ابيرزي

ا

دهاردا

قرا و

يوهش

اي

ه

ايعطا

الت

سهيت

در ري

كدابان

ون

بد ربا

45

هاي اعطاي ارزيابي قراردادها و شيوه تسهيالت در بانكداري بدون ربا

*سيدعباس موسويان

چكيدهگذشت بيش از بيست سال از اجراي قـانون بانكـداري بـدون ربـا، فرصـت مناسـبي بـراي

بحـث اعطـاي تـسهيالت و ،يكـي از ابعـاد مهـم آن . مطالعه و ارزيابي ايـن نظـام بـانكي اسـت .ستتخصيص منابع ا

با تغيير قانون بانكداري ايران و حذف اعطاي وام و اعتبار براساس قرارداد قرض بـا بهـره، تـوان بـه ي مي بندي كلّ هاي ديگري براي تخصيص منابع جايگزين شد كه در يك تقسيم روش

فروش اقساطي، اجاره به شرط تمليك، سلف، (اي الحسنه، قراردادهاي مبادله چهار گروه قرض مـشاركت مـدني، مـشاركت حقـوقي، مـضاربه، (، قراردادهـاي مـشاركتي )جعالهو خريد دين

.گذاري مستقيم، تقسيم كرد و سرمايه) مساقات و مزارعهاي بـا ماهيـت قراردادهـاي مبادلـه فقـط دهـد كـه هـا نـشان مـي مطالعه عملكرد ايـن روش

، در نتيجـه ؛ر اسـت متقاضيان تسهيالت بانكي سازگاهاي سليقههاي تجاري و با اهداف و بانكشـدن هـاي تجـاري و صـوري اتالف منابع بانك باعث الزام بانك يا مشتريان به ساير قراردادها

ايـن گـروه از كـه دهـد اي نـشان مـي دلـه مطالعـة كـاربردي قراردادهـاي مبا . شود قراردادها مي .ري كافي استهاي تجا قراردادها به تنهايي براي تأمين صددرصد نيازهاي متقاضيان تسهيالت بانك

بانكداري دنيـا كنـار شـيوة متعـارف .هاي اعطاي تسهيالت است مشكل ديگر، بحث شيوه

.استاديار پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسالمي *

46

ال س

جم پن

/يز

پاي13

84

يـدي در اين مقاله با بيان اشكاالت بخش اعطاي تسهيالت در بانكداري ايران، الگوي جد شـود كـه نتـايج ذيـل را بـه اي پيشنهاد مـي هاي تجاري، براساس قراردادهاي مبادله براي بانك .همراه دارد

يابد كـه سـبب تعداد قراردادهاي اعطاي تسهيالت از دوازده نوع به پنج نوع كاهش مي . 1 ؛شود سازي معامالت بانكي مي تسهيل و روان

افزون بر شيوة متعارف، شيوة اعتبـار در حـساب ،شده هاي اعطاي تسهيالت متنوع شيوه. 2 ؛شود هاي اعتباري نيز افزوده مي جاري و كارت

،اي بانك براساس حسابداري بدهكار و بـستانكار اسـت جا كه قراردادهاي مبادله از آن . 3ب ؛خواهد بودهماهنگ المللي هاي حسابداري بانكداري متعارف و بين ا شيوه

ا

با ماهيـت ، و قطعي است معينهاي سود اي براساس نرخ هاي مبادله جا كه قرارداد از آن . 4و زمينه بـراي است هاي متقاضيان تسهيالت هماهنگ هاي تجاري و اهداف و انگيزه بانك

؛شود ميالمللي فراهم هاي بانكي و هماهنگي با بانكداري بين براي انواع سپردهمعينپرداخت سود هاي تجاري را ها، بانك اي و استفاده از تمام ظرفيت آن لهتمركز روي قراردادهاي مباد . 5

هـا دور كرده، روز به روز به عمق و تنوع خدمات آن يتخصصهاي غير ز ورود به فعاليت توانند ابزارها و راهكارهاي استاندارد زمان كوتاهي مي تطوري كه بعد از مد به ؛افزايد مي .المللي ارائه دهند براي كشورهاي اسالمي و در سطح بينرا

الحـسنه، تخصيص منابع، قـرض ، يتخصصهاي هاي تجاري، بانك بانك :واژگان كليدي اعتبـار در حـساب ،مـستقيم گـذاري اي، قراردادهاي مشاركتي، سـرمايه قراردادهاي مبادله

.هاي اعتباري جاري، كارت

مقدمه

هاي ها از يك طرف سرمايه بانك .كند نقش مهمي در اقتصاد ايفا مي ،امروزه نظام بانكي هـا را در دسـتان سپس آن ؛كنند آوري مي ريز و درشت افراد، خانوارها و مؤسسات را جمع

زمينه را بـراي رشـد و توسـعه اقتـصادي كـشور فـراهم ،پرتوان فعاالن اقتصادي قرار داده

ابيرزي

ا

دهاردا

قرا و

يوهش

اي

ه

ايعطا

الت

سهيت

در ري

كدابان

ون

بد ربا

47

با تغيير قانون بانكداري ايران و حذف اعطاي وام و اعتبار براسـاس قـرارداد قـرض بـا ـ گزين شد كه در يـك تقـسيم هاي ديگري براي تخصيص منابع جاي بهره، روش ي بنـدي كلّ

اي، قراردادهـاي مـشاركتي و الحـسنه، قراردادهـاي مبادلـه توان بـه چهـار گـروه قـرض ميگذشت بيش از بيست سـال از تـصويب و اجـراي ايـن . گذاري مستقيم تقسيم كرد سرمايه فرصت مناسبي است تـا بخـش تخـصيص منـابع در بانكـداري ايـران را از جهـت ،قانون*.هاي اعطاي تسهيالت ارزيابي كنيم مدي قراردادها و شيوهكارآ

هاي اعطاي تسهيالت مورد استفاده نظام بانكي در اين مقاله سعي شده قراردادها و شيوه بنگاه خاص اقتـصادي، تناسـب در جايگاه چون تناسب با ماهيت بانك گوناگون از جهات

هـاي مـشتريان، اصـول داف و انگيزه با ساختار و سازماندهي تشكيالت بانك، تناسب با اه با استفاده از تجربـة ،و در پايانشود بودن عمليات، هزينة عمليات ارزيابي حسابداري، روان

هاي بدون ربا در جهـان، الگـويي بـراي سالة بانكداري بدون رباي ايران و ساير بانك بيست .شود هاي تجاري پيشنهاد مي بخش تخصيص منابع بانك

هـاي اعطـاي ارزيـابي قراردادهـا و شـيوه ،است كه هدف ايـن مقالـه زم التوضيح اين فعاليـت ي اقتـصادي هـا هاي تجاري است كـه در تمـام زمينـه تسهيالت در ارتباط با بانك

كه با استفاده از كارشناسان خبره، در حوزة خاصي فعاليـت يتخصصهاي اما بانك ؛كنند ميطلبنـد و هاي پرداخت خاص خـود را مـي و شيوه شان، قراردادها تخصص، به اقتضاي دارند

**.چه بسا ساختار و سازماندهي ديگري داشته باشند

اي دربارة ارزيابي بخش تجهيز منابع بانكداري ايـران دارد كـه در پـانزدهمين شايان ذكر است كه نويسنده، مقاله *

.مل آن استشماره فصلنامه تخصصي اقتصاد اسالمي چاپ شده و اين مقاله، مكهاي تخصصي در بانكداري بدون ربا را طراحي كرده است كه در نويسنده در مقالة ديگري، الگوي مطلوب بانك **

.آينده منتشر خواهد شد

48

ال س

جم پن

/يز

پاي13

84

ايرانيتخصيص منابع در بانكداري بدون ربا

طور معمول منابع خود را به دو روش هاي تجاري به بانك) ربوي(در بانكداري متعارف :گيرند كار مي به

ها در بانكداري متعارف، اعـم از منـابع بع بانك بخش عمدة منا :اعطاي وام و اعتبار . 1 ومـدت ميـان ، مـدت كوتاهصورت وام و اعتبارهاي ها به بانك و منابع حاصل از سپرده خود

.گيرد هاي اقتصادي قرار مي در اختيار افراد و بنگاه بلندمدتاسـالم ماهيت حقوقي غالب قراردادهاي وام و اعتبار، قرض با بهره است كه از ديـدگاه

. قابل استفاده در مجامع اسالمي نيست، شدهشمرده ربا هـاي تجــاري از در بانكـداري متعـارف، بانـك :گـذاري در اوراق بهـادار سـرمايه . 2

توانند بخشي از منابع خـود را اما مي ؛شوند هاي فيزيكي منع مي روي سرمايه گذاري سرمايه متـاز و در مـوارد خـاص روي اوراق بهادار چون اوراق قرضـه، اوراق سـهام م روي اوراق

.گذاري كنند سرمايه عادي سهام .بعد از پيروزي انقالب و تغيير قوانين مخالف شرع، قانون بانكداري ايران نيز تغيير كرد

هـاي تجـاري و گذاشـتن بـين بانـك ليات بانكداري بدون ربا بدون فـرق طراحان قانون عم فصل سوم اين قـانون .بع پيشنهاد كردند براي تخصيص منا را هاي ديگري روش ،يتخصص

در .)322 ص: 1381هـدايتي و همكـاران، (كند ها را مطرح مي اين روش 17 تا 7طي مواد .كنيم ميبسندهها بندي خاصي به توضيح مختصري از آن اين قسمت براساس تقسيم

هاي تخصيص منابع در بانكداري بدون ربا روش

:شوند ه چهار گروه عمده تقسيم مي ايران بيري بدون رباهاي تخصيص منابع در بانكدا روش الحسنه قرض. 1

ي معيندهنده، مبلغ قرض در جايگاه ها بانك ،ب آن سب الحسنه قراردادي است كه به قرضگيرنـدة قـرض متعهـد . كننـد ها به قرض واگذار مي ا شركت را طبق ضوابط مقرر به افراد ي

اين روش از اعطاي . بپردازدزمانبندي مشخص به بانك شود معادل مبلغ دريافتي را طبق مي يعني بانك بابـت ؛ با اهداف خيرخواهانه و كمك به نيازمندان و غيرانتفاعي است ،تسهيالت

هـاي اعطـاي در مقابـل هزينـه فقـط كنـد و شـده، سـودي دريافـت نمـي داده منابع قـرض

ابيرزي

ا

دهاردا

قرا و

يوهش

اي

ه

ايعطا

الت

سهيت

در ري

كدابان

ون

بد ربا

49

.الحسنه است ويژگي اصلي اين روش، غيرانتفاعي و خيرخواهانه بودن قرارداد قرض اي قراردادهاي مبادله. 2

توانند با استفاده از منـابع خـود تقاضـاي ميذيل اي ها از طريق قراردادهاي مبادله بانك ).332 ص: همان(مشتريان را پاسخ دهند

صـورت نقـد انك كاالي مـورد نيـاز متقاضـي را بـه ب ، در اين روش :فروش اقساطي . أ ؛فروشد صورت نسية اقساطي به متقاضي مي با احتساب سود بانكي، بهخريده، مـستغالت مـورد نيـاز و بانك سرمايه ثابت ، در اين روش :اجاره به شرط تمليك . ب

ليـك صورت اجاره به شرط تم با احتساب سود بانكي به خريده، صورت نقد متقاضيان را به گذارد؛ واميبه متقاضيان

، و بانك خدمات مورد نياز متقاضيان را به جعالة نقدي تملّك ، در اين روش :جعاله. ج .كند صورت اقساطي به متقاضي تمليك مي در جعالة ثانوي به

ها براي تأمين نقدينگي و سـرمايه در گـردش مـورد نيـاز بانك ، در اين روش :سلف. دبـا طـور معمـول بـه كننـد و خريـد مـي ل آيندة متقاضي را پيش متقاضيان، بخشي از محصو

محـصول را معـين دهنـد تـا بـا قيمـت احتساب سود بانكي به فروشندة سلف وكالت مـي ؛ پولش را در سررسيد به بانك تحويل دهد،فروختهها براي تأمين نقدينگي و سرمايه در گردش مـورد نيـاز در اين روش نيز بانك *:خريد دين . ه

.كنند مي) تنزيل( آنان را با احتساب سود بانكي خريداري دار مدت) طلب(قاضيان، اسناد مالي مت

اي هاي قراردادهاي مبادله ويژگي

هـا را از سـاير قراردادهـا متمـايز هاي خاصي دارند كـه آن اي ويژگي قراردادهاي مبادله :ها بدين قرار است برخي از آن.كند مي

نامـه موقـت شايان ذكر است كه روش خريد دين در قانون عمليات بانكداري بدون ربا نيامده، و براسـاس آيـين *

كه به تأييد ) 26/8/1361(و مقررات اجرايي آن مصوب شوراي پول و اعتبار ) خريد دين (ي تنزيل اسناد و اوراق تجار ).245ص : 1381هدايتي و همكاران، (شود شوراي نگهبان نيز رسيده است، انجام مي

50

ال س

جم پن

/يز

پاي13

84

بانـك از محـل . اي همگي انتفـاعي هـستند قراردادهاي مبادله :دبودن قراردا انتفاعي. 1 .كند انجام اين قراردادها كسب سود مي

بودن قرارداد، نرخ سود بانك از محل ايـن افزون بر انتفاعي :بودن سود قرارداد معين. 2ي ا تواند تصميم بگيرد تمـام قراردادهـاي مبادلـه بانك مي ، براي مثال ؛ است معينقراردادها

توانـد مـي كه چنان ؛ قرارداد ببندد معينهاي خود را براي سال خاص يا فصل خاصي با نرخ صـورت ترجيحـي بـه معـين يك نرخ يا چنـد نـرخ از ها يا همة قراردادها براي همة بخش

*.استفاده كند

اي بعد از پايان قرارداد، طبق ضوابط هـر در قراردادهاي مبادله :بودن قرارداد تمليكي. 3 رابطـة ،آيد و رابطـة بانـك بـا گيرنـدة تـسهيالت مي رارداد، عوضين به ملكيت طرفين در ق

.بستانكار و بدهكار استوليت بانـك در احـراز ؤاي مـس در قراردادهاي مبادلـه :عدم نياز به نظارت و كنترل . 4

بـرداري از شود و بعد از آن به نظارت و كنتـرل چگـونگي بهـره صحت قرارداد خالصه مي وليت دارد بـا دريافـت تـضمين ؤ مس فقط بانك .نيستنيازي الت گرفته شده از بانك تسهي

.كافي از بازگشت منابع مطمئن شود قراردادهاي مشاركتي. 3

تواننـد از طريـق هـا مـي مطابق فصل سوم قانون عمليات بانكـداري بـدون ربـا، بانـك هـاي اقتـصادي را تـأمين گاه يا بخشي از سرماية مورد نياز بن، كلّ ذيلقراردادهاي مشاركتي

).333 ص: همان(مالي كنند ها بخشي از سرمايه مـورد براساس عقد شركت، بانك ، در اين روش :مشاركت مدني . أ

؛شوند در مالكيت بنگاه و به دنبال آن در سود بنگاه شريك مي، نياز بنگاه اقتصادي را تأمين كرده

داننـد و برخي از نويسندگان، تفاوت بانكداري ربـوي و غيرربـوي را در ثابـت يـا متغيربـودن سـود بـانكي مـي *شده باشد، معامله ربـوي اسـت و اگـر سـود متغيـر و غيرقابـل تعيـين باشـد، اگر سود ثابت و از قبل تعيين : ندگوي مي

مطابق فقه اسالمي، ربا هر نوع شرط زياد در قـرارداد . در حالي كه اين معيار، صحيح نيست غيرربوي و اسالمي است؛ راين، اگر قرارداد بانكي قرارداد قرض باشد، اشـتراط زيـاده كه آن زياده ثابت باشد يا متغير؛ بناب قرض است اعم از اين

چه ثابت باشد چه متغير، ربا خواهد بود؛ اما اگر قرارداد بـانكي قـرارداد قـرض نباشـد، ماننـد قـرارداد فـروش ) بهره( نـرخ آيـد؛ چـه شمار نمـي ربا به) سود(اقساطي، اجاره به شرط تمليك، سلف، جعاله، مضاربه و شركت، وجود زيادي

.اي به هيچ عنوان به معناي ربا نيست سود ثابت باشد يا متغير؛ پس وجود سود معين در قراردادهاي مبادله

ابيرزي

ا

دهاردا

قرا و

يوهش

اي

ه

ايعطا

الت

سهيت

در ري

كدابان

ون

بد ربا

51

صيص بخـشي از منـابع، بـه خريـد ها با تخ بانك ، در اين روش :مشاركت حقوقي . ب همانند ساير سهامداران در سـود ،كردهاقدام هاي پذيرفته در بورس بخشي از سهام شركت

؛شوند شركت شريك ميها براساس قرارداد مضاربه، سرمايه مورد نيـاز تـاجر و بانك ، در اين روش :مضاربه. ج

؛شوند زرگاني شريك ميبنگاه تجاري را تأمين كرده، طبق توافق در سود فعاليت با بانك براساس قرارداد مزارعـه، زمـين مـورد نيـاز زارع بـراي ، در اين روش :مزارعه. د

محصول زراعي را ،گذارد و طبق توافق در اختيار او مي ،كشاورزي و زراعت را فراهم كرده ؛كنند بين خود تقسيم مي

مـورد نيـاز باغبـان را بانك براساس قـرارداد مـساقات، بـاغ ، در اين روش :مساقات. ه .كنند محصول باغ را بين خود تقسيم مي،گذارد و طبق توافق در اختيار او مي،فراهم كرده

هاي قراردادهاي مشاركتي ويژگي

اي ماهيـت ايـن قراردادهـا هماننـد قراردادهـاي مبادلـه :قراردادبودن انتفاعيانتظار . 1 امـا در ؛اي تحقق انتفـاع حتمـي اسـت بادلهاست با اين تفاوت كه در قراردادهاي م انتفاعي

انتظـار ) بانـك و متقاضـي تـسهيالت ( طرفين قـرارداد .مشاركتي انتظاري است قراردادهاي . اما در عمل ممكن است اتفاق نيفتد؛سودي داشته باشندخود بيني پيش دارند طبق

،اي قـرارداد در قراردادهاي مشاركتي ممكن است ابتد :متغيربودن نرخ سود قرارداد . 2 سود واقعي در پايان قرارداد معلـوم ا ام ؛سود بانك و نرخ سود انتظاري را برآورد كرد سهم كـه ممكـن ؛ چنـان صورت طبيعي از موردي به مورد ديگر متفاوت خواهد بود شود و به مي

در نتيجه سود بانـك از محـل ؛است براي قرارداد خاصي نرخ سود صفر و حتي منفي باشد .شود ي مشاركتي متغير و در پايان دورة مالي معلوم ميقراردادها

اي كه از طرف بانك در اختيـار در قراردادهاي مشاركتي، سرمايه :بودن قرارداد اذني. 3 بـه او اذن تـصرف فقط بانك .آيد به ملكيت او درنمي ،شود داده مي تسهيالت قرار متقاضي

از آن در فعاليـت ) بانـك (صاحب سرمايه تواند در دايرة اذن متقاضي تسهيالت مي .دهد مي رابطة صاحب سرمايه با عامـل يـا ،اقتصادي بنگاه استفاده كند و رابطة مالي بانك با مشتري

.رابطة دو شريك خواهد بود

52

ال س

جم پن

/يز

پاي13

84

وليت احراز صحت ؤ در قراردادهاي مشاركتي، افزون بر مس :نياز به نظارت و كنترل . 4بودن فعاليت را احراز كنـد و در طـول اجـراي ي دارد اقتصاد مسؤوليت بانك ،قرارداد اصل

كارگيري منابع نظارت و كنترل داشته باشد تا از حـق و حقـوق بانـك و هكيفيت ب پروژه بر .گذاران دفاع كند سپرده

گذاري مستقيم سرمايه. 4ص هـا اعـم از تجـاري و قانون عمليات بانكداري بدون ربا، بانك 8مطابق ماده يتخصـ

مطابق ماده . كنند مبادرت مستقيم گذاري هاي توليدي و عمراني به سرمايه طرحتوانند در ميها عبـارت از تـأمين سـرمايه الزم جهـت گذاري مستقيم بانك ي، سرمايه ينامة اجرا يني آ 28

هـدايتي و همكـاران، (اسـت هـا بانـك وسيله بههاي توليدي و عمراني انتفاعي اجراي طرح يك بانـك يـا بـا وسيله بهتواند مستقيم روي يك طرح مي گذاري سرمايه). 163 ص: 1381

.مشاركت چند بانك صورت پذيرداز جهــت آثــار و نتــايج شــبيه ، گــذاري مــستقيم گرچــه قــرارداد نيــست روش ســرمايه

و در خواهد بود نرخ سود آن متغير و يعني انتظار انتفاع هست ؛قراردادهاي مشاركتي است .شود ميپايان دورة مالي مشخص

هاي پرداخت تسهيالت اعطايي در بانكداري بدون ربا شيوه

افزون بر شـيوة عـادي پرداخـت وام و اعتبـار، از ) ربوي(امروزه در بانكداري متعارف هاي اعتباري نيز هاي ديگري چون پرداخت از طريق اعتبار در حساب جاري و كارت شيوه

شيوة اعتبـار در . عادي، مفيدتر استشيوة علل گوناگون در مقايسه با شود كه به استفاده مي بـه هـر و دهد در هر زمـان حساب جاري به مشتريان حساب جاري معتبر اين امكان را مي

نياز داشتند، با رعايت سقف اعتبار، از منابع بانك استفاده كنند و هر زمان و به هر اندازه كه مشتري بانك در هر ،در نتيجه ؛ دبازپرداخت كنن شده را اعتبار استفاده ، توان داشتند اندازه كه

بـه همـان انـدازه متحمـل فقط برد و كار مي هبه اندازه نياز واقعي منابع بانك را ب فقط زمان جـا در طرف مقابل نيز از آن . رود شمار مي بهشود و اين مزيت مهمي براي او هزينة بهره مي

بيـشتر تسهيالت عـادي از ،كه نرخ بهرة اعطاي تسهيالت از طريق اعتبار در حساب جاري . براي بانك نيز اين نوع پرداخت مزيت خواهد داشت،است

ابيرزي

ا

دهاردا

قرا و

يوهش

اي

ه

ايعطا

الت

سهيت

در ري

كدابان

ون

بد ربا

53

.هاي اعتباري نيز شـبيه اعتبـار در حـساب جـاري اسـت شيوة پرداخت از طريق كارت تواند با رعايت سقف اعتباري كارت به هر اندازه كـه الزم دارد از دارندة كارت اعتباري مي

.بپردازدفرصت ممكن به بانك نخستين در ،استفاده كرده) كارت(منابع بانك ،هاي اعتباري هاي پرداخت از طريق اعتبار در حساب جاري و كارت بودن شيوه مطلوب

تـوجهي از تـسهيالت اعطـايي هـا، سـهم قابـل رغم بـاالبودن نـرخ بهـرة آن بهتا شده باعث .ها باشد بانكداري متعارف از آن شيوه

كه بيش از بيست سال از اجـراي قـانون بانكـداري با اين ايران يدر بانكداري بدون ربا ، شـود هاي پرداخت جديـد احـساس مـي كه نياز شديد به شيوه با اين و گذرد، بدون ربا مي

گرچـه مطالعـات . كننـد از طريق عادي به پرداخـت تـسهيالت مبـادرت مـي اغلب ها بانكار در حساب جاري صـورت كارگيري شيوة اعتب متعددي از طرف كارشناسان بانكي براي به

آبـادي، ؛ مهدوي نجـم 170 ص: 1380؛ شيراني، 157 ص: 1372امير اصالني، (گرفته است بانــك ســپه در ســطح خيلــي محــدود بــراي فقــط ) 9 ص: 1383؛ ســيف، 141 ص: 1380

هاي بازرگاني از طريق قرارداد مضاربة عـام بـه شـيوة اعتبـار در حـساب خصوص فعاليت .زدپردا ميجاري تسهيالت

هاي اعتباري نيز گرچه مطالعـات نظـري صـورت شيوة پرداخت از طريق كارت دربارة ، )الـف (؛ موسـويان 106 ص: 1378؛ اشـفعي و شـيخاني، 54 ص: 1376تسخيري، (گرفته هـاي خـصوصي و اخيـراً در برخـي در برخي بانـك ها فقط ، استفاده از آن )43 ص: 1383 .حتياط وارد معامالت بانكي شده استهاي دولتي چون بانك كشاورزي با ا بانك

هاي تخصيص منابع نقد و بررسي قراردادها و شيوه

جانبة بخش تخصيص منابع در نظام بانكي ايران به تحقيق جـامع و تجزيه و تحليل همه صورت خالصـه بـه طـرح بر اين اساس به .گنجد دارد و در حد يك مقاله نمي نياز گسترده

.پردازيم ن بخش ميبرخي از اشكاالت مهم اي هاي تجاري هاي تخصيص منابع با ماهيت بانك ناسازگاري برخي از روش. 1

ها و قراردادهاي مورد استفاده در بانكداري بدون ربا متفـاوت از صورت طبيعي روش به چرا كه بخش عمدة تخـصيص منـابع ؛ها و قراردادهاي بانكداري متعارف خواهد بود روش

54

ال س

جم پن

/يز

پاي13

84

الحسنه قرض. 1ـ1

بـه بـسياري واالي اسالمي اسـت و در روايـات هاي آموزهالحسنه از قرض ،بدون شك از جهـت عملكـرد اقتـصادي نيـز .)26 ص: 1383ان، حبيبي(فضيلت آن تصريح شده است

گشايي آنان از مـشكالت الحسنه در ايران و گره هاي قرض حضور موفق چهار دهه صندوق زاده و حـسن (مردم است الحسنه در زندگي اجتماعي مردم بيانگر نقش مثبت قرارداد قرض

معنا نيـست كـه ايـن اين به آن ؛ اما )35 ص: 1383، )ج (؛ موسويان 57 ص: 1383كاظمي، .كار گرفته شود هاي اقتصادي از جمله بانك به قرارداد در تمام مؤسسه

الحسنه بيـان شـد كـه ايـن قـرارداد ماهيـت غيرانتفـاعي و در بيان ويژگي اصلي قرض هــايي چــون بانــك كــه بــه اعتقــاد كارشناســان و بنــابراين بــا مؤســسه؛خيرخواهانــه دارد

منافات ،عيار انتفاعي و به دنبال سود است بنگاه تمام ، مردمنظران و به اعتراف عرف صاحب .دهد كند و انتظارات خاصي را به سوي آن شكل مي دارد و بانك را از جايگاه اصلي خارج مي

رسد حال كه قانون بازار غيرمتشكل پولي از تصويب مجلس و تأييـد شـوراي نظر مي بهصـورت رسـمي بـراي جايگاه خاصي به ،آنصورت قانون درآمده و در نگهبان گذشته و به

تجهيـز و تخـصيص مـسؤوليت ،الحسنه تعريف شده است هاي قرض ها و مؤسسه صندوقو ، كـار بـانكي ،ها واگذار شـود تـا بـه اصـطالح معـروف، بانـك الحسنه به آن منابع قرض

ي و تا زماني كه چنين تقـسيم كـار . ندبپردازالحسنه قرض به امر الحسنه قرضهاي صندوق برخـي از ،شـوند الحـسنه مـي ها وارد حـوزة قـرض به همان دليلي كه بانك ،صورت نگيرد

كـرد خواهنـد اقـدام بـه معـامالت سـودآور ،هـاي بـانكي شـده ها نيز وارد عرصه صندوق ).46 ص: 1383، )ج (موسويان(

ابيرزي

ا

دهاردا

قرا و

يوهش

اي

ه

ايعطا

الت

سهيت

در ري

كدابان

ون

بد ربا

55

قراردادهاي مشاركتي. 1ـ2

و مـساقات از قراردادهاي مشاركتي چـون شـركت، مـضاربه، مزارعـه كه شكي نيست هـاي ، بانـك گـذاري هاي سـرمايه و در بازار سهام و شركت هستند قراردادهاي مجاز فقهي

، قراردادهاي مفيـد و مـؤثر گردند مي دنبال شريك ،هايي كه در تأمين مالي و بنگاه تخصصيري هاي تجا حضور اين قراردادها در بانك ؛ اما توانند داشته باشند هستند و كارايي بااليي مي

.شود مييتخصصهاي غير ها در عرصه ورود بانكباعث رابطة بانك با گيرنـدة ،هاي قراردادهاي مشاركتي گذشت كه در آن قراردادها در ويژگي

نظارت مستمر ، رابطة صاحب سرمايه با عامل يا شريك با عامل است و الزمة آن ،تسهيالتهـاي تجـاري خـارج توان بانك بر فعاليت اقتصادي است و روشن است كه چنين كاري از

ها در انجام قراردادهاي مشاركتي يا بايد به اسـم مـشاركت، اين بانك ،عبارت ديگر به. استانـد باشند كه در بيـست سـال گذشـته همـين كـار را كـرده معينبه دنبال معامالت با سود

ــدايتي( ــارانه ــالني، ؛276 ص: 1375، و همك ــر اص ــب ) 35 ص: 1371 امي ــه تناس ــا ب يهــاي واقعــي اقتــصاد از زراعــت، باغــداري، دامپــروري، شــيالت، صــنايع تبــديلي عرصــه

كـه شـايد بـه ... محصوالت كشاورزي، صنايع دستي، صنايع لوازم خانگي، خودروسازي و كارشناس خبـره در شـعبات بـانكي داشـته باشـند كـه ،بيش از صد عرصة اقتصادي برسد

ه شكل صحيح شرعي و اقتصادي اجرا كننـد و قراردادهاي مشاركت را نظارت و كنترل و ب .هاي تجاري خارج است بانك ي از عهدةمسؤوليتروشن است كه چنين

گذاري مستقيم سرمايه. 1ـ3

گذاري در اوراق سرمايه ،ل شكل او :گذاري مستقيم به دو شكل قابل تصور است سرمايهمؤسـسه در جايگـاه تجـاري انك با ماهيت ب ، باشند معينبهادار است كه اگر اوراق با بازده

گذاري مستقيم در تـصدي سرمايه ،شكل دوم . منافات نخواهند داشت معينانتفاعي با سود هاي تجاري منافات اين شكل به دو دليل با ماهيت بانك . هاي توليدي و عمراني است طرح الزم صتخـص هـا اين بانك ،طور كه در بحث قراردادهاي مشاركتي گذشت اوالً همان :دارد

در نتيجـه واردكـردن ؛هـا را ندارنـد هاي اقتصادي و نظارت و كنتـرل آن براي ارزيابي طرح گونـه كـه همانثانياً . شود مي يتخصصهاي غير ورود در عرصه باعث ها بانك در اين عرصه

56

ال س

جم پن

/يز

پاي13

84

افزايش ريسك و هزينه عمليات اعتباري. 2

طور كلي هر بانكي چه در بانكداري متعارف، چه در بانكداري بدون ربا، با چهار نوع به :)171 ص: 1381عقيلي، (ريسك مواجه است

امل تغييرات نرخ بهره، تغييرات نـرخ ارز، تغييـرات قيمـت سـهام و ش :ريسك بازار . أ ؛ها كاالها و همبستگي بين آن

ها و معامالت بـر شامل ريسك اعطاي تسهيالت، خريد و فروش :ريسك اعتبارات . ب ؛روي ابزارهاي مالي

به معناي ريسك عدم آمادگي بانك براي تأمين تسهيالت اعطـايي :ريسك نقدينگي . ج ؛)ها سپرده(اخت به موقع ديون يا پرد شامل ريسك انجام معامالت به ترتيب مورد انتظار، ريسك اعتمـاد :ريسك عملياتي . د

.و اعتبار، ريسك اجرايي قراردادها و ريسك پرسنليبـه يـك ترتيـب ، ها بين بانكداري ربوي و بدون ربا مشترك بوده سه نوع از اين ريسك

در بانكـداري .هاي اساسـي وجـود دارد بارات، تفاوت ولي در ريسك اعت ؛شود مديريت مي است و بانك در مقابل معين تسهيالت اعطايي همه براساس قرارداد قرض با بهرة ،متعارف

يعني ؛را دارند ويژگي اي همين قراردادهاي مبادله ، در بانكداري بدون ربا .گيرد وثيقه مي آن امـا در ؛شـود ابـل آن وثيقـه دريافـت مـي و در مق ، منعقـد معـين هـاي سـود قرارداد با نرخ

است و ثانياً به جهت رابطـة شـراكتي بانـك بـا معين اوالً نرخ سود نا ،قراردادهاي مشاركتي گذار در پروژه ندارد و بانك همانند او صاحب پروژه و سرمايه معنا گيرندة تسهيالت، وثيقه

: يابدن ربا از دو جهت افزايششود كه ريسك بانكداري بدو و اين باعث ميرود شمار مي بهگذاري بموقع به سوددهي نرسـد يـا طرح مورد سرمايه كه احتمال اين وجود دارد .لاو

يـك از ايـن هر. سوددهي نداشته باشد ،گونه كه انتظار داشتند اصالً به سوددهي نرسد يا آن ).175 ص: 1381عقيلي، (خواهد كرد مواجه بانك را با مشكالت عديده ،حاالت

ابيرزي

ا

دهاردا

قرا و

يوهش

اي

ه

ايعطا

الت

سهيت

در ري

كدابان

ون

بد ربا

57

سـود ) عامل يا شـريك (كننده از تسهيالت مشاركتي كه استفاده احتمال هست اين .دومسازي كند كـه از براي اثبات آن پرونده كرده، حتي ادعاي خسارت ،واقعي را گزارش نداده

).188 ص: 1381بهرامي، (كنند اخالقي تعبير مي) ريسك(آن به مخاطره بايـد در ، نـاگزير صـحيح مـديريت كنـد سـتي در دو ريسك را به اگر بانك بخواهد اين

بـرداري و بعـد از آن، از طريـق كارشناسـان ها تا مرحلـة بهـره ها و پيشبرد آن انتخاب طرح هاي تجـاري صورت طبيعي براي بانك باتجربه نظارت و كنترل كند و گذشت كه اين امر به

ي بـه تناسـب، گـذار سـرمايه گونـاگون هـاي غيرممكن است و اگر بانك بخواهد در عرصه يابـد و هزينـه به شـدت افـزايش مـي هزينه عمليات اعتباري ،كارشناس خبره استخدام كند

).172 ص : 1381عقيلي، (شود شدة سرمايه در بانكداري بدون ربا بيشتر مي تمام هاي تجاري ناسازگاري قراردادهاي مشاركتي با اهداف و روحيات متقاضيان تسهيالت بانك. 3

گروه نخست متقاضيان وجوه :شوند يان وجوه به دو گروه عمده تقسيم مي امروزه متقاض ايـن گـروه .هاي مصرفي چون خريد مسكن و كاالهاي بادوام هـستند براي تأمين نيازمندي

معامله كنند تا بتوانند بـراي بازپرداخـت اقـساط معيندهند با قراردادهاي با نرخ ترجيح مي هاي اقتـصادي هـستند گروه دوم صاحبان بنگاه . ريزي كنند ماهيانه از محل درآمدشان برنامه

ايـن گـروه از مـشتريان از . كننـد كه براي تأمين يا تكميل سرماية بنگاه، تقاضاي وجوه مـي :شوند جهت روحيه به سه دسته تقسيم مي

هـاي دار تمـام مخـاطره دهنـد خـود عهـده پذيرند و تـرجيح مـي ل افراد ريسك دستة او سود بنگاه متعلق به آنان باشد و كـسي را در جايگـاه كلّ ،باشند و در مقابل اقتصادي بنگاه

هايي كار كنند كه با قراردادهـاي بـا دهند با مؤسسه اين دسته ترجيح مي .پذيرند شريك نمي .بندند قرارداد ميمعيننرخ

تواننـد ريـسك دهنـد تـا جـايي كـه مـي گريزنـد و تـرجيح مـي دسته دوم افراد ريسك ، در نتيجـه در تـأمين سـرمايه ؛گذاري و فعاليت اقتصادي را به ديگران منتقـل كننـد سرمايه

.كنند روند كه در ريسك بنگاه مشاركت مي هايي مي سراغ مؤسسهتـرجيح خاصـي ندارنـد و متناسـب بـا آنـان .دسته سوم افراد متعارف و معمول هستند

ل تركيبي از دو نوع معـامالت طور معمو گيرند و به وضعيت روز و مصالح بنگاه تصميم مي هـاي مـشاركتي و بخـش ديگـر را از بخشي از سرمايه مورد نيازشان را از مؤسسه .را دارند

58

ال س

جم پن

/يز

پاي13

84

طوري كه امروزه بيش به ؛اي است فزايندة قراردادهاي مبادله شاهد ديگر اين مدعا، رشد درصـد از 13حـدود فقـط هـا اسـت و ها از طريق آن درصد تسهيالت اعطايي بانك 80از

هـاي گزارش(شود ميالحسنه، تسهيالت داده درصد قرض 5طريق قراردادهاي مشاركتي و ).اقتصادي بانك مركزي جمهوري اسالمي ايران

دوگانگي عمليات حسابداري. 4هـا و چـه در طـرف عمليات حسابداري در بانكداري متعـارف، چـه در طـرف سـپرده

تسهيالت اعطايي براساس قرض با بهره است با اين توضيح كه نرخ بهره در سپرده جـاري نرخ بهرة ساالنة ،شود تر ميدار مدت هرچه سپرده دار مدتز و اندا هاي پس صفر و در سپرده

و مـدت كوتـاه طور معمول نرخ بهـرة تـسهيالت شود و در طرف تسهيالت به آن بيشتر مي ،هـا با همه اين تفاوت ؛ اما متوسط است مدت ميانست و نرخ بهرة تسهيالت ا باال بلندمدت

پرده و وام و اعتبار از قبـل تعيـين شـده اسـت و هاي س يك از حساب هاي بهره براي هر نرخگـذار بـه هر مبلغي كه سـپرده ،در طرف سپرده . شود اين باعث تسهيل عمليات حسابداري مي

هـاي ت زمـان شـود و بانـك طبـق ضـوابط در مـد حساب وي بستانكار مـي ،سپارد بانك مي .افزايـد بر مبلغ سپرده مي ، كرده بهرة ماندة سپرده را محاسبه ) ماهانه، فصالنه، ساالنه (مشخص

ت و نـوع تـسهيالت در طرف تسهيالت نيز براي وام و اعتبار اعطايي متناسب با مبلـغ و مـدرا ) بهـره (و مجموع اصل و فـرع ) كنند محاسبه مي معينهاي با نرخ (گيرند اي در نظر مي بهره بـدهي بلـغ كننـد و بـا پرداخـت هـر قـسط از م بدهي گيرندة تـسهيالت ثبـت مـي صورت به

ابيرزي

ا

دهاردا

قرا و

يوهش

اي

ه

ايعطا

الت

سهيت

در ري

كدابان

ون

بد ربا

59

انـداز براسـاس هاي جاري و پـس در بانكداري بدون ربا، در بخش تجهيز منابع، سپرده گذار رابطـة بـدهكار و بـستانكار پرده همانند بانكداري متعارف رابطة بانك با س،قرض بوده

هـاي ا در سپرده امشود؛ مي يعني بانك به اندازة مبلغ سپرده، بدهكار صاحب حساب ؛استاز طـرف ديگـر سـودي كـه بـراي و از يـك طـرف رابطـه وكالـت اسـت ،گذاري سرمايهدر بخـش تخـصيص منـابع در . ي نيـست معينـ سـود ،شـود گذار در نظر گرفتـه مـي سپرده رابطـة بـستانكار و ، رابطة بانك با گيرنـدة تـسهيالت ،اي الحسنه و قراردادهاي مبادله قرض اصل منابع بانك بـه ،تسهيالت يعني گيرندة ؛است معينو براساس كارمزد و سود ، بدهكار

را به بانك بدهكار است ) اي در قراردادهاي مبادله (يا سود ) الحسنه در قرض (اضافه كارمزد رابطة بانك بـا ، اما در قراردادهاي مشاركتي خواهد بود؛ معينكه مجموع مبلغي مشخص و

ود واقعـي در پايـان دوره معلـوم گيرندة تسهيالت رابطه شركت و سود انتظاري است و س در جايگاه گذاري مستقيم نيز اصالً طرف قراردادي وجود ندارد و بانك در سرمايه . شود مي

.كه سودي را انتظار داردشود ميگذار مطرح سرمايه

در بخش تجهيز و تخصيص منـابع باعـث شـده گوناگون هاي وجود قراردادها و روش در .ن ربـا عمليـاتي پيچيـده و حـداقل دوگانـه شـود عمليات حـسابداري بانكـداري بـدو

از اصول حـسابداري ،قراردادهايي كه رابطه بانك با مشتري رابطه بدهكار و بستانكار است هـا و در قراردادهاي مشاركتي از اصول حسابداري شركت شود پيروي مي هاي تجاري بنگاه

دو يا چندگانگي اين). 275 ص: 1376دلقندي، (و بحث سرمايه و سود و زيان مطرح است عـدم تناسـب باعث شدن و افزايش هزينه عمليات حسابداري، افزون بر پيچيده ،حسابداري

كـه خـود مـانع انتقـال اسـت حسابداري بانكداري بدون ربا با بانكداري متعـارف در دنيـا .شود و دانش حسابداري بانكي ميها تجربه

بودن قوانين و مقررات پيچيده. 5رض با بهره از عمليات بانكي، طراحان بانكداري بدون ربا به فكر اسـتفاده از با حذف ق

با توجه به اصل فراگيربودن معـامالت جهت هاي مجاز در فقه اسالمي افتادند و در اين راهگـذاري و تمـام هاي سپرده بانكي، خواستند قوانين بانك را چنان تنظيم كنند كه تمام انگيزه

هر قرارداد مجاز شرعي كه ، بر اين اساس .باشندپاسخگو ت بانكي را انواع تقاضاي تسهيال

60

ال س

جم پن

/يز

پاي13

84

درصـد از 8/55 درصـد از مراجعـان و 7/29فقط مطابق يكي از تحقيقات انجام گرفته ص: 1373مـصباحي، (كارمندان بانك، آشنايي اجمالي با عمليات بانكي بـدون ربـا دارنـد

كـه هزينـه آمـوزش و هزينـه پرسـنلي بودن فهم عمليات بانكي افزون بر ايـن پيچيده .)103طوري كه بهشود؛ ميشدن معامالت عث ناراحتي مشتريان و صوري با،برد عمليات را باال مي

قرارداد مكتـوب را امـضا و تـسهيالت را دريافـت ،جدي معامله مشتري بدون فهم و قصد ).24 ص: 1373 رضواني، (گذارد كند و اين در مواردي آثاري بدتر از آثار ربا بر جاي مي مي شيوة پرداخت عاديدر انحصار . 6

هاي تجاري ها با ماهيت بانك دد قراردادهاي بانكي و عدم تناسب خيلي از آن تنوع و تع هاي متقاضيان تسهيالت، همة فكر و ذهن كارشناسان بانكي را بـر فهـم، و اهداف و انگيزه

هـايي آوري و ارائـه طـرح و امكـان نـو ، آموزش و اجراي صحيح عمليات بـانكي مـشغول غالـب ،گذشـت تـر كه پـيش چنان . سلب كرده است مداري را از آنان براساس تفكر مشتري

در حالي كـه ؛ كنند از طريق شيوة عادي پرداخت تسهيالت، استفاده مي فقط هاي ايران بانكبانكداري دنيا كنار پرداخت به شيوة عادي، بيش از پنجاه سال است شيوة پرداخت از طريق

هاي اعتباري ز طريق كارت اعتبار در حساب جاري و بيش از دو دهه است شيوة پرداخت ا .آزمايد ميرا

پيشنهاديالگوي

بانكداري متعارف، بانكداري بدون ربا در هاي تجربهبا استفاده از كه وقت آن فرارسيده ايـران، تجديـدنظر كارشناسـي يساله بانكداري بدون ربا كشورهاي اسالمي و تجربة بيست

ابيرزي

ا

دهاردا

قرا و

يوهش

اي

ه

ايعطا

الت

سهيت

در ري

كدابان

ون

بد ربا

61

اصول موضوعه الگوي پيشنهادي

.دشو رعايت ميذيل اصول ،در الگوي پيشنهادي ؛است حرام و ممنوع) قرض با بهره(ويژه رباي قرضي ربا به هر شكل، به:اصل حرمت ربا. 1مالت كـار رفتـه در الگـو براسـاس معـا قراردادهاي به:اصل رعايت جواز معامالت . 2

؛ شيعه خواهد بودنهايديدگاه مشهور فق مجاز از شـدة سـاس معـامالت تأييـد كار رفته در الگو برا قراردادهاي به :اصل رعايت قانون . 3

؛نداردنيازي ويژه شوراي نگهبان خواهد بود و به مصوبة قانوني قانوني به نهادهايشـوند كـه تمـام نيازهـاي اي طراحي مـي گونه قراردادها به :اصل جامعيت معامالت . 4

؛هاي تجاري را پاسخگو باشند بانك با مناسبهاي تجاري بانك شوند كه با طراحي مي اي گونه قراردادها به :اصل تناسب معامالت . 5

.داشته باشندتناسب الزم را هاي مشتريان بانك و اهداف و انگيزه

تخصيص منابع

اي به دو هاي تجاري اعم از منابع داخلي و منابع سپرده منابع بانك ،در الگوي پيشنهادي ا تـشكيل نخست اعطاي تسهيالت اعتباري كه بخش غالب منابع ر :يابد روش تخصيص مي

گذاري روي اوراق بهادار كه در صورت وجود منابع مازاد اسـتفاده دوم، سرمايه .خواهد داد .پردازيم يك مي حال به توضيح هر. خواهد شد

اعطاي تسهيالت اعتباري. 1

هـاي ي، متقاضيان تسهيالت بانكي به دو گروه خانوارهـا و بنگـاه بندي كلّ در يك تقسيم قبل از بيان قراردادهاي مـورد اسـتفاده، نگـاهي كوتـاه بـه انـواع .شوند اقتصادي تقسيم مي

هـاي پرداخـت سـپس بـه معرفـي قراردادهـا و شـيوه ؛دو گروه خواهيم داشت نيازهاي اين

62

ال س

جم پن

/يز

پاي13

84

)نيازهاي مصرفي(نيازهاي تسهيالتي خانوارها . 1ـ1

.كنند هاي تجاري مراجعه مي به بانكذيل خانوارها براي تهيه كاالها و خدمات ،صورت طبيعي به ؛...، زمين، باغ و خودروخريدهاي اساسي مانند خريد مسكن، . أ

؛...خريد كاالي بادوام مانند يخچال، تلويزيون، مبل، فرش، جهيزيه و . بخريد خدمات مانند خدمات بيمارستان، هتل، دانشگاه، بيمه، هواپيمايي، سـاختماني . ج

.... و،) مسكنبراي ساخت يا تعمير(

)گذاري نيازهاي سرمايه(ها نيازهاي تسهيالتي بنگاه. 1ـ2

ها و فعاالن اقتصادي، اعم از اشخاص حقيقـي و حقـوقي بـراي بنگاه ،صورت طبيعي به .كنند تقاضاي تسهيالت ميو ،تأمين نيازهاي ذيل به بانك تجاري مراجعه

ان، مغازه، هواپيما، كشتي، خط توليد؛اي مانند زمين، ساختم هاي سرمايه خريد دارايي. أ ؛...آالت، لوازم يدكي و اي و ابزار كار مانند مواد اوليه، ماشين خريد كاالهاي واسطه. بخريد خدمات مانند خدمات مهندسي، حمل و نقـل، نـصب و تعميـر و نگهـداري، . ج

؛...بيمه، نظافت، سلف سرويس و ؛...اق سهام، اوراق مشاركت و هاي غيرمشهود مانند اور خريد دارايي. دهـاي نقـدي ماننـد حقـوق، عيـدي، نقدينگي و سرمايه در گـردش، بـراي پرداخـت . ه

... .عوارض، گمركات و ها بتوانـد نيازهـاي مـصرفي كار گيرد كه در پرتو آن ه قراردادهايي را ب ،اگر بانك تجاري .استرسيده خود به مقصود ،ها را پاسخ دهد گذاري بنگاه خانوارها و سرمايه

قراردادهاي اعطاي تسهيالت اعتباري. 1ـ3

كه قراردادهاي الگوي پيـشنهادي ت دارد قبل از بيان قراردادها، توضيح اين نكته ضرور هاي مجاز فقهي و حقوق مدني ايران طراحي شده است و خود را در قيـد براساس ظرفيت

مطـابق ، بـراي مثـال ؛دانـد ر نمـي هاي عملياتي مصوب شوراي پـول و اعتبـا نامه ينيو بند آ

ابيرزي

ا

دهاردا

قرا و

يوهش

اي

ه

ايعطا

الت

سهيت

در ري

كدابان

ون

بد ربا

63

فروش اقساطي. أ

، با احتساب سـود هصورت نقد خريد بانك كاالي مورد نياز متقاضي را به ،در اين روش همـه انـواع ايـن روش بـراي تهيـة .فروشـد صورت نسية اقساطي به متقاضي مي بانكي، به

هاي اقتـصادي كاالهاي مورد نياز خانوارها اعم از كاالهاي اساسي، بادوام و متعارف و بنگاه هاي نامشهود چون اي، مواد اوليه، ابزار كار و خريد دارايي اي، واسطه اعم از كاالهاي سرمايه

.تواند كاربرد داشته باشد اوراق سهام و اوراق مشاركت ميكـه بانـك بعـد از نخـست ايـن :دو صورت قابل اجـرا اسـت روش فروش اقساطي به

كـه دوم ايـن . بـه وي بفروشـد ه، دريافت تقاضاي كتبي متقاضي، كاالي مـوردنظر را خريـد يعنـي ؛كنـد وكيـل متقاضي را در خريد از طرف بانك و فروش بـه خـود از طـرف بانـك

ك چك بكشد و بـه و از طرف بان بخرد كاالي موردنظر را ،وكيل بانك در جايگاه متقاضي صورت نـسيه بـه سپس كاالي خريداري شده را به وكالت از طرف بانك به ؛فروشنده بدهد .خودش بفروشد

اجاره به شرط تمليك. ب

مناسب ... هاي اساسي چون زمين، ساختمان، خط توليد، مغازه و اين روش براي دارايي خـرد؛ مـي نيـاز متقاضـي را همانند فروش اقساطي، بانك دارايي مورد ، در اين روش .است

صورت اقساطي از طريق قرارداد اجاره به شرط تمليـك بـه سپس با احتساب سود بانكي به

64

ال س

جم پن

/يز

پاي13

84

جعاله. ج

ها را به قرارداد بانك خدمات مورد نياز متقاضيان اعم از خانوارها و بنگاه ،در اين روش صورت اقـساطي و احتـساب سـود سپس به ؛كنندة خدمات دريافت كرده ل از ارائه جعالة او

به دو نيز جعاله ،از جهت اجرايي . گذارد واميبانكي از طريق قرارداد جعالة دوم به متقاضي كه بانك بعد از دريافـت تقاضـاي كتبـي متقاضـي، بـا نخست اين :صورت قابل اجرا است

خـدمات مـذكور ، سپس از طريق جعاله دوم ؛بندد ل را مي مؤسسة خدماتي قرارداد جعالة او ل و كه متقاضي را وكيل بانك در انعقاد قرارداد جعاله او دوم اين . كند را به متقاضي ارائه مي

.ندك دوم مي نيخريد د. د

بانك براي تأمين نقدينگي و سرمايه در گردش فعـاالن اقتـصادي، اسـناد ،در اين روش .كند مي) تنزيل( آنان را با كسر سود بانكي خريداري دار مدتطلب

سلف . ه

ها براي تأمين نقدينگي و سـرمايه در گـردش فعـاالن اقتـصادي، در اين روش نيز بانك سپس بـا احتـساب ؛كنند خريد مي دة متقاضي تسهيالت سلف را پيش بخشي از محصول آين

دهند كه در سررسيد سلف، محصول مربوطه را به خود يا بـه سود بانكي به وي وكالت مي . قيمت آن را به بانك بپردازد،ديگري فروخته

هاي پرداخت تسهيالت اعطايي شيوه. 1ـ4

با استفاده از تمام يا برخي از قردادهاي توانند هاي تجاري مي بانك ،در الگوي پيشنهادي .بپردازدتسهيالت ذيل هاي اي به شيوه مبادله

اعطاي تسهيالت به شيوة متعارف. أ

توانـد از طريـق هـر يـك از ل تقاضاي تـسهيالت مـي يمتقاضي تسهيالت بانكي با تكم

ابيرزي

ا

دهاردا

قرا و

يوهش

اي

ه

ايعطا

الت

سهيت

در ري

كدابان

ون

بد ربا

65

اعطاي تسهيالت به شيوة اعتبار در حساب جاري. ب

قراردادهاي فروش اقساطي، جعاله و خريد دين قابليت دارند به شيوه اعتبار در حـساب جـاري . تصوير سادة اعتبار در حساب جاري از طريق قراردادهاي مذكور بدين قرار است.كار روند به

بانك با تعيـين سـقف اعتبـاري بـه :اعتبار در حساب جاري از طريق فروش اقساطي كاالي مورد نياز خود را با استفاده از منابع دهد با رعايت سقف اعتباري، متقاضي وكالت مي

صورت سپس با احتساب سود بانكي از طرف بانك به بخرد؛ بانك به وكالت از طرف بانك شـده را زودتـر از بخـشي از اعتبـار اسـتفاده يـا د و اگر كـلّ فروش نسيه به خودش بفروش

توانـد بـا رقـم كمتـري يعنـي مـي ؛شـود ميمند بهره از تخفيف ،سررسيد به بانك برگرداند .را تسويه كنداش بدهي

همانند فروش اقساطي، بانك با تعيين سقف :اعتبار در حساب جاري از طريق جعاله را به وكالـت نياز د با رعايت سقف اعتباري، خدمات مورد ده اعتبار، به متقاضي وكالت مي

صورت نسيه به سپس با احتساب سود بانكي به ؛از طرف بانك به قرارداد جعاله تملك كند كـل يـا ،و اگر زودتر از سررسيد د وكالت از طرف بانك در جعالة دومي به خودش واگذار

. بودخواهدمند بهره از تخفيف ،بخشي از بدهي را بپردازدخـود را در ) طلب(متقاضي، اسناد مالي :اعتبار در حساب جاري از طريق خريد دين

گيرد و به وي وعـده سقف اعتبار براي او در نظر مي ، بانك به تناسب اسناد .گذارد بانك مي هر زمان او چك بنويسد و در بانك موجودي نداشته باشد، بانـك بـا احتـساب كه دهد مي

.بپردازدها چك مشتري را از محل آن، اسناد را تنزيل كردهنرخ تنزيل، بخشي از اعطاي تسهيالت به شيوة كارت اعتباري. ج

تواند از طريق قرارداد فروش نسيه و جعاله به انتشار كارت اعتبـاري بانك بدون ربا مي ارد و گـذ به اين بيان كه به تناسب اعتبار متقاضي، بانك كارتي را در اختيار او مي .كنداقدام

مورد نياز خـود را بـه وكالـت از طـرف بانـك و بـا دهد كاالها و خدمات به او وكالت مي

66

ال س

جم پن

/يز

پاي13

84

ق بهادارگذاري در اورا سرمايه. 2

.گذاري كند تواند روي اوراق بهادار سرمايه ميدر دو صورت بانك تجاري

وجود منابع مازاد. 2ـ1

صـورت نگهداري وجوه به ،صورت در اين .شوند ميمواجه ها با مازاد منابع گاهي بانك در ايـن مـوارد بانـك . گـذاران اسـت پول نقد، هزينه فرصت دارد و به ضرر بانك و سپرده

سودآور تبديل را به منابع ، همة منابع اند با تخصيص منابع مازاد به خريد اوراق بهادار تو ميرا تجـاري اي نباشد كه بانـك گونه بهالبته بايد توجه كرد كه ماهيت فقهي اوراق بهادار . كند

شود از اوراق بهادار با سررسيدهاي توصيه مي ، بر اين اساس .هاي ريسكي كند وارد فعاليت ماننـد ؛ و قابل خريد و فروش در بازار ثانوي استفاده شـود معين يا شبه معينبا بازده معين

.اسناد تنزيلي دولت، اوراق مشاركت و سهام ممتاز

سياست پولي. 2ـ2

بانـك مركـزي .داردرا اقتصادي كشور اقتضاي سياسـت پـولي خـاص وضعيت گاهي نيـز وضـعيت در اين . كند ميموظف ر هاي تجاري را به خريد و نگهداري اوراق بهادا بانك

.هاي باال استفاده شود تا حد امكان از اوراق بهادار با ويژگيبايد كوشيد

آثار و نتايج الگوي پيشنهادي

صـورتي كـه اي به هاي تجاري در اعطاي تسهيالت روي قراردادهاي مبادله تمركز بانك .را به همراه داردذيل بيان شد، آثار و نتايج

، در نتيجـه ؛كننـد با پنج قرارداد اعطاي تسهيالت مي فقط ها بانك :ش قراردادها كاه. 1 ؛يابد و هزينة عمليات كاهش ميشود ميها آسان آموزش آن

توانند از طريق بر شيوة پرداخت متعارف مي افزون ها بانك :هاي پرداخت تنوع شيوه . 2؛ت كنندهاي اعتباري اعطاي تسهيال اعتبار در حساب جاري و كارت

ابيرزي

ا

دهاردا

قرا و

يوهش

اي

ه

ايعطا

الت

سهيت

در ري

كدابان

ون

بد ربا

67

بـودن، داشـتن سـود اي به جهت انتفـاعي قراردادهاي مبادله :تناسب با ماهيت بانك . 3؛ بيشترين تناسب را با بانك تجاري دارند، و رابطة حسابداري بدهكار و بستانكارمعينهـاي اي به جهت ويژگـي قراردادهاي مبادله :تناسب با اهداف و روحيات مشتريان . 4

؛ دارند تجاريب را با اهداف و روحيات مشتريان بانكبيشترين تناسپيشين با تمركـز روي گروهـي خـاص از قراردادهـا، عمليـات :حسابداريروش وحدت . 5

؛شود ميمتناسب المللي واحد و با عمليات حسابداري بانكداري بين،حسابداري بانكو كنترل مشكل نظارت ، با حذف قراردادهاي مشاركتي: مشكل نظارت و كنترل حلّ. 6

؛رسد به حداقل ممكن مياي بـا با تمركز روي قراردادهاي مبادله :گذاران به سپرده معينامكان پرداخت سود . 7گـذاران وكـالتي وعـدة ريزي دقيق به سپرده توانند با برنامه هاي تجاري مي ، بانك معينسود *؛ بدهندمعينسود

بـه جهـت تناسـب قراردادهـاي :رفهاي بانكداري متعا امكان استفاده از نوآوري . 8هاي بانكداري متعـارف و برداري از نوآوري زمينه براي بهره ،الملل اي با بانكداري بين مبادله .شود ها بيشتر مي سازي آن بومي

هـا تعيـين وسـيله بانـك اي به تبعيت از نرخ بهره و به اگر نرخ سود قراردادهاي مبادله : برخي نويسندگان معتقدند *

وسـيله نيروهـاي عرضـه و اي در بـازار و بـه ود قراردادهاي مبادله آيد و براي فرار از آن بايد نرخ س شود، ربا پيش مي .تقاضا تعيين شود

وسيله بانك، تعيين دسـتوري نيـست؛ بلكـه بـا نگـاه بـه اوالً مقصود از تعيين نرخ به: گوييم در پاسخ اين اشكال مي ض هم فروشنده بـدون توجـه بـه ثانياً در قراردادهاي شرعي بر فر . هاي حاكم در بازار نسيه، اجاره و سلف است نرخ

ها پيش بيايد؛ اما اشكال ربا پيش بودن نرخ نرخ بازار، قيمتي را تعيين كند، ممكن است اشكاالت ديگري چون ناعادالنه نخواهد آمد؛ چون قرارداد، قرارداد قرض نيست؛ بنابراين، بر فرض هم بانكداري ربوي با الهام از نرخ بهرة بازار ربوي

.طور قطع اشكال ربا پيش نخواهد آمد اي كند، به هاي سود قراردادهاي مبادله يين نرخاقدام به تع

68

ال س

جم پن

/يز

پاي13

84

منابع

هـاي بـانكي و چگـونگي كـاربرد آن در كـارت اشفعي، محمدصادق و شيخاني، سـعيد، . 1 .ش1377تهران، پژوهشكده پولي و بانكي، جمهوري اسالمي ايران،

، تهـران، مجموعه مقـاالت چهـارمين همـايش بانكـداري اسـالمي امير اصالني، اسداهللا، . 2.ش1372مؤسسه عالي بانكداري،

، تهـران، مؤسـسه عـالي مجموعه مقاالت سومين همـايش بانكـداري اسـالمي ــــــــ، . 3.ش1371بانكداري،

، مجموعـه مقـاالت »هـاي اسـالمي در بانـك CAMELبندي ي رتبه بررس«بهرامي، مهناز، . 4.ش1381سيزدهمين همايش بانكداري اسالمي، تهران، مؤسسه عالي بانكداري،

، مجموعـه »هـاي فقهـي دربـارة آن هاي اعتباري و ديـدگاه كارت«تسخيري، محمدعلي، . 5.ش1376ري، مقاالت هشتمين همايش بانكداري اسالمي، تهران، مؤسسه عالي بانكدا

صي اقتـصاد »الحسنه، نگرشي تفسيري و روايـي قرض«حبيبيان، مجيد، . 6 فـصلنامه تخصـ ،.ش1383، زمستان 16اسالمي، ش

الحـسنه؛ ارزيـابي كـاركرد در هاي قرض صندوق«دخت كاظمي، زاده، علي و مهين حسن. 7.ش1383تان ، زمس16، فصلنامه تخصصي اقتصاد اسالمي، ش »بازار پول و اعتبار كشور

، »بررسي سـاختارهاي مـالي و حـسابداري عمليـات بـانكي بـدون ربـا «دلقندي، ابوالفضل، . 8.ش1376مجموعه مقاالت هشتمين همايش بانكداري اسالمي، تهران، مؤسسه عالي بانكداري، تهران،

ابيرزي

ا

دهاردا

قرا و

يوهش

اي

ه

ايعطا

الت

سهيت

در ري

كدابان

ون

بد ربا

69

مؤسـسه ، تهـران، مجموعه مقاالت پنجمين همايش بانكـداري اسـالمي رضا، رضواني، غالم . 9.ش1373ي بانكداري، عال، »اعتبار در حساب جاري بـا اسـتفاده از ابـزار خريـد و فـروش ديـن «اهللا، سيف، ولي . 10.ش1383، تابستان 104هاي اقتصاد، ش تازهتهـران، ، مجموع مقـاالت دوازدهمـين همـايش بانكـداري اسـالمي رضا، شيراني، علي . 11

.ش1380مؤسسه عالي بانكداري، مديريت ريسك در بانكـداري سـنتي در مقايـسه بـا بانكـداري «رويز، عقيلي كرماني، پ . 12

مؤسـسه عـالي تهـران، ، مجموعه مقاالت سيزدهمين همايش بانكداري اسـالمي، »بدون ربا .ش1381بانكداري،

، مجموعـه »بررسي برخي نظرات مربوط بـه بانكـداري بـدون بهـره «موسي، نژاد، غني. 13.ش1383ي اسالمي، تهران، مؤسسه عالي بانكداري، مقاالت پانزدهمين همايش بانكدار

، مجموعـه مقـاالت »اي از مـشكالت بانكـداري بـدون ربـا پـاره «مصباحي، غالمرضا، . 14.ش1373پنجمين همايش بانكداري اسالمي، تهران، مؤسسه عالي بانكداري،

، الميمجموعه مقاالت دوازدهمين همايش بانكداري اسدحسين، آبادي، سي مهدوي نجم . 15.ش1380مؤسسه عالي بانكداري، تهران،

16 . پژوهـشكده پـولي و بـانكي، تهـران، ، بانكـداري اسـالمي ،)الف(دعباس موسويان، سي.ش1383چهارم،

، فصلنامه تخصصي اقتـصاد »هاي اعتباري در بانكداري بدون ربا كارت«، )ب (ــــــــ. 17.ش1383، بهار 13اسالمي، ش

صي »الحسنه هاي قرض طرحي براي ساماندهي صندوق «، )ج(ــــــــ . 18 فصلنامه تخصـ ،.ش1383 زمستان ،16 اقتصاد اسالمي، ش

19 . مجموعـه مقـاالت هفتمـين همـايش بانكـداري ، و همكـاران اصـغر دعليهدايتي، سـي.ش1375، مؤسسه عالي بانكداري، اسالمي

، تهران، مؤسسه عـالي ميمجموعة مقاالت سيزدهمين همايش بانكداري اسال ،ــــــــ. 20 .ش1381بانكداري،

صفحه خالي