакин И.Г., Хеннер Е.К., Шестакова Л.В. Основы информатики и вычислительной техники в базовой школе. - Пермь, 1995. 79. Сенокосов А.И., Гейн А.Г. Информатика: учебное пособие для 8-9 клас-сов школ с углубленным изучением информатики. - М., "Просвещение", 1995. 80. Сычев Н.А. Задания для вступительных экзаменов по информатике в НГУ. - Журнал "Информатика и образование", 1995. №2.

322

81. Финогенов Г.В. Самоучитель по системным функциям MS-DOS. - M., 1995. 82. Байков В.Д. Интернет от E-MAIL к WWW в примерах. - С.-Петербург, "ВНV", 1996. -208с. 83. Епанешников А.М., Епанешков В.А. Программирование с среде Turbo Pascal 7.0. - 3-e издание. - М., "Диалог-МИФИ", 1996. -288с. 84. От Windows 3.1 к Windows 95 за один день. - С.-Петербург, "Cbhv", 1996. -96с. 85. Ахметов К. Курс молодого бойца. - М., "Компьютер-Пресс", 1996. - 380с. 86. Потапкин А.В. Операционная система Windows 95.- М.,"ЭКОМ" 1996. -430с. 87. Попов В.Б. Turbo Pascal для школьников. Версия 7.0: Учебное пособие. - М., "Финансы и статистика", 1996. 88. Каймин В.А., Жданович В.С. Информатика. Учебное пособие для стар-шеклассников и абитуриентов. - М., АСТ, 1996. 89. Кенин А.М. Окно в мир компьютеров. - Екатеринбург, "Деловая книга", 1996. -490с. 90. Кушниренко А.Г., Леонов А.Г. Информатика. Справочные материалы. - М. "Дрофа", 1996. -224с. 91. Колесников А., Пробниюк А. Excel 7.0 для Windows 95. - Киев, "Торгово-издательское бюро BHV", 1996. -464с. 92. Кэмпбелл М. Word ответы. - М., "Бином", 1996. -426с. 93. Бояршинов М.Г. Введение в технологию программирования. Учебное по-собие. - Пермский гос. университет. Пермь. -71с. 94. Денисов В. Word для Windows 6.0 в примерах. - С.-Петербург, "ВНV - Санкт-Петербург", 362 с. 95. Фигурнов В.Э. IBM PC для пользователя. - М., "ИНФРА М", 1996. -432с. 96. Фигурнов В.Э. IBM PC для пользователя. - М., "ИНФРА-М", 1997. -479с. 97. Фигурнов В.Э. IBM PC для пользователя. - М., "ИНФРА М", 1997. -638с. 98. Зубов В.С. Программирование на языке TURBO PASCAL. Версии 6.0 и 7.0. - М., "Филинъ", 1997. -320с. 99. Каммингс С., Коварт Р. Секреты Office 97. - Киев - Москва, "Диалектика", 1997. -574с. 100. Винтер Р., Винтер П. Microsoft Office 97 в подлиннике. - С.-Петербург, "BHV", 1997. 2 т. 101. Гольденберг В.А. Введение в программирование. - Минск, "Харвест", 1997. -528с.

323

102. Фаронов В.В. Турбо Паскаль 7.0. Начальный курс. - М., "Нолидж",1997. -616с. 103. Фролов М. Windows 95 для детей и их родителей. - "Русская редакция", 1997. -114с. 104. Ефимова О. и др. Практикум по компьютерной технологии. Упражне-ния, примеры и задачи. Методическое пособие. - М., "ABF", 1997. -560c. 105. Борланд Р. Microsoft Word 97. Углубленный курс. - М., "ЭКОМ", 1998. -360с. 106. Амундсен М., Смит К. Освой самостоятельно. "Программирование баз дан-ных на Visual Basic 5". - М., ЗАО "БИНОМ", 1998. -896с. 107. Ахметов К. Windows 98 для всех. - М., "КомпьютерПресс", 1998. -287с. 108. Ахметов К. Курс молодого бойца 98.- М., "КомпьютерПресс", 1998. -367с. 109. Богумирский Б. Windows 98. Энциклопедия. - "Питер Ком", 1998. -814с. 110. Витенко О., Яковлев В. Visual Basic в бюро. - Киев, "BHV", 1998. -336c. 111. Долженков В., Колесников Ю., Рычков В. Практическая работа с Microsoft Excel 97. - Дюссельдорф, Киев, М., С.-Петербург, "BHV", 1998. -272c. 112. Закарян И., Рафалович В. Что такое Internet, WWW, HTML. Первое зна-комство. - М., "ИНФРА-М", 1998. 113. Основы работы на компьютере. Курс для начинающих. - Пермь, ПГТУ Кафедра Менеджемента и Предпринимательства. 1998. -53с. 114. Сборник задач по базовой компьютерной подготовке./ Под редакцией И.Н.Кoтаровой. - М., МЭИ, 1998. -177с. 115. Симонович С. и др. Общая Информатика. Учебное пособие для средней школы. - М., "АСТ-ПРЕСС: Инфорком-Пресс", 1998. -592с. 116. Симонович С. и др. Специальная Информатика. Учебное пособие для средней школы. - М., "АСТ-ПРЕСС: Инфорком-Пресс", 1998. -480с. 117. Симонович С., Евсеев Г. Практическая Информатика. Учебное пособие для средней школы. Универсальный курс. - М., "АСТ-ПРЕСС: Инфорком-Пресс", 1998. -480с. 118. Ефимова О., Морозов В., Шафрин Ю. Курс компьютерной технологии. Учебное пособие для старших классов по курсу "Информатика и вычисли-тельная техника". -М., "ABF", 1998. 2 т. 119. Винтер П. Microsoft Word 97. Справочник. - С.-Петербург - Москва - Минск - Харьков, "Питер", 1998. -320с. 120. Радченко Н.П., Козлов О.А. Школьная информатика. Экзаменационные вопросы и ответы. - М., "Финансы и статистика", 1998. -160с. 121. Микляев А. Настольная книга пользователя. - М., "Солон", 1998. -608с.

324

122. Паттерсон Л. 24 простых урока. Освой Microsoft Excel 97 за 24 часа. -М., "БИНОМ", 1998. -416с. 123. Пароджанов В. Занимательная Информатика. - М.: "Росмэн", 1998. - 152с. 124. Уинн Л.Р. Библия мультимедиа. - Киев, "DiaSoft", 1998. -802c. 125. Новиков Ф., Яценко А. Microsoft Office 97 в целом. - Дюссельдорф - Ки-ев - Москва - С.-Петербург, "BHV-Санкт-Петербург", 1998. -624с. 126. Шафрин Ю. Информационные технологии. Информатика. -М., ООО "Лаборатория базовых знаний", 1998. -704с. 127.Шафрин Ю.А. Основы компьютерной технологии. Учебное пособие для 7-11 классов по курсу "Информатика и вычислительная техника". - М.: "АБФ", 1998. - 655с. (Рекомендовано министерством) 128. Шафрин Ю. Информационные технологии. -М., "ABF", 1998. -640с. 129. Бобровский С. Самоучитель программирования на языке С++ в системе Borland C++ Builder 4.0. - М., "ДЕСС", "Inforcom-Пресс", 1999. -288с. 130. Борланд Р. Эффективная работа с Microsoft Word 97. - С.-Петербург, "Пи-тер", 1999. -960с. 131. Вараксин Г.С., Семакин И.Г., Шеина Т.Ю. Информатика. Базовый курс. ( Структурированный конспект ). - Пермь, 1999. -120с. 132. Винтер П. Microsoft Word 97: справочник. - С.-Петербург, "Питер", 1999. -320с. 133. Гусева В.А. Учимся информатике: задачи и методы их решения. - М., "Диалог-МИФИ", 1999. -320с. 134. Могилёв А.В., Пак Н.И., Хённер Е.К. Информатика. - М.: "Академа", 1999. - 816с. 135. Симонович С.В. Информатика базовый курс. Учебник для вузов. - С.-Пб. "Питер", 1999. - 640с. 136. Фролов М. Учимся работать на компьютере. Самоучитель для детей и родителей. - М.: Лаборатория базовых знаний, 1999. - 376с. 137. Информатика 6 - 7 класс. Под редакцией Н.В.Макарова. - С.-Петербург, "Питер", 1999. -158с. 138. Каспер Э. "Освоим курс QВasic играючи!" Учебный курс на примерах игр и развлечений. - М., "Горячая линия" - "Телефон, радио и связь", 1999. -264с. 139. Лукин С.Н. TURBO PASCAL 7.0. Самоучитель для начинающих. - М., "Диалог-МИФИ", 1999. -400с. 140. Нильсен Д. Microsoft Excel 97. Справочник. - С.-Петербург - Москва - Минск - Харьков, "Питер", 1999. -320с.

325

141. Семакин И., Зологова Л., Русакова С., Шестакова Л. Базовый курс. Учебник для 7 - 9 классов. - М., "Лаборатория базовых знаний", 1999. -384с. 142. Паронджанов В. Занимательная Информатика. - М., "Росмэн", 1999. -152с. 143. Марченко А.И., Марченко Л.М. Программирование в среде Turbo Pascal 7.0. - Киев, "Век+", 1999. -506с. 144. Информатика. 10 - 11 кл. (Для естественно-научного профиля)/ Под ред. Макаровой Н.В. - .С.-Пб., "Питер", 1999. 145. Рейзнер Т. Word 97. Справочник. - С.-Петербург, "Питер", 1999. -422с. 146. Филичев С.Ф. Информатика - это просто! - М., ЭКОМ, 1999. -343с. 147. Фролов М. Учимся работать на компьютере. - М., "Лаборатория базовых систем", 1999. -376с. 148.(Семакин И.Г.,Хеннер Е.К.)Задачник-практикум по информатике. Учеб-ное пособие для средней школы. Под ред. И.Семакина, Е.Хеннера. - М., Ла-боратория Базовых Знаний, 1999. 149. Visual Basic 6. Учебный курс. . - С.-Петербург, "Питер", 2000. -576с. 150. Visual C++ 6. Учебный курс. . - С.-Петербург, "Питер", 2000. -512с. 151. Сафронов И. Бейсик в задачах и примерах. - Дюсельдорф, Киев, М., С.-Петербург "Сbhv", БХВ-Петербург, 2000. -212с. 152. Семакин И. И др. Информатика. Базовый курс для 7-9 классов. - М., "Лаборатория базовых знаний", 2000. -384с. 153.Семакин И.Г., Шеина Т.Ю. Преподавание базового курса информатики в средней школе. Методическое пособие для учителя.- М.,Лаборатория Базо-вых Знаний, 2000. 154. Волчёнков Н.Г. Программирование на Visual Basic 6. Часть 1. - М.: "ИНФРА-М", 2000. - 288с. 155. Волчёнков Н.Г. Программирование на Visual Basic 6. Часть 2. - М.: "ИНФРА-М", 2000. - 280с. 156. Волчёнков Н.Г. Программирование на Visual Basic 6. Часть 3. - М.: "ИНФРА-М", 2000. - 238с. 157. Залогова Л. и др. Информатика. Задачник-практикум в 2 т. /под редакци-ей И.Г. Семакина и Е.К. Хенера. т.1. - М., "Лаборатория базовых знаний", 2000. -304с. 158. Залогова Л. и др. Информатика. Задачник-практикум в 2 т. /под редакци-ей И.Г. Семакина и Е.К. Хенера. т.2. - М., "Лаборатория базовых знаний", 2000. -280с. 159. Шафран Э."Самоучитель" Создай собственную Web-страницу самостоя-тельно! Создание Web-страниц. - С.-Петербург "Питер" (Москва, Харьков, Минск), 2000. -310с.

326

160. Веверка П. Microsoft Office 2000 для Windows для "чайников". Учебный курс. - М. - С.-Петербург - Киев, "Диалектика", 2000. -256с. 161. Информатика. 10 - 11 кл. (Для естественно-научного профиля)/ Под ред. Макаровой Н.В. - .С.-Пб., "Питер", 2000. 162. Левин О. Самоучитель работы на компьютере. - М., "НОЛИДЖ", 2000. -656с. 163. Мельникова О.И., Бонюшкина А.Ю. Начала программирования на языке Qbasic. - М., ЭКОМ, 2000. -303с. 164. Жаров В. "Железо" IBM 2000 (или все о современном компьютере). - М., "МикроArt", 2000. -368с. 165. Ратбон Э. Еще о Windows 98 для "чайников". - М. - С.-Петербург - Киев, "Диалектика", 2000. -288с. 166. Шапошников А.С., Заботкин Ю.Д. Самоучитель работы на персональ-ном компьютере. Настольная книга пользователя. - М. "Рипол классик", 2000. -688с. 167. Симонович С., Евсеев Г., Алексеев А. Windows. Лаборатория мастера. Ра-бота с компьютером без проблем. - М., "АСТ-Пресс", 2000. -656с. 168. Гукин Д. ПК для "чайников". - М. - С.-Петербург - Киев, "Диалектика", 2000. -320с. 169. Кушниренко А.Г., Лебедев Г.В., Зайдельман Я.Н. Информатика 7 - - 9 класс. - М., "Дрофа", 2000. -336с. 170. Кушниренко А., Лебедев Г. 12 лекций о том, для чего нужен школьный курс информатики и как его преподавать. - М., изд-во "Лаборатория базовых знаний", 2000. -464с. 171. Комисасаров Д.А., Станкевич С.И. Персональный учитель по персо-нальному компьютеру. Операционные системы, аппаратные средства и про-граммное обеспечение. - М.: "Солон-Р", 2000. -832с. 172. Кон А. Секреты Интернета. Серия "Учебный курс". - Ростов н/Д: "Фе-ликс", 2000. -320с. 173. Челак Е., Конопатова Н. Развивающая информатика. 1 кл. Часть I. -М.-С.-Петербург, 2000. - 60c. 174. Челак Е., Конопатова Н. Развивающая информатика. 2 кл. Часть II. -М.-С.-Петербург, 2000. - 64c. 175. Челак Е., Конопатова Н. Развивающая информатика. 2 кл. Часть I. -М.-С.-Петербург, 2000. - 64c. 176. Челак Е., Конопатова Н. Развивающая информатика. 2 кл. Часть II. -М.-С.-Петербург, 2000. - 64c. 177. Челак Е., Конопатова Н. Развивающая информатика. 3 кл. Часть I. -М.-С.-Петербург, 2000. - 64c.

327

178. Челак Е., Конопатова Н. Развивающая информатика. 3 кл. Часть II. -М.-С.-Петербург, 2000. - 64c. 179. Левин А. Самоучитель работы на компьютере. Начинаем с Windows. - М.: "Нолидж", 2000. -688с. 180. Уваров А.С. AutoCAD2000 для конструкторов. - М.: ДМК, 2000. -304с. 181. Финкельштейн Э. AutoCAD2000. Библия пользователя. - М.: Издатель-ский дом "Вильямс", 2000. -1040с. 182. Франка П. С++. Учебный курс. 26 уроков освоения языка. . - С.-Петербург, "Питер", 2000. -672с. 183. Юров В., Хорошенко С. Assembler. Учебный курс. 17 уроков освоения языка. - С.-Петербург, "Питер", 2000. -672с. 184. Семакин И., Хеннер Е. 10 класс. Информатика. Объект, связь, система.- М., Лаборатория базовых знаний, 2000. - 168с. 185. Сафронов И. Бейсик в задачах и примерах. - Дюсельдорф, Киев, М., СПб, "Сbhv", БХВ-Петербург, 2001. -214с. 186. Семакин И.Г., Вараксин Г.С. Структурированный конспект базового курса. Приложение к учебнику по базовому курсу. - М., Лаборатория Базо-вых Знаний, 2001. 187. Семакин И.Г., Хеннер Е.К. Информатика. Учебник для 10 класса. - М., Лаборатория Базовых Знаний, 2001. 188. Залогова Л.А. Практикум по компьютерной графике. - М., Лаборатория Базовых Знаний, 2001. 189. Евсеев Г.,Симонович С. Windows 98. Полный справочник в вопросах и ответах. -М.: "АСТ-Пресс": "Информ-ПРЕСС", 2001. -496с. 190. Семакин И., Хеннер Е. 11 класс. Информатика. Объект, связь, система.- М., Лаборатория базовых знаний, 2001. - 144с. 191. Симонович С., Евсеев Г., Алексеев А. Windows. Лаборатория мастера: Практическое руководство по эффективным приемам работы с компьютером. -М.: "АСТ-Пресс": "Информ-ПРЕСС", 2001. -656с. 192. Симонович С., Евсеев Г., Мурaховский В. Internet: лаборатория мастера. Практическое руководство по эффективным приёмам работы в Интернете. - М.: "АСТ-Пресс": "Информ-ПРЕСС", 2001. -720с. 193. Симонович С., Мурaховский В. Интернет у вас дома. Полное руково-дство для пользователя. -М.: "АСТ-Пресс": "Информ-ПРЕСС", 2001. -432с. 194. Симонович С., Евсеев Г., Мурaховский В. Вы купили компьютер. Пол-ное руководство для начинающих в вопросах и ответах. - М.: "АСТ-Пресс": "Информ-ПРЕСС", 2001. -544с. 195. Макарова Н.В. Информатика: основы компьютерной грамоты. Началь-ный курс/ Под ред. Макаровой Н.В. - С.-Пб.: "Питер", 2001. - 160с.

328

196. Макарова Н.В. Информатика. 7-9 класс. Базовый курс. Теория./ Под ред. Макаровой Н.В. - С.-Пб.: "Питер", 2001. - 368с. 197. Коцубинский А.О., Грошев С.В. Windows XP. Новейшие версии про-грамм. - М,: "Триумф", 2001. -432с. 198. Тайц А.М., Тайц А.А. Самоучитель Adobe Photoshop 6. - СПб.: БХВ-Петербург, 2001. -608с. 199. Угринович Н.Д. Информатика и информационные технологии. Учебное пособие для 10 - 11классов. - М., "Лаборатория базовых знаний", АО "Мос-ковские учебники", 2001. -464с. 200. Румянцев Д. Сам себе Web-программист. Практикум создания качест-венного Web-сайта. - М.:"ИНФРА-М", 2001. -208с. 201. Шафрин Ю.А. Информационные технологии. В 2 частях. Часть 1. - М., Лаборатория базовых знаний, 2001. -346с. 202. Шафрин Ю.А. Информационные технологии. В 2 частях. Часть 2 "Офисные технологии и информационные системы". - М., Лаборатория базо-вых знаний, 2001. -336с. 203. Крег Дж.К., Уэбб Дж. Microsoft Visual Basic 6.0. - М.: "Русская редак-ция", 2001. -720с. 204. Усенков Д. Уроки Web-мастера. - М.,изд."Лаборатория базовых знаний", 2001. -432с. 205. Могилёв А.В.,Пак Н.И., Хеннер Е.К. Практикум по информатике. - М.:"ACADEMA",Академия,2001. - 608c. 206. Угринович Н.В. Преподавание курса "Информатика и информационные технологии". Методическое пособие. - М., "Лаборатория базовых знаний", 2001. -96с. 207. Ананьев А., Федоров А. Самоучитель Visual Basic 6.0. - С.-Петербург, Дюссельдороф, Киев, Москва, "Cbhv", 2002. -624с. 208. Андреев А.Т. и др. Microsoft Windows XP. - CПб.: БХВ-Претербург, 2002. -640с. 209. Грошев С.В., Коцубинский А.О. Запись компакт-дисков. Экспресс-курс. - М.: "Технолоджи-3000", 2002. -256с. 210. Колли Дж. Outlook 2000 и Outlook Express. Проблемы и решения. - М.: "ЭКОМ", 2002. - 304с. 211. Тур С.Н., Бакучаева Т.П. Первые шаги в мире Информатики. Методиче-ское пособие для учителей. 1-4 класс. - С.-Пб. "БХВ - Петербург", 2002. - 544с. 212. Тур С.Н., Бакучаева Т.П. Первые шаги в мире Информатики. Методиче-ское пособие для учителей. 5-6 класс. - С.-Пб. "БХВ - Петербург", 2002. - 304с.

329

213. Семакин И.Г., Хеннер Е.К. Информатика. Учебник для 11 класса. - М., Лаборатория Базовых Знаний, 2002. 214. Угринович Н. Информатика и информационные технологии. - М., Лабо-ратория базовых знаний, 2002. - 512с. 215. Угринович Н., Босова, Михайлова Практикум по информационным тех-нологиям. Лаборатория базовых знаний. 2002. -394с. 216. Макарова Н.В. и др. Информатика. 7-9 класс. Базовый курс. Теория. -СПб.:"Питер", 2002. -368с. 217.Ракитина Е.А. и др. Информатика в школе. Приложение к журналу. -М.:"Образование и Информатика", 2002. -152с. 218. Гиз К., Холмс А. Основы Web-дизайна. Вспомогательное руководство. - М.: "Вильямс", 2002. - 640с. 219. Комер Д. Принципы функционирования Интернета. Учебный курс. - - СПб.: "Питер", 2002. - 384с. 220. Ракитина Е.А., Галыгина И.В., Галыгина Л.В., Милохина Л.В., Попов С.В. Информатика в школе: ж. «Информатика и образование», №1-2002. – М.: «Образование и Информатика», 2002. – 152с. 221. Шауцуева Л.З. Информатика: Учебное пособие для 10-11 классов обще-образовательных учреждений. - М., изд-во "Просвещение", 2002. -416с. 222. Златопольский Д.М. 1700 заданий по Microsoft Excel. Основы информа-тики. - С.Пб "БХВ - Петербург", 2003. - 544с. 223. Первин Ю.А. Информатика в школе. Книга для ученика. Основы ин-форматики. - С.Пб "БХВ - Петербург", 2003. - 352с. 224. Первин Ю.А. Информатика в школе. Книга для учителя. - С.Пб "БХВ - Петербург", 2003. - 144с. 225. Калинина Т.Б., Русакова О.Л., Шестакова Л.В. и др. Самостоятельные работы, тестыи диктанты по информатике.- М.: "Образование и Информати-ка", 2003. - 120с. 226.Информатика в школе: Приложение к журналу "Информатика и образо-вание", №4 - 2003. М.:"Образование и Информатика",2003. - 96с. 227. Семакин И. Г., Хеннер Е. К. Информатика. 10-й класс. М.: "БИНОМ." "Лаборатория базовых знаний", 2003. -164 с. 228. Олифер В.Г., Олифер Н.А. Сетевые операционные системы. - СПб.: "Пи-тер", 2003. - 539с. 229. Константайн Л., Локвуд Л. Разработка программного обеспечения. - СПб.: "Питер", 2003. - 592с. 230. Филипов А.Ю. Офисные технологии. Учебное пособие. - Томск. Том-ский гос.университет систем управления и радиоэлекиронники, 2003

330

231. Информатика в школе: приложение к журналу «Информатика и образо-вание», №4-2003. Решение типовых задач по информатике. – М.: «Образова-ние и Информатика», 2003. – 96с. 232. Кравцова А.Ю. Основные направления использования зарубежного опы-та для развития методической системы подготовки учителей в области ин-формационных и коммуникационных технологий. Теория и практика. . – М.: «Образование и Информатика», 2003. – 232с. 233. Самостоятельные работы, тесты и диктанты по информатике./Под ре-дакцией С.В.Русакова; Н.Н. Моисеевой, Е.В.Давыдовой – М.: «Образование и Информатика», 2003. – 120с. 234. Пономоренко Е.А. Контрольные работы по информатике. – М.: «Обра-зование и Информатика», 2003. – 100с. 235. Тимошевская Н.Е. Программирование и основы алгоритмизации. - Учебное пособие. - Томск. Томский гос.университет систем управления и ра-диоэлекиронники, 2003. 236. Хэлворсон М., Янг М. Эффективная работа Microsoft Office System 2003. - СПб.: "Питер", 2004. - 1232с. 237. Браунде Э.Дж. Технология разработки программного обеспечения. - СПб.: "Питер", 2004. - 655с. 238. Быстро и легко осваиваем работу в сети Интернет. - М.: "Лучшие кни-ги", 2004. - 384с. 239. Гусев В.С. Самоучитель.: самоучитель работы в Интернет. - М.: "Виль-ямс", 2004. - 304с. 240. Дансмор Б.,Скадьер Т. Справочник по телекоммуникационным техноло-гиям. - М.: "Вильямс", 2004. - 640с. 241. Коровченко Э.С. Энциклопедия Internet 2004. - М.: "Новый издательский дом", 2004. - 752с. 242. Коцубинский А.О., Грошев С.В. Современный самоучитель работы в се-ти Интернет. Учебное пособие. - М.: "Триумф", 2004. - 320с. 243. Кучерявый Е.А. Управление трафиком и качеством обслуживания в сети Интернет. - СПб.: "Наука и техника", 2004. - 336с. 244. Кутугина Е.С. Моделирование. Учебное пособие. - Томск. Томский гос.университет систем управления и радиоэлекиронники, 2004. 245. Кутугина Е.С. Арифметические и логические основы построения ком-пьютера: учебное пособие. - Томск. Томский гос.университет систем управ-ления и радиоэлекиронники, 2004. 246. Кутугина Е.С. Информация. Информационные процессы. Учебное посо-бие. - Томск. Томский гос.университет систем управления и радиоэлекирон-ники, 2004. 247. Лоу Д. Internet Explorer 6.0 для "чайников". - М.: "Вильямс", 2004. - 288с.

331

248. Олифер В.Г., Олифер Н.А.Компьютерные сети. Принцыпы, технологии, протоколы. - СПб.: "Питер", 2004. - 864с. 249. Cафронов И.К. Бейсик в задачах и примерах. - С.-Пб.: БХВ-Петербург, 2004. -224с. 250. Аляев Ю.А., Кушев В.О., Раевский В.Н. Введение в вычислительную технику. Учебное пособие и лабораторный практикум. – Пермский государ-ственный университет. Пермь: «Пресс-мастер», 2004. – 184с. 251. Замятина Е.Б., Лядова Л.Н., Мызникова Б.И., Фролова Н.В. Введение в Информатику. Учебное пособие. Часть 1. Теоретические основы. – Пермский государственный университет. Пермь: «Пресс-мастер», 2004. – 144с. 252. Замятина Е.Б., Лядова Л.Н., Мызникова Б.И., Фролова Н.В. Введение в Информатику. Учебное пособие. Часть 2. Лабораторный практикум. – Перм-ский государственный университет. Пермь: «Пресс-мастер», 2004. – 252с. 253. Лебедева Т.Н., Миндоров Н.И. Информационные технологии в обуче-нии. Учебное пособие и лабораторный практикум. – Пермский государствен-ный университет. Пермь: «Пресс-мастер», 2004. – 200с. 254. Штайнер Г. HTML/XML/CSS. Справочник. - М., Лаборатория базовых знаний, 2005.- 510с. 255. INTEL «Обучение для будущего » (при поддержке Microsoft)/ Под об-щей редакцией Ястребцовой Е.Н. и Быховского Я.С. Учебное пособие. М.: «Русская Редакция», 2005. – 368с. 256. Чернов А.А. Конспекты уроков в 9-11 классах. Практикум по програм-мированию. - Волгоград: "Учитель", 2005. - 236с. 257. Симонович С.В. ИНФОРМАТИКА. Базовый курс. - "Питер", М.-С.-Петербург, Нижний Новгород и другие. 2005. - 640 с. 258. Васильева Г.Н., Шестаков А.П., Ситникова Н.А., Широких А.А. Инфор-мационно-коммуникационные технологии в обучении математике. Учебное пособие. - Пермь, Пермский государственный университет, 2006. – 238с. 259.Пестерева Е.Ю. Информатика. Ответы на билеты. 11класс. -М.:"ЭКСМО", 2006. - 160с. 260. Угринович, Босова, Митхайлова. Информатика. Практикум по информа-ционным технологиям.- "Лаборатория базовых знаний", 2007. - 394с. 262.Угринович Н. Информатика. Базовый курс. Учебник 8 кл. БИНОМ,2007.- 205с. 263. Угринович Н. Информатика. Базовый курс. Учебник 9 кл. БИНОМ,2007.- 215с. 264.Угринович Н.Д. Информатика и ИКТ. Профильное обучение. Учебник 10 кл. БИНОМ,2007.- 371с. 265.Угринович Н.Д. Информатика и ИКТ. Учебник 11 кл. БИНОМ,2007.- 385с.

332

266. Макарова Н.В. Программа по информатике и ИКТ. Системно-информационная концепция. 5-11 класс. - СПб.:Питер, 2007. - 128с. 267. Гилярова М.Г. Информатика. 10 класс. Поурочные планы по учебнику Н.Д.Угриновича "Информатика и информационные технологии. 10-11 клас-сы." - Волгоград: "Корифей", 2007. - 128с. 268. Рябинина Л.В. "Информатика". 9 класс: поурочные планы по учебнику Н.Д.Угриновича. - Волгоград: "Учитель",2007. - 204с. 269.Макарова Н.В. Информатика и ИКТ: Методическое пособие для учите-лей. Часть 1. Информационная картина мира. - СПб.: "Питер",2008. - 300с. 270. Макарова Н.В. Информатика и ИКТ: Методическое пособие для учите-лей. Часть 2. Програмное обеспечение информационных технологий. - СПб.: "Питер",2008. - 430с. 271.Угринович Н.Д. Информатика и ИКТ. Учебник 10 кл. Базовый уровень. БИНОМ, 2008. - 212с. 272. Макарова Н.В. Информатика и ИКТ: Методическое пособие для учите-лей. Часть 3. Техническое обеспечение информационных технологий. - СПб.: "Питер",2008. - 206с. 273. Информатика: Учебник/под ред. Н.В. Макаровой. - М.: Финансы и ста-

тистика, 2000. - 768 с. 274. Информатика. Базовый курс. Учебник для Вузов/под ред. С.В. Симо-

новича, - СПб.: Питер, 2000. 275. Симонович С. В., Евсеев Г.А., Практическая информатика, Учебное

пособие. М.: АСТпресс, 1999. 276. Фигурнов В. Э. IBM PC для пользователя. М.: Инфра-М, 2001 г. 277. Симонович С.В., Евсеев Г.А., Алексеев А.Г. Специальная информати-

ка, Учебное пособие. М.: АСТпресс, 1999. 278. Информатика: Практикум по технологии работы на компьютере./ Под

ред. Н.В. Макаровой. - М.: Финансы и статистика, 2000 . 279. А.В.Могилев, Н.И.Пак, Е.К.Хеннер, Информатика, Учебник для ВУЗов

– М.: Издательство Academa, 1999. 280. Денисов А., Вихарев И., Белов А.. Самоучитель Интернет. – Спб: Пи-

тер, 2001. - 461 с. 281. Евдокимов В.В. и др. Экономическая информатика. Учебник для вузов.

Под ред. д. э. н., проф. В.В. Евдокимова. СПб.: Питер паблишинг, 1997. 282. Основы современных компьютерных технологий. Ред. Хомченко А.Д. 283. Бойс Д. Осваиваем Windows 95. Русская версия. 1997. 284. Шкаев А.В. Руководство по работе на персональном компьютере.

Спра-вочник. М.: Радио и связь, 1994 г. 285. Савельев А.Я., Сазонов Б.А., Лукьянов Б.А. Персональный компьютер

для всех. Хранение и обработка информации. Т.1 М.: Высшая школа, 1991.

286. Брябрин В.М. Программное обеспечение персональных ЭВМ. М.: Нау-ка, 1990.

333

287. Мартин, Метьюз. Excel для Windows 95/97. М.: АВЕ. - 1996. 288. Экономическая информатика. – СПб.: Питер, 1997. – 592 с. 289. Могилев А.В. и др. Информатика. – М., 1999. – 816 с. 290. Комягин В.Б., Коцюбинский А.О. Excel 7.0 в примерах. М.: Нолидж,

1996. 291. Крамм. Р. Программирование в Access для чайников. К.: Диалектика,

1996. 292. Фролов А.В., Фролов Г.В. Глобальные сети компьютеров. Практиче-

ское введение в Internet, E-Mail, FTP, WWW и HTML. М.: Диалог-МИФИ, 1996.

293. Коцюбинский А.О., Грошев С.В. Современный самоучитель работы в сети Интернет. М.: Триумф, 1997.

294. Гончаров А. HTML в примерах. СПб.: Питер, 1997. 295. Левин А. Самоучитель работы на персональном компьютере. М., 1995. 296. Пасько. Microsoft Office - 97. К.: BHV, 1998. 297. Рогов В.П. Excel-97. Серия “Без проблем”. М.: Бином. 1997. 298. Каратыгин С.А. Access-97 (серия “Без проблем”) - М., 1997. 299. Пасько В. Microsoft Office’97, К.: BHV, 1998. 300. Гончаров А. Excel 7.0 в примерах. Спб.: Питер, 1996. 301. Гурин Н.И. Работа на персональном компьютере. М., 1994. 302. Абрамов С.А. Начала информатики. М.: 1989. 303. Острейковский В.А. Информатика. - М.: Высшая школа, 1999. 304. Тюрин Ю.Н., Макаров А.А. Статистический анализ данных на компью-

тере. Под ред. В.Э. Фигурнова. М.: ИНФРА-М, 1998. 305. Дюк В. Обработка данных на ПК в примерах. СПб.: Питер. - 1997г. 306. Основы компьютерных технологий. – СПб.: Корона, 1998. – 448 с. 307. Шафрин Ю.А. Основы компьютерной технологии. – М.: АБВ, 1997. –

656 с. 308. Д.А. Поспелов. Информатика: Энциклопедический словарь для начи-

нающих. – М.: Педагогика-Пресс, 1994. – 352 с. 309. Основы современных компьютерных технологий: Учебное посо-

бие/под. ред. Хомоненко. – СПб.: КОРОНА, 1998.

334

Informatika faniga tegishli Internet ilovalar

1. http://www.tdpu.uz

2. http://www.pedagog.uz

3. http://www.tdpuziyonet.uz

4. http://www.edu.uz

5. http://www.cs.ifmo.ru

6. http://www.intuit.ru

7. http://www.informatika.ru

8. http://www.twirpx.com

9. http://balonov.boom.ru

10. http://gбprog.narod.ru

11. http://ipg.h1.ru

12. http://delo.uka.ru

13. http://books.net-soft.ru

14. http://book.invlad.ru

15. http://inf.e-alekseev.ru

16. http://krutoe.info

335

Mundarija

So’z boshi

“Informatika va dasturlash” fanidan o’quv dasturi

“Informatika va dasturlash” fanidan ishchi reja

«Informatika va dasturlash» fanidan yakuniy baholash savollari

«Informatika va dasturlash» fanidan reyting nazorati grafigi

«Informatika va dasturlash» fanidan baholash mezonlari

Kalendar ish rejasi

“Informatika va dasturlash” fanidan ma’ruzalar matni

“Informatika va dasturlash” fanidan ma’ruzalar matni uchun xrono-logik xaritalar

“Informatika va dasturlash” fanidan ma’ruzalar matni uchun peda-gogik texnologiyalar tatbig’i

«Informatika va dasturlash» fanidan amaliy mashg’ulotlari ishlan-malari

«Informatika va dasturlash» fanidan mustaqil ta’lim mashg’ulotlari ishlanmalari

«Informatika va dasturlash» fanidan oraliq baholash testlari

«Informatika va dasturlash» fanidan yakuniy baholash savollari

«Informatika va dasturlash» fanidan electron qo’llanmalar

«Informatika va dasturlash» fanidan atamalar

“Informatika va dasturlash “fanidan foydalanish uchun adabiyotlar ro’yxati

Informatika faniga tegishli Internet ilovalar

336

Aminov I.B., Eshtemirov S.

Informatika va dasturlash

Matematika va mexanika ta’lim yo’nalishi 1-kurs talabalari uchun

O’quv-uslubiy majmua

I – qism

337

Documents

Informatika va axborot texnologiyalari