37
LOS RÍOS PROFUNDOS HATUN WILLAKUYPI WAÑUYMANTA, RUNAKUNAPA WILLAKUYNINWAN TINKUSQANMANTA (IMAGEN DE LA MUERTE Y TRADICIÓN ORAL ANDINA EN LOS RÍOS PROFUNDOS DE JOSÉ MARÍA ARGUEDAS) Pablo A. Landeo Muñoz Runakunapa wañuymanta hamutayninqa, ancha allin rimaymi; llapa imapas pachapi kaqwan tinkuchispa kausaymanta qawaymi. Chaymi willakuykunapi imayna wañuy kasqanmanta hamutaykusaq Jose María Arguedaspa qillqasqanwan tinkuykachispa, chaypaqmi Los ríos profundos (1971) hatun willakuypi, chunka hukniyuq rakinta akllaykuni. José María Arguedasqa, yachasqanchikpihina, wiraquchapa churinmi karqa. Uchuyninmantaraq mana mamayuq kasqantapas taytallanwan llaqtan llaqtan purisqanpi Lukanas hatun aylluman chayasqantapas yachanchiktaqmi, chaymi llapa imaymana kawsakusqanta qawaykuspa takyachisunchik: Arguedasqa warma kayninmantaraqmi kuyaypas chiri wayra millpuypas llapa chiqnipakuypas imaymana kasqanta asyenda runakunawan, ayllu runakunawan, riqsirqa. Paykunawanmi yuyayninpas paqarirqa, sunqunpas aswan allin sunqu kayta yacharqa; pachamamatapas wamanikunatapas yupaychaspa runayarqa. Chayna hinallataqmi runakunapa ñawinwan wañuy qawaytapas yacharqa, ayapaq takikunatapas uyarirqa. Chaymi takyasqaña kaspan liwrunkunapipas qillqarqa, hamutaykunapaq huñunakuypipas willakurqa uchuyninpi imayna kawsasqanta, mama Kaytanata, tayta Felipe Maywatapas Lukanas ayllu

IMAGEN DE LA MUERTE Y TRADICIÓN ORAL ANDINA, Pablo Landeo

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Un ensayo sobre la muerte y la tradicion oral andina en Jose Maria Arguedas escrito totalmente en quechua por Pablo Landeo

Citation preview

Page 1: IMAGEN DE LA MUERTE Y TRADICIÓN ORAL ANDINA, Pablo Landeo

LOS RÍOS PROFUNDOS HATUN WILLAKUYPI WAÑUYMANTA, RUNAKUNAPA WILLAKUYNINWAN TINKUSQANMANTA

(IMAGEN DE LA MUERTE Y TRADICIÓN ORAL ANDINA

EN LOS RÍOS PROFUNDOS DE JOSÉ MARÍA ARGUEDAS)

Pablo A. Landeo Muñoz

Runakunapa wañuymanta hamutayninqa, ancha allin rimaymi; llapa imapas pachapi

kaqwan tinkuchispa kausaymanta qawaymi. Chaymi willakuykunapi imayna wañuy

kasqanmanta hamutaykusaq Jose María Arguedaspa qillqasqanwan tinkuykachispa,

chaypaqmi Los ríos profundos (1971) hatun willakuypi, chunka hukniyuq rakinta

akllaykuni.

José María Arguedasqa, yachasqanchikpihina, wiraquchapa churinmi karqa.

Uchuyninmantaraq mana mamayuq kasqantapas taytallanwan llaqtan llaqtan purisqanpi

Lukanas hatun aylluman chayasqantapas yachanchiktaqmi, chaymi llapa imaymana

kawsakusqanta qawaykuspa takyachisunchik: Arguedasqa warma kayninmantaraqmi

kuyaypas chiri wayra millpuypas llapa chiqnipakuypas imaymana kasqanta asyenda

runakunawan, ayllu runakunawan, riqsirqa. Paykunawanmi yuyayninpas paqarirqa,

sunqunpas aswan allin sunqu kayta yacharqa; pachamamatapas wamanikunatapas

yupaychaspa runayarqa. Chayna hinallataqmi runakunapa ñawinwan wañuy qawaytapas

yacharqa, ayapaq takikunatapas uyarirqa. Chaymi takyasqaña kaspan liwrunkunapipas

qillqarqa, hamutaykunapaq huñunakuypipas willakurqa uchuyninpi imayna

kawsasqanta, mama Kaytanata, tayta Felipe Maywatapas Lukanas ayllu runakunatapas

yuyarispa yuyarispa, riqsipakuytapas liwrunkunapi churarqa.

Kunanqa qatipaykachisun utqaylla yaykuy qillqasqanchikman, ayllu runakunapa

iñiyninpipas, willakuyninpipas wañuy imaymana kasqanmanta, Arguedaspa

qillqasqanwan tinkusqanmanta.

1. RUNAKUNAPA IÑIYNINPI WAÑUYMANTA

Runapachapi wañuymantaqa ayakunapaq harawikunamantaqa almakunamanta

willakuykunaqa liwrukunapi pisi huñusqallaraqmi; krónika nisqanku ñawpa

liwrukunapipas rimasqanchikmantaqa iskay kimsa siqillapi qillqasqam. Hatun willakuy

qillqaqkunañataqmi runapachapi wañuymanta rimanku umallikusqankuwan

tinkuykachispanku Rosa Cuchillopihina (Colchado, 1997) utaq Aquí están los

1

Page 2: IMAGEN DE LA MUERTE Y TRADICIÓN ORAL ANDINA, Pablo Landeo

Montesinospihina (Padilla, 2006), chayna kaspapas wañuymanta rimayqa manayá

runakunapa siminpipunichu tuqyan. Chaymi: antropologyapas, runamanta yachaq wakin

syinsyakunapas literatura manaraq allin paqarichisqantaqa llalliparunku.1

Ñuqallaypas tapurikurqanim, llaqtamasiykunapa wañuymanta willakuynintapas

liwrukunapi pisi–pisillata tarispay tradición oral andina nisqanchikqa, imanasqataq

manaraq huqarirqachu?” nispa. Ariyá, almakuna yupinkunata huñuspanku imayna

purisqanmantaqa, mayukunata mana chimpay atispanku waqapakusqankumantaqa,

chapu allqucha almanchikta pusasqanmantaqa, manaraqmi qillqaqkunaqa

paqarichimunkuraqchu. Manayá pipas willakunraqchu, allqukunapa witqinwan

ñawinchikta qaquykuspa utiqaykama almakuna qawasqanchikmanta. Kay chiqa

taripayninchikpiqa rimanataqmi ayapa sapatillan waytamantapas, urunquymantapas,

chiririnka chuspimantapas, utaqmi chikikuna hatun llakikuy apamusqankumantapas.

1.1. Runapachapi wañunapaq chikikuna

Wañuypaq yuyayninchikpi chikikunaqa ñawpa pachamantaraqmi chayamuwanchik.

Nueva corónica y buen gobiernopiraqmi Felipe Wamán Puma (2005) kaynata qillqan:

Cuando le aparecen o se les entran en sus casas las culebras, y cantar de lechuzas y mochuelos, murciélagos, que los llaman tucu, chucic, pacpac, pecpec, chicollom, cayaycuuan, taparanco yaycuuam, uru nina ayacta ayzaycuuan, ychapas maycan uañoson, atocmi zupayta ayzan, uarmitam, ychapas carita. (I: 209 – 212. Ñuqapa siqisqay).

Los ríos profundos (Arguedas, 1971) nowilapipas, Awanqaypi pistiwan wañuy

rikurimuptinqa, Ernestullam Lukanas runakunapa ayllunkunapi chikimanta yuyarin:

“¡Está grasando la muerte!”. La noticia resonaba en toda la materia de que estoy hecho. Yo había visto morir con la peste, a cientos, en dos pueblos; en Querobamba y Sañayca. En aquellos días sentí terror cuando alguna mosca caminaba sobre mi cuerpo, o cuando caían, de los techos o de los arbustos, las arañas. Las miraba detenidamente, hasta que me ardían los ojos. Creían en el pueblo que eran la muerte. A las gallinas que cacareaban en el patio o en el corral, las perseguían, lanzándoles trozos de leña, o a pedradas […]. El viento no debía llegar con violencia, porque en el polvo sabían que venía la muerte. No ponían al sol los carneros degollados, porque en la carne anidaba el chiririnka, una mosca azul oscura que zumba aun en la oscuridad, y que anuncia la muerte; siente, al que ha de ser cadáver, horas antes, y ronda cerca. Todo lo que se movía con violencia o repentinamente era temible. Y como las

1 Valderrama–Escalante. “Apu Qorpuna. La visión de la muerte en Awkimarca”. Debates en Antropología No 6. Lima 1980.

2

Page 3: IMAGEN DE LA MUERTE Y TRADICIÓN ORAL ANDINA, Pablo Landeo

campanas doblaban día y noche, y los acompañantes de los muertos cantaban en falsete himnos que helaban la médula de nuestros huesos, los días y semanas que duró la peste no hubo vida (:232. Siqisqay).

Runapachapi wañukunanchikpaq chikimanta rimanapaqqa Waman Pumapa

nisqanllaraqmi allinña, Ernestupa nisqanwan tinkuykachisqaqa aswan allinmi.

Ñawiykuna kicharikusqan punchawmantam ñuqallaypas llaqtamasiykunapa siminpi

uyarirqani wañunapaq chikikumanta llapa rimakuytapas.

Kunanqa chiqa taripasunchik runakunapa iñiyninkupi wañunapaq chikikunamanta,

qatiqnin ñiqinpiñataq rimasqanchikmanta Arguedaspa qillqasqankunawan tinkusqanta

qawaykusunchik.

1.1.1. Chikiqara wallpakuna.– Ernesto maqtillupa nisqanpihinapas wallpakuna

qunqaymanta taqtaqyaptinqa, “chikiqaram” utaqmi “almata musyarun” ninchikmi.

Arguedashina César Vallejo harawikuqninchik chikikunamanta allin riqsisqantaqa

qawaykunchikmi “Fabla Salvaje” (1998) qillqasqa willakuyninpi. Ispihupi qawa–

qawakuspa allichakuchkaptinmi Balta Espinarpa makinmanta chay ispihucha panpaman

wichiykuspa pakirikurqun chaymi wasinman wañuykunapaq chiki yaykuykun. Baltapas

Adelaida warminpas llakillawan kachkaptinkum aswanraq qunqaymanta wallpankupas

taqtaqyaykun, chaymi Adelaidaqa Baltawan rimaykun:

–¡Balta! ¿Has oído? – exclamó sobresaltada Adelaida, desde la cocina, miró.

–Sí… Sí he oído. Qué gallina más zonza. Parece que ha sido la “pulucha”.

–¡Jesús! Dios me ampare! Qué va ha ser de nosotros…

Y Adelaida irrumpió en la puerta de la cocina, mirando ávidamente hacia el lado del gallinero.

“Rayo” entonces relinchó medrosamente y paró la oreja.

–Es necesario comerla –dijo Balta, poniéndose de pie–. Cuando canta una gallina, mala suerte… Para que muera mi madre, una mañana, muchos días antes de la desgracia, cantó una gallina vieja, color de habas, que teníamos (:114. Ñuqapa siqisqay)

Ispihumantawan wallpamanta chikiqa España wiraquchakunawanmi

Tawantinsuyuman chayamun hinaspam kayninchikpi sapichakuspanku kunan

pachakamapas llakichiwanchik.

1.1.2. Tukupa qachqa sukan.– Pisqukunapas wakinqa chikiqarakunam. Chusiqpas tukupas utaq paka–pakapas ayakunawan tinkuchisqam. Chusiqqa tutallapi pawaq

3

Page 4: IMAGEN DE LA MUERTE Y TRADICIÓN ORAL ANDINA, Pablo Landeo

pisqum, chaymi runakunaqa “almatam pusan” ninku. Tukuñataqmi pipas wañukunanta musian. “¡Tukuuu, kurututut…! ¡Tukuuu, kurututut…!” nispanmi takin. Tullunchikunapas “rasss” ninraqmi takinta uyariptinchikqa. Chaynachanpi takisqanmantam kay pisqutaqa “tuku” nispa sutichanchik (tukurun, tukukun, ninchikmi mikuypas pachanchikpas kallpanchikpas quri qullqinchikpas manaña kaptin utaq wañukuptinchik). “Fabla salvaje” qillqasqa willakuypiqa, Balta Espinar hatun llakillawan ñakarichkaspanmi, huk tuta, mana puñuy atiyninpi, wasin hawanpi tukupa qachqa takinta uyarin:

Sobre el techo graznó toda la noche un búho. Hasta hubo dos de tales avechuchos. Pelearon entre ambos muchas veces, en enigmática disputa. Uno de ellos se fue y no volvió. (:140. Ñuqapa siqisqay).

Baltawan Adilaidahinam iskay tuku maqanakuqqa. “Huk kaqninqa pasakun hinaspa

mana kutimunchu” niwanchikmi willakuqpa siminqa Baltakuna chullachinakuspa

tukunankupaq.

1.1.3. Ninakuru.– José Carlos Vilcapomapas (2010) rimasqanchikmantaqa allintam

riqsin. Ayakuchupi ninakurumanta willakuyta, yupaychasqa liwrunpi, churan: “… los

ninacurus (‘gusanos de candela’) vuela por encima de los caminos con el objeto de

guiar las almas en pena (…). La gente dice que cuando ven una luciérnaga, alguien va

a morir.” (:187. Ñuqapa siqisqay).

1.1.4. Apasanqa.– Tayta Vilcapomaqa paykunamantapas ninmi “…en muchas zonas

cuando se ve araña negra en la casa, se dice que se va a morir…” (:134). Chaymantaqa

churaykuntaqmi “El hilo de la vida” nisqan willakuytapas.

El hilo de la vida

En la plaza principal de mi pueblo de Cajamarca había una pileta de la cual las personas que vivíamos allí sacábamos agua.

Una noche, un grupo de personas que venían de una fiesta pasaron pòr la pileta. De pronto vieron que en el borde de ella había un montón de arañas, tejiendo una telaraña y un niño jugaba con ellas. Ante la mirada atónita de los pasantes, de pronto, aquel niño desapareció. Al día siguiente, murió un niño de mi pueblo, es por eso que se cree que cuando alguien ve las arañas en la pileta es porque un niño va a morir (:129. Ñuqapa siqisqay).

Kastillasimipi araña nisqanchikqa achkam kanku, apasanqawan lukacham (viuda

negra) aswan chikikunaqa. Ikma warmikunawanmi lukachataqa tinkuchinku, urqunta

huñunakusqankupi mikuruptin.

1.1.5. Chiririnka.– Tayta Vilcapomaqa, warmipa siminpi chuspimanta willakuytapas

churaykunmi: “…cuando en tu casa ingresa una mosca grande que lo llaman moscón

[chiririnka], también taparaku [hatun pillpintu], nos dice que el espíritu de una persona

4

Page 5: IMAGEN DE LA MUERTE Y TRADICIÓN ORAL ANDINA, Pablo Landeo

ha llegado y está rondando la casa como una despedida y esto significa que alguien va a

morir siempre en cuando esa persona ha visitado tu casa” (:200. Ñuqapa siqisqay).

“Apu Inka Atawallpaman”2 harawipipas (Arguedas, 1974) chiririnkaqa ancha nanaywan

yuyarisqam:

…………………………

Sunquyqa musyarqam

hikutakuykuspa,

musquyniypiraq

hapiykuwaspan,

wañuy apamuq chuspita,

manaña tukuq llakiyta

………………………….

(:83. Runasimiman churasqay, siqisqaypas)

[“Chuspitas uywani”] “Yo crío una mosca” takitapas Arguedasmi huqarirqa

runakunapa siminmanta. Alejandro Romualdopa (1984) liwrunpim nisqanchik takitaqa

runasimipi tarinchik:

…………………….

Wañuytas apamun

nina ñawichanpi

wañuytas apamun

quri chukchachanpi

sumaq raprachanpi.

……………… (:180–181. Ñuqapa siqisqay)

1.1.6. Usa.– Usakunapas chikiqaram yunpa–yunpayta miraykuptinkuqa; Taytachapa

kachakusqanpihinas pisti rupariywanqa raprayuqkuna rikurirunku runakunaman

pawaykuspa wañuchinankupaq. Nisqanchikman qatiykachisun tayta Vilcapoma

usamanta huqarisqanta:

El piojo y la muerte

Dicen que cuando los integrantes de la familia, empezando por el jefe del hogar hasta el último integrante de la familia, les empieza a “juntar” el piojo en toda la cabeza, es porque les está llegando la hora de la muerte.

2 Mi corazón presentía / a cada instante, / aun en mis sueños, asaltándome, / en el letargo, / a la mosca azul anunciadora de la muerte, / dolor inacabable (Op. cit.:83. Ñuqapa siqisqay)

5

Page 6: IMAGEN DE LA MUERTE Y TRADICIÓN ORAL ANDINA, Pablo Landeo

La muerte se los lleva a los integrantes de la familia más cercana; los piojos son los que dicen y anuncian la muerte… (:225. Ñuqapa siqisqay).

Ernestu maqtillupa yuyarisqanqa manam riki tayta Wilkapomapa

qillqasqallanwanchu tinkun, Wamán Pumapa qillqasqanwanpas tinkunmi, chayna

takyachisqa kachun.

1.1.7. Wayrunqu.– Wankawillka llaqtakunapiqa urunquy, ninchikmi. Wayrunquqa

chikankaray chuspihinam. Chuchawkunapi utaq usya sunquyuq kaspikunapim

añachanta churan. Kay urunquyqa llipipiq yana–yana pachawan pachakusqahinam,

imaymana pawasqanmantapas El zorro de arriba y el zorro de abajo (Arguedas, 1983),

wañuywan tinkusqanmantapas liwrupim kayna qillqasqa:

…haber recordado tan fuertemente al huayronqo y esos ramos de flores y el sol de San Miguel de Obrajillo a medio crepúsculo es un síntoma negativo (…). Ahora, en este momento, el amarillo, no sólo mal presagio sino materia misma de la muerte, ese amarillo del polvo del moscón, al que tan fácilmente se mata en mi pueblo, está asentado en mi memoria, en este dolor ahora lento y feo de la nuca (:25. Ñuqapa siqisqay).

Arguedasqa “Sapa punchaw kawsakuy” qallariq rakipi qatiykachinmi: “Por algo

este huayronqo empolvado del germen de la flor amarilla, es tenido por los campesinos

quechuas como un ánima que goza en el fondo de la bolsita afelpada que es flor de los

cadáveres.” (:26).

1.1.8. Ayapa sapatillan qillu wayta. Kay waytaqa wawakunapa iskarpinchanhinam.

Ayakunallapaqmi manchakustinpas pallanku, chaymi mana pipas waytakunchu. Uchuy

warmakunapas karullamantam qawankun, kay waytapi almapas kachkanmanhina,

urunquykunañataqmi nanayta maskanku añachan suqunankupaq. Raqaykunapa, tuñisqa

wasikunapa, huqu pirqakunapa sikillanpim panchirin.

1.2. Alma pusaq allqukuna

Kay rakipi chiqa taripayta qallariykuchkaspaymi yuyarirqani ayllunchikunapi

wañuymanta tapurikusqayta: Imaynanpitaq almanchik allquchawan tinkun

wañikuptinchik? Maymantaq paykuna biyahanku? Umallaypim kay tapukuykuna

watantin watantin muyullarqa. Chaymantaqa liwrukunata liyiykuspa liyiykuspa,

qipataña tapukuyniykunapa kutichiyninta tarirqani. Tayta Pablo José de Arriagachus–

hinam (1968) rimayta qallarin ñawpa pachapi wañuymanta ñuqanchikpa

hamutasqanchikpihina. Payqa ninmi:

6

Page 7: IMAGEN DE LA MUERTE Y TRADICIÓN ORAL ANDINA, Pablo Landeo

…las almas de los que mueren van a una tierra que llaman Ypamarca [Upamarca?](…); dicen que antes de llegar hay un gran río, que han de pasar (…); que los han de pasar unos perros negros, y en algunas partes [de la sierra central] los criaban y tenían de propósito con esta supersticiosa aprehensión todos (1968:220. Ñuqapa siqisqay).

José de Arriagaqa llamkarqa kayna iñiykunata qulluchistinmi, runakunapa

kayninmanta idolukuna nisqanku muchayta chutastin, wañuymanta kristyanuhinaña

iñinankupaq. Padre Calanchahinapas Upamarka pachamanta rimankutaqmi “Chay

pachapiqa manas pipas rimanchu” nispanku, chayna kaptinchiki animakunaqa

upallarunku utaq qunqarunku rimayta. Almakuna putka mayu chinpanantapas, allquwan

chaypaq yanapachikusqankupas churasqam kunan iñiyninchikkunapihina. Tapurikusqay

punchawkunapiqa manaraqyá riqsirqaniraqchu Pablo José de Arriagapa qillqasqantaqa.

Chaymantañam Todas las sangres (Arguedas, 1983) hatun willakuypi ayapaq harawita

tariykullarqani. Kay harawiqa yaqallam tinkun Arriagapa qillqasqanwan. Andrés

Aragón de Peralta wañuptinmi alman hawkalla ripukunanpaq warmikuna

huñunakuspanku kaynata harawinku:

Allk´ochallayki Tu perritoriti ritinta sobre las nieves,rumi ruminta entre las piedras,ismu chakaykita por el podrido puente de tu destinoallinta purink´a te guiará bien¡ay, way, taytallay! ¡ay, huay, padrecito mío!Manas k´ak´a No los barrancos,manas mayu no el ríomanas riti lasta no la tormentachinkachisunkichu. han de perderte.Allk´ochallayki Tu perrito,yawar sonk´oywan con la sangre de mi corazón,nina ñawinwan con el fuego de sus ojos,ñanta k´awaykullank´a. ha de ver el camino.Pusasunkin Te guiará,¡ay way, llakiy machu, ¡ay, huay, triste anciano,kay llak´ta llaki taytan! el triste viejo de este pueblo! (:30–31. Ñuqapa siqisqay)

Mayman wañuqpa alman rinanta, manam harawiqa niwanchikchu. Biyahillanpi

ñakarinallantam yachanchik: ranra ranra ñankunam lasta parakunam manchakuypaq

qaqakunam yawar mayukunam ismu chakakunam almata lliw ñakarichinqa, chaymi

allquchan rikurimuspa uku runayninta pusanqa, allinlla chayachinqa… Qurpuna

llaqtaman? Ñawpa Waruchiripi3 wañuqkunaqa Paryaqaqa maskaqsi pasaqku, hinaspas

3 Gerald Taylor (1987: 410, s.s.)

7

Page 8: IMAGEN DE LA MUERTE Y TRADICIÓN ORAL ANDINA, Pablo Landeo

pichqa punchawllamanta chuspiman tikrakuspanku kutimuqku. Wakiqpa iñiyninpiqa

Upamarkamansi4 almanchikqa biyahan; Qarwahurankunapaqa5 Tawa Ñawi

inwirnumansi rin; “Yunka”6 nisqan wañuypaq harawipitaqmi almakunaqa yunkaman

rinku kuka rapi pallaq. Qusqu7 wawqinchikkunapa uku runankunañataqsi biyahanku

Salqantay, Awsanqati apukunaman. Awkimarka8 wawqinchikunapa iñiyninkupiñataqmi

almakunaqa Qurpunaman rinku; chaynallataqsi Kutabambas9 runakunapaqpas

Lukanaspi10 tihiras tusuqkunapa takiyninkupipas Qurpuna llaqtamanmi biyahanku,

chayna qillqasqam kachkan La sangre de los cerros / Urqukunapa yawarnin liwrupi

(Montoya, hnos;1987):

QURPUNA (Wayno)

1

Warmaschay tapurikusqayki Jovencita te pregunto sunsaschay tapurikusqayki tontita te pregunto may nintaq kay ñanri ¿qué camino es éste? Qurpuna llaqtaman ¿cuál es el camino may nintaq kay ñanri para ir al pueblo de Qoropuna, Qurpuna llaqtaman. al pueblo de Qoropuna?

2

Siempricha chayarqullachkasaq Siempre estaré llegando siempricha chayarqullachkasaq hasta Qoropuna watapi killapi Qurpunallakama en un año o en un mes watapi killapi Qurpunallakama. siempre estaré llegando hasta Qoropuna 3 en un año, en un mes hasta Qoropuna. Wawallay waqakullaptinqa Si mi hijo llorara churillay waqakullaptinqa si mi hijo sufriera, amaña waqaychu niykapullawanki dile, por favor, que ya no llore amaya waqaychu niykapullawanki. dile, por favor, que ya no llore.

4

Ñan ari ripukuchkaniña Sí, ya me estoy yendo ñan ari pasakuchkaniña al pueblo de Qoropuna

4 Luis Millones (2010: 131). José de Arriagapa nisqanwan tinkunmi.5 Calanchapa (“Upamarca o tierra muda”). Luis Millonispa qillqasqanpi (2010: 131).6 José María Arguedas (1974:109).7 Wilfredo Kapsoli (1994:361 s.s.).8 Jürgen Golte en Revista de Antropología (2005:15-73).9 Valderrama–Escalante (1992:22, 53).10 Montoya, Rodrigo, et. al. La sangre de los cerros / Urqukunapa yawarnin. Lima, 1987: 421. Kay takitaqa uyariykuchwanmi Kasarakuy en Puquio (Lima, 1983) nisqan kasitpi. Carmela Palominom, Presentación Galindowan takinku Danzantes de Puquiowan huñunakuykuspanku.

8

Page 9: IMAGEN DE LA MUERTE Y TRADICIÓN ORAL ANDINA, Pablo Landeo

Qurpuna llaqtaman manaña kutimuq para no regresar. Qurpuna llaqtaman manaña vuiltamuq. Sí, ya me voy al pueblo de Qoropuna 5 para no volver.

Campanay sumaqta tukaykuy Campana mía, toca bonito. campanay sumaqta dublaykuy Campana mía, dobla bonito dispididachayta sumaqta tukaykuy tócame bonito mi despedidita dispididachayta sumaqta dublaykuy. dobla bonito mi despedidita.

QAWACHAN

Chiqniqniy runa amaya waqanakaychu Gente que me odian, no lloren chiqniqniy runa amaya llakinakaychu gente que me odian, no sufran ñam kunanqa ripukuchkaniñam porque ahora me estoy yendo ñam kunanqa pasakuchkaniñam. porque ya me voy. (:421. Huñuqkunapa castilla simiman tikrasqanku).

Wañuqpa almanpunim takipiqa Qurpuna ñanmanta tapukun. Manam riqsinchu

payqa maynin rinatapas, yachantaqchu biyahin haykapi usyananta. Arguedaspa taki

huñusqanpihinachuqaya, allquchawan pusachikun. Almapaqa Qurpuna llaqtaqa allin

llaqtahinam. Chayman samaykuqhinam biyahachkan, llakikuyta chiqnikuyta kaypachapi

saqiykuspa, wawankunatapas churinkunatapas llakillawan saqipakustin.

Qurpunaman, icha hatun awkikunapa ukunpi llaqtakunaman, almakunapa

biyahinkunaqa runakunapa yuyayninpim, chaymi machu yayanchikkunapas

allquchankuta, pichichankuta, sumaqllata uywakunku. “Wañuptiyqa paymi almallayta

allin kawsay pachaman pusanqa” nispanku. Chaynatam ñuqapas warma kayniypiraq

uyarirqani, wañuytapas yaqallam tarirqani chapu allqucha sipirusqaymanta. “Kunanqa

wañuptiykim almaykipas ñanta pantaparuspan inwirnuman chayanqa. Chaypim,

allquchayki mana kanqachu, qalluchanwan yaku apamusunaykipaq” nispanmi

allquchayuq payacha kamiykuwarqa, llakillapaq waqakustin. Chay allqu wañuchisqay

punchawtaqa machukayniywanpas manam qunqayta atiniraqchu.

Chaynallanpim Alejandro Salas Umeres wawqiywan llamkayniypi riqsinakurqaniku.

Apurimaq runam payqa, suqtachunka iskay watayuq. Unayña Lima llaqtapi tiyaspanpas

kastillasimipi rimakuspanpas manaraqmi runasimitaqa qunqasqachu. Riqsinakusqayku

punchawmantaqa ancha kusikuywanmi mamaykupa siminpi rimaykurqaniku

Apurimaqpa fiyestankunamanta, llaqtaypa mikuyninkunamanta, ñawpa pachapi

imaymana kawsakuy kasqanmanta. Wañuymantapas rimarqanikum, mayman

wañusqapa uku runa kaynin risqanmanta, imayna inwirnu kasqanmantapas. Chayna

9

Page 10: IMAGEN DE LA MUERTE Y TRADICIÓN ORAL ANDINA, Pablo Landeo

rimachkaptiykum payqa niwarqa “Ñuqa willasayki, warma kayniypi chapu allquchata

kaspiwan waqtaparusqaymanta”. Willakuyta tukurquptinqa aswan kusirikuspay

mañakurqani: “tayta Alejollay, grawadurapiyá willakusqaykita churaykullay” nispa.

“Allinmi, grawadurapi churaykusaq” niwarqa. Manayá grawadurallapichu willakuytaqa

churasqa, aswanyá willakuyninqa widyupiraq kasqa.

ALLQUMANTA

Ñawpaqmi karani uchuy maqtallaraq. Wasiypi tiyakusyaptiy machu taytay allquta achkata uywarqa, yanata, yuraqta. Chaynintaq uk punchaw, tayta mamay chakraman atariyman kasyaptin ñuqapas taksallaraq qipanta qatikuyta munaptiy chuñu lawata platuchapi sirwiykuwara, chayta mikukusyaptiy huk allqu asuykuspa kitarpawan. Ñuqañataq sayarispa kaspiwan yaqalla wasanta partirpani. Chay allquchata uywakurqa machu taytay, hinaspa lluqsiramuspa niwan: “Imapaqmi yaw maqta kay allquta panasqayki. Kunanmi wañuptiyki mana apasunkichu.” Chayñataq hatun taytayta nini: “¿Imaynanpitaq chayta niwanki? [Chaymanta, pay niwan]”: Kunanmi nuqanchis wañuptinchis anaq pachaman ripusun, chayta rispan Qurpunata, Arequipa llaqtata, mana pasayta atinkichu, chaymanta qari–qarichallaña unu paqchamuchkan. Chay chinpapitaqmi panpapi allqukuna kayachkan rumitukuspan. Qan waqayastin purinki mana pasayta atinkichu, chaynam yuyarinki, inaspa rikurimunqa chay yana allqucha panasqayki tanto waqaptiyki chinpachisunkichu anaq pachaman ripuptiyki (Ñuqapa siqisqay) 11

Llaqtaypi runakunapa wañuymanta willakuyninkupas yaqallam tinkun kay

willakuywan. Niwasqanchikpiqa chapu allquchapas kachkanmi, wañuchiqkunapa

ñakariyninpas; kachkantaqmi Qurpunaman alma biyahasqanpas, allquchapa

yanapayninwan putka mayu chinpasqanpas. Kunankama churasqanchikwanmi

11 Tenochtitlanpi wawqinchikunapaqqa (kunan mexikanukuna) ñawpa pachapi imaynapas wañuy kasqanmantaqa allin qillqasqam. Fray Bernardino de Sahagún nisqan kuram allinta churaykurqa Historia General de las cosas de la Nueva España (2001) nisqan liwrunpi. Paypa qillqasqantam kunan huqariykusunchik: “Y más, hacían al defuncto llevar consigo un perrito de pelo bermejo y al pescueço le ponían hilo floxo de algodón; dezían que los defunctos nadavan encima del perrillo cuando pasavan un río del infierno que se nombra Chicunaoapa. (…) Y después de pasados cuatro años, el defuncto se sale [después de dejar sus ofrendas al diablo Mictlantecutli] y se va a los nueve infiernos, donde está y pasa un río muy ancho. Y allí viven y andan perros en la ribera del río por donde pasan los defunctos nadando encima de los perritos. Dizen que el defuncto que llega a la ribera del río arriba dicho, luego mira el perro; si conoce a su amo, luego se echa nadando al río hazia la otra parte donde está su amo y le pasa a cuestas; por esta causa los naturales solían tener y criar los perritos para este efecto. Y más, dizían que los perros de pelo blanco y negro no podían nadar y pasar al río, porque dizque dezía el perro de pelo blanco: “Yo me lavé”. Y el perro de pelo negro dezía: “Yo me he manchado de color prieto y por esso no puedo padaros”. Solamente el perro de pelo bermejo podía bien pasar a cuestas a los defunctos. Y ansí en este lugar del infierno, que se llama Chicunamictla se acabavan y fenescían los defunctos.” (Bernardino de Sahagún , 2001: 297-298). Runa pachapi wañuymanta rimasqanchikqa yaqallam tinkuykun Bernardino de Sahagunpa qillqasqanwan. Imaynanpitaq hukllayllasqahina kasqanmantaqa manam kaypi hamutasunchu. Manam llamkayninchikqa chayman qawarichisqachu.

10

Page 11: IMAGEN DE LA MUERTE Y TRADICIÓN ORAL ANDINA, Pablo Landeo

tinkuchkan Arguedaspa wañuymanta qillqasqan. Yaqa kaynallanpim hatun

willakuyninkunapipas kwintunkunapipas churasqa.

Almanchik allquwan tinkusqanmanta, paywan musuq kawsaykunaman

pusachikusqantaqa yachanchikñam. Kunanqa rimaykusunchik Qurpuna llaqtamanta,

Josafat Roel (1966) yanapawasunchik chaypaqqa Chumpiwilkaspi willakuy

huñusqanwan:

[Qurpuna] es hatun auki, es decir, el auki mayor; ella ordena a todas las otras montañas. Para el concepto de las gentes es mujer. Las almas de los que mueren pasan por el Qoropuna hasta el Misti que allí le llaman San francisco. Después a la pampa de Arrieros donde se encuentra el pueblo de los perros que así se llaman a una decena de rocas que tienen la forma de perros que están durmiendo. Es también allí donde los viajeros arrojan huesos exclamando “kaniwankichu” es decir cuando muera no me has de morder. Después las almas pasan por el volcán Ano’qara (El Chachani), allí está la morada de todos los perros que han muerto y en las proximidades del volcán hay una laguna de aguas rojizas. Dicen en Chumbivilcas que esas aguas son la sangre que esos perros lamen y cuando nuestra alma pasa cerca son las almas de los perros que hemos castigado en vida las que nos atacan; en tales circunstancias nuestra alma, sufre y llora y no puede pasar. Hasta que nuestra alma finalmente llega al Surinama que es Auki que tiene mucho oro y mucha plata, es decir tiene potosí que es la riqueza” (En Historia y Cultura. Lima, año I, No 1, 1966, p. 27)12.

Qurpunaqa hatun warmi awkim, paymi wakin awkikunataqa kamachikun.

“Qurpuna” waynupihinapas manan imayna kay llaqta kasqanta niwanchikchu. Wilfredo

Kapsoliñataqmi (1994) Qurpunamanta nin:

El Qoropuna, es un nevado altísimo donde el Inakrrí amarró al Sol cuando le faltaba tiempo para crear todas las cosas del mundo. Es el lugar donde van los muertos y alli “se dedican a construir una torre que jamás concluyen. Tienen un trabajo entretenido y eterno. Se alimentan de excremento de llama que, a ellos, se le presenta bajo la forma de maíz cocido en agua, como mote” (:365. Ñuqapa siqisqay).

Qurpunaqa ñawpa pachakunawan tinkusqam, inkakunapa paqariyninwan

chullallasqa. Wañuqkunapa uku runanñataq kusi llamkayllapi mana tukuriq pukarata

ruwanku. Tikrasqa pachapihinataqmi sarawan pantaparuspanku llamapa akankunata

mikunku. Imaynanpitaq paykuna muti sarata pantarachinku llamapa akankunawan?

Manachu allin qawayta atinku? Qunqarunkuchu imayna muti sara kasqanta?

Manañachu tinkuchiyta atinku sarapa miski asnayninwan? Almanchikchu hukmanyarun

12 Citado por Wilfredo Kapsoli (1994:368).

11

Page 12: IMAGEN DE LA MUERTE Y TRADICIÓN ORAL ANDINA, Pablo Landeo

wañukuptinchik? Utaqchu munanku llamakuna chaninchananchikta? Wakiqnin

llaqtakunapiqa llama illam almakunataqa musuq kawsayman pusan, chaypaschá llama

akaqa muti saraman tikrasqa13.

Qurpunamantaqa Victoriano Tarapaki Astupa nisqantapas qatiykachisunchik:

Qurpuna llaqtaman chayankim. Chaypim mistikuna atindichkasunki sumaqta:

–Ankaymi kay Qurpuna, qampas hampuchkankiñachu wawqicha?. Ñuqapas kaypim kachkani wawqicha, tiyapusunchá riki. Kumu wasinchiktaq kay. Imatam manchakunki?. Hampuyyarí.-

Aknatayá ñikuchkasunkiku Qurpunaman chayarpaptiykiqa. Allin llaqtam kachkan. Chay qampas ñinki:

–Kaychu Qurpuna?,– ñispa tapukullankitaq.

–Arí kaymi Qurpuna, kaypim ñuqapas kachkani– Qam tapuchkanki musphayniykipi.

(Valderrama–Escalante, 1992:22. Ñuqapa siqisqay)14

Tarapakipa willakuyninpiqa Qurpunapi kawsakuyqa tikrasqam. Wakcha runakunapa

kay pachapi ñakariyninqa tukunmi, wiraquchakunañataq Qurpunapi punku

runakunaman tikrakuspanku wakcha runakunapa almanta wayllupayayta qallarinku,

mikuytapas imatapas munaykachichkanku, miskiyasqa simillankuwan, “wawqicha,

[kuska] tiyapusunchá riki (…). Imatam manchakunki” nispanku. Tarapakiqa tikrasqa

pachatam qawachiwanchik “Pongop musquynin / El sueño del pongo” kwintupihina.

Runa “indyukuna” yupaychana punchawpihina, mistikunapas wiraquchakunapas

kumuykachanku, ñakarichisqanku runakunawan wawqichakuspanku. Kaynallam

“Diamantes y pedernales” kwintupipas.

2. LOS RÍOS PROFUNDOS HATUN WILLAKUYPI WAÑUYMANTA

13Sallqa runa wawqinchikunaqa qichwa llaqtakunamanmi uraykamunku sara tipiy pachapi. Paykunaqa hamunku achka llamankunata qatispanku millwakunawan, llapa runtus papakunawan, aqu suytu papakunawan, chuñukunawanpas. Watamantaraqmi mutitapas sara kamchatapas ancha kusisqalla kachuykunku. Sara mutiqa llamapa akanwan yaqa kaqllam chaychu, Kapsolipa nisqanpiqa, paykuna kanku pantaparuqkuna? 14 Si al pueblo de Qurpuna llegas, ahí te reciben los mistis, te atienden bonito. Ahí te dicen: –Tú también ya te estás viniendo hermanito, viviremos juntos. Esto es como nuestra casa. De qué tienes miedo; vente. Así te dicen cuando llegas a Qurpuna. Es pueblo grande. Entonces tú también preguntas: –¿Es éste el pueblo de Qurpuna? –Sí, este es Qurpuna, yo también me encuentro aquí.Esto estás preguntando en tu delirio. (Ibid,:22. Qillqaqkunapa runa simiman tikrasqanku). Cfr. Jügen Golte, 2005:49.

12

Page 13: IMAGEN DE LA MUERTE Y TRADICIÓN ORAL ANDINA, Pablo Landeo

Los ríos profundos (1971) hatun willakuypa chunka hukniyuq rakinqa qasiyaykuchkaq

sunqunchiktam pachakuyuyhina kutimanta taspiparun. Ñawpa ñiqinkunamantaraqmi

kayninchikqa katatarqa inlisyapa kulihiyu intirnandunpi maqtillukuna upa Marcilinawan

tutan tutan qanrachakusqankumanta; utaqmi Estado Kachi Wasimanta aqa rantikuq

warmikuna, wakcha runakunapaq kachi suwakusqankuwan; wardiya siwilkuna,

suldadukuna chay warmikunapa mama Felipa qullananta wañuy kawsay

maskasqankuwan. Chayna imapas kachkaptinmi Awanqay llaqtapi pisti usa

rikurimusqanqa chilinanchikpipuni mancharichiwanchik pacha tinpuyhinaraq.

Awanqay wiraquchakunapa llaqtanpiqa pisti unquymantam paqarimun wañuyqa

(:231). Intirnadupi maqtillukunaqa rimanku “Ninabamba asyindapim pistiwan runakuna

wañuchkan” nispanku (:231). Runakunaqa tifustam “pisti” ninku,

hanpikamayuqkunañataqmi, anti unquy utaq tabardillo.15 Kay unquywanqa yunpa–

yunpaytam usakuna mirarqun, chaymi runakunapa yuyayninpi tifus usakunaqa

raprachakunku pawanankupaq. Panpachirinu sutichasqa maqtillupa nisqanpihina,

pistiwan wañuq runapa ayllunkunaqa llapankumantam usata waykayllapi kirunkuwan

tuqyachinku (:233). Ayakunapa umanpis pistiwanqa usa tinpukun, pachankunapas lliwsi

usa huntalla. Ayllunkunaqa usapa umallantas kachurunku, tuqyarachinku wañuyta

llallipanankupaq (:233).

Hatun willakuy chiqa taripasqanchikpiqa upa Marcelinawanmi Awanqay llaqtaman

pistiqa chayan; Ninabamba runakunawan qanrachakustin purisqanpi, payqa unquywan

ratachikun. Chaymi qanra warmiqa ninahina rawran, chukchanpipas pachankunapipas

usa timpuyta pistiwan qallarin. Wañukunanpaq ñakarichkaptinmi Ernestu maqtilluqa

upaman asuykuspa makinkunata qasqunpi chakaykun. Chaynasqanmanta payqa

wañusqahinaña rikukuykun: “Una chiririnka empezó a zumbar sobre mi cabeza. No me

alarmé. Sienten a los cadáveres a grandes distancias y van a rondarles con su tétrica

musiquita” (:226). Kulihiyu punku runachapas llaqtanmanmi ayqikun: “¡La desgracia,

la desgracia! Así viene la muerte, niño. La finada defenderá a otros desde el cielo, pero

a mí me estará llamando, porque he dormido en su cama cuando ya tenía la fiebre. ¡Me

estará llamando!” (:242) nispan. Ernestupas payhinataqmi nin:

Me escaparía. Quizá no podría llegar a Coracora, pero sí a mi aldea nativa, que estaba a tres días menos de camino. Bajaría por la cuesta de tierra roja, de Huayrala; con esa arcilla noble modelaría la figura de un perro para que me ayudara a pasar el río que separa ésta de la otra vida (:245. Ñuqapa siqisqay).

15 Covarrubias (1976:44).

13

Page 14: IMAGEN DE LA MUERTE Y TRADICIÓN ORAL ANDINA, Pablo Landeo

Ayllu runakunapa iñiyninpihina Ernestupa yuyayninpiqa chiririnkapas

muyuykachan. Kaypachamanta huk pachaman rakiq mayutapas alman allinlla

chipanantapas yuyachkanmi; chaymi payqa “llinki mituwan allquchatapas ruwasaq”

nikun. Pichi alquchaqa rikurimunñam Todas las sangres hatun willakuypipas. “Hijo

Solo” (1983) kwintupipas Singu asyenda runacha, llamkasqanmanta samaykuspa,

wirtapi pisqukuna imaymana pawasqankuta qawachkaptinmi tulluy tulluy qillu allqucha

ñanpi rikurirqamun. Mana piyniyuq allquchata qawaykuspanmi payqa hutqayllata

allqukunapa sutinta yuyariyta qallarin, chayllanpim “Hijo Solo” umanpi rikurirqamun.

Singu qawachkaptillanmi asyenda punkupi mankakuna mayllasqa qucharayaq yakuta

allquchaqa llaqwaykuyta qallarin. Hinaptinmi Singuchaqa miski simillanwan allquchata

rimapayaykun: “–Yo, pues, soy Singucha. Tu dueño de la otra vida. Juntos hemos

estado. Tú me has lamido, yo te daba queso fresco, leche también; harto. ¿Por qué te

fuiste?” (:196) nispa. Chaymantam patrunninpaq lichita latuchapi qaraykun.

Jamás había visto un animal más desvalido; casi sin vientre y sin músculos. “¿No habrá vuelto de acompañar a su dueño, desde la otra vida?”, pensó. Pero viéndole la barriga, y la forma de las patas, comprendió que aún era muy joven. Sólo los perros maduros pueden guiar a sus dueños, cuando mueren en pecado y necesitan los ojos del perro para caminar en la oscuridad de la otra vida (:196.Ñuqapa siqisqay).

Hijo Soloqa Rosa Cuchillopa Wayra allquchantam yuyarichiwanchik. Warmiqa

sutinwan sutichasqa nowilapi (Colchado, 1997) Liborio wawallanta llaki llakipaq

ukupachapi maskaykachan allquchanwan kuska. Nerón sutiyuq allqutapas hatun

willakuypi kantaqmi (Padilla, 2006). Nisqanchik allquchaqa wiraqucha José del

Carminpa uywakusqanmi, pay wañukuptinqa allquchantintam panparqunku. Imayna

qillqasqa kasqanta qawaykusunchik:

A retaguardia marchaban los familiares y amigos y todo terminó delante del pisonay donde se había cavado la tumba. El primero en ser enterrado cerca de la tumba de José del Carmen fue Nerón, el perro más querido del abuelo y al que habían dado muerte hacía una hora solamente. Qello Ñawi se había acomedido en hacerles recuerdo de este sacrifico a los Alancho. Les había dicho que debía morir el perro del coronel José del Carmen González, con la finalidad de que se encargue de hacerle pasar los ríos y le acompañe por todos los caminos por donde en vida había recorrido. Les decía que solamente después de que termine de andar lo que anduvo ingresaría al U’ku Pacha. De lo contrario, llorará el coronel en la orilla de los ríos al no poder cruzarlos. Sólo su perro será capaz de cargarlo. No hay otra alternativa. Por eso, Nerón había sido sacrificado

14

Page 15: IMAGEN DE LA MUERTE Y TRADICIÓN ORAL ANDINA, Pablo Landeo

y ahora estaba siendo enterrado con todos los honores como si fuera un ser humano. (:141-142. Ñuqapa siqisqay).

Allquchakunaqa manam Arguedaspa qillqasqallanpichu rikurimunku, paypa

qillqasqan punchawkunamantaqa José Oregón Morales (2008) wawqillanchikchus–

hinam qatichin. Kutimanco y otros cuentos liwruchanpim “Musiarqaniñam

huañunaykita” / “Yo sabía que ibas a morir” qillqasqa willakuypim allquchaqa

rikurimun. Aswanmi kay willakuypi runayasqa allquchaqa ancha llakillapaq riman

uywakuqnin imayna wañukusqanta, paytapas wañuchispanku uywakuqninwan

pampasqankumanta:

Musiarqaniñam huañunaykita. Juk tutam qahuarqani animayki lloqseqta, inqestin karunchakoqta, karunchakoq kausayniykita llupaychaspa. Chaymantan chay pacha huaqarqani, janaq pachata ashpirqani, killata rimapayarqani tukuy ukuyhuan qaparkachaspay. Manam ima niytapas atirqanichu; taytachallam qoykuhuan yachayta upallanaypaq, qohuaspa ukullaypi huaqallanaypaq ¿Yuyachkankichu alma asnaq suyallawasqanchikta Potrero ñanpi? (:111. Ñuqapa siqisqay).16

Allqucha Chili sutiyuq kasqanta kwintu usyaykuchkaptinñam yachanchik. Kay

Chilichaqa chinacham uywakuqninpa pichqanpi sipichikuspanmi utqaylla duyñunpa

animanta hayparuspan kuskalla musuq kawsayman biyahayta qallarinku.

Nowilakuna, kwintukuna sutichamusqanchikpiqa tayta Andrés Aragonpa almanpaq

harawipihina utaq maqtillu Ernestupa iñiyninpihinam allquchakunaqa rikurimunku uku

runanchikta musuq kawsayman pusananpaq, putka mayukunatapas, qaqakunatapas

sumaqllata chinpachispan. Qawasqanchikpihina Arguedaspa hamutayninqa tinkunmi

ayllukunapa wañuymanta iñiyninwan (Alejandro Salaspa allqumanta

willakuyninwanpas)17 chayna hawanchasqa kachun. Sallqa runa wawqinchikkuna

wañuptinñataqsi almankuqa llamachakunawan pusachikunku, musuq kawsay maskaq.

Nisqanchikpihinam wiraqucha Xavier Ricard Lanata (2007) qillqaykun Awsanqati

llama michiqkunamanta rimaspan. Chaymi Juan de Dios Kunduripa siminpi uyarinchik

wañuq pampaymanta:

La creencia, cuando se entierra a la llama [con su cargamento de comida] y al perro, es que “el difunto, el ispiritu, realiza un largo viaje”,

16 Yo sabía que ibas a morir. Una noche vi salir el alma de tu cuerpo, irse en pena, se iba recogiendo los pasos que diste en la vida. Por eso lloré aquella vez, arañé el cielo, fustigué la luna con el aullar de mis entrañas. No pude decir nada más; dios sólo me ha concedido el don de saber y callar, ver y llorar. ¿Te acuerdas de ese nauseabundo hedor de muerte en el camino de Potrero? (José Oregón Morales, 2008:115. Qillqaqpa Kastilla simiman tikrasqan).17Ninkutaqmi, lamar quchapatampi runakuna wañuptinqa tumis utaq quchapumas almankuta pusan musuq kawsay pachaman.

15

Page 16: IMAGEN DE LA MUERTE Y TRADICIÓN ORAL ANDINA, Pablo Landeo

como se dice. Entonces, se entierra su fiambre, así. En cuanto a su perro, él lo ayuda a atravesar todos los obstáculos del camino… (:222. Ñuqapa siqisqay).

Imanasqataq llamaqa rikurimun allquchawan kuskalla? nispachá tapukunchik.

Sallqa wawqinchikkunapa uywankunaqa manan wakakunachu, uwihakunachu utaq

kawallukuna, mulakuna, asnukunachu. Paykunapa uywankuqa llamakunam,

paqukunam. Biyahaspankuqa llamakunallawanmi purinku. Hanay runakunaqa

chaypaschá llamankuwan parischasqahinalla wañukuspankupas kuska biyahanku musuq

kawsaykunaman. Aqupanpa utaq qichwa runakunañataqmi mayta risqankupas

allquchankuwan qatichikunku almakunatapas kundinadukunatapas dyawlukunatapas

ayqichinankupaq. Kastilla allqukunañataqsi kundinadukunapa andasninta aysan.

Ñawinkunapas rawraq sansallas, samayninkupas ninayaq qusnihinallas, chaysi hatun

ñankunapi purikunku runakunata mikustin.

Diamantes y pedernalespipas (Arguedas, 1983) hamutayninchikpihina

wañuymantaqa kachkanmi. Arpista Maryanuta panpaykuchkaptinkum willakuqpa

siminqa nin:

De las manos enlazadas pendía una figurilla de llama, hecha de trozos de madera y forrada con un tejido de alpaca. La llama lo acompañaría en silente viaje, hasta llegar a la gran torre que según los indios de Al’kamare construyeron los muertos, sin concluir jamás, sobre la lejana cima del K’orpuna (:43. Ñuqapa siqisqay).

Arguedasqa chayraqmi churan, willakuqpa siminpi, almakuna Qurpunaman

biyahasqankumanta. Maryanupa almantaqa manam allquchu, llama illam chayachinqa

mana ruway tukuna pukarapi llamkananpaq. Wiraqucha Ricard nisqanwanpas

Arguedaspa churasqanqa tinkunmi. Upa Maryanupa panpakuyninpiqa tayta Aparisyuqa

nintaqmi wañusqaman: “Mi alma también, padrecito Mariano, como perro blanco te va

a acompañar, por todos los silencios que tienes que andar.” Tayta Aparisyuqa,

wiraqucha kayninta qunqarispa arpistallata rimapayaykun kurkuykuspa kurkuykuspa;

yuraq (misti) allquman tikrakuspa almanpas chunniq ñankunapi arpistapa almata

yanapananpaq. Nisqanchikmanqa yapaykusunchik Maryanupa wañusqanmanta Roland

Forguespa (1989) hamutayninta:

El [arpista] es, de aquí en adelante, el verdadero amo, mientras que don Aparicio se vuelve su fiel criado, por no decir su esclavo (…). Ya no es el indio quien se humilla ante el blanco diciéndole padrecito, sino el blanco quien se humilla ante el indio, reconociendo así su superioridad.

16

Page 17: IMAGEN DE LA MUERTE Y TRADICIÓN ORAL ANDINA, Pablo Landeo

El indio ya no está atado al blanco como el perro a su amo sino que es el blanco quien está encadenado al indio (:358).

Arguedas nisqanpihinapas wañuymantaqa manchakustinpas rimanchikmi. Ayapa

uyantapas, puñukuqllapahina wichqasqa ñawintapas qawaykuyta munanchikmi.

Sapanchikpiqa tutayasqa ñankunapipas qipanchikta qawa–qawaykuspam purinchik:

“Almapas qatimuwachkan” nispanchik. Paykunawan tinkurquspaqa pusuqullata aqtu–

aqtuspam wañuytapas tarichwan utaqmi hatun ñankunapi upallalla purikuq runakunaqa

animakunawan tarinakuspanku kichka hawankunamanpas tanqaykachikunkum.

“Imanasqataq mana sukakustin purinkichu? Kunankamaqa imanasqataq wasiykipi

manaña kankichu?” niwanchiksi animakuna.

Los ríos profundos nowila qatipasqanchikpim Ernestuqa intirnadukunapa akanan

uchkuman chayaruspa yuyarin upa Marcelinawan maqtillukuna chaypi

qanrakusqankuta. Huchakuna pampachasqa kananpaq ayapa sapatillan qillu waytata

chutaykuspa sikyaman sapinta chuqaykun, waytantañataq akana uchkupa punkunpi

wataykun “ama upa kutimunanpaq” nispa. Kallpachakusqa musuq runa Ernestum,

chaynaruspanqa rikurirun, pisti wañuywan takanakunanpaqhina:

Quizá en el camino encontraría a la fiebre, a pie o a caballo. Ya yo lo sabía. Estaba en disposición de acabar con ella. La bajaría del caballo lanzándole una piedra en la que hubiera escupido en cruz; y si venía a pie, la agarraría por la manta larga que ella lleva flotante al viento. Rezando el Yayayku [el Padrenuestro], apretaría su garganta de gusano y la tumbaría, sin soltarla. Rezando siempre, la arrastraría hasta el puente; la lanzaría después, desde la cruz a la corriente del pachachaca. El espíritu purificado de doña Marcelina me auxiliaría (1971:251).

Maqtillupa yuyayninpi pistiwan wañuyqa Apocalipsis liwrupi wañuytam

yuyarichiwanchik, chaypaschá kawallupi utqaylla mayuta chinpan Awanqay llaqtaman

chayananpaq. Maqtillupa yuyayninpi wañuyqa wañunmi, aswan nichwan: runayasqa

sunqunqa kallpachakun wañuyta sipinanpaq. Taytachamanpas Wayrala allpawan

allqucha ruwasqanmanpas hapipakuspa uku runa kayninqa manchakuyta pampachan,

qanra Marcelinapas wawahina anhilman tikrakuspa kunanqa Ernestuwan

parischakuykunqa wañuywan saqmanakunanpaq. “La muerte de los Arango”

(Arguedas, 1983) kwintupipas wañuymanta iñiyqa kachkanmi kayna nispa qallariq:

Contaron que habían visto al tifus, vadeando el río, sobre un caballo negro, desde la otra banda donde aniquiló al pueblo de Sayla, a esta banda en que vivíamos nosotros. A los pocos días empezó a morir la gente.

17

Page 18: IMAGEN DE LA MUERTE Y TRADICIÓN ORAL ANDINA, Pablo Landeo

Tras el caballo negro del tifus pasaron a esta banda manadas de cabras por los pequeños puentes (:189. Ñuqapa siqisqay).

Kay kwintuqa ñawpaqrinmi Los ríos profundos hatun willakuytaqa, kwintu

willakuqpa siminqa Ernestupa siminwan hukllayllasqahinam chaymantam, chiqa

taripayninchikpiqa, kaynata takyachisun: Los ríos profundos hatun willakuyqa “La

muerte de los Arango” kwintupi sapichasqam. Kawra michiqkunapa Sayla llaqtanqa

Ninabamba wakcha asyendam, “kay chinpañataq” Awanqay misti llaqta, yana

kawallupi kallpakachaq pisti wañuyñataqmi hukllayllasqa; Los ríos profundospa

puchukayninpiqa llapa Ninabamba runakunam wañuyta llallipankum “La muerte de los

Arango” kwintupa puchukayninpihina.

Ninabamba asyenda runakuna Awanqayman chayaramuptinku tutallanpim Linares

padrisituqa misata ruwan, pistiwan runakuna hawkalla wañunankupaq. Misa

tukurquptin Ernestu maqtilluqa inlisya lasapi uyarisqanmanta willawanchik:

Oí, de repente, otros gritos, mientras concluía la oración. Me acerqué a la puerta. La abrí y salí al corredor. Desde allí escuché mejor las voces.

–¡Fuera peste! ¡Way jiebre! ¡Waaay…!

–¡Rípuy, rípuy! ¡Kañask’aykin! ¡Wáaay…! (:259)

Hukllayllasqa Ninabamba runakunaqa wañuy puñuymanta rikcharisqahinam

rikurirqunku misata uyariruspankuqa. Siminkutapas chayraq qariyachispanku wañuy

wischuytapas qallarinku, allinta kamiykuspanku ninawan manchachinku.

Lejos ya de la plaza, desde las calles, apostrofaban a la peste, la amenazaban. Las mujeres empezaron a cantar. Improvisaban la letra con la melodía funeraria de los entierros:

Mamay María wañuchisunki Mi madre María ha de matarte, Taytay Jesús kañachisunki Mi padre Jesús ha de quemarte, Niñuchantarik’ sek’ochisunki nuestro Niñito ha de ahorcarte. ¡Ay, way, jiebre! ¡Ay, way, fiebre!

¡Ay, way, fiebre! ¡Ay, way, fiebre! (:260)

Mamacha Maryapa sutinwan, Hisuspa sutinwan aya takikunata tinkuykachispanku

wañuyta manchachinku: “sipisunkim, kañaykusunkim, kunkaykitam siqunqa” nispanku,

chaymi qaparikuykunapas rawraq ninahinaraq, Awanqaypas rupariq sansahina aswan

18

Page 19: IMAGEN DE LA MUERTE Y TRADICIÓN ORAL ANDINA, Pablo Landeo

kununun. Harawiqkunapa siminpi ninaqa manam inwirnuwan parischasqachu, kaypiqa

wañuyta llallipanapaqmi.

Seguirían cantando hasta la salida del pueblo. El coro se alejaba; se desprendía de mí.

Llegarían a Huanupata, y juntos allí, cantarían o lanzarían un grito final de harahui (…). Quizá el grito alcanzaría a la madre de la fiebre y la penetraría, haciéndola estallar, convirtiéndola en polvo inofensivo que se esfuma tras los árboles. Quizá. (:260).

Fyebripa mamanqa yana kawallupi wañuymi chaymi paytapuni wañuchina (hatun

wañuyta sipina). Runa pachapiqa llapa imapas kawsayniyuqmi, mamayuq–taytayuqmi,

warmi–qarim utaqmi chinayuq–urquyuq, chaymi Ernestupa umanpi wañuypas warmi,

qarinñataq –hamutayninchikpi– asyenda wiraquchakuna, wakcha runakunapa yawarnin

suquqkuna, chayninpipunim “Hijo Solo” kwintupi tayta Jesuspas wawqinmanta

Singuchata tapun ¿No sabes que don Adalberto come sangre?” (:198) nispan.

“La muerte de los Arango” kwintupipas Sayla runakunaqa huñunakuspankum pisti

wañuyta qaqaman tanqaykunku. Kaypiqa Eloy Arangupa yuraq kawalluntam suma–

sumaqta pachaykachispanku qaqaman tanqaykunku, chaymi patrunpa yuraq kawallunqa

yana kawallupi wañuypaq anqusun.

Don Jáuregui cantó en latín una especie de responso junto al “trono” de la Virgen, luego se empinó y bajó el tapaojos, de la frente del tordillo, para cegarlo.

–Fuera! –gritó– ¡Adiós calavera! ¡Peste!

Le dio un latigazo, y el tordillo saltó al precipicio. Su cuerpo chocó y rebotó muchas veces en las rocas, donde goteaba agua y líquenes amarillos. Llegó al río; no lo detuvieron los andenes filudos del abismo (:193).

Qaqakunapas tinpuq mayukunapas wakin llaqtakunapaqa ukupachahinam.

Runakunapaqpas uywakunapaqpas mana yaykuq atina. Manchakuyllapa wasinhina

kaptinkuqa manachu ukupacham utaq wañuypa wasinmi nichwanchik? Chaynakaptinqa

wañuypas manachu wasinman kutiykunman? Sayla runakunaqa kay iñiywanchus–

hinam huchayuq runakunapa kawallunta tanqaykunku qaqaman, mayuman, chay ukupi

wañuywan tinkuspa, kanchiqniyuq pachaman ama kutimunanpaq. Chaymantaqa,

liyiykunchik:

Vimos la sangre del caballo, cerca del trono de la Virgen, en el sitio en que se dio el primer golpe.

19

Page 20: IMAGEN DE LA MUERTE Y TRADICIÓN ORAL ANDINA, Pablo Landeo

–¡Don Eloy, don Eloy! ¡Ahí está tu caballo! ¡Ha matado a la peste! En su propia calavera. ¡Santos, santos, santos! ¡El alma del tordillo recibid! ¡Nuestra alma es, salvada! ¡Adiós nillaway, despidillaway…! (¡Decidme adiós¡ ¡Despedidme…!) (:193).

Kawallukunataqa yachasqanchikpihina, ispañakunam kay pachaman pusamurqaku.

Chayamusqanku pachamantaraqmi irahisninkuwan runakunapa wiksanta saruspa

tuqyachirqa, Wamán Pumapas ninmi: España Wiraquchakunahinam quritapas

qullqitapas “mikuqku”. Españakunapa churinkunapas kay manchakuypaq uywakunapi

sillakuykuspankum runakunata ñakarichiqku. Qipa pachakunapipas kawallukunaqa

asyenda patrunkunawan, nakaqkunawan, wardiyakunawan tinkuchisqam, pistipa

kawallunpas patrunkunapa kawallunwan chullallasqam.

Kawallupaq kawallu. Runakunapa iñiyninpiqa chayraqmi wañuyqa allin kawsayman

tikrakunqa, runakunapa yuyayninpas, ñawinpas allinta kicharikunqa. Kay chiqa

taripasqanchikmantaqa aswan allinta Roland Forgues hamutaykun:

…la muerte del caballo de don Eloy de Los hermanos Arango agrega al sacrificio una dimensión suplementaria: la conjuración del Mal y de la Muerte, traídos por el mundo blanco y simbolizado por la alegoría de la peste montando un caballo negro… (1989:380).

Arguedaspa qillqanpiqa pisti unquywan wañuyqa wakcha kaymi, tutallapi

ñakarispa kawsaymi. Yuraq kawalluqa yuyarichiwanchik apustul Santiagupa

kawalluntam.18 Españapa kay pachapi qallariyninpiqa apustul Santiaguqa “mataindios”

sutichasqam karqa, yuraq kawallullanta tayta Eloypa kawallunwan tinkuykachispa,

kunan hamutayninchikpiqa nichwanmi: Taytacha Santiago tikrakunraqmi, mata–

indyusmanta matapistiman19.

Ukupacha inwirnumantahinam, hatun willakuy usyaykuchkaptin Ernestullaqa

pistiwan wañuymanta ayqinqa, chaymi paypaq hawa llaqta urqukunaman chayayqa,

hanaqpacha punku takaykuyhina kanqa. Allinta yuyaychakuspan ninqa:

18Paytaqmi allinlla paramunanpaqpas anaqpachapi maqanakun yana kawallupi siqasqa diyawluwan. Diawluqa runtuparam, chikchiparam, chaymi wañuywanpas tinkuchichwan. 19Warma kayniyta yuyarispaymi tapukuniraq: imapaqtaq aya marqay killapi llaqtamasiykuna tanta wawakunata, kawallukunata, palumakunata ruwanku? nispa. Kutichiyniyqa kaymi: tanta kawallukunaqa, tanta wawakunaqa wasinchikmanta mana allin wañuykuna ayqichinankupaqmi utaq kallpankuta quwanchik allinlla kawsakunanchikpaq, yarqaypas mana chayamuwananchikpaq chaychiki almakunapas tantakunata “mikuykuspanku” kusisqalla kutirinku.

Tantawawakunamantaqa qawaykunataqmi Tanta wawapa atún punchawnin liwrachata (Willakuy 6). Kay liwruqa Wanuku irqichakunapaq runasimipi / kastillasimipi qillqasqam, Ministerio de Educacionpa ruwachisqan, chaypim sumaq willakuyqa dibuhuchantinkunapas kachkan llapa almakunapaq tantachakuna.

20

Page 21: IMAGEN DE LA MUERTE Y TRADICIÓN ORAL ANDINA, Pablo Landeo

¡No me agarrará la peste! (:261) ¡Pistiwan wañuyqa, manan hapiwanqachu!

TUKUNAPAQ

1. Jose María Arguedasqa uchuy warma kayninpi ayllu runakunaman ratapakusqanpim

iñiyninkuta uqariykuspa yupaycharqa.

2. Runa pachapiqa kanmi wañuymanta achka chikikuna. Ayllu runakunaqa chaykunata

qawaykuspan utaq uyariskuspan hatun llakiwan ñakarinku.

3. Wañuqkunapa almanqa qullanan urqukunamanmi biyahan allquchakunawan utaq

llamakunawan pusachikuspa, chaynam runakunapa iñiyninpi, willanakuyninpi.

4. Arguedaspa Los ríos profundos utaq kaqnin liwrukuna qillqasqanpipas runakunapa

wañuymanta iñiyninwanqa tinkusqallam: chikiqarankunawanpas willakuykunawanpas

ayakunapaq takikunawanpas utaq imaymana ruwaspa aya panpaykunawanpas

tinkuntaqmi.

5. Asyenda runakunapaq pisti unquywan wañuyqa huchasapa wiraquchakunapa

wañuyninmi. Chaymi Arguedaspa liwrukuna paqarichimusqanpi kawallukunata utaq

mulakunata wañuchinku wañuyta anqusuwan llallipanankupaq.

[email protected]

Véase también en:

LANDEO MUÑOZ, Pablo A. “Los ríos profundos hatun willakuypi wañuymanta, runakunapa willakuyninwan tinkusqanmanta (Imagen de la muerte y tradición oral andina en Los ríos profundos de José María Arguedas)” En Ínsula Barataria, revista de literatura y cultura. Lima, Año 9, No.12. Setiembre del 2011, pp. 129-164.

LANDEO MUÑOZ, Pablo A. “Los ríos profundos hatun willakuypi wañuymanta, runakunapa willakuyninwan tinkusqanmanta (Imagen de la muerte y tradición oral andina en Los ríos profundos de José María Arguedas)” En Crónicas Urbanas, análisis y perspectiva urbano – regionales. Centro de Educación y Comunicación “Guamán Poma de Ayala”, Año XV. Número 16. Cusco, noviembre del 2011, pp. 19-34.

KAY QILLQASQAKUNAMANTA YACHAPAKUSQA

21

Page 22: IMAGEN DE LA MUERTE Y TRADICIÓN ORAL ANDINA, Pablo Landeo

ARGUEDAS, José María 1983[1954] “Diamantes y pedernales” en Sybila Arredondo, Antonio Cornejo Polar, et alt. José María Arguedas. Obras Completas Tomo II. Lima, Editorial Horizonte, pp. 9-46. 1983 [1955] “La muerte de los Arango”. En Sybila Arredondo, Antonio Cornejo Polar, et al. José María Arguedas. Obras Completas Tomo I. Lima, Editorial Horizonte, pp.189-194. 1983[1957] “Hijo Solo”. En Sybila Arredondo, Antonio Cornejo Polar, et al. José María Arguedas. Obras Completas Tomo I. Lima, Editorial Horizonte, pp.195-202. 1971 [1958] Los ríos profundos. 4a edición. Chile, Editorial Universitaria. 1983 [1964] “Todas las sangres”. En Sybila Arredondo, Antonio Cornejo Polar, et al. José María Arguedas. Obras Completas Tomo IV. Lima, Editorial Horizonte. 1983 [1971] “El zorro de arriba y el zorro de abajo”. En Sybila Arredondo, Antonio Cornejo Polar, et al. José María Arguedas. Obras Completas Tomo IV. Lima, Editorial Horizonte.

ARGUEDAS, José María; et al. 1974 Ollantay y cantos y narraciones quechuas. Lima, Ediciones Peisa.

ARRIAGA, Pablo José de 1968[1621] La extirpación de la idolatría en el Perú, en Crónicas peruanas de interés indígena, Madrid, BAE, Esteve Barba, editor.

COLCHADO LUCIO, Óscar. 2009 [1997] Rosa Cuchillo. 2da. reimpresión. Lima, Editorial San Marcos.

COVARRUBIAS CAMPANA, Jesús.1976 Quechua médico. Lima, Ministerio de Salud.

EDUBANCO EDICIONES1984 Poesía aborigen y tradicional popular. Tomo 1, prólogo, selección y notas de

Alejandro Romualdo. Lima, Fundación del Banco Continental para el Fomento de la Educación y la Cultura.

FORGUES, Roland.1989 José María Arguedas, del pensamiento dialéctico al pensamiento trágico. Historia de una utopía. Lima, Editorial Horizonte.

GOLTE, Jürgen.2005 “Construcción de la naturaleza en el mundo prehispánico

andino, su continuación en e l mundo colonial y en la época moderna”. En Revista de Antropología, cuarta época, año III, Nº 3, diciembre 2005. Universidad Nacional Mayor de San Marcos, Facultad de Ciencias Sociales, Escuela Académico Profesional de Antropología, pp.13–73.

GUAMÁN POMA DE AYALA, Felipe.2005 Nueva Corónica y Buen Gobierno. 1ra. reimpresión. Edición y prólogo

de Franklin Pease. Tomo I. Lima, Fondo de Cultura Económica.

KAPSOLI, Wilfredo.

22

Page 23: IMAGEN DE LA MUERTE Y TRADICIÓN ORAL ANDINA, Pablo Landeo

1994 Guerreros de la oración. Las nuevas iglesias en el Perú. Lima, Servicio de Ecuménico Pastoral y Estudio de la Comunicación.

MARZAL, Manuel. 1988[1985] El sincretismo Iberoamericano. Un estudio comparativo sobre los quechuas (Cusco), los mayas (Chiapas) y los africanos (Bahía). Lima, Consejo Nacional de Ciencia y Tecnología, Pontificia Universidad Católica del Perú.

MILLONES, Luis.2010 Después de la muerte. Voces del Limbo y el Infierno en territorio andino .

Lima, Fondo Editorial del Congreso del Perú.

MINISTERIO DE EDUCACIÓN. s/f. Tanta wawapa hatun punchawnin (Willakuy 6) / La fiesta de las tantawawas (Cuento Nº 6). [Versión al runasimi de Huanuco realizada por Rodrigo Montoya]. Lima, Dirección de Educación Inicial.

MONTOYA, Rodrigo, Edwin y Luis.1987 La sangre de los cerros / Urqukunapa yawarnin (Antología de la

poesía quechua que se canta en el Perú). Lima, Centro Peruano de estudios Sociales, Mosca Azul Editores, Universidad Nacional Mayor de San Marcos.

OREGÓN MORALES, José. 2008[1984] Kutimanco y otros cuentos. 5ta. Edición. Huancayo; Tuky, Ediciones Centro de Artes Escénicas.

PADILLA, Feliciano 2006 Aquí están los Montesinos. Lima, Editorial San Marcos.

RICARD LANATA, Xavier. 2007 Ladrones de sombra. El universo religioso de los pastores del Ausangate. Lima, Instituto Francés de Estudios, Centro de Estudios Andinos Bartolomé de Las Casas.

SAHAGÚN, Fray Bernardino de. 2001 Historia General de las Cosas de la Nueva España I. Edición de Juan Carlos Tamprano. Madrid: DASTIN, S. L.

TAYLOR, Gerald.1987 Ritos y tradiciones de Huarochirí del siglo XVII (“Estudio biográfico sobre Fancisco de Ávila” de Antonio Acosta). Lima, Instituto de Estudios Peruanos, Instituto Francés de estudios Andinos.

VALDERRAMA, Ricardo [y] ESCALANTE, Carmen. 1992 Nosotros los Humanos - Ñuqanchik Runakuna. Testimonio de los quechuas del siglo XX. Edic. bilingüe quechua y castellano. Cusco, Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolomé de Las Casas.

VALLEJO, César.1998 “Fabla Salvaje”. En César Vallejo, novelas y cuentos completos. Prólogo,

edic. y notas de Ricardo González Vigil. Lima, Ediciones COPÉ, pp. 111-143.

23

Page 24: IMAGEN DE LA MUERTE Y TRADICIÓN ORAL ANDINA, Pablo Landeo

VILCAPOMA, José Carlos2010 De bestiarios a la mitología andina. Insectos en metáfora cultural. Lima, Asamblea Nacional de Rectores.

24