71

32. Hn Phi v ni dung t tng Php gia

Hn Phi T (khong 280 - 233 tr. CN) l mt v cng t vng tht nh Hn min Ty tnh H Nam by gi.

Thi k Xun Thu - Chin Quc x hi Trung Hoa ang chuyn t hnh thi x hi suy tn sang hnh thi x hi phong kin, lm trt t cng thng x hi, o c suy i. ci bin x hi y, nu Nho gia ch trng "nhn tr", Mc gia ly "kim i", o gia ch trng sng theo o t nhin "v vi" tr nc, th Php gia vi nhng cn c l lun v lch s ca mnh, coi hnh php l cng c quan trng cho s n nh pht trin x hi v cng c ch chuyn ch phong kin Trung Quc.

K tha v pht huy quan im duy vt v t nhin ca Lo T, Hn Phi T gii thch s pht sinh v pht trin ca vn vt u t c ci "l" ca n. Trong , "o" l quy lut ph bin ca gii t nhin vnh vin tn ti l khng thay i ; nhng ci "l" l s biu hin khc nhau ca "o" trong mi s vt c th l "bt thng" lun bin ho v pht trin. Theo quan im y, ng khng nhng yu cu mi ngi da trn quy lut khch quan ca s vt hnh ng m cn cho hnh ng con ngi phi thay i tu theo s bin ho ca "l", chng ch ngha th cu, c chp v bo th.

Cn c vo hc thuyt "o" v "l", Hn Phi cho rng, php tr nc khng th vin dn theo o c v phng php ca c nhn nh Nho gia, Mc gia v Lo gio ch trng. Theo ng, khi l thay i th phng php tr nc, ci cch ch x hi c tnh tt yu, l php tr. Khng nhng th, trn quan im duy vt, ng tha nhn rng t nhin khng c ch ; mun ch quan ca con ngi cng khng th sa i c quy lut ca t nhin ; vn mnh con ngi l do con ngi t quyt nh.

Vi t tng y, ng kch lit ph phn nhng hc thuyt thn b tn gio ng thi. ng cho rng, s vn hnh ca thin th khng th quyt nh c iu ho phc ca con ngi m khng c g chng thc l c qu thn. Ngi cai tr m tn qu thn tt nhin s tht bi. Kin quyt ph nhn l lun chnh tr thn quyn, Hn Phi cng cn c vo hon cnh sinh hot ca con ngi gii thch ngun gc sinh ra qu thn. Theo ng, trong i sng, con ngi gp phi tai nn v ri ro khng th gii quyt c nn mi tin qu thn, nu con ngi khng sinh bnh tt, khng b tai ho, ra sc lm vic v tit kim tin ca, qu thn s khng th lm ri lon c tinh thn ca con ngi. Vi nhng t tng y, Hn Phi c coi l nh v thn lun ni ting ca Trung Quc c i.

V lch s, Hn Phi cho rng, lch s x hi loi ngi lun lun bin i, t trc n nay khng c ch x hi no vnh vin tn ti. Hn Phi phn chia qu trnh lch s ra lm ba thi k, mi thi k lch s c nhng c im v tp qun x hi ring, ng vi trnh pht

72

trin nht nh ca sc sn xut v vn minh x hi. Thi thng c, con ngi bit ly cy lm nh v pht minh ra la nu chn thc n. Thi trung c con ngi bit tr thu, khc phc thin tai. Thi cn c bt u xut hin giai cp v xy ra cc cuc chinh pht ln nhau.

Hn Phi cho rng, ng lc cn bn quyt nh s bin i ca lch s l do s thay i dn s v ca ci x hi nhiu t : "Thi Nguyn thu, n ng khng cn cy cy, duy tr s sng c hoa qu hoang di n ; n b khng cn dt vi v c lng chim, da th mc. Lc s ngi th rt t m ti sn th c tha. V vy, nhn dn khng phi dng hnh pht nng, m dn t nhin an tr. Ngy nay, ngi th ng m ca ci t, mi ngi phi lm vic vt v m vn khng n". Khi y mi sinh ra cp git, chin tranh v xut hin ch hnh pht ngn nga hnh vi tranh ot ln nhau. Do vy, k thng tr phi cn c vo nhu cu khch quan ca lch s, tu c im, hon cnh thi th m lp ra ch , t chnh sch, phng php tr nc mi cho thch hp. "Khng c mt th php lun lun ng" vi mi thi i. Cho nn, bc thnh nhn khng ct trau di chuyn xa, khng ni theo nhng nguyn tc bt bin.

Khi bn vic lm i th da theo tnh hnh ca thi mnh m t ra nhng bin php. Theo Hn Phi : "Php tr dn khng c nh, ch dng php lut tr m thi". Php lut m bin chuyn c theo vi thi i th thin h tr... Thi th thay i m php tr dn khng i th lon.

y l quan im biu hin r tnh cht duy vt v t tng bin chng t pht v lch s v phng php tr nc ca Hn Phi. ng xem li ch vt cht nh l c s ca cc quan h x hi v hnh vi ca con ngi. Tuy Hn Phi cha thy c ng lc thc s ca lch s, nhng vi c gng i tm nguyn nhn bin i ca i sng x hi th l mt bc tin di so vi quan im duy tm tn gio v lch s thi .

Chng thi ngoan c, th cu trong chnh tr, Hn Phi cn a ra l lun "tham nghim" cho rng, bt c s vt v quan im no cng cn phi kinh qua hot ng thc t v th nghim khch quan mi c th nh gi c chnh xc. Da trn quan im y, ng ph phn ch ngha phc c trong php tr nc ca Nho gia, Mc gia v Lo gio rng : "o ca vua Nghiu, vua Thun cai tr dn m hc phi trn vin dn ba ngn nm trc, khng c g chng thc ; khng c g chng thc m li mu toan ly n lm mc thc cho nn chnh tr hin ti v ai cng nhn mnh l "chnh truyn" th l o tng, nu khng phi l ngu xun th gi di".

Hn Phi cn pht huy thuyt "Tnh c" ca Tun T, a ra hc thuyt lun l c nhn v li khng nh tnh ng n ca phng php tr nc bng hnh php ca ng. Tuy nhin, qua ng cng c s ng gp quan trng vo l lun v o c v tm l con ngi trong trit hc Trung Quc c i. Hn Phi cho rng, con ngi sinh ra l c bn tnh ch k, v li "thch iu li v tm n, ght ci hi v trnh n...". V th, ngi ta "lun ch lo mu li cho ring mnh". Nhng quan h x hi nh ngi u xy dng trn c s tnh ton, li hi c nhn.

73

Bi vy, theo Hn Phi, k thng tr v Nh nc phi cn c vo tm l lun "trnh hi v cu li" ca con ngi t ra php lut, trng thng, nghim pht duy tr trt t x hi. Nu dng nhn ngha gio ho con ngi, dng tm l phn xt phi tri v nh cng ti s ri vo tnh trng thiu cng minh, v ng vua no m chng c lng t dc, n on. Vy "ngi trn theo nhn ngha m tr dn th dn s theo nhn ngha, ch c con ngi ta vn c". Hn na, nu dng nhn ngha tr nc, yn dn th hng ngi hin trong thin h nu c cng rt t. Cn hng ngi bt thin th rt nhiu. Cho nn, "tr nc khng cy ngi t lm thin, m khin ngi khng c lm tri. Cy ngi t lm thin th trong nc chng c mi ngi, khin ngi khng c lm tri th mt nc c th khin cho yn. K tr nc dng s ng m b t, cho nn khng v c v v php. i ! Nu phi i g thng mi lm tn bn th trm i cha c tn, nu phi i g trn mi lm ra bnh xe th trm i cha c bnh xe".

T tng v php tr trong o tr nc n Hn Phi tr thnh mt hc thuyt vi ni dung hon chnh. Vy ni dung t tng php tr ca Hn Phi l g ? Theo Hn Phi, php tr l tng hp gia "php", "th" v "thut". Trong "php" l ni dung ca chnh sch cai tr, "th" v "thut" nh l phng tin thc hin chnh sch . C ba "php, th v thut u l cng c ca vng".

"Php" l mt phm tr ca trit hc Trung Quc c i, c th hiu theo ngha hp l quy nh, lut l, hin lnh c tnh cht khun mu m mi ngi trong x hi phi tun th ; theo ngha rng, php c th coi nh l th ch, ch chnh tr x hi. Trong thin "nh php", Hn Phi ni : "Lut php l hin lnh son ra dnh ring quan ph". thin "Nam tam" ng gii thch r v "php" rng : Nhng cng c quan trng ca v nhn ch, ngoi php vi thut ra khng c g khc. Php l nhng iu lut bin chp trong th, by ra ni quan ph, ban b trong dn... Php khng c g bng r rng, minh bch".

Vy "php" l tiu chun, cn c khch quan nh r danh phn, phi tri, cng ti, t mi ngi bit r c bn phn, trch nhim ca mnh. Cho nn, bc minh ch sai khin b ti khng t ngoi php, khng ban n trong php, khng c hnh ng no tri php v quan li c coi l nhng bc thy v php lut trong thin h.

33. Php gia v Vai tr ca n trong lch s t tng hc thut Trung Quc

T tng Php gia l mt loi trit hc chnh tr ra i trong cuc u tranh kch lit khi x hi bin i mnh m vo thi Chin quc. Lch s Trung Quc pht trin ti thi k ny gn hon thnh vic chuyn t ch n l sang ch phong kin. Km theo s bin i trong c s kinh t, ch tng php qu tc xy dng trn c s ch n l cng bt u tan r, ch gia tc ly quan h huyt thng lm c s cng vi l nhc l ci dng gi gn gia tc cng

74

mt i sc mnh thng tr ca n. Gia vua ti cng mt i si dy rng buc ca huyt thng th tc trc kia, m bin thnh mt loi quan h ging nh gia k bn v ngi mua. Trong tnh hnh "l bng, nhc hoi" , cc hc phi u tuyn truyn cho ch x hi l tng ca mnh. V mt ny, Php gia ra ch trng chnh tr hin thc v r rng nht.

Php gia i biu cho li ch ca giai cp a ch mi ln. Nhim v t ra trc h l : qut sch nhng tn d kinh t ca qu tc ch n, ph b c quyn ca qu tc, m ra con ng pht trin ca kinh t a ch v xy dng ch chuyn ch phong kin trung ng tp quyn. Trong lnh vc vn ha t tng, h yu cu kt thc tnh trng trm nh ua ting, nhiu thuyt tranh ci nhau. T tng Php gia n gin, dt khot, ch trng vn ln, ly vic tng cng qun quyn, thc hnh php tr lm ch trng c bn.

Php lut v chnh lnh thi c khng h c cng b cho dn bit, vic nh ra php lnh cng khng c trnh t nht nh. Lut mi, lut c c vic ban b, khin dn khng bit chp hnh th no. Nguyn nhn ca vic l bn qu tc thng tr mun thng qua vic c quyn v lut php uy hip bch tnh, duy tr quyn li c bit ca chng. Php gia th ch trng r rng rng lut php cn c "ghi chp trong sch v, cng b ti cng s cho trm h u bit", "Vua ti, trn di, sang hn u phi tun theo php lut". H tch cc ch trng thng qua vic "bin php" (thay i php lut) nh vic lng on php lut ca qu tc, dng nn chnh tr ca quan chc thay th cho nn chnh tr ca qu tc, tp trung quyn lc trong tay hong phong kin. Trn c s , h cng b php lnh, thng nht ch , khen thng vic sn xut v nh trn, thc hin mt lot bin php ci cch, ng thi ph tr mi vic gio dc vn ha khc thng nht t tng t trn xung di trong ton quc.

S ra i, pht trin v hnh thnh t tng Php gia din ra song song vi nhng bin i trong x hi, vi s sc gia cc th lc v cc phe phi chnh tr v s xc lp ch phong kin. Thi Xun Thu, c nhng i biu Php gia thi k u nh Qun Trng, T Sn u l nhng ngi nm chnh quyn, nhng ngi i u trong vic thc hin chnh sch Php gia. Thi Chin Quc c L Khi, Ng Khi, Thng ng, Thn Bt Hi, ln lt thc hin bin php cc nc. Trong s h tng c ngi nhiu ln b va vp, thm ch phi tr gi bng sinh mng. ng thi, trong lnh vc t tng Php gia v Nho gia trin khai tranh lun kch lit. Thi Xun Thu, hc phi Nho gia cn chim u th r rt, sau khong gia thi Chin Quc, a v hon ton o ngc li. S o ngc chnh l s phn nh vic thay i ch x hi c bn hon thnh. Khi Tn Thu Hong thng nht Trung Quc, ng li dng bin php mnh m hn thi hnh chnh sch Php gia, khin cho a v thng tr ca Php gia t ti nh cao.

Sau khi Tn thng nht Trung Quc, l lun ca Php gia c thc hin hon ton. Nhng t tng Php gia c Tn Thu Hong a ln a v c tn, khng gip cho vng triu Tn c an nh lu di. Hnh php nghim khc ca n, ngc li, lm cho triu Tn nhanh chng dit vong. i Hn li xut hin Nho hc do ng Trng Th lm i biu. n Hn V

75

, bi trut bch gia, c tn nho thut, xc lp a v thng tr chnh thng ca Nho hc trong x hi phong kin. Nhng nh hng ca t tng Php gia trong lch s vn v cng r rt. Hn V truy "c tn Nho thut", nhng v thc cht, vn l ngoi th Nho, trong th Php. Trn thc t, t tng Php gia vn gip cho vic duy tr nn thng tr v chnh tr. Bt u t Hn V ti cui i Thanh, xu th ln ca nn chnh tr Trung Quc u khng ra ngoi tnh hnh ngoi l Nho, trong l Php v iu tit bng o, tc ly Nho hc trang im cho chnh tr, ly Php gia nng cho chnh tr, ly o gia iu tit chnh tr.

Bch gia ch t thi Tin Tn, tuy u tm ti k sch hay tr nc, nhng hon ton ch n t tng chnh tr, th ch c Php gia. Nhng nhn vt i biu cho Php gia thi k ny c rt nhiu ngi l nh chnh tr nm quyn lc thc t cc nc. Do , ch trng n nhu cu thc t, khng chung ni sung tr thnh mt c im quan trng ca t tng Php gia. a v c c ca t tng Php gia trong lch s t tng hc thut Trung Quc c i ch yu khng phi do gi tr l lun, m l gi tr thc t. Trong cuc chin lon my trm nm thi Chin Quc, Php gia dn ti vic thnh lp mt nh nc phong kin i nht thng. Ch phong kin qua bn tay Php gia lp nn ch qun, huyn my ngn nm nay, cc vng triu sau v i th u lm theo ch ca Tn. Sut chiu di lch s, t tng Php gia nh mt dng nc ngm, gy nh hng t u n cui. Rt nhiu nh t tng, nh chnh tr tin b i sau u k tha tinh thn bin cch ca Php gia cc mc khc nhau. Hn Phi T l tp i thnh ca t tng Php gia Tin Tn, cng l mt trong nhng trc tc kinh in quan trng nht v chnh tr hc ca x hi phong kin trong lch s Trung Quc.

34. "Trm nh ua ting" v ngha ca n trong lch s n ha Trung Quc

Thi Chin Quc l thi k trong lch s vn ha hc thut Trung Quc xut hin hin tng nhiu hc phi ua tranh, trm hoa ua n. Theo ghi chp trong "Hn th - Ngh vn ch", cc trc tc ca cc danh gia, cc hc phi trong thi k ny c ti gn mt trm loi, lch s dng cch ni "trm nh ua ting" hnh dung cnh tng phn vinh trong hc thuyt thi k .

Bui giao thi gia Xun Thu v Chin Quc l thi k x hi c i Trung Quc chuyn t ch n l sang ch phong kin. Nng nghip v th cng nghip trong thi k ny pht trin rt mnh, thng nghip cng kh phn thnh, cc nc ln lt xut hin rt nhiu thnh th bun bn sm ut v tr thnh trung tm chnh tr, kinh t, vn ho ca cc nc ch hu. Giao thng thu b cng tng i pht t, thc y vic giao lu kinh t vn ho. Nn kinh t a ch dn dn ln mnh thay th cho nn kinh t qu tc ch n, cc giai cp trong x hi khng ngng phn ho v sp xp li. Trong tnh hnh , cc nc ch hu ln lt tin hnh ci cch chnh tr. n thi Chin quc, giai cp a ch mi ln ln lt ginh c chnh quyn trong mt s nc, ri dng sc mnh chnh quyn tip tc nh ph th lc qu tc ch n, xy dng

76

v cng c quan h sn xut phong kin v ch chnh tr mi, tip theo nhau dy ln cc hot ng bin php quy m ln. Trong bi cnh kinh t, chnh tr , gii tri thc vn ho hot ng v cng si ni.

Trc thi Xun Thu, tri thc vn ho do qu tc ch n c quyn. Trong triu nh qu tc thit lp ch quan chc th tp gi gn t liu vn hin, truyn th tri thc vn ho. Cui thi Xun Thu, cng vi s sa st ca giai cp qu tc, mt s b phn tng lp k s vn da vo ch cha truyn con ni, gi tc vng cng n lc, b tt xung a v bnh dn. S ci cch ch chnh tr v vic bin i a v giai cp khin cho tri thc vn ho c lan truyn xung mi tng lp trong x hi, hnh thnh nn mt tng lp tri thc mi. Tri thc vn ho t "nh quan" truyn ra dn gian nn c truyn b rng ri hn. ng trc cuc cnh tranh kch lit gia cc th lc, mt mt k thng tr cc nc ch hu khng tic ngn vng chiu m nhng ngi ti gii gip h tm ra k sch "tr quc bnh thin h", mt khc nhng k s ti gii cng ua nhau pht biu kin gii ca mnh thc hin hoi bo "kim tr thin h", nhng k km hn th mun em ti tr ca mnh ly lng bn thng tr cc nc hng mu tm quan chc. Th l, cc loi t tng k tip nhau xut hin, to thnh cnh tng si ni cha tng c.

T tng ca cc hc phi lc by gi, v cn bn u l i biu cho li ch kinh t, chnh tr ca cc giai cp v tng lp khc nhau. Do , h thng "dn dng mt im, cao cc ci m mnh thch, nh nc vi la, tng dit li tng sinh vy". ng thi, h tha k nhng di sn vn ho khc nhau trong lch s, trong nghin cu hc thut, i theo cc trc din khc nhau, khin t tng ca cc hc phi u c c im ring. Cng do cc din ct c lc , nn c im ca cc hc phi trn mt mc nht nh c mang theo sc thi vn ho a vc. Cc nh s hc thi Hn cn c c im cc hc phi thi Chin quc, chia h thnh m dng gia, Nho gia, Mc gia, Danh gia, Php gia, o gia, l su hc phi quan trng nht thi . Sau ny, li thm vo Tung honh gia, Tp gia, Nng gia, Tiu thuyt gia. Tr Tiu thuyt gia thuc vo phm tr vn hc, cn li chn hc phi, c i sau gi l "cu lu". Cch phn loi ch ni ln ci khi lc ch cha th bao qut c ht cc ch t bch gia ng thi, ngay trong my hc phi c k ra trn y, cng khng ngng phn hp bin ho.

Trong cc hc phi, trc ht l Nho gia do Khng T sng lp vo cui thi Xun thu. n u thi Chin quc, Mc gia ni ln. Hai phi Nho, Mc gy nn cuc tranh lun si ni u tin ti thnh Khc Ph nc L. Gia thi Chin quc, thnh Lm Tri ca nc T tr thnh trung tm hc thut, vn ho ca ton quc. Trong cung Tc H Lm Tri c nhiu hc gi gii giang, tnh hnh "trm nh ua ting" lc t ti cao tro. Cui thi Chin quc, th Hm an ca nc Triu c cuc ua tranh gia Danh bin v Mc bin, tr thnh khc v thanh ca "trm nh ua ting". n khi Tn Thu Hong "t sch chn nh Nho", ly t tng php gia lm c tn, th cuc ua ting v hc thut ko di 200 nm kt thc.

77

"Trm nh ua ting" thi Chin quc l cuc vn ng gii phng t tng v i ln th nht trong lch s Trung Quc. N ni ln truyn thng dn ch trong lch s vn ho hc thut c i Trung Quc. Trong khong h khi ch qu tc ch n sp ton din v ch chuyn ch phong kin trung ng tp quyn cn cha c xc lp, cc hc phi t do cnh tranh, cng hp th v ho ln vi nhau, khin cho vn ho hc thut c i Trung Quc mang nhiu mu sc mi l, pht trin n mt trnh rt cao. Kinh hc thi Lng Hn sau v c bn l k tha t tng Nho gia thi Tin Tn.

Huyn hc thi Ngu Tn, chng qua l s hp lu ca hai hc phi Nho, o m pht trin ln. Pht hc thi Nam Bc triu, Tu, ng tuy c mt thi cc thnh, nhng cha h chim c a v ch lu. L hc thi Tng, tuy chu nh hng ca Pht v o, nhng vn pht trin theo con ng ca Nho hc Tin Tn v Kinh hc Lng Hn. Nhn sut lch s pht trin 2000 nm ca vn ho hc thut Trung Quc, c th thy rt r, ch t bch gia thi Tin Tn hnh thnh nn l lun, t tng trn nhiu lnh vc nh kinh t, chnh tr, php lut, trit hc, qun s, vn ha, ngh thut v khoa hc t nhin, c nh hng rt ln n s pht trin vn ha hc thut i sau.

Trong , t tng Nho gia vi Khng, Mnh l i biu nui dng tinh thn nhn o ch ngha trong vn ha truyn thng Trung Quc, hc thuyt o gia vi Lo, Trang l i biu to nn c s trit hc ca t tng chnh thng phong kin trong hn 2000 nm. Tinh thn bin cch trong t tng Php gia do Hn Phi l i biu tr thnh v kh l lun cho cc nh t tng tin b, cc nh chnh tr trong vic ci cch tr nc. Trn mt mc rt ln, cc hc thuyt cng to nn tinh thn c bn ca vn ha truyn thng dn tc Trung Hoa, l mt tri ni sng sng trong lnh vc vn ha Trung Quc, l mt dng nc nui dng s pht trin vn ha phong kin trong hn hai ngn nm.

35. Tam gio ng nguyn v nh hng ca n i vi vn ha truyn thng Trung Quc

Nho gia, vi tnh cch l t tng chnh thng ca x hi phong kin Trung Quc, tri qua cc giai on : Nho hc thi Tin Tn, Kinh hc thi Lng Hn, L hc thi Tng Minh. Kinh hc thi Hn khng phi l nguyn hnh ca Nho hc na, m c c trng l s b sung ln nhau ca Nho, o, nh ra xu hng c bn ca vn ha truyn thng Trung Quc. L hc thi Tng - Minh l s b sung ln nhau ca Nho, Thch (tc Pht gio, vi ngi sng lp l Thch Ca Mu Ni) v o, cui cng c xc lp nn truyn thng ca vn ha Trung Quc. Lch s gi s vic ny l "tam gio hp nht".

Nho hc sn sinh vo thi Tin Tn l mt hc thuyt kt hp tm tr, lun l v chnh tr. N thiu ni dung trit hc, s si v t duy v phng php lun chng. Do , trong cuc "trm nh ua ting" thi Chin quc, n khng chim c u th ln. Khng T chu du cc nc,

78

cng thng gp phi chuyn bt nh . Thi Hn xy dng li chnh quyn chuyn ch phong kin trung ng tp quyn, vic tuyt i ho, thn thnh ho quyn lc ca Hong tr thnh yu cu ni ti ca ngi thng tr ti cao. Nhng t tng "dn qu qun khinh", "trng nhn khinh thin" ca Nho hc r rng khng ph hp vi yu cu ca k thng tr. Mu thun trong hin thc v nhng thiu st ca bn thn thc y Nho hc pht trin theo hai hng trit l ho v tn gio ho.

- S xut hin Kinh hc thi Ty Hn l vic ci to ln th nht i vi Nho hc. c im ca n l dng hnh thc gii thch kinh in ca Nho gia, nu ra mt h thng php "tam cng ng thng", dng t tng o gia lm c s trit hc v ph thm vo h thng t tng ca hc thuyt m dng Ng hnh. Tuy n vn khoc chic o Nho hc chnh tng, nhng trn thc t, so vi Nho hc thi Tin Tn, n khng nhng trit l ho, m c ni dung ca thn hc. Nho hc bt u bin thnh Nho gia.

T thi Hn V , Kinh hc ginh c a v c tn. Sau ny, ci gy c nh hng ln i vi t tng chnh thng ny l s du nhp Pht gio. Pht gio bt u truyn vo Trung Quc t thi Lng Hn. L mt hin tng vn ha ngoi lai, trong mt thi gian kh di, n gp phi s bi xch v chng li ca Nho hc ang gi a v ch th trong vn ha truyn thng Trung Quc, nhng Pht gio v tn ch "chuyn vo thanh tnh", "dp tt t v dc vng", "mun tr v vi v vi nn c th nh s mi gii ca o gio m dn dn ho vo t tng Nho hc".

o gio, thng quen gi l o gia, gia hai ci va c lin h, va c s khc nhau. Do nhng ngi thng tr u thi Hn tn dng thut Hong Lo. Lo t dn dn b thn b ho, li c s phi hp ca cc hnh thc phng thut, tin o, nn sn sinh ra hnh thc tn gio l o gio.

Pht gio, qua s hp th vn ha truyn thng Trung Quc l Nho hc v o gio, bin thnh mt tn gio c Trung Quc ho. Thi Tu ng, Pht gio c ngi thng tr ti cao chp nhn v xng, vo thi k cc thnh Trung Quc. T thi Tng Minh v sau, mt s t tng ca Pht gio nh bn th hp nht gia khng v c, nhn thc lun hp nht gia tim tu v n ng, phng php tu dng minh tm kin tnh (thng qua s xem xt ni tm nhn thc chn l), phn bn phc s (tr v vi ngun gc) cng vi t tng o gio thm vo tng su ca t tng Nho gia, lm xut hin tnh hnh tam gio hp nht trong L hc thi Tng Minh.

S ra i ca L hc thi Tng Minh hon thnh vic ci to ln th hai i vi Nho hc ca Khng T, tr thnh t tng chnh thng ca giai cp thng tr vo thi k sau ca x hi phong kin Trung Quc, ngi tp i thnh ca L hc tr thnh "thnh nhn" th h th ba sau Khng T v ng Trng Th. L hc Tng Minh vi tnh cch l t tng phong kin giai on cui, so vi cc hnh thi Nho hc trc kia, cng c nhiu nhn t tiu cc hn, do , gy nhiu nh hng xu i vi vn ha t tng cc triu i Tng, Nguyn, Minh, Thanh.

79

L hc ci to Nho hc vn c, nhng ni dung trung tm ca n vn l t tng lun l do Khng, Mnh xng. Cc nh L hc thi Tng cng tr trng n gi tr bn thn ca o c, nht l tn sng vic "st nhn thnh nhn" (hy sinh bn thn hon thnh iu nhn), "x thn th ngha" (x thn dnh iu ngha) ca Khng, Mnh, coi vic theo ui l tng o c tn thin, tn m lm mc tiu ti cao. iu , mt mt c v kh tit dn tc, nhng mt mt khc, thuyt "thin l nhn dc" hng dn t tng ngi ta ti ch ly "thin l" (lun l, o c) hn ch "nhn dc" (dc vng ca con ngi), dp tt s pht trin c tnh. Ci l gio n tht ngi cng bt u t y.

L hc a mt s l lun trit hc ca Pht gio v o gio vo Nho hc, nng cao trnh t duy l lun ca Nho hc, song cng chnh v iu n to nn s nguy hi su sc cho x hi Trung Quc. Nu ni rng, vic xng tn gio ca bn phong kin trc kia ch yu l nhm mc ch lm tiu tan tinh thn phn khng ca nhn dn di quyn thng tr, th bn thng tr t triu Tng v sau dng Nho gio c tn gio ho trit l ho, vi dng tm p ch t tng, thc ca ton x hi, bao gm cc phn t tr thc. Vic thi c t i Nguyn v sau, phn nhiu ly u "T th chng c tp ch" ca Chu Hy. Thi Minh ly vn bt c chn k s chuyn dng "t th", "ng kinh" ra . Kinh in ca L hc tri buc ti nng v tr thng minh ca cc phn t tr thc ht i ny n i khc. Bit bao nhiu ngi cm u sut i vo kinh sch, nh b chn sng trong y ging L hc.

nh hng do L hc to nn gy cn tr nghim trng cho s tin b v hc thut vn ha v khoa hc k thut. Trc thi Tng, khoa hc k thut ca Trung Quc cn chim a v hng u th gii, cn trong cc triu i Tng, Nguyn, Minh, Thanh th hu nh trng thi nh tr. Ngc li, trong my trm nm , ngi Chu u tin b rt di, cho ti chin tranh Nha Phin nm 1840, ngi Anh dng thuc sng do Trung Quc pht minh m toang cnh ca ln ca Trung Quc, x hi phong kin bt u i ti suy vong.

36. Hon cnh lch s v s pht trin ca trit hc Trung Quc thi Lng Hn

Nm 221 tr. CN, Tn Thu Hong chinh phc su nc T, S, Yn, Hn, Triu, Ngu trong cc din "tht hng", thit lp nn nh nc phong kin Trung ng tp quyn u tin trong lch s Trung Quc. Ngay sau khi thng nht Trung Quc, Tn Thu Hong thc hin trong c nc nhng bin php ci cch ca Thng ng nh xo b "tnh in", khuyn khch khai khn t ai, tha nhn ch t hu rung t v vic mua bn t t do..., to iu kin cho kinh t phong kin pht trin.

80

thc hin s thng nht v mt chnh tr, nhm tng cng b my nh nc chuyn ch trung ng tp quyn, Tn Thu Hong xo b ch phn phong t thi Ty Chu, tp trung ton b quyn lc vo tay nh vua. Chia c nc lm 36 qun do cc quan th, u cai tr. Mi qun li chia ra lm nhiu huyn, di huyn l cc cp phng, nh, l. Tt c cc quan li qun, huyn u do vua b nhim. Vi ch trng php tr "khc bc, khng dng nhn c, n ngha", nh Tn thc hin nhng chnh sch cc oan "chn Nho t sch" (phn th khanh nho), ra lnh "t tt c sch s, tr nhng sch s nh Tn... ai ct giu Kinh th, Kinh Thi, sch v ca trm nh th u em n cc quan th, quan u m t i, hai ngi dm bn vi nhau v Kinh Thi, Kinh Th th chm gia ch, ly i xa ch i nay th git c h. Quan li bit m khng t co th cng b ti. Lnh ban ra trong ba mi ngy khng t sch th khc vo mt cho i th xy thnh v canh gi Trng Thnh. Nhng sch khng t l sch thuc, sch bi v sch trng cy". Tn Thu Hong cng h lnh chn sng 460 nho sinh Hm Dng v ti phm iu cm rn e thin h ; huy ng sc ngi v tin ca ca nhn dn mt cch tn bo xy Vn L Trng Thnh, dng cung A Phng, lp lng Ly Sn, gy chin tranh xm lc cc nc khc, sng xa hoa trn xng mu ca nhn dn, khng ch n vic cng c v pht trin c s kinh t - x hi ca ch phong kin, nn nh Tn lao nhanh n bc suy vong.

Sau khi Tn Thu Hong mt, Triu Cao - mt k nui d tm leo cao, lun su vo ni b chnh quyn nh Tn tha c thon quyn, cu kt vi tha tng L T git Ph T, a con th ca Tn Thu Hong l H Hi ln lm vua, ra sc thao tng triu chnh, tng cng bc lt nhn dn lao ng tn bo khin cho mu thun gia giai cp nng dn v nhn dn lao ng vi giai cp qu tc a ch, phong kin quan liu cng thm gay gt. Nm 206 tr. CN, lc lng v trang a phng chng nh Tn do Lu Bang ng u li dng thnh qu cuc khi ngha nng dn do Trn Thng v Ng Qung lnh o, dit Hng V dng ln nh Hn, ly hiu l Hn Cao T, lch s gi l thi Ty Hn.

Nm 195 tr. CN, Lu Bang cht, Hu ln ngi, nhng mi quyn hnh u nm trong tay L Hu. Sau khi Hu cht, L Hu nghim nhin tr thnh ngi cm quyn nh Hong , thao tng triu chnh, thng tay git cht ngi trong gia nh h Lu, cho ngi h L nm gi cc chc v quan trng trong triu nh. Nm 180 tr. CN, L Hu cht, cung nh n ra cuc chnh bin, h L b tc mi quyn lc, ngai vng h Lu li c cng c. Sau thi k n nh v vng mnh, nht l thi Hn V (140 - 87 tr. CN), nh Ty Hn bc vo thi k suy vong. Nm th 8 sau CN, Vng Mng l chu v ca Hn Nguyn ph b vua Hn, t ln lm vua, lp nn mt triu i mi gi l Tn. Sau v lon Vng Mng v cc cuc khi ngha nng dn ca qun lc lm nm 17 H Bc do Vng Khung, Vng Phng lnh o ; Xch Mi Sn ng do Phm Sng lnh o, Lu T em qun nh Lc Dng v ln ngi Hong ,

81

ly hiu l Quang V, ng Lc Dng, t tn nc l Hn (nm 25), lch s gi thi ny l ng Hn hay Hu Hn.

Trong thi k Lng Hn, rt ra bi hc dit vong ca nh Tn, bn qu tc phong kin nh Hn ch trng n vic xy dng v pht trin kinh t, chnh tr, x hi cng c vng chc nn tng giai cp, x hi ca ch phong kin. Thi Ty Hn, triu nh hu b nhng iu lut h khc ca nh Tn, xo b nhng nhc hnh, nh ch xy dng nhng cng trnh ln v gim nh su thu cho dn to s n nh trong i sng x hi. V kinh t, Hn Cao T rt ch n vic khi phc v pht trin sn xut nng nghip bng cch phc vin binh lnh cho v sn xut v min thu cho h mt thi gian su n mi hai nm. i vi giai cp a ch, nu v chin tranh phi ri b qu hng, nay c tr v ly li rung t v c khi phc tc v c. i vi nhng ngi thn thch v cng hu, nh vua phong tc, ct t ; cn vi quan li th hu ht c nh vua thng cp.

Thi Hn V , do th lc cc vng quc cn mnh, chnh quyn trung ng thc t ch cai tr c 15 qun, cn 39 qun l do cc tp on qu tc a phng khng ch, nn Hn V thi hnh nhiu chnh sch nhm tp trung mi quyn lc vo Hong , xoa du mu thun x hi cng c nn thng tr ca mnh, ra lnh "m rng n hu" ca Hong i vi cc vng quc... Ngoi ra, Hn V cn hn ch quyn lc ca tha tng, ban lnh cho cc a phng hng nm phi tin c nhn ti triu nh tuyn dng lm quan, thit lp qun i thng trc trung ng gi l "qun k mn" v "qun v lm". Cn di thi Vng Mng nm quyn, xoa du mu thun ngy mt tng trong x hi, nh vua thc hin mt lot nhng ci cch nh tuyn b tt c rung t trong nc u thuc quyn s hu ca nh vua, gi l "Vng in", n t l "t thuc" cm khng c mua bn, gia nh khng c tm n ng khng c chim trn mt "tnh" rung t (900 mu ta), ngi khng c t th mi inh nam c nhn 100 mu ; rung t cm khng c mua bn. Nh nc c quyn qun l su th : mui, st, c tin, rng ni, gi c v vic cho vay n.

Tuy nhin, tnh cht n bm quan liu ca nh nc phong kin v s u tranh tranh ginh quyn lc kh quyt lit gia cc phe phi ni b nh Hn gy nn nhiu s xo trn trong x hi lm cn tr s thng nht v kinh t v chnh tr ca nh Hn. Mt khc, trong thi Lng Hn, cc th lc phong kin, a ch dng quyn th ra sc chim ot rung t, v vt bc lt nhn dn tn bo, vua quan n chi xa x, v lm cho s ng ngi t hu nh v nng dn ri vo tnh trng bn cng. Thm vo hn hn v nn chu chu honh hnh lm cho cuc sng nhn dn v cng cc kh. Mu thun x hi cng tr nn gay gt. Mt lot cc cuc khi ngha nng dn n ra, nht l cuc i khi ngha Hong Cn cui i ng Hn, lm rung ng c s thng tr ca nh Hn.

82

Thi Lng Hn, nh c nhng ci cch v x hi v kinh t nn nn khoa hc, k thut v vn ha thi k ny cng t c nhng thnh tu nht nh so vi thi Tn. Trn c s s pht trin ca nng nghip, ngh c thp, ngh dt vi, ngh lm giy v bun bn hng thnh.

V t tng, bui u nh Hn do thc hnh chnh sch phc sc dn, n nh i sng x hi, nn hc thuyt Hong Lo c tn sng. Cc t tng "vng o", "nhn chnh", "hu vi" ca Nho gia cng c nh hng nht nh. n i Hn V , thch ng vi nhu cu tng cng nn chuyn ch phong kin, cc tro lu trit hc ch yu phc hi l lun chnh tr, o c, thn quyn thi Ty Chu v li dng ch ngha thn b trong thuyt m dng - Ng hnh xut hin cui thi Chin quc cao Nho hc ca Khng - Mnh, m tn thut thn tin, o tng s trng sinh bt t...

Trong , quan trng nht l h thng trit hc c tnh cht thn hc "Thin nhn cm ng", "Thin bt bin o dic bt bin", "vng quyn thn th" ca ng Trng Th. c bit n i ng Hn, Nho hc li c ng Trng Th ci to, kt hp vi thn hc "sm v" thnh mt tro lu t tng phn ng ca ch ngha duy tm thn b, chnh thc tr thnh hnh thi thc chim a v thng tr trong x hi phong kin thi Lng Hn. l v kh tinh thn ca giai cp thng tr nhm n dch qun chng nhn dn lao ng, ho hon mu thun giai cp trong x hi v khng ch cc tp on phong kin a phng. Tuy nhin, trn c s pht trin ca i sng x hi v nhng thnh tu ca khoa hc, k thut, t tng trit hc duy vt v thn c bc pht trin mi nhn cuc khng hong x hi vi cc cuc bo ng ca nhn dn lin tip n ra. Phi khng cm quyn l nhng tng lp a ch mi ln, nhng nh tri thc tin b a ra th gii quan v nhng quan im chnh tr - x hi tin b lm v kh t tng chng li tng lp a ch qu tc cm quyn ly quan im thn hc Nho gio lm h t tng chnh thng trong i sng tinh thn x hi ng thi. Chnh v th, thi Lng Hn xut hin nhiu nh trit hc duy vt ni ting nh T M Thin, Hon m, Dng Hng, Vng Sung, v.v. H u tranh mnh m vi ch ngha duy tm thn b tn gio, em n cho nn trit hc thi k mt sinh kh mi.

37. trit hc duy tm ca ng Trng Th

ng Trng Th (179 - 104 tr.CN), ngi Qung Xuyn (nay l thn ng C, huyn Cnh, tnh H Bc), l nh Nho ln thi Ty Hn, ngi t nn mng cho t tng trit hc chnh thng thi Lng Hn. ng Trng Th t coi mnh l ngi tip tc t tng ca Nho gia. ng "chuyn tr sch Xun thu, theo quan nim thin nhn tng d m tin nhng s tai d". Do t tng ca ng ph hp vi nhu cu ca phi bo th trong giai cp a ch qu tc thi , nn

83

t thi Hn Nguyn sau, nhng ch trng m ng a ra dn dn c nh Hn thc hin.

Hc thuyt trit hc ca ng Trng Th v cn bn ly t tng Nho gia Tin Tn lm c s, ng thi tip thu quan im ca cc hc phi khc, c bit l quan im ca hc thuyt m dng - Ng hnh, lm thnh mt h thng mang tnh cht thn hc duy tm vi cc lun " Tri ngi hp nht", "Tri ngi cm ng", "Tri khng bin i, o cng khng bin i". Khi l gii v ngun gc, kt cu ca v tr, ng Trng Th kt hp quan nim "Thin mnh" ca Khng - Mnh vi thuyt m dng - Ng hnh sng to ra mt v thn c nhn cch, ng trn c v tr, c thc, c o c, l Tri. ng ni "Tri c nhn vy", "Tri vua ca trm v thn" l ngi c nh vua tn qu. ng xem tri nh v cha t ti cao chi phi t nhin v x hi, l i qun ca bch thn, l ng t ca mi vt. "Tri l t ca vn vt, vn vt khng c tri khng sinh. Tri lm ra ci tnh mnh ca ngi, khin ngi lm iu nhn ngha". Mi s vt, hin tng cng nh mi qu trnh bin ho ca t nhin v s bin i hng vong ca x hi u l s an bi c thc c mc ch ca tri. Hong l con ca tri nn gi l "Thin t". m dng, Ng hnh u l th hin ca mnh tri. Tri ly dng lm mt ch o, ly m lm mt ph thuc. Dng qu m m tin. "Tri tin dng m khng tin m ; hiu c m khng hiu hnh". "Ng hnh tng sinh" l th hin n c ca tri, "Ng hnh tng thng" l th hin hnh pht ca tri. S phn bit bn ma xun, h, thu, ng th hin s mng, gin, vui, bun ca tri. Vy nu sp loi th tri vi ngi l mt.

ng Trng Th cho rng, v tr c cu to bi "thp oan", c lin h mt thit vi nhau, l tri, t, m, dng, ng hnh v con ngi. Thp oan thng qua s tng hp ca m dng v s "tng sinh tng khc" ca ng hnh m bin ho thnh v tr vn vt. Trong con ngi l sng to c bit ca tri, vt ln trn vn vt, tng hp vi tri. ng vit : "Trong khong tri t l kh m dng. Thng bao bc ngi nh nc thng bao bc c. S d khc vi nc l thy c v khng thy c m thi".

Theo ng Trng Th, tri t sinh ra vn vt, mc ch l nui sng con ngi. Hnh th, tinh thn, tnh cm, o c ca con ngi u l nhng ci tri sinh ra theo hnh mu ca tri. Ci u trn ca con ngi l tng dung mo ca tri, tc l tng cc v sao, tai mt l tng mt tri, mt trng, mi ming h hp l tng gi ma. Lng tt xu, mng gin ca con ngi tng hp vi s nng lnh, m gio ca tri. Ct cch, t chi, ng quan ca con ngi u ph hp vi s tri. Thm ch, ng Trng Th cn quan nim rng, tri thc, c tnh ca con ngi cng bt ngun t tri. o c, phm cht vn c ca tri cng c sn trong tm ngi. Do vy, ch cn con ngi ta t soi xt bn thn, thng qua s phn tnh ni tm lm sng ci thin tm, thin tnh ca mnh, quay v vi o l c th hiu bit tt c v tr thnh thin. iu theo ng Trng Th, c ngha l con ngi ta ch cn thng qua s th nghim bn thn th c th nhn thc c tri, khng cn thng qua thc tin, kinh nghim i sng l s gio dc t bn ngoi. Song theo ng, khng phi ngi no cng c th bit c tri. Ch c

84

bc thnh nhn mi sn c ti tr hiu thin mnh, qu thn, thm ch bit trc c ngn nm v bit sau n c vn th. y chnh l quan im nhn thc mang tnh cht tin nghim duy tm ca ng Trng Th.

p dng quan im thn hc duy tm ch ngha vo lnh vc x hi, ng Trng Th qu quyt rng tri l v cha t ti cao vi quyn uy linh thing, c th cai qun tt c, cho nn mi vic trn th gian, k c quyn thng tr ca vua cha phong kin i vi nhn dn, u l do tri quyt nh v an bi. Vng quyn y chnh l do tri trao cho vua (gi l "vng quyn thn th"). ng vua nhn mnh tri, tha tri m gnh vc vic chn dn tr nc. Tri l bc ch cao v thng, cho nn quyn ca vua cng l ch cao v thng. Tun theo tri, mi ngi phi tuyt i tun theo mnh lnh, php tc, o c lun l ca ch phong kin. Bt trung, bt hiu l c ti vi vua, vi cha, cng chnh l c ti vi tri. Phn li vua tc l chng li tri, m "phn thin chi o v thnh gi", tc phn li o tri th khng th thnh cng, nht nh s b tri trng pht.

Nht c nht ng ca ngi lm vua u chu s gim st ca tri ; nu thun theo tri th c hng phc lnh, ma s thun, gi s ho, x tc yn n. Ngc li, tri vi tri s b tri "khin co", khi hn hn, lt li, dch bnh pht sinh. Ti phm nghim trng s b tri hi ti, gy nn nht thc, nguyt thc. Nu khng chu sa i s b tri trng pht gy nn st nh, ng t, binh ao mu la. ng Trng Th cn cho rng, uy th ca tri l ht sc mnh m v linh ng. Tri c th thng cm vi con ngi. Cho nn con ngi cng c th bng lng thnh v hnh vi ca ca mnh cu xin tri, lm cho tri phi xc ng, thng cm vi con ngi m khin cho tai tiu nn gii. gi l "Thin nhn cm ng".

ng Trng Th em o c lun l ca Nho gia v mc ch lun thn hc lin h vi nhau i ti bin h cho s tn ti hp l ca ch x hi phong kin ng thi. ng ni : "Tri sinh tnh dn, c thin nhng cha th l thin. Do mi lp nh vua lm cho thin. l tri". Tun theo mnh tri, da theo bn ma nh tri, vua cng cai tr dn bng "t chnh". "Khnh, thng, hnh, pht l tng ng vi bn ma xun, h, thu, ng. Tri c bn ma, vua c t chnh. l tri v ngi cng c nh nhau". Khng nhng th, theo ng Trng Th t chc chnh quyn cng phng theo bn ma ca tri. Bn loi quan li trong b my Nh nc tng ng vi bn ma trong nm. Cng nh vy, ba ngi ph t ca cc quan li trong mi hng kia tng ng vi ba thng trong mi ma. "Cho nn, tri chn bn ma, lm trn mi hai (thng) ; khin cho s bin ho ca tri c trn vn. Lm cho ht s bin ho ca ngi c hp vi tri, duy c thnh nhn mi lm c".

Da trn quan im nh mnh trong hc thuyt m dng, ng Trng Th a ra l lun "dng tn m ti", "dng thin m c", cho rng k thng tr l biu hin ca th lc dng, cn ngi b tr l biu hin ca th lc m. V theo ng, trt t ca m dng l khng th thay i c, do trt t gia k thng tr v b tr trong x hi cng khng th thay i.

85

ng xem qun i v b my trng pht ca Nh nc l biu hin th lc tnh "kim", qun chng nng dn l biu hin th lc ca hnh "mc". Cho nn, chnh ph trn p nng dn bo ng l th hin ng theo quy lut "kim khc mc". Tuy ng Trng Th c gng a cc phm tr "kh", "m dng", "ng hnh"v.v... gii thch quy lut bin ho ca th gii, nhng vi quan im duy tm thn b, ng li cho rng tt c nhng th y u b ch ca Thng chi phi ; ch ca tri thng qua cc th lc "m dng", "ng hnh" v.v... ch huy gii t nhin v vn mnh loi ngi. V th, trit hc ca ng mang m mu sc mc ch lun. ng Trng Th cn a ra v tr quan siu hnh : "Tri khng i, o cng khng i" (Thin bt bin, o dic bt bin), ph nhn s pht trin v bin ho ca th gii khch quan, bnh vc cho s tn ti vnh vin ca trt t ch phong kin. Chnh v th hc thuyt ca ng c qu tc phong kin thng tr nh Hn ng h.

38. T tng trit hc ca Dng Hng v Hon m

- Trit hc ca Dng Hng.

Thi Ty Hn trong cuc u tranh chng li h t tng trit hc tn gio thng tr, xut hin nh trit hc duy vt ni ting Dng Hng thuc phi c vn ca Nho gia. Dng Hng (53 tr. CN - 18 sau CN), t l T Vn, ngi Thnh t Thc, tng lm quan thi Ty Hn.

Theo Dng Hng, v tr, tri t vn vt u xut hin, bin ho theo quy tc v bn th duy nht l "huyn". "Huyn l u ca thn, tri ly khng lm huyn". "Huyn l o m ra mun loi, trong ch u vi m khng ai bit c r hnh trng nho nn ci h v m t ra ci khun m r ci thn minh m nh bng c, thng ng c kim m ci loi, xp t m dng m pht ra thnh kh. Mt chia, mt hp tri t vy. Tri v mt tri i quanh. Cng nhu tip nhau. Tri v mt tri i ri quay v ch c, chung thu nh vy. Mt sng mt cht tnh mnh r vy".

Dng Hng bc b quan im duy tm thn b, siu hnh cho rng, t nhin, x hi do Thng sng to ra v ch dng ln mt ln, khng c s thay i g c. T ng a ra quan im v qu trnh bin ho ca v tr vn vt : "C sinh tt c t, c u tt c cui". ng cn ni: "mt tri, mt trng i li, mt lnh mt nng, lut m mun vt, lch bit thi tit. Lut v lch giao vi nhau, thnh nhn ly lm mu... Ban ngy l hn, ban m l km. Mt ngy mt m, m dng chia khc. o m cc m, o ngy cc dng. Con c con ci theo nhau hp l chnh th o vua ti, cha con, v chng bin bit r ra... m dng thay i i quanh, sng cht cng giao, mun vt tun theo. Vy o huyn l thu ht s hp trong t nhin m lin lm mt... Tri t thit lp ra, cho nn qu tin c th t, bn ma i li, cho nn cha con ni nhau. Lut lch by ra cho nn vua ti tr, thng v bin thay i, cho nn mun vt bin bit..."

86

Trn c s t tng v "huyn", Dng Hng coi hin tng sng cht, sinh dit l t nhin nh m dng chuyn ho, ngy m thay i, bn ma lu chuyn qua li. ng ph phn s m tn vo phng thut thn tin v quan im o tng vo s trng sinh bt t cng nh t tng sm v hoang ng thnh hnh ng thi. Nh vy, c th ni t tng "Thi huyn" ca Dng Hng l s pht trin quan im "o php t nhin", "o v vi" ca Lo T v quan im "nht m nht dng chi v o". "m dng, tng thi nhi sinh bin ho", "dng o tri l m dng, dng o t l nhu cng, dng o ngi l nhn ngha..." ca Kinh Dch trn lp trng duy vt. Tuy nhin, t tng "Thi huyn" ca Dng Hng c bc thay i so vi t tng trong Kinh Dch. Dch ly m dng lm gc th huyn ly 1, 2, 3 tng ng vi tri, t v ngi lm gc. Dch c su ho th huyn c bn tng l phng, chu, b, gia. Mi gia bin ra ba th, mi b gm ba gia bin ra chn th, mi chu gm ba b bin ra 27 th, mi phng gm ba chu bin ra 81 th.

- Trit hc ca Hon m.

Vo khong nhng nm trc v sau cng nguyn, trong cuc u tranh chng li t tng thn hc, sm v xut hin nh khoa hc, ng thi cng l nh t tng kit xut Hon m (23 tr. CN - 50 sau CN). ng t l Qun Sn, ngi nc Bi (nay l huyn Tc, tnh An Huy). Hon m l nh trit hc duy vt ch ngha thi ng Hn.

Trn c s nhng tri thc khoa hc, Hon m gii quyt mt cch ng n mi quan h gia tinh thn v th xc con ngi. ng cho rng, tri khng h c ch, tnh cm nh con ngi. Vn vt sinh trng mt cch t nhin khng c mt lc lng siu nhin, thn b no chi phi. ng a ra l lun "ngi cht th tinh thn, linh hn cng dit". ng dng ngn uc v hnh v thn ca con ngi. Trong , theo ng thn, tc l tinh thn, thc ca con ngi, l ngn la linh ng ; cn hnh, tc l th xc con ngi, l b uc. Ngn uc tn th la cng tt. iu c ngha l hin tng tinh thn hay linh hn, thc ca con ngi tn ti l da v s tn ti ca hnh th con ngi. Khi ngi ta cht i, th xc tan ra th tinh thn cng mt. Theo quan im y, Hon m cho rng, nu "tht xng kh huyt ca con ngi c gi gn kho mnh th tinh thn s y v minh mn, nu khng th tinh thn cng theo m suy nhc". ng cn xem s sinh, thnh, sng, cht ca con ngi ta l hin tng c tnh tt nhin. Theo qu trnh bin ho t nhin th ng vt, con ngi phi tri qua cc giai on nh : sinh ra, trng thnh, gi yu, cht i ; ging nh s giao tip bin chuyn ca bn ma xun, h, thu, ng ca t nhin, khng h tun theo mun ca ai, khng ai c th chng li v cng khng h c s sp t, chi phi ca bt c mt lc lng siu nhin no. Quan im duy vt th s ca ng v mi quan h gia tinh thn v th xc con ngi "hnh th mt i th tinh thn cng dit" bc b t tng v "linh hn bt dit" sau khi ngi ta cht i, ng thi chng li o tng ho huyn v "thut tri sinh bt t"lu hnh trong giai cp qu tc nh Hn ng thi.

87

V t tng chnh tr, Hon m ch trng t tng php tr, tn thnh "quyn lc thng tr u t mt mi, chnh s khng th theo hai mn phi, thng pht phi st thc, php lnh phi r rng". ng phn i vic bt chc tc ch ct nhc con chu nhng nh quyn th, kin ngh trng dng nhng ngi c ti, dm i mi.

Nhng t tng duy vt tin b trn ca nh khoa hc Hon m ging mt n mnh m vo s thng tr ca ch ngha duy tm tn gio v t tng thn hc sm v. N thc s c nh hng tch cc i vi i sng x hi cng nh i vi s pht trin ca ch ngha duy vt v thn trong quan im "Thn dit lut" ca Vng Sung, Phm Chn sau ny.

39. Hc thuyt trit hc duy vt v v thn ca Vng Sung

Thi ng Hn, trong cuc u tranh chng ch ngha duy tm, thn hc sm v xut hin nh trit hc duy vt, nh v thn lun v i Vng Sung.

Vng Sung (27 - 100) t l Trng Nhm ngi Thng Ngu, Ci K (nay l huyn Thng Ngu, tnh Chit Giang). Thi ng Hn, do s suy vi ca nn kinh t v ch chnh tr x hi, ngi ta mt mt, ra sc tuyn truyn nhng iu tai d, hoang ng v ch ngha duy tm thn b ; mt khc, trong hc thut, t tng li thin v li hc hun h t chng, sng c, tin tng tuyt i vo nhng bc "thnh hin", ly li thnh nhn lm ch da tinh thn khi x hi bt u ri lon, o l bt u suy vi. ng trn lp trng ca ch ngha duy vt v ch trng bin php trong ci bin x hi, Vng Sung ph phn kch lit nhng t tng duy tm thn b, m tn hoang ng, pht trin ch ngha duy vt c i ln mt bc, da trn nhng thnh qu ca tri thc khoa hc v thc tin sn xut x hi ng thi.

Vng Sung cho rng th gii l do nguyn th vt cht u tin, duy nht, tn ti vnh vin to nn. Nguyn th y l "kh". ng gi l "nguyn kh". Ton b nhng s vt, hin tng phong ph ca t nhin u l mt phn ca "kh", ngi ta cng l sn phm ca t nhin do "kh" to thnh. ng ni : "Kh ngng t li thnh con ngi, cng ging nh nc ng li thnh bng". ng cho rng do s vn ng bin ho ca kh m v tr vn vt c sinh ra. l "t nhin sinh ho ca Kh", l "v vi" khng theo mt ch, mc ch no c. ng vit : "Tri ng hnh l thi ci kh ra. Ci th ng thi ci kh ra v cc vt sinh. Nh ngi ng ci kh vy ; th ng th kh ra v con sinh. Lc ngi thi ci kh ra l khng phi sinh con, nhng kh thi ra th con t sinh vy. Tri ng khng mun sinh vn vt m vn vt t sinh, y l t nhin. Thi ci kh ra, khng mun lm cc vt, m vt t lm, y l v vi. Bo tri t nhin v v vi l sao ? l kh vy. Kh l im m, v dc, v vi, v s vy".

T , Vng Sung ph phn quan im duy tm thn b mang tnh cht mc ch lun ca c m dng v Nho gia. ng a ra lun im tri t v thu v chung, khng sinh khng mt. o tri l t nhin, v vi : "Hp kh tri t, vn vt t sinh". ng khng nh, tri t

88

khng h c sinh mnh, cm gic hay dc vng g c. Tri t cng khng c ch lm cho vn vt yu thng nhau hay git hi nhau. Tt c u do "hp kh tri t, vn vt t sinh", t nhin sinh ra la go khng phi v thng con ngi, m v la go c th n c nn con ngi mi ly lm thc n cho mnh. Theo ng th cc s vt t nhin cnh tranh ln nhau, chinh phc ln nhau l do sc lc ca bn thn chng mnh yu khng u nhau ; kh th c s hn km khc nhau v ng tc kho vng cng khng ging nhau. Cn c vo s hiu bit khoa hc t nhin ng thi, ng ch ra rng sm ch l lun iu la bp gi di, m tn hoang ng. Thc cht n l hin tng t nhin c hnh thnh bi hai kh m dng va chm mnh vo nhau ch khng phi ci g gi l tri gin (Li h). Theo Vng Sung, quan im xem "Thin nhn cm ng" v "Vng - quyn thn thu", cho rng tri c ch, dc vng thc cht ch l "suy ngi hiu tri", l s ngu to ru ng nhn dn lao ng ca nhng k thng tr m thi. ng vit : "Tri cao n my vn dm, gi s ngi vnh tai ln tri, nghe ting ni cch hng my vn dm th nghe sao c ? Ni rng nghe ngi ni ri tu iu c m lm ct hung l lm vy..." Do , vic cho rng tri c th "khin co" con ngi ch l nhng li ni ba t nh la mi ngi. Da vo nhng bng c hin thc, khng th tin c nhng li ni ba t : "o tri t nhin, v vi. Nu li khin co ngi ta, y l hu vi, khng phi t nhin vy".

Ph phn quan im m tn tn gio v qu thn v "linh hn bt t", Vng Sung cng da trn t tng duy vt v nhng cn c khoa hc nghin cu vn v linh hn v mi quan h gia linh hn vi th xc con ngi mt cch xc ng. ng k tha t tng duy vt ca cc o gia c i, xem "tinh kh" l nhn t vt cht cu to nn sinh mnh v tinh thn ca con ngi, ng cho rng khng c "tinh kh" s khng c tinh thn v thc. Nhng theo ng "tinh kh" tn ti c l da vo "huyt mch". Ngi cht th "huyt mch" ht, ht th "tinh kh" mt, lm sao c qu ? "Ngi i bo ngi cht lm qu, c thc v c th hi ngi c. Ly vt loi m lm th nghim th ngi cht khng lm qu, khng c thc v khng hi ngi c. V ngi l vt, m vt l vt... Vt cht khng lm qu, sao ch c ngi cht lm qu ?... Ngi ta s d sinh ra l ci tinh kh, cht th ci tinh kh mt. Ci tinh kh c l huyt mch. Ngi cht th huyt mch ht, huyt mch ht th tinh kh mt... Ng tng con ngi m b tn thng th s nh hng ti s thng minh v tr tu con ngi, huyt mch con ngi kh kit, hnh th mc nt, hnh th mc nt th thnh tro t, sao cn lm qu c". Nh vy, khi gii quyt vn quan h gia linh hn v th xc con ngi, tuy cn mang tnh cht duy vt th s, quy tinh thn vo vo mt dng vt cht c bit l "tinh kh", nhng r rng Vng Sung th hin quan im duy vt trit ca mnh. l mt trong nhng u im trong h thng trit hc ca ng.

Tuy ph nhn hc thuyt v s bt t ca linh hn, nhng trong h thng trit hc ca ng, Vng Sung vn cng nhn c qu thn v yu qui. ng cho qu thn "l bi ci kh thi dng

89

m lm ra". Mt khc, v ng hiu tinh thn, linh hn theo quan im ca ch ngha duy vt th s, coi linh hn l mt th vt cht c bit m ng gi l "tinh kh", nn ng tha nhn vt cht cu thnh linh hn sau khi c th con ngi ta cht i c th thot li th xc m tn ti. l nhng nhc im trong trit hc ca ng.

V nhn thc, Vng Sung cng nghin cu qu trnh nhn thc ca con ngi trn quan im duy vt cht phc . ng nhn mnh rng tri thc ca con ngi ch c th c c thng qua cm gic ca con ngi tip xc vi th gii bn ngoi. ng chng li t tng sai lm cho rng c s hiu bit siu cm gic, tri sinh ra c. ng a ra quan im : "Khng th sinh ra bit, m phi theo l tai, con mt m nh s chn thc ca tnh hung, nu khng nghe, khng thy th khng th hnh dung c s vt. Nhn ti c cao c thp, bit c s vt l do hc, c hc mi bit, khng hc hi th khng th bit c".

Mc d rt cao kinh nghim cm tnh trong nhn thc, Vng Sung cng coi trng c t duy l tnh. ng ch ra rng, cm gic do cc c quan tai, mt, ming em li khng phi lc no cng hon ton ng n, c khi chng cng l nhng o nh, do ng c bit nhn mnh tc dng ca t duy, ca "tm l" trong nhn thc. Trong l lun nhn thc, Vng Sung ch trng ly s thc, thc t lm tiu chun kim nghim tnh ng sai ca tri thc, m ng gi l "hiu nghim". ng nhn mnh "hc dng nht tr, tri qu nng hnh" tc hc v lm nht tr vi nhau, tri thc qu ch c th em ra thc hnh. "Phm ci qu ai cng bit l ci qu c th a ra dng, tc nh k c vn c th nho bng sung, tuy c trn ngn thin th cng v nh con vt bit ni".

V lch s x hi, Vng Sung khng nh rng x hi lun lun bin i theo hng tin b, i Hn tin b hn i Chu. ng chng li ch ngha phc c, tn sng qu kh, coi thng hin ti, m ng gi l "tn c ti kim" hay "hu c bc kim". Vng Sung cho rng s bin ho ca lch s l xu th c tnh tt yu. Nhng ng li qu quyt rng, s tr hay lon, an hay nguy ca mt nc khng phi do sc ngi, cng khng quan h g ti s tt xu ca nhng k thng tr, m hon ton l do s mnh... Cho nn i m thnh tr khng phi cng ca thnh hin ; i m suy lon, khng phi do vua v o. Nc ang gp vn suy lon, thnh hin cng khng lm cho thnh c. Thi m thnh tr th k c khng lm cho lon c. i m lon tr l ti thi ch khng phi ti chnh tr ; nc m an nguy l ti s ch khng phi gio dc". Do , ng li ri vo thuyt nh mnh lch s vi thi tiu cc th ng, khng thy vai tr tch cc ca con ngi trong vic ci bin x hi v sng to ra lch s ca chnh mnh. Khng nhng th, ng cn cho rng cuc sng ca mi con ngi cng c s mnh nht nh. ng ni : "Cng chu ci nguyn kh m hoc lm ngi hoc lm cm th. Cng lm ngi m c ngi sang, c ngi hn, c ngi giu, c ngi ngho" l u do s mnh, cho nn mi c s "phng ng".

90

Nhc im ca trit hc Vng Sung l ch ng em quan nim chng mc ch lun v t nhin p dng vo lnh vc lch s x hi mt cch my mc, khng thy s khc nhau v cht gia t nhin v x hi, ng cn da vo thuyt nh mnh gii thch tnh tt nhin ca s pht trin ca s vt khch quan. Nhng nhc im ca Vng Sung, thc cht l s phn nh tnh cht nhu nhc, thiu nht qun ca nhng phn t tr thc thuc tng lp a ch va v nh b chn p trong x hi ng thi. Quan im trit hc duy vt ca Vng Sung thu c nhng thnh tu to ln trong cuc u tranh chng li nhng quan im duy tm thn b thi Lng Hn.

40. Trit hc t bin ca Huyn Hc thi Ngy Tn

Huyn hc l tro lu trit hc mang m mu sc t bin thi Ngu - Tn. N l sn phm kt hp gia t tng Nho gia, Danh gio vi t tng o gia v tip thu c mt phn quan im Pht hc, l cuc dung hp ln th hai ca cc mn phi trit hc, trong ly o gia l ch o. So vi thn hc sm v thi Lng Hn, n t thn b hn v h thng l lun ca n giu sc thi tru tng, t bin hn.

Huyn hc thnh hnh vo nhng nm Chnh Thu i To Ngu. Nhng ngi i biu cho Huyn hc nguyn thu l H n v Vng Bt. H n (190 - 249) t l Bnh Thc, con nui ca To Tho, ngi Nam Dng (nay l huyn Nam Dng, tnh H Nam). Vng Bt (226 - 249) t l T Ph, ngi Sn Dng nc Ngu (nay l huyn Tu V, tnh H Nam) ng trn lp trng chnh tr bo v c quyn ca tng lp ho tc th gia, tn sng Nho gia, ra sc bo v lun l o c ca Nho hc. C hai u sng thng h v, xng "qu v lun", vt b vic i, dng phng php l gii bnh lun "thanh m" cc vn trit hc, c gng thng sut Nho, o, nn tn ca hai ng thng i i vi nhau.

Trong trit hc Huyn hc, xung quanh mi quan h gia khi nim t nhin ca o gia v danh gio ca Nho gia, tiu im ca tranh lun trit hc chuyn sang khi nim "v" v "hu", "ng" v "tnh" ca bn th lun, "ngn" v "" ca nhn thc lun. Cc ng sng to ra mt lot cc khi nim, phm tr nh "c" v "khng" (hu, v), "gc" v "ngn" (bn, mt), "mt" v "nhiu" (nht, a), "th" v "dng", "ngn", "", "tng" (hnh), "ni thnh ngoi vng" v.v., gp phn vo s pht trin ca t duy trit hc Trung Quc trong thi i Ngu - Tn.

"Huyn" l phm tr xut pht t quan im trong o c kinh "huyn chi hu huyn, chng diu chi mn" (ci huyn diu hn ci huyn diu l ca ca mi ci diu k) ca Lo T. ng thi, Huyn hc ch yu nghin cu v ly u "thanh m" t ba cun Lo T, Trang T v Chu Dch, gi chung l "Tam huyn", cho nn v thc cht, Huyn hc l s kt hp gia o gio v Nho gio.

91

Khi vn dng Lo Trang vo gii thch Chu Dch v cc sch kinh in ca Nho gia, H n v Vng Bt em quan nim "o t nhin", "v vi" ca Lo T, ci c coi l bn nguyn ca vn vt, v thu v chung, v danh tnh, v hnh th "mp m thp thong", "su kn" mu nhim l "u tri t..., l m mun vt" to thnh khi nim "v" c tnh cht tru tng, thn b phi vt cht ca h. H tuyn b, t nhin l "o", "o" l "v" ; "v" tc l "o", l hnh thi quan nim khng c bt c thuc tnh vt cht no, l c s u tin ca th gii, v h xem "tch mch v cng" l cn bn ca tri t vn vt. H n v Vng Bt u khng nh rng tri t, vn vt u gc "v" (d v vi bn).

Theo h, ci "v" khng tn, khng hnh, tru tng l bn th m mi s vt, hin tng thin hnh , vn trng ca th gii vt cht da vo tn ti ; l m, bn, th, nht ca tt c nhng ci hu t, mt, dng, a... Cho nn, h quan nim vn vt c th m "c" l t "khng" sinh ra, "ngn" l t "gc"sinh ra, "ng" l bt u t "tnh". "Tri t tuy ln, c vn vt, sm ng, gi bay, thin bin vn ho, nhng im lm, khng c g, y l gc". H cn ni : "Ci c m gi l c l nh c ci khng sinh ra, vic m gi l vic l do ci khng m thnh".

ch r quan nim v "v", Vng Bt gii thch rng "v" khng phi ch ci h v c tht m ch l mt bn th tru tng, khng th ni c mt cch r rng, nht nh, khng c bt c mt thuc tnh c th no c. "Vn vt v hnh, nhp v mt. V u dn n mt ? V bt ngun t v vy" (Vn vt v hnh, k quy nht d. H do chi nht ? Do v d). Vng Bt v cc nh Huyn hc xut pht t bn th ca trit hc, xc nh nguyn tc tnh thng nht v a dng ca vn vt, ch trng lun chng lgc, a v tr lun ca o gia thi Tin Tn ln mt trnh t duy trit hc cao hn. Ch khim khuyt ch yu ca ng v H n l ngoi s tuyt i ho ci h v, h cn tch ri tnh a dng ca th gii hin tng vi tnh thng nht ca th gii bn th, thm ch tuyt i ho tnh thng nht v bn th tru tng ca th gii hin thc. l bn th lun ca Huyn hc.

C th ni, vic s dng mt lot cc khi nim, cc cp phm tr hu v, ng tnh, bn mt, mu t, th dng, nht a, ngn v.v. gii thch ngun gc, bn cht ca vn vt, c th coi nh l nhng mt li lin kt t tng trit hc ca Vng Bt v H n thnh mt h thng, quy phm ho ton b Huyn hc thi Ngu - Tn.

Trn c s t tng "d v vi bn", H n v Vng Bt a ra quan im v s vn ng ca vn vt trong th gii. H quan nim rng, gia ng v tnh c s chuyn ho, nhng trng thi ng yn ca s vt l cn bn. Theo h "ht ng th tnh, tnh khng phi l i lp vi ng". y, Vng Bt gii thch xuyn tc php bin chng t pht v s lin h, tc ng, bin ho gia hai mt m dng trong Thi cc ca Kinh Dch. ng cng nho nn s siu hnh ca Lo T trong quan nim v "o". "Chi h cc, th lnh c" (t n mc h v l cao nht, gi tnh lng ht lng) vi s siu hnh ca Nho gia, "Thin bt bin o dic bt bin" (tri khng i th o cng khng i), i ti nhn mnh s "nht", "tnh".

92

Vn vt u quay v "nht", "tnh" chnh l quay v "v", "qu v" chnh l "qu nht". cng chnh l s ph nhn mu thun, hp hai lm mt. Khi cho rng vn vt tuy vn ng, cui cng li quay v gc l "h", "nht", "tnh" cc nh huyn hc th tiu mi s vn ng, tin ho v pht trin ca s vt. Vng Bt vit : "C bt u t h, ng bt u t tnh, cho nn vn vt tuy tn ti cui cng l tr v h tnh". l c trng cn bn trong quan nim v vn ng ca Huyn hc.

Nh vy, cc nh huyn hc ch trng "d v vi bn" tc ly "v" lm gc ca vn vt, cho bn cht ca th gii l "h v", cao o t nhin, tc tn sng v vi. y chnh l quan im ca o gia. ng thi, h li cao danh gio, tc tn sng o l "tam cng, ng thng" l kinh tri ngha t, y li l quan im ca Nho gia. T cc nh Huyn hc li ni "danh gio bn t nhin", tc gio l cao minh vn t nhin. y chnh l s kt hp danh gio ca Nho gia vi o t nhin, v vi ca o gia trong Huyn hc.

V nhn thc, H n v Vng Bt tip tc pht trin ch ngha tng i, chit trung trong trit hc Trang T, ng ho Huyn hc ca h vi ci gi l "bin danh tch l". Quan im v nhn thc ca h c biu hin nhng li bin lun v "ngn ". H a ra lun iu "ngn bt tn ", ngha l theo h nhng khi nim, li ni ca con ngi ta khng bao gi din t ht , "c qun li", "c qun hnh"... Khi gii thch quan h gia "ngn", "tng" (hnh), "" trong Chu Dch lc l, Vng Bt ni : "Li l lm r hnh tng, c hnh ri th qun li, hnh l cho , tn ti c ri th qun hnh". Vng Bt ng yu cu mi ngi trong nhn thc khng nn b m hoc bi hnh tng c th ca s vt, v cng khng nn kh kh vin vo cu ch m phi c gng nm bt, phn nh cho c ci bn cht, bn th su kn ng sau th gii hin tng phong ph, a dng ca hin thc. l mt tch cc trong nhn thc lun ca ng. Nhng nu phn tch su thm mt bc na, qua t tng : phi qun hnh c , qun li c hnh ; c v qun hnh, c hnh v qun li, Vng Bt cho rng phi vt b nhng ngn ng, khi nim con ngi ta mi tm c "o" vn tru tng, su kn, huyn diu, kh hiu. ng ph nhn kh nng nhn thc ca c trc quan cm tnh ln t duy tru tng cao qu ng ci trc cm huyn tng ca o gia v v ci cm nhn ni tm, "ni thnh ngoi vng" ca Nho gia. Cho nn nhn thc lun ca ng va ri vo khuynh hng tin nghim lun duy tm, va ri vo khuynh hng bt kh tri lun.

41. T tng trit hc duy vt ca Hng T v Quch Tng

i din ca t tng trit hc duy vt thi k ny l Hng T (227 - 277), t l T K v Quch Tng (252 - 312) t l T Huyn, ngi Lc Dng, tnh H Nam l nhng nh ch gii hc ni ting ca Trung Quc, thuc phi cch tn trong Huyn hc thi Ty Tn.

93

Hng T ch trng hp nht danh gio v t nhin, hp nht Nho, o ; vn vt t sinh t ho, mi ngi c theo tnh t nhin ca mnh, tc l "tiu dao". Quch Tng ra thuyt "c ha", mi vt u t sinh, ph nh thuyt "khng sinh ra c". C hai ng u c t nhiu t tng duy vt, nhng cng xen tp nhng quan im duy tm.

Trong li ch gii sch Trang t, Hng T v Quch Tng pht trin thm mt bc quan im duy vt v t nhin ca o gia thi c, chng li lp lun sai lm ca cc nh huyn hc duy tm H n, Vng Bt cho rng "trong ci khng sinh ra c". Hng T v Quch Tng ni : "Ci khng l khng ri th khng th sinh ra ci c c", "o khng ch no l khng c, nhng ch no cng l khng". Hai ng ch ra rng, vn vt trong v tr t n sinh ra, tn ti v bin ho mt cch t nhin, khng cn bt c ci g lm cn c cho n tn ti.

Theo h : "Vn vt u t sinh m khng phi t u sinh ra, y l t nhin". Cc ng gii thch tri l s tng hp cc hin tng t nhin, v ci "khng" tc l t nhin. Nh th, nu nh Lo T v Trang T u ph nhn s tn ti ca ng sng to nhn hnh, c thc v coi "o" l t nhin, v vi ; l ci t mi vt sinh ra, th Hng T v Quch Tng tin thm mt bc, cho vn vt do "o t nhin" sinh ra ch c ngha l vt t n tn ti v tn ti l do n. "o l v nng ; y l khi ni vt c o, tc l ni vt t c vy". Cng nh cc o gia qu quyt rng mi vt l do t "hu" v "hu" c l do t "v", ch c ngha "hu" l do t n. Hng T v Quch Tng vit : "Khng phi ch v chng ho c thnh hu, m hu cng chng ho c thnh v. Cho nn hu thnh vt, tuy thin bin vn ho cng khng th no thnh v c. Khng th no thnh v c cho nn t xa khng lc no l khng c hu m thng tn vy".

V bn th lun, Hng T v Quch Tng khng ch ph nhn quan im cho rng s hnh thnh cc hin tng t nhin l do Thng sng to hay xut pht t bn th thn b siu t nhin "h v", m cc ng cn chng li t tng mc ch lun ng thi. H cho rng bn thn t nhin v lun bin ho nh th no cng khng th tiu dit c : "S vt u tn ti c lp, t mnh pht trin bin ho m vo chn huyn diu, u minh, c nh vy lun chuyn trong mt vng kt thc ri bt u, ri li bt u (tt thu vi hon). iu th hin r khuynh hng duy vt, v thn trong trit hc ca Quch Tng. Nhng khi gii thch nguyn nhn sinh ra vn vt, cc ng li t ra thn b, khi cho rng "thin h u cng m mt" con ngi u khng bit c. V con ngi cng khng cn thit tm ngun gc ca chng, m ch cn v vi, thun theo t nhin l c.

Hc thuyt ca Hng T v Quch Tng cng bao hm nhng nhn t ca php bin chng t pht. Theo cc ng, tri t, vn vt khng lc no l khng bin ho. T nhin chnh l s bin ho ca bn thn s vt, hin tng. S vt, hin tng trong tri t mi ci "c" u "c ho" (t mnh sinh ho), "t to" trong ci u minh, huyn diu, khng h tn ti bn th h v khng ch ci hu. Vn vt t bin ho m thnh (c ho), vy v sao chng li t bin ho

94

c v quan h gia chng nh th no ? l gii iu , Hng T v Quch Tng a ra phm tr "t v" v "tng nhn", cho rng s vt lun da vo nhau m tn ti (gi l "tng nhn"), nhng "hnh" v "nh" li ng ring (gi l "t v"), t nhin s kt hp mt cch huyn diu thnh mt chnh th hi ho. "Trong t nhin chng vt no chng coi nhau l "ngi" v "ta", m "ngi" v "ta" u t lm cho mnh, tht tng phn nhau nh ng ty. Tuy nhin ngi ta li tng quan nhau nh mi vi rng. Rng mi khng phi sinh cho nhau, nhng mi h rng lnh. Cho nn ci t lm ca "ngi", cng n gip "ta" cng ln vy.

Cc ng quan nim "con ngi sinh ra hnh tuy by thc m ng thng t . Cho nn tuy l khu khu thn xc, vn ly tri t m phng s. V th tri t mun vt, h c th khng th mt ngy cng l khng". Ngay c s bin ho ca nhng hin tng x hi, nh "tr lon, thnh bi", cc ng cng cho rng "khng phi l nhn vi m l t nhin". "Tri t l tn chung ca mun vt, tri t ly mun vt lm th, t mun vt phi ly t nhin lm chnh. T nhin l khng lm g, ch l t nhin m thi. Cho nn i bng c th bay cao, chim ct c th h thp, cy tm xun c th sng lu, cy nm mai c th sng t y u l t nhin, khng phi lm m c. Khng lm c, v vy gi l chnh". Nhn t bin chng trong hc thuyt ca Hng T v Quch Tng khng ch th hin quan im tri t vn vt khng lc no l khng bin ho, v s bin ho l do vn vt "t to", "c ho", t nhin m cn th hin t tng cho rng qu trnh bin ho ca th gii l qu trnh ci mi thay th ci c, s vt lun pht trin v v pha ci mi. Hai ng vit : "ci c khng tm dng, t nhin nhy sang ci mi".

Cn c vo v tr quan y, Hng T v Quch Tng cho rng bn thn cuc sng x hi, con ngi tn ti trn thc t l mt trt t hi ho, tt p t nhin, "vn vt khng v c m c, u l s t hi ca tri t (vt v vng nhin, giai thin a chi hi)". Thm ch, theo cc ng, tnh mnh, cuc sng ca con ngi cng khng phi "v c m c" m tt c u l kt qu tt nhin : "Cho nn con ngi m sinh chng phi sinh lm. S sng m c, chng phi c by. Tri t tuy ln vn vt tuy nhiu, nhng ta m c nh vy l ti ... Cho nn h ci khng c th khng th c, ci c th khng th khng c. H iu khng lm th khng th lm, iu lm th khng th khng lm.

42. Trit hc duy vt ca Bi Ngi v u Dng Kin

- Trong cuc u tranh chng hc thuyt Huyn hc duy tm ch ngha xut hin nh y hc, nh trit hc duy vt ch ngha Bi Ngi. Bi Ngi (267 - 300) t l Dt Dn, i Ty Tn - ngi ng tn lp trng duy vt, trit ph phn thuyt "qu v" ca Vng Bt, H n v cc nh trit hc khc thuc phi Huyn hc.

Trn c s nhng kt qu nghin cu y hc, Bi Ngi a ra thuyt "sng hu" phn i thuyt "qu v" ca phi Huyn hc duy tm, tn sng v tuyt i ho ci "v" l bn th ca th gii. ng nu ra quan im "t sinh ra tt c hnh th" (t sinh nhi tt th hu), cho rng

95

vn vt trong v tr sinh ra ly "hu" tc vt cht lm bn th. Theo ng "o", ngun gc ca th gii l "c" ch khng phi l "v". Vn vt t "c" sinh ra, khng phi t "v" sinh ra. "V th chng sinh ra bt c mt ci g, cho nn ci mi sinh l t sinh ra thi". Ci "v" tuyt i khng th sinh ra ci "hu", vn vt t u l t sinh, khng c bn th tinh thn, h v no khin vn vt sinh ra.

Theo Bi Ngi, ngun gc sinh ra vn vt nm ngay trong chnh bn thn n, "n t sinh m c" mt cch t nhin, khng do mt lc lng siu nhin no sng to nn, nhng s t sinh y phi ly ci "hu" lm bn th, nu khng th kh nng t sinh ca vn vt cng mt. ng ch ra rng : "Ci v khng c ngha l vt cht tiu bin mt m ch l mt trng thi, l s mt mt v thiu st ca ci hu thi". C th ni, trong hc thuyt v th gii, vi "Sng hu lun" Bi Ngi khng nh bn thn tn ti vt cht l c s ca mi s vt ang pht sinh v bin ho. ng thi ng tha nhn tnh thng nht vt cht ca th gii v ph nhn hc thuyt duy tm ca cc nh huyn hc.

Trn lp trng ca ch ngha duy vt, Bi Ngi cng trnh by php bin chng t pht, s khai ca mnh. ng cho rng, tt c cc s vt, hin tng trong th gii u da vo nhau tn ti, ci n lin h vi ci kia, bn thn vt cht tn ti - "hu" l c s tn ti ca quy lut khch quan ca s vt, hin tng trong v tr - "l". "Hu" l c s ca vn vt tn ti v bin ho ; "l" trn th gii u lin quan n "l" ca ci "c", khng c "l" ca "h v tuyt i" v "tnh" siu thot tuyt i. ng gi vng nguyn tc ca ch ngha duy vt l quy lut tn ti trong s vt, cho nn theo ng thng qua s vt tn ti c th nhn thc tm ra "l " ca s vt.

Trong quan im v chnh tr x hi, Bi Ngi ra t tng "qu trng l sng", phn i "v vi", ch trng "lao ng ri sau mi hng". Theo quan im duy tr sinh mnh, ng dy mi ngi phi coi trng lao ng v tn dng nhng ti nguyn thin nhin ban cho con ngi, phn i li sng n bm, xa hoa hng lc ca giai cp a ch qu tc phong kin. T tng x hi ca ng v th i lp vi quan im v li sng tiu cc, khng lm g c, dt b c l tr v tnh cm, "vt qua danh gio c mc t nhin", h v ch ngha ca phi Huyn hc ng thi. Tuy nhin, v mt chnh tr, ng li ch trng tng cng tp quyn trung ng, phn i ct c phn lit, cng c s thng tr ca Nh nc phong kin i vi nhn dn. ng ch ra rng : "Ly vi v, v dng v xc tin vn vt pht trin v qun l qun chng nhn dn l khng th c. Ci c mi qun l c ci c". Ci "c" mi xc tin thnh c ci c, "h v" chng li ch g cho ngi ta c. ng ch ra mt cch su sc rng "xem thng ci c l ht sc nguy hi, xem nh cng lao ca i trc, ca cc bc thnh nhn, anh hng, cao ci ph du, khinh thng cc bc hin ti tng tri kinh nghim qua thc t th mi ngi bit lm g, v khng c cch no duy tr trt t x hi. Nh th, bit ly g lm chnh s". cng chnh l nhc im ca trit hc Bi Ngi.

Mt trong nhng nh trit hc vi quan im nhn thc duy vt kh c sc, i lp vi ch ngha duy tm Huyn hc thi Ngu - Tn l u Dng Kin (? - 300). Nu nh nhng nh huyn hc pht trin v khuyn trng t tng ca cc bin gi thi c lun "ch khng ti,

96

ti khng t", "li l t , c hy qun li"... trong sch Trang t thnh quan im c tnh cht bt kh tri lun "li chng ni ht " (ngn bt tn ) a n ch ngha cc oan v quan im h v ch ngha trong nhn thc lun, ch trng "c qun li" (c vong li), "c qun hnh" (c qun hnh tng) (Chu Dch ch, Lc lit, Minh tng), sng ng th vi h v, khng lm g c, huyn ho vi t nhin, v vi trong i sng tinh thn, th u Dng Kin li ra quan im v nhn thc c sc "li ni ht " (Ngn tn lun), nhm ph phn ch ngha duy tm huyn hc trong quan im v nhn thc.

u Dng Kin cho rng, th gii khch quan tn ti c lp khng da vo khi nim, ngn t hay t tng ca con ngi. Khi nim khng sng to ra s vt v quy lut m chnh khi nim, ngn t c ny sinh t s phn nh s vt bi thc ca con ngi. ng ni : "Hnh khng ch c tn mi vung trn, sc khng ch c tn mi trng en. Danh khng c quan h g vi vt, li ni khng c ch g cho l". Nhng theo ng, tc dng trng yu ca khi nim, ngn ng l din t trung thc o l ca s vt gip cho con ngi nhn thc s vt v l cng c con ngi ta giao lu t tng vi nhau. "Trong lng nhn ra l ri, m khng c ngn ng th khng sng r, vt nh ch kia ri, m khng c tn th khng phn bit c. Ngn ng khng lm sng th lm sao tip nhn, tn khng phn bit vt th nhn thc khng r rng". T , ng phn bc lun im sai lm ca phi Huyn hc cho rng "c " ri th c th "qun li", "qun mnh". u Dng Kin cn a ra quan im "tn thay i theo vt" v "li ni thay i theo l", ngha l, theo ng s vt hin tng ca th gii khch quan l ci c trc v l i tng nhn thc ca con ngi ; thc con ngi l ci c sau v l kt qu ca s phn nh hin thc khch quan vo trong u c ca con ngi. Ni dung ca khi nim, ngn t l cn c vo "l" ca s vt v thay i tu theo s bin i ca s vt nh "bng i vi hnh", nh ch vi t. Theo ng : "Vt khng phi t nhin c tn, "l" tt phi c cch gi. Mun phn bit cc vt khc nhau phi t tn khc nhau, mun ni r ch mnh th phi cho n mt cch gi. Tn phi theo vt m nh, ngn ng phi theo "l" m bin i, cng ging nh thanh pht ra mi c ting di, hnh tn ti nh mi ph vo, khng th tch lm hai. Nhng nu khng tch l hai th khng th ni r c". ng khng nh rng con ngi c th nhn thc c th gii, trong nhn thc ch quan v tn ti khch quan l thng nht vi nhau, khng th c ci gi l "li tch khi " nh cc nh siu hnh ng thi tuyn truyn.

97

43. Trit hc Pht gio thi Tu - ng (581-907)

Pht gio Trung Quc l mt trong nhng hin tng vn ha c o ca s bin thi v dung hp gia ba tro lu t tng ln Trung Quc. Cng vi Nho gio v o gio, Pht gio hnh thnh th chn vc trong i sng tinh thn v to nn nhng bn sc, truyn thng t tng ca dn tc Trung Hoa. Trong lch s Trung Quc, i Tu - ng l giai on biu hin r nt v tp trung nht qu trnh bin thi v hng thnh, quyt nh bc thay i v cht trong t tng Pht gio Trung Quc - hin tng "Trung Quc ho" Pht gio.

V nin i Pht gio t n truyn vo Trung Quc r rt nht t thi Hn Minh , nin hiu Vnh Bnh nm th 10, tc l vo khong nm 67 sau CN, v s du nhp ny l mt qu trnh lu di :

Giai on 1 : Giai on du nhp v khng nh ch ng ca Pht gio trong i sng tinh thn ca x hi Trung Quc c.

Trc khi c s du nhp ca trit l Pht gio, Trung Quc c mt nn vn minh c rc r. Cc trng phi trit hc Trung Quc pht trin cao vi nhiu khuynh hng khc nhau. c bit Nho gio, o gio c a v vng chc c nh hng kh su sc i vi i sng tinh thn v vn ha ca dn tc Trung Hoa. Xt v mt t tng, trit l Pht gio c nhiu im khc bit, thm ch i lp vi truyn thng t tng ca ngi Trung Hoa. Trit hc Pht gio c khuynh hng siu thot, vt ra mi rng buc x hi, ly s gii thot con ngi c nhn ra khi mi ni kh au ca cuc i lm mc ch, lm cu cnh. Cn t tng truyn thng ca Trung Quc lun gn lin vi nhng vn chnh tr v thc tin x hi. Tt c cc trng phi trit hc y d l xut th hay nhp th, "v vi" hay "hu vi" cng u c gng t n ci ch cui cng l tm mt bin php, mt liu thuc hu hiu nht vn hi trt t v s an bnh cho x hi. Ngay c quan nim "hu vi", "v vi" Pht gio cng khc hn vi quan nim ca trit hc Trung Quc. Nu nh quan nim "hu vi" Trung Quc l s nhp cuc vi nhng hot ng thc tin x hi v quan nim "v vi" l s "b cuc", "lnh i" vi thi hoi nghi ym th, th Pht gio, c hu hay v u ch l hai mt, hai thi ca mt qu trnh siu thot.

Trit l nh Pht cao ci "chn khng", "v ng", tuyt i ho trng thi thng tch, tnh lng, thanh tnh, tch dit. H coi l chn l ti hu v l gi tr ch thc ca con ngi, trong khi ngi Trung Hoa tha nhn s vn ng, bin i thng xuyn ca v tr. Thi k ny Pht gio thnh cng trong vic ph cp t tng, tn ngng ca mnh v chnh thc t chn vo i sng tinh thn ca ngi Trung Quc, chun b cho s pht trin su rng sau ny.

Giai on 2 : (317 - 581), giai on pht trin v lng ca trit hc Pht gio v hon thin v mt tn gio.

98

Pht gio giai on ny pht trin v c hai phng din, tn gio v trit hc. Xt v mt tn gio, tn ngng Pht gio c ph bin su rng trong cc tng lp dn chng trong x hi. S lng ngi xut gia vo ca Pht rt ng.

Cng vi s pht trin v s lng tng ni, cha chin, cc t chc u tin ca gio hi Pht gio cng hnh thnh. L nghi ca Pht gio cng c thnh hnh v dn tr thnh truyn thng ca dn tc Trung Hoa. Nim tin vo Pht gio cng su nng trong tt c cc tng lp dn chng trong x hi. Tng lp thng lu th, trong chn cung nh thng m cc l hi vi nim tin "quc thi dn an", h thng th gii "bt qun trai", th phng, knh trng Pht Di Lc mong xin c vng sinh ln cung tri u xut. a s qun chng nhn dn lao ng c nim tin mnh lit vo Quan Th m b tt, Pht A Di . H tin chc rng cu xin, cng t cc v Pht ny s c gii thot mi ni kh trong cuc sng, c nhiu may mn v sung sng. Tn ngng th phng Pht A Di . Pht Di Lc, Quan Th m b tt bt u c Trung Quc t thi ng Tn.

Tn ngng Pht Di Lc bt u c t thi thin s Tu Vin. Tn ngng Pht A Di bt u c t thi cao tng o An. Tn ngng Quan Th m b tt bt u c t Bi , Php Thun, Php Kin. Cng do s pht trin qu nhanh v trn mt phm vi rng ln Trung Quc m gio hi Pht gio khng th qun l, iu tit ni, dn n tnh trng l ch thin v mt lng m khng c s thay i v cht. xy ra hai thi k "ph Pht" thi Nam Bc triu bi v trong nhng ngi xut gia, ngi thnh tm th t, ngi i tu theo Pht c min phu phen tp dch, thu kho th nhiu ; hn na vic xy ct cha chin qu tn km lm sa st i sng dn chng v ngn sch Nh nc. Trong thi k ph b Pht gio Bc Ngu, Pht gio b suy vi, sa st hn. n khi vua Vn Thnh ln ngi mi h chiu ch phc hng.

S pht trin v mt t tng ca Pht gio Trung Quc t n nh cao trong giai on ny l s xut hin ca hng lot cc tng phi vi nhng tn ch v gio ngha khc nhau, nh Ty m tng, Nit bn tng, Thnh thc tng, Tam lun tng, Tnh tng, Nhip lun tng, a lun tng v Thin tng. Chnh s phn phi a dng, nhiu v ny ca cc tng phi Pht gio to c s cho giai on thay i v cht sau ny, l hin tng "Trung Quc ho" Pht gio.

Giai on 3 : (Thi Tu - ng), giai on chn mui v cc thnh ca Pht gio Trung Quc.

Nm 581, sau khi cp c ngi vua ca Bc Chu lp nn nh Tu, Tu Vn thc hin nhiu chnh sch v kinh t, chnh tr x hi thng nht Trung Quc. Nh Tu tn ti trong ba mi nm, tri qua ba i vua th b Cao T nh ng cp ngi. Thi gian tr v ca nh Tu ngn ngi, nhng i vi Pht gio li l mt giai on ht sc quan trng cho s hi sinh to th ng mi trong i sng tinh thn x hi. C th ni, Pht gio Trung Quc nu khng c thi gian ngn ngi i Tu phc hng th s khng th c thi k thnh vng v rc r i ng. Bi v, trc i Tu - ng, Pht gio phi tri qua hai thi k khng hong ln v nn ph Pht ca cc triu i thi Nam Bc triu. Lch s Pht gio Trung Quc

99

gi y l hai ln php nn trong "Tam v nht tn php nn". Ln ph Pht th nht xy ra khi vua Thi V nh Bc Ngu i dp lon tnh Thim Ty.

Ln ph Pht th hai xy ra vo i Bc Chu. Vua V (560) c hoi bo hp nht cc tn gio. Sau nhiu ln hp bn, thng ngh khng thnh cng, nh vua h chiu ph b c Pht gio v o gio. Ln php nn ny c quy m ln hn v ko di hn. Ngay c khi thn tnh xong Bc T (577), vua vn tip tc h chiu ch ph b Pht gio ti Bc T. Thm ho ny lm cho hng vn ngi cha, bo thp, n i b tiu hu. Cc gio on tan r, hn 3.000.000 tng ni phi hon tc. Pht gio trong thi k ny hu nh b t lit. Pht gio i Tu thot khi s nh hng ca t tng truyn thng, khng l thuc vo vic ch gii v phin dch na. Nhng n cha thc hin c cuc cch mng trong s nghip "Trung Quc ho" Pht gio. N ch to ra nhng nn tng cn bn cho s pht trin n nh cao thi nh ng.

T i ng, thin l tng phi ph bin nht x hi Trung Quc. Xt v mt nhim v v bn cht mc ch ca trit l Pht gio th thin l bn cht, ct li ca Pht. Xut pht t u c thc t nng ng ca ngi Trung Hoa m cc thin s Trung Hoa nm bt c bn cht thun khit Thin Tng tr thnh mnh t mu m gieo cy, gt hi nhng thnh qu "Trung Quc ho" Pht gio ca h.

Pht gio i ng pht trin rc r v mi mt. N to ra trng thi tinh thn mi cho Pht gio Trung Hoa. Sut b dy lch s, t thin s Tu Vin n Thch u Hi Thin, h thc hin cuc hnh trnh cn mn v khng mt mi theo si ch xuyn sut, mang tinh thn truyn thng Trung Hoa vo Pht hc. Bn cht tht s ca cuc hnh trnh ny l s dung hp, ng nht gia Pht gio n vi tinh thn Lo - Trang, to nn th thng nht va i lp, va b sung cho nhau. l bc tranh hi ho gia nn ti ca s huyn b, siu thot vi ci t nhin sng lng n s, nng ng m cht phc. Bng ti v nh sng i nghch nhau, nhng li tn to, lm nn cho nhau. Nu nh bng ti mang v p m o, gi cm v cun ht tr tng tng th nh sng mang li v p t nhin, dung d v hn nhin cho thc tin. Ci tinh tu, ct li nht ca Pht gio Trung Quc chnh l ch .

44. Trit hc duy tm ca Hn D v L Cao

- Hn D (768 - 824), t l Thoi Chi, ngi Xng L (nay l Xng L, tnh H Bc). ng l nh trit hc duy tm, nh vn, nhn vt i biu ca Nho gia i ng, bc tin bi ca L hc Tng - Minh.

V chnh tr, Hn D thuc phi bo th ca giai cp a ch, ch trng phn i ci cch chnh tr x hi ca nhng ngi nh Vng Thc Vn. Hn D c gng gii thch cc kinh sch ca Nho gia nh i hc v Trung dung, p ng nhng vn ca thi i , c ni

100

ch Mnh T m kch lit ph phn, bi xch Pht gio, Lo gio, Php gia nhm khi phc a v chnh thng ca Nho hc.

V trit hc, Hn D l ngi ng trn lp trng ca ch ngha duy tm khch quan. Vi lun thuyt "Thin Mnh" v quan im "tri c ch", khi bin lun v Pht, Lo, Hn D tp trung vo hai vn v trit hc ln, l "o" v "tnh", xut hc thuyt coi "o" l mt loi tinh thn khch th thay th cho a v ca "Tri", v ng coi o c nhn ngha l th tn ti tin nghim trong thc ch quan ca con ngi. ng nhn mnh "o" l quy phm o c phong kin v l nguyn tc chnh tr phong kin m ni dung c bn ca n l nhn ngha. K tha v pht trin quan im v bn tnh con ngi ca Mnh T v ng Trng Th, Hn D bn v tnh v tnh ca con ngi, tuyn truyn hc thuyt v nhn tnh mang m mu sc ca ch ngha tin nghim. Hn D cho rng tnh l ci bn cht t nhin tri sinh ra c con ngi. Ni dung ca tnh ngi, theo ng chnh l "ng c", tc nhn, ngha, l, tr, tn.

V th gii, Hn D cho rng v tr, vn vt gm c ba lnh vc chia lm ba ci nhng c lin h mt thit vi nhau, tri trn, t di, ngi gia. ng vit : "Hnh ra trn, nht, nguyt, tinh, thn, u l tri : Hnh ra di, tho, mc, sn, xuyn, u l t ; sng khong gia tri t th di dch, cm th u l ngi". Nhng theo ng : "Tri l ch t ca nht, nguyt, tinh, thn ; t l ch t ca tho, mc, sn, xuyn ; ngi l di dch, cm th". Cng vi quan nim v tri, t, ngi v vn vt trong th gii, Hn D cng tha nhn c qu thn. Qu thn cng l vt. Ging nh tri l v ch t ti cao, qu thn cng c ch, tnh cm, lun gim st cht ch mi hnh vi ca con ngi trn th gian v c th cn c vo m ging ha, ban phc.

L Cao (772 - 841) l hc tr ca Hn D. Cng nh Hn D, v chnh tr L Cao ch trng bo v quy phm o c v nguyn tc chnh tr ca ch phong kin ; v khuynh hng t tng, ng cng l ngi tn sng Nho thut, bi xch Pht gio. im khc ca L Cao so vi ngi thy ca mnh l trong qu trnh nghin cu, ph phn t tng trit l Pht gio, L Cao tip thu mt s quan im ca Pht gio. T tng trit hc ca ng c trnh by trong bn lun vn trit hc ni ting c tn l Phc tnh lun.

Tip tc t tng ca Hn D, L Cao cho rng, tri sinh ra thnh nhn l bc ton tr ton nng, tnh ca thnh nhn l hp vi ng c, l tnh thin, khng cn phi khi phc tnh na, bi v thnh nhn thc t khng c tnh cm. l tnh thng phm. ng vit : "Thnh nhn l ngi tin gic", "c tnh m cng cha chc c tnh". Nhn thc ng n nht m L Cao tha nhn l th nhn thc khng ng cm gic v t duy, ch thng qua s chim nghim, vn m ni tm, phn tnh ni tm ca mnh, mi l "chnh t". Nhng "ngh ng" cng l c ngh, phi tin ln mt bc, lnh hi c ci ngun mi khng suy ngh, "bit gc th khng suy ngh", t n ch ch thnh, xa la mi ng tnh, lng l khng ng, sau "t t" t mt, duy c tnh l sng ngi. Nh th mi khi phc c thin tnh ca con ngi. C th ni thc cht ca quan im nhn thc "khng suy ngh" t n ch "ch thnh" ca L Cao chnh l s k

101

tc phng php "ni tnh", "cch vt tr tri, chnh tm thnh " ca hc phi Nho gia T Mnh. V th L Cao gii thch cu "cch vt tr tri" trong sch i hc ca T T nh sau : "Vt l Vn vt, cch l n. Vt n th lng sng r, d phn bit ; m tri khng ng vo vt l tr tri, tc l bit n".

45. Trit hc duy vt, v thn ca Liu Tng Nguyn v Lu V Tch

- Liu Tng Nguyn (773 - 819), t l T Hu, ngi H ng (nay l huyn Vnh T, tnh Sn Ty), l nh vn, nh trit hc kit xut i ng.

V chnh tr, Liu Tng Nguyn l ngi ch trng cch tn, phn i ch c quyn ca bn qu tc, hon quan v tng lp i a ch quan liu bo th, phn i cc th lc ct c a phng phn lit, phc c tht li. ng ng h ch phong kin trung ng tp quyn v ch trng dng ch qun huyn thay th cho ch qun phong. ng tng tham gia phong tro "Vnh Trinh cch tn". Sau khi phong tro b tht bi, Liu Tng Nguyn b ging chc v pht lu y i Liu Chu ri cht .

V th gii, Liu Tng Nguyn l ngi kin tr t tng duy vt, coi "nguyn kh" l ngun gc u tin ca v tr, vn vt. l bc k tha hc thuyt v "nguyn kh" c Vng Sung a ra t thi Lng Hn. Theo Liu Tng Nguyn, v tr, tri t, vn vt u l do "nguyn kh hn n cu thnh. Gia ci tri t bin ho mnh mng, bn ma, ngy m thay i v tn v s bin i ca th gii t trng thi mng mui cho n nay, ch c "nguyn kh", ngoi ra khng c mt nguyn ng lc no khc. "Nguyn kh" l tn ti v thu v chung, v cng v tn. "Nht kh mnh mang v cng, trn khng c ch bt u, di khng c ch kt thc". V th, theo ng th gii l v hn, v tr khng c trung tm, khng c b ci, cn bn khng c cch no o c s di ngn ca v tr ny. Do hai kh m dng lin h tc ng ln nhau m lm cho vn vt ng bin ho khng ngng, hnh thnh tri t, bn ma, ngy m, nng ma, nng lnh. ng ni : "Mt tri khng ln khng xung, m l t lm cho phng hng ca n thay i ; trc mt tri l ngy, sau mt tri l ban m". S vn ng, bin ho ca v tr, vn vt theo Liu Tng Nguyn, l nguyn nhn khch quan, t ti ca s vt, do s tng tc gia hai kh m dng sinh ra, khng h ph thuc vo ch, nguyn vng, ch quan ca con ngi, hay b chi phi bi bt c mt lc lng siu nhin no khc. Nguyn kh, vn vt "hoc t, hoc tn, hoc ht, hoc y, nh my xe, nh my mc". "t chuyn ng, t ng im, t dng li, t lu chuyn, u phi l ta lm ".

Trn c s th gii quan duy vt , Liu Tng Nguyn kin quyt ph phn v bc b hc thuyt "thin nhn tng d", "thin nhn cm ng" c tnh cht duy tm ca Hn D, cho tri, qu thn c ch tnh cm, c th "thng hin, pht c", ng thi cng bc b lun thuyt hoang ng v ci gi l "ho phc bo ng" ca gio l Pht gio. T a ra quan im

102

ng n v mi quan h gia tri v ngi "thin nhn tng phn" cho rng "tri khng th can d vo vic ca ngi, con ngi cn phi ci to t nhin". Liu Tng Nguyn khng nh rng, tri t, m dng, nguyn kh, u l vt cht nh tri da, tri b, c cy,"lm sao c th thng cng ging ho c ?". Cho nn : "Ngi c cng th t mnh thng cho mnh, ngi gy ho th t mnh ging ho vo mnh", tt c u do t con ngi gy ra, khng h lin quan g n vic ca tri c. ng ch ra rng t xa n nay, con ngi ta thng cao "Thin mnh", qu thn, tin vo ph php, nguyt lnh... l nhng quan im sai lm ca s m tn hoang ng m thi.

V nhn tnh lun, Liu Tng Nguyn cng c kin gii kh c sc. ng khng tn ng vi quan im ca Hn D v nhng bc tin bi ca ng ta, coi nhn, ngha, l, tr, tn l bn tnh tri ph cho con ngi. Liu Tng Nguyn cho rng, con ngi sinh ra l kt qu ca s hp th tinh kh m dng, tri t. Trong ci "nguyn kh" ca tri t m ngi hp th , c mt th "kh mnh m"biu hin ci "ch" ca con ngi, v c mt th "kh thun tu" biu hin s "sng sut", minh mn ca con ngi. Ci "sng sut" v ci "ch" biu hin ca hai th kh m con ngi bm th ca tri t y mi l "Thin tc" vinh d tri ph cho con ngi, l ch khc nhau gia con ngi v loi vt.

Liu Tng Nguyn trnh by nhiu quan im v lch s kh hp l v su sc. Tuy nhin, do iu kin ca thi i lch s, Liu Tng Nguyn vn cha gii thch mt cch ng n ngun gc ca Nh nc v quy lut vn ng, pht trin ca lch s. l nhng hn ch khng th trnh khi trong t tng trit hc ca ng.

- Lu V Tch (772 - 842), t l Mng c, ngi Bnh Thnh (nay l T Chu, tnh Giang T), l nh vn, nh trit hc tr danh i ng v l ngi cng quan im chnh tr v khuynh hng trit hc vi Liu Tng Nguyn.

V chnh tr, cng nh Liu Tng Nguyn, ng thuc phi cch tn ca giai cp a ch ng thi, tng tham gia phong tro "Vnh Trinh cch tn" v b ging chc, y i xa. ng v Liu Tng Nguyn l nhng ngi c quan im chnh tr, trit hc, vn ha v c bn l nht tr vi nhau.

V th gii, tip thu nhng thnh qu rc r ca ch ngha duy vt c i, c bit l quan im "Thin nhn tng phn" ca Tun T, Vng Sung v hc thuyt "nguyn kh" l ngun gc ca v tr, Liu Tng Nguyn, Lu V Tch trnh by t tng c sc ca ng v cn nguyn ca th gii. ng cho rng "kh" l ngun gc ca v tr. Vn vt trong v tr u "sinh ra t kh" v "tt c bin i ca th gii u do tc ng ca kh".

Ph phn hc thuyt v "h v" v quan im v ci "khng tn ti" ca phi Huyn hc thi Ngu Tn, ch trng "qu v", cho rng tri t, vn vt gc v, Lu V Tch khng nh

103

rng : "trong th gii khng c ci "v" tuyt i, m ch c s khc nhau gia mt bn l hnh th s v mt bn l hnh tinh t". ng ni : "V, chnh l hnh th t vi, s xut hin ca n khng cn tr vt, n lun gip cho s tn ti ca vt v tt nhin n tn ti nh vo s vt, thng qua s vt m hnh thc ca n th hin ra". iu c ngha l "v" l mt hnh thc tn ti th tinh t, khng nhn thy, cht ca n khng cn tr s tn ti ca s vt, n tn ti bng cch th hin tc dng v biu l hnh thc ca mnh trong th th s m mt ta c th nhn thy c.

ng gp quan trng ca Lu V Tch trong vic gii thch th gii - l quan im ca ng v ngun gc pht sinh, pht trin ca vn vt, qua t tng v s bin ho ca phn t vt cht nh nht. ng cho rng v tr l v cng v tn, c cha y p v hng h nhng yu t vt cht nh b, khng th sinh ra thm m cng khng th tiu dit i. Nhng yu t vt cht y c c tnh trong v c, nng v nh. Nhng yu t nng v c th ng c li, to thnh t ; ngc li, nhng yu t c tnh cht nh v trong th bc ln cao, to thnh mt tri, mt trng v cc thin th khc. ng vit : "Yu t c l m ca trong, nng l bt u ca nh", "trong tt c nhng th , trn bu tri c ba tinh t sng nht l mt tri, mt trng v cc v sao. C s ca chng bao hm trong ni, sng v cc hin tng t nhin".

Lu V Tch c gng gii thch qu trnh xut hin vn vt trong v tr trn c s s phi hp cc phn t vt cht nh nht, v s pht sinh bt u t hai mt i lp sng v ti. ng ni : "Vn vt sinh ra nh c nhng yu t sng (sinh t), chng to thnh tng nhm v t hp li vi nhau. Ban u chng v cng n gin, v sau l kt qu ca qu trnh pht trin lin tc, k tip nhau theo s phn tng, phn lp thc vt, ng vt, cui cng l s xut hin con ngi. Con ngi l ng vt thng minh nht trong loi vt, n c th nm bt c cc quy lut ca t nhin, bit s dng v ci bin gii t nhin". T ng i ti kt lun : "Sng thnh vng th ti bt u tn li, s sng ti tt, th ci cht kh ho, tt c bin i do yu t sng, ch khng phi do s chi phi ca ch no ".

B sung v pht trin lun im ca Liu Tng Nguyn v "Tri v ngi khng th quy kt ti li trong vic lm ca nhau", Lu V Tch a ra quan im ht sc c sc v "Tri v ngi chin thng ln nhau v cng li dng ln nhau". Chng li t tng "Thin mnh" ca Nho gia ni chung cng nh quan im "Thin nhn cm ng" cho rng tri l ng ti cao, c ch, tnh cm, c th thng pht con ngi theo quan im ca ng Trng Th v Hn D ni ring, Lu V Tch vit : "Tri l ci ln nht trong tt c nhng ci c hnh th", "cng nh mi th khc, tri l t nhin, d c hon ho n u th tri cng khng phi l mt lc lng linh thing c th can thip vo vic ca ngi v quyt nh s phn ca con ngi c". ng nu ln quan im ni ting : "Tri v ngi ; gii t nhin v x hi loi ngi mi bn u c nhng quy lut ring, c tnh c th ca n ; gia chng va i khng nhau li va h tr, phi hp nhau". Trong "o ca tri l s sinh si ny n, ci dng ca n l quy nh s mnh yu. o ca ngi l s xc lp h thng php ch, ci dng ca n l phn bit th phi". Theo

104

ng, iu c ngha l quy lut cn bn ca gii t nhin v tnh c th ca n l to ra s sinh si, trng thnh t nhin ca vn vt. Chc nng ca n c biu hin hai mt : mt th nht "Trong thi k trng thnh th tr nn can m v mnh m, khi gi th tr nn ngu xun v m qung" ; mt th hai l "c tinh thn mnh m, c gng vn ln s t ti quyn lc, c kht vng ln lao s l ngi ng u".

Theo V Tch, quy lut ca gii t nhin v quy lut ca x hi loi ngi l khng tng ng, nhng con ngi li c nng lc nhn thc c cc quy lut ca t nhin v c th li dng, ci bin c t nhin. Vn vt trong t nhin ly lut "mnh thng yu" lm quy lut sinh trng v bin ho ca mnh, cn x hi loi ngi th ly quan nim "phi tri" lm tiu chun duy tr trt t x hi. Chc nng ca t nhin l sinh ra vn vt m chc nng ca con ngi l cn c vo quy lut ca t nhin tr vn vt. Cho nn ci tri lm c th con ngi khng lm c, ci con ngi lm c th tri khng lm c. ng trc t nhin, con ngi khng phi khng th lm c g. L sn phm pht trin cao nht ca t nhin, thng minh nht trong loi vt, con ngi c th li dng v ci bin gii t nhin v li ch ca mnh.

46. T tng trit hc ca Chu n Di v Thiu Ung

- Chu n Di (1017 - 1073), cn c tn l thy Lim Kh, t l Mu Thc, ngi o Chu, tnh H Nam.

Trn c s t tng v "o", "thi c" trong nhng tc phm kinh in ca Nho gia nh Dch truyn v Trung dung, c s kho cu mt phn t tng ca o gia v V cc ca Trn on, mt ca o gio thi Ng i, Chu n Di a ra hc thuyt v qu trnh pht sinh, pht trin ca th gii mt cch gin c nhng c tnh h thng hn. ng gi trng thi hn n u tin ca v tr l "thi cc", "thi cc" v hnh, v thanh, v thu, v chung, nn cng gi l "v cc". "V cc" khng phi khng m chnh l ci t ti, su kn, khng c khi u v khng c kt thc, bt sinh bt dit. Cho nn, u cun Thi cc thuyt, ng ni : "v cc nhi thi cc". iu c ngha l Chu n Di coi "thi cc", "l" ca tinh thn khch th l tnh th nht, sinh ra th gii vn vt, v th gii vn vt l tnh th hai, do "thi cc" bin ho m thnh. Do vy, v mt bn th lun, ng ri vo khuynh hng ca ch ngha duy tm khch quan. y chnh l mt trong nhng tin l lun cc nh trit hc ca phi L hc sau ny k tha v pht trin trong h thng trit hc ca mnh.

Chu n Di cho rng "thi cc" bao hm trong n hai th ng v tnh, t vn ng bin ho sinh ra hai th lc vt cht i lp nhau l m v dng. m, dng l hai mt i lp nhng lin h tng tc nhau m sinh ra nm yu t vt cht kim, mc, thu, ho, th, v mi s vt tn ti trong v tr u do nm nguyn t vt cht y sinh ra. Con ngi l th ti linh trong vn vt, hnh th sinh trc ri sau mi c tinh thn v tri gic. Trong Thi cc thuyt, ng vit :

105

"V cc m l thi cc. Thi cc ng m sinh dng. ng ht sc th tnh, do tnh m sinh m, tnh cc ri li ng. C mt ng, mt tnh thay i nhau, ci n ly ci kia lm gc, chia thnh m dng, lp thnh hai nghi (lng nghi). Dng ng th bin ho, m tinh th ng hp li. Bi s bin ho tc ng ln nhau ca hai th lc y m sinh ra ng hnh l : thu, ho, mc, kim, th. Nm kh y thun truyn, bn ma xoay chuyn vy.

Ng hnh l mt m, mt dng ; m dng l mt thi cc ; thi cc vn l v cc. Ng hnh sinh ra, mi ci u c tnh ring. Chn chnh ca v cc, tinh tu ca lng nghi v ng hnh hp nhau mt cch k diu m ngng kt. o ca cn thnh ra con trai, ging c ; o ca khn thnh ra con gi, ging ci. Hai kh m dng giao cm vi nhau (ho kh) sinh ra mun vt, mun vt li giao cm vi nhau (hnh ho) m bin ho v cng.

- Thiu Ung (1011 - 1077), t l Nghiu Phu, thu l Khng Tit, ngi Cng Thnh, tnh H Nam by gi.

Trn c s t tng ca o gio v nhng hiu bit tinh thng ca ng qua s gii thch bt qui trong Dch truyn, Thiu Ung trnh by hc thuyt v v tr ni ting ca mnh. Dng thuyt nh phn, Thiu Ung xut mt biu cu to v tr v mt hc thuyt c tnh h thng, quy kt qu trnh pht sinh v tr thnh qu trnh din bin ca "tng" v "s". ng cho rng, trng thi nguyn s ca v tr l "thi cc", "thi cc" l vnh hng bt bin. Theo s bin ho tun hon trong "tin thin " ca ng, m nh tri t, vn vt sinh thnh, tiu dit, c thu c chung, qu trnh bin ha ca vn vt, theo Thiu Ung bt u t "thi cc", trong "thi cc" bao hm mt ng mt tnh giao nhau m o ca tri t ht vy. Lc mi ng th dng sinh, ng n cng cc th m sinh. Mt m mt dng giao nhau m ci dng ca tri t ht vy. Lc u mi tnh th nhu sinh, tnh n cng cc th cng sinh. Mt nhu mt cng giao nhau m ci dng ca tri t ht vy.

Ci ln ca s ng gi l thi dng, ci nh ca s ng gi l thiu dng, ci ln ca s tnh gi l thi m, ci nh ca s tnh gi l thiu m. Thi dng l mt tri, thi m l mt trng, thiu dng l cc ngi sao, thiu m l khong cao m trn tri : nht, nguyt, tinh, thn giao vi nhau m ci th ca tri ht vy. Thi nhu lm nc, thi cng lm la, thiu nhu lm t, thiu cng lm : thu, ho, th, thch giao vi nhau m ci th ca t ht vy. Mt tri lm nng, mt trng lm lnh, tinh lm ngy, thn lm m : nng, lnh, tinh, thn giao vi nhau m s bin ca tri ht vy. Nc lm ma, la lm gi, t lm sng, lm sm : ma, gi, sng, sm giao vi nhau m s ho ca tri t ht vy. Nng bin ci tnh ca vt, lnh bin ci tnh ca vt, ngy bin ci hnh ca vt, m bin ci th ca vt : tnh, tnh, hnh, th giao vi nhau m s cm ca ging ng vt, thc vt ht vy. Ma ha s chy ca vt, gi ho s bay ca vt, sng ho loi c ca s vt, sm ho loi cy ca s vt : s chy, s bay, loi c, loi cy giao vi nhau m s ng ca ging ng vt, thc vt ht vy".

106

Trong hc thuyt v th gii, Thiu Ung cng th hin quan im bin chng s khai ca mnh khi trnh by v qu trnh vn ng bin ho ca v tr, vn vt. ng cho rng th gii khng phi ch c lp nn mt ln l xong, khng h c s bin i no, m theo ng, n tri qua qu trnh pht sinh, pht trin v dit vong. Sau khi mt th gii ny tiu dit th li sn sinh mt th gii khc theo quy lut "m dng tiu trng". biu hin t tng bin chng s khai y ca mnh, Thiu Ung lun ly th v dng ca t tng m lp thnh s, thnh , cho nn bao gi ng cng dng s bn m phi hp vi nhau, nh : nht, nguyt, tinh, thn - thu, ho, th, thch lm th v dng ca tri t ; nng, lnh, ngy, m - ma, gi, sng, sm lm s bin v s ho ca tri t ; tnh, tnh, hnh, th - chy, bay, c, cy lm s cm v s ng ca vn vt, ly nguyn, hi, vn, th - tu, nguyt, nht, thi lm ci trc v ci sau ca tri t.

ng vi s bin ho tun hon ca tri t, vn vt, trong "tin thin " Thiu Ung cho x hi loi ngi c bn thi k, l "hong" "", "vng", "b", trong thi k sau khng bng thi k trc. Nh vy, vi "Tin thin tng s hc", cch nhn ca Thiu Khng Tit v vn ngun gc ca v tr vn vt cn bn vn mang m mu sc ca ch ngha duy tm thn b. T tng y ca ng nh hng rt ln i vi trit hc ca Chu Hy sau ny.

47. T tng trit hc ca hai anh em h Trnh (Trnh Ho - Trnh Di)

- Trnh Ho (1032 - 1085), t l T Thun, nhn vt i biu ca Nho gia thi Bc Tng. ng l mt trong nhng ngi t nn mng cho L hc ca Nho gia.

V chnh tr, Trnh Ho thuc phi bo th ca giai cp qu tc a ch, chng li ch trng bin php ca Vng An Thch thi Tng Thn Tng.

V trit hc, ng cng nh Trnh Di u cho rng "l" hay "thin l" l bn th ca th gii vn vt, "trn tri th c mt l", "vn vt u cng mt thin l", "L" khng sinh, khng dit, tn ti cng khp khng u khng c l. Nhng ng li coi "l tri" l thc th thot l vn vt, vt ln trn th gii vt cht, trong tm ca con ngi, "tri tc l tc tm". Trnh Ho rt tn ng thin "Ty minh" vi ch "vn vt nht th" ca Trng Ti. cng l t tng ch yu v "thin tc l tc tm" ca ng. Theo ng, s ng th vi vn vt l c tnh cn bn ca c nhn con ngi. Con ngi sinh ra l kt qu ca s bm th tinh kh m dng, nn hp vi c sinh ca tri t bn tnh ca con ngi l thin, l nhn. Nh th, trong khong tri t tuy c chia ra vn vt khc nhau, nhng v bn tnh, vt no cng nh nhau, u l thnh c ca tri t, m dng c, cng nh t chi bch th ca con ngi vy. o ca tri t l ci tnh ca ta, kh ca tri t l ci hnh ca ta. Vn vt v th c trong ta. Ta vi vn vt l ng th. Vy th tm ta phi yu khp mi vt.

"L" hay "thin l" khng ch l nguyn tc ti cao ca gii t nhin m cn l nguyn tc ti cao ca i sng x hi. "L" biu hin trong o sng ca con ngi, theo Trnh Ho l cc

107

quy phm o c v nguyn tc th ch x hi phong kin. ng quan nim trt t ch phong kin v lun l cng thng "qun thn ph t" l "ci l c nh ca thin h" (thin h ch nh l), khng th thay i. Nhng trong i sng x hi "thin l" bn nhin y li b nhng ham mun vt cht tm thng ca con ngi li ko, che lp, lm "tn thng n tri, phng hi n l" (thng thin i l). Do vy, Trnh Ho ch trng b dc vng, bo tn "thin l", ngha l con ngi phi gi gn lun l o c nhn, ngha, l, tr, tn tri ph cho, b nhng nhc dc tn hi n "thin l". R rng hc thuyt v "thin l", "nhn tnh" ca Trnh Ho biu hin r tnh cht giai cp trong trit hc ca ng v n tr thnh cng c tinh thn c lc phc v cho li ch ca giai cp thng tr phong kin ng thi.

- Trnh Di (1033 - 1107), t l Chnh Thc, hiu l Y Xuyn, em ca Trnh Ho, cng l mt trong nhng ngi t nn mng cho L hc ca Nho gia thi Bc Tng.

Hc thuyt L hc ca Trnh Di thc cht l s tip ni t tng ca ch ngha duy tm trong trit hc Trung Quc c i. Nhng trc tip hn th t tng v "l", "thin l" ca Trnh Di l s kt hp ca trit hc Trng Ti v "kh", "thi h" v "tin thin " ca Thiu Ung.

V bn th lun, theo quan im ca Trnh Di th "o", "l" hay "thin l" l c s ca th gii vt cht tn ti. "L" l mt thc th tuyt i, bt sinh, bt dit v tn ti ph bin trong mi s vt, hin tng ca v tr, khng u c l, khng c vt no khng b chi phi bi l. Mt vt no sinh ra v tn ti nh n c u phi c mt quy tc ring, mt th thc ring c nh trc cho vt y. Quy tc chnh l ci m Trnh Di gi l "l" v vt cht th hin theo "l" hay quy tc y, ng gi l "kh". Trnh Di phn bit "l" tc ci tru tng siu hnh, tn ti thng qua cc s vt c th hu hnh, l ci thuc v "hnh nhi thng", v "kh" tc l cc s vt c th hu hnh l biu hin c th ca "l", l thuc v "hnh nhi h". Trong , theo ng "l" l tnh th nht, quyt nh s tn ti ca s vt c th hu hnh, tc "l tin kh hu", cn "kh" l ci c tnh th hai ; ngha l "kh" c tnh vt cht c sn sinh, tn ti nh ci "l", c tnh cht tinh thn.

V th gii, cng nh Trnh Ho, Trnh Di khng nh rng "trn tri ch c mt l", "vn vt u cng mt thin l", nhng quan im v "l" ca Trnh Di khc vi Trnh Ho ch, nu Trnh Ho ni "thin tc l tc tm", th Trnh Ho li cho rng "l" l t tri, gi l "thin l", nhng c tm con ngi, "l xut ch thin nhi c ch tm". ng ni : " tri l mnh, ngha l l, ngi l tnh, ch ca n l tm".

Theo Trnh Di, "l" l ci tuyt i vnh cu, ta khng th thm bt, khng th nhn thy, khng th s thy, cng khng th nghe thy, nhng n