HOOFSTUK 1 TOT 4 INHANDIG - uir.unisa.ac.za

UUnniivveerrssii ttyy ooff SSoouutthh AA ffrriiccaa eettdd –– VVaann ddeerr MMeerrwwee,, CC ((22000022))

1

HOOFSTUK 1

PROBLEEMSTELLING EN ALGEMENE ORIËNTERING

1.1 INLEIDING

Die pasiënt is die belangrikste rolspeler in die gesondheidsorgsisteem. Die

pasiënt kan egter nie as die een enkele faktor in die lewering van

gesondheidsorg binne 'n holistiese gesondheidsorgsisteem beskou word nie,

aangesien daar verskeie voorsieners van gesondheidsorg en diensleweraars

is. Die lewering van pasiëntsorg is 'n humanitêre aktiwiteit wat nie slegs die

behandeling van gesondheidsprobleme insluit nie, maar ook die voorkoming

van fisiese en psigiese siektes, die verkryging van optimale gesondheid deur

rehabilitasie asook die handhawing van 'n aanvaarbare vlak van gesondheid.

Gesondheidsorg word ook deur die pasiënt verkry deurdat hy/sy die proses

van pasiëntonderrig ondersteun ten einde selfversorgend te wees

(Christensen & Kockrow 1999:10). Die moderne medisyne,

gesondheidstelsels en -sorgdienste dra daartoe by dat groter klem geplaas

word op die rolverandering wat by die verpleegkundige plaasvind. Deur

byvoorbeeld die rol as bestuurder en voorligter te vertolk, speel die

verpleegkundige 'n rol daarin om die toekomstige gesondheidsorgstelsel te

vorm en te ontwikkel (Le Storti, Cullen, Hanzlik, Michiels, Piano, Ryan &

Johnson 1999:62).

In die onderhawige studie is daar gefokus op die rol van die verpleegkundige

in die verskaffing van pasiëntonderrig aan pasiënte wat totale

heupvervangingchirurgie ondergaan het. Vir die doel van hierdie studie word

voortaan na heupvervanging of heupvervangingchirurgie verwys. Hierdie rol

behoort ‘n sinvolle bydrae tot sodanige pasiënte se suksesvolle aanpassing in

die gemeenskap na chirurgie te lewer. 'n Hoër insidensie van heupfrakture,


2

kostes verbonde aan mediese sorg asook die hoër mortaliteitsyfers

veroorsaak dat behandeling 'n groot uitdaging aan gesondheidsorgdienste

stel (Yarnold 1999:36). Verdere faktore wat ‘n impak op die

gesondheidsorgsisteem het, is onder meer sosiale verandering (privaat-

versus staatsondersteunde sorg), verbeterde mediese sorg asook die

skepping van gelyke ekonomiese geleenthede vir alle kulture wat daartoe lei

dat die gemiddelde lewensverwagting van die breë bevolking verhoog word.

Dit dra onder meer daartoe by dat ouer persone wat aan degeneratiewe

toestande van die bene en gewrigte lei, chirurgie vereis wat dikwels

gewrigsvervangings insluit. ‘n Verdere tendens dui daarop dat daar ook ‘n

toename voorkom ten opsigte van jonger persone wat

heupvervangingchirurgie ondergaan as gevolg van traumatiese beserings

(veral a.g.v. motorvoertuig- en motorfietsbotsings), sportbeserings en

beserings wat tydens die uitvoering van werk voorkom. Dit sluit in

bekkenfrakture en ledemaatbeserings.

Uit die voorafgaande bespreking blyk dit duidelik dat heupfrakture en

moontlike gevolglike heupvervangingchirurgie een van die

gesondheidstoestande is wat nie net ‘n probleem vir bejaardes of ouer

persone nie, maar ook vir jonger mense, inhou. Dié vorm van chirurgie kan

egter beskou word as ‘n traumatiese gebeurtenis, wat 'n bedreiging vir

sodanige persone se fisiologiese en psigososiale toestand inhou.

Onafhanklike funksionering ten opsigte van basiese daaglikse aktiwiteite,

byvoorbeeld motorbestuur en algemene mobiliteit, kan deur oneffektiewe

nasorg en rehabilitasie beperk en nadelig beïnvloed word. Robinson

(1999:1342) is van mening dat persone wat heupfrakture gehad het dikwels

permanente vermindering in hulle funksionele status ondervind.

Ortopedie kan, volgens Powell (1986:86), beskou word as ‘n studie van die

vorm en funksie van die menslike raamwerk asook die reaksie van die


3

liggaam op beserings van die bene, spiere, senuwees en sagteweefsel wat tot

die verlies van funksie kan lei. In aansluiting hierby stel Schoen (2000:6) dit dat

daar basies vier fokusareas in ortopediese verpleging beklemtoon

kan word, naamlik die vermindering van pyn, verbeterde pasiëntmobiliteit,

voorkoming van komplikasies en pasiëntonderrig.

‘n Verdere tendens wat voorkom, is dat pasiënte reeds op ‘n vroeë stadium na

heupvervangingchirurgie uit die hospitaal ontslaan word. Gevolglik word daar

groter klem op tuisverpleging geplaas word. 'n Faktor wat bydra tot hierdie

klemverskuiwing ten opsigte van vroeë ontslag is die koste verbonde aan

mediese sorg wat met hospitalisasie gepaard gaan. Hierdie koste-implikasie

het ‘n belangrike impak op die benadering van bestuurde gesondheidsorg.

Bestuurde gesondheidsorg behels dat vooraf toestemming vir hospitalisasie

van mediese fondse verkry moet word om sodoende die verwante kostes te

minimaliseer en beheer. Tydens hospitalisasie word die pasiënt dan ook

besoek deur die gevallebestuurder van die betrokke mediese fonds ten einde

die hospitalisasietydperk te moniteer en bestuur. Met sodanige bestuurde

gesondheidsorgbenadering word die nodigheid van mediese sorg dus beheer

reeds voordat dit nog gelewer is. Verder word daar ook aandag geskenk aan

aspekte soos hospitaaltoelating en die tipe en hoeveelheid mediese sorg wat

gelewer word. Proenca (1999: 67) is van mening dat die getal dae wat

pasiënte effektief gehospitaliseer word dramaties afgeneem het as gevolg van

die druk wat die bestuurde gesondheidsorgbenadering op die tydperk van

hospitalisasie uitoefen.

Vanweë die feit dat die pasiënt wat heupvervangingschirurgie ontvang die

hospitaal op ‘n vroeë stadium moet verlaat, kan voldoende en effektiewe

onderrig aangaande die aard, omvang en impak van die chirurgie op

sy/haartotale funksionering as essensieel beskou word. ‘n Vraag wat dus na

vore kom, is of die pasiënt voldoende onderrig voor, tydens en na die


4

uitvoering van die chirurgie ontvang het. ‘n Verdere aspek wat aandag behoort

te ontvang is of onderrig of gebrek daaraan enige effek op die post-

operatiewe herstelfase van die pasiënt uitoefen, al dan nie, aangesien dié tipe

chirurgie 'n verandering in lewensstyl en lewenswyse kan impliseer.

1.2 PARADIGMATIESE PERSPEKTIEF

Vir die doel van hierdie studie word Orem se Selfsorgteorie as teoretiese

raamwerk gebruik. Die klem in hierdie teorie word geplaas op die persoon se

vermoë om selfversorgend te wees, om in selfsorgaksies te voorsien en

hierdie aksies op 'n konstante basis te beheer, om lewe en gesondheid te

bewaar, en om die gevolge van siekte en besering te hanteer, asook so

spoedig moontlik na besering te herstel (Polit O'Hara 1995:112). Polit O’Hara

(1995:25) omskryf Orem se benadering as "the practice of activities that

individuals initiate and perform on their own behalf in maintaining life, health

and well-being". Die basiese vertrekpunt van Orem se Selfsorgteorie is

daarop gerig om individue te lei en ondersteun om aan hul eie terapeutiese

selfsorgbehoeftes (onafhanklike funksionering) te voldoen (Polit O’Hara

1995:25).

Die hoofdoel van die studie is daarop gerig om voldoende inligting, onderrig

en voorligting aan die pasiënt as deel van die rehabilitasieproses te verskaf

ten einde hom/haar in staat te stel om tot normale funksionele aktiwiteite of so

na as moontlik daaraan terug te keer.

1.3 ONTLEDING VAN DIE PROBLEEM

Dit blyk asof die hospitalisasietydperk van pasiënte wat

heupvervangingschirurgie ondergaan in die tydperk van 1983 tot 1995 van

ongeveer 17 tot 6,3 dae verminder het (Keston & Enthoven 1998:7).


5

Genoemde outeurs het beklemtoon dat faktore soos pre- en post-operatiewe

pasiëntonderrig tot verkorte hospitalisasie bydra en as noodsaaklik vir

suksesvolle rehabilitasie beskou word. Pasiëntonderrig behoort reeds

tydens die persoon se eerste besoek aan die chirurg te begin. Dit moet met

toelating tot die hospitaal en selfs tot en met ontslag deel van ‘n voortgesette

onderrigprogram vorm. In die betrokke eenheid

waar die onderhawige studie gedoen is, bestaan daar 'n inligtingstuk wat met

toelating tot die eenheid aan die pasiënte oorhandig word. Hierdie

inligtingstuk bevat egter slegs inligting aangaande die verloop van

hospitalisasie, byvoorbeeld doktersbesoeke, laboratoriumtoetse wat uitgevoer

moet word, fisioterapie en wondsorg.

Orem se teorie beklemtoon dat pasiëntonderrig moet plaasvind sodat

pasiënte tot onafhanklike funksionele aktiwiteite kan terugkeer. Pasiënte

behoort addisionele pasiëntonderrig oor basiese aspekte te ontvang,

byvoorbeeld wat met die begrip "totale heupvervanging" en bedoel word en

wat die moontlike impak van die chirurgie op die pasiënt asook gesinslede se

lewensstyl kan wees. Aandag moet geskenk word aan die feit dat die pasiënt

se mobiliteit vir ‘n sekere tydperk beperk sal word, byvoorbeeld die feit dat die

persoon na die chirurgie nie regop mag sit nie. Pasiënte, gesinslede en ander

versorgers behoort breedvoerig onderrig te ontvang oor die rede waarom

sodanige aktiwiteite beperk word ten einde dit nie slegs te begryp nie, maar

ook insig te toon betreffende die aard, omvang en impak hiervan op die

rehabilitasieproses. Dit kan tot beter samewerking en motivering tot deelname

aan die rehabilitasieproses lei. Sonder samewerking en motivering kan die

probleem ontstaan dat pasiënte nie werklik besef dat daar aanpassings ten

opsigte van hulle lewenswyse moet plaasvind nie, veral gedurende die eerste

ses weke na chirurgie en in sommmige gevalle selfs op ‘n permanente basis.


6

Ignatavicius, Workman en Mishler (1999:400) het die belangrikheid van die

arbeidsterapeut as lid van die rehabilitasiespan beklemtoon. In

ooreenstemming hiermee het Powell (1986:86) gemeld dat die

arbeidsterapeut in samewerking met die verpleegkundige ‘n belangrike rol

tydens die rehabilitasieproses speel deur onder meer betrokke te wees by die

beroepsberaming van die pasiënt. In die gevalle waar ‘n pasiënt van ‘n

hoërisiko- arbeidsmilieu, byvoorbeeld dié van ‘n vakman kom en waar daar

fisiek baie van die pasiënt vereis word, kan daar wel 'n verwysing na die

arbeidsterapeut gereël word.

Rehabilitasie word deur Ignatavicius et al (1999:400) as 'n aktiewe, dinamiese

proses beskou met die uiteindelike langtermyndoel om die individu tot

funksionele terugkeer na die omgewing te lei. Volgens dié outeurs sluit

rehabilitasie egter 'n spanbenadering in deurdat die ortopediese chirurg,

verpleegkundige, fisioterapeut, arbeidsterapeut asook die pasiënt en die

gesinslede daarby betrokke is. Rehabilitasie word verder beskou as 'n

kreatiewe proses wat reeds tydens die aanvang van die siektetoestand of

besering ‘n aanvang behoort te neem. Dit behoort voorts deur die totale

herstelfase te strek ten einde die pasiënt te lei om suksesvol aan te pas by

die veranderings wat met die siekte/besering gepaard gaan. Die genoemde

outeurs impliseer dat die rehabilitasieproses nie effektief geïmplementeer

word as pasiëntonderrig nie ‘n integrale deel van die pasiënt se totale

siekteverloop en rehabilitasieprogram vorm nie (Ignatavicius et al 1999:400).

Deur pasiëntonderrig as deel van die rehabilitasieproses te beskou kan ‘n

holistiese en omvattende verpleegsorgprogram daargestel word.

1.4 PROBLEEMSTELLING

Aangesien dit wil voorkom asof sommige pasiënte wat

heupvervangingchirurgie ondergaan nie werklik besef watter impak dit op hul


7

lewenswyse kan hê nie, is die belangrikheid van pasiëntonderrig na

heupvervangingchirurgie bestudeer. Verder wil dit voorkom asof sommige

pasiënte ook nie die erns en belangrikheid van hulle aktiewe deelname aan

die rehabilitasieproses begryp nie. Die chirurgie kan enersyds ’n pasiënt se

lewenskwaliteit ten opsigte van pyn en mobiliteit verbeter, maar andersyds kan

dit van ‘n pasiënt vereis om intensief betrokke te wees by die

behandelingsprogram ten einde die sukses daarvan te verseker. Die

belangrikheid van die betrokkenheid van die pasiënt asook die gesin en/of

versorger by die rehabilitasie vorm ‘n integrale deel van die spanbenadering

tot die proses. Daar moet egter deurentyd seker gemaak word dat beheer oor

die kwaliteit en kwantiteit van onderrig uitgeoefen word om enige

onduidelikhede, onsekerhede en dubbele boodskappe te minimaliseer.

Pasiëntonderrig behoort ook tydens die pre- en post-operatiewe fases plaas

te vind. Daar word dus aandag aan aspekte soos die chirurgiese prosedure

gegee. Post-operatiewe pasiëntonderrig kan weer aspekte soos mobilisasie,

moontlike komplikasies wat kan voorkom en voorsorgmaatreëls wat toegepas

moet word insluit.

1. 5 DOEL VAN STUDIE EN NAVORSINGSVRAE

Die doelstelling van die studie is om behoeftes ten opsigte van

pasiëntonderrig te bepaal ten einde die rehabilitasieproses van

heupvervangingchirurgie pasiënte te bevorder.

Die doelwitte van die studie is drieërlei. Eerstens is dit om te bepaal watter

pasiëntonderrig tydens die pre- en post-operatiewe fases verskaf is aan

pasiënte wat heupvervangingschirurgie ondergaan het. Tweedens is dit om

vas te stel wat pasiënte se behoeftes in dié verband is. Derdens is dit om


8

aanbevelings te maak ten opsigte van ‘n inligtingstuk wat reeds tydens die

eerste besoek en bespreking van chirurgie aan pasiënte gegee kan word.

Ten einde duidelikheid oor die studierigting te verkry, is die volgende

navorsingsvrae ontwikkel om die navorsing te rig:

- Watter pre- en post-operatiewe onderrig is wel ontvang deur die

pasiënt wat heupvervangingchirurgie ondergaan het?

- Watter onderrig is nie ontvang deur die pasiënt wat

heupvervangingchirurgie ondergaan het nie en wat dus as gapings of

tekorte beskou kan word?

- Watter belangrike inligting moet in die inligtingstuk vervat wees?

1.6 METODES EN PROSEDURE

Navorsing kan beskou word as die spil waarom alle wetenskapsbeoefening

draai en behels die toepassing van verskillende navorsingsmetodes in die

wetenskaplike proses. Fouché en Delport (2002:81-82) asook Mouton en

Marais (1990:20-25) meld dat wetenskaplike navorsing kwalitatief of

kwantitatief van aard kan wees. Vir die doel van die studie word kwantitatiewe

navorsing en wel nie-eksperimentele navorsing gebruik. ‘n Beskrywende

benadering word as navorsingstrategie toegepas.

Kwantitatiewe navorsing beklemtoon die versameling, tabulering en

analisering van data op numeriese wyse om sodoende navorsingsvrae te

beantwoord (Fitzpatrick 1999:45). Beskrywende navorsing is gebruik ten

einde omvattende inligting van veranderlikes rakende die huidige praktyke te

verkry. Hieruit is beramings, beplannings en implementerings van

gesondheidsvoorsiening gemaak (Crookes & Davies 1998:127). Dié tipe

navorsingsmetode word gebruik om kenmerke van 'n spesifieke groep met 'n


9

spesifieke kenmerk te ondersoek, naamlik pasiënte wat

heupvervangingchirurgie ondergaan het (Crookes & Davies 1998:128).

1.6.1 Populasie

Volgens Brink (1996:132) dui populasie op die totale getal gevalle wat

voldoen aan ‘n bepaalde kriteria wat vir die navorser van belang is. Vir die

onderhawige studie verwys populasie na alle pasiënte wat

heupvervangingchirurgie gedurende 'n spesifieke tydperk in die ortopediese

eenheid van 'n spesifieke privaathospitaal in Gauteng ondergaan het.

1.6.2 Insluitingskriteria

Insluitingskriteria dui op 'n gemeenskaplike segment van 'n populasie wat op

een of meer kenmerk gebaseer word en wat by die populasie ingesluit word

(Strydom & Venter 2002:198) Alle pasiënte wat in die gekose ortopediese

eenheid in die spesifieke hospitaal gedurende 'n spesifieke tydperk

opgeneem is en heupvervangingchirurgie ondergaan het, ongeag ras, geslag,

ouderdom en kultuur en wat bereid was om aan die studie deel te neem en in

staat was om die vrae in Engels en Afrikaans te beantwoord, is by die

populasie ingesluit.

1.6.3 Steekproefneming

Steekproefneming word gedefinieer as elemente van die populasie wat vir

insluiting in die studie in aanmerking geneem word (Strydom & Venter

2002:199). In kwantitatiewe navorsing word gewoonlik van ewekansige

steekproefneming gebruik gemaak. Vir die doel van hierdie studie is daar

egter besluit op nie-ewekansige steekproefneming. Nie-ewekansige


10

steekproefneming kan deur middel van gerieflikheids-, kwota- en doelgerigte

steekproefneming gedoen word. Gerieflikheidsteekproefneming is geldig

wanneer die steekproef getrek word uit 'n deel van die populasie wat geredelik

toeganklik is. Die respondente wat in hierdie studie ingesluit is, het almal die

betrokke eenheid besoek en was dus geredelik beskikbaar. Die

gerieflikheidsteekproefneming word as gevolg van beskikbaarheid van

respondente van die beperkte en spesifieke populasie gebruik (Crookes &

Davies 1998:189, Strydom & Venter 2002:197).

Die respondente wat in hierdie studie ingesluit is, was almal pasiënte in die

spesifieke ortopediese eenheid van ‘n privaathospitaal in Gauteng en het die

chirurgiese ingreep gedurende 'n bepaalde tydperk ondergaan. ‘n

Steekproefgrootte van 20 respondente is by die ondersoek betrek. Al die

pasiënte wat binne die spesifieke tydperk vir heupvervangingchirurgie in die

betrokke eenheid opgeneem is, is genader om aan die studie deel te neem en

die eerste 20 wat bereidwillig was, is as respondente in die studie ingesluit.

Aangesien daar ongeveer 90 heupvervangingsoperasies per jaar in die

spesifieke eenheid uitgevoer word, is 20 as verteenwoordigend van die

populasie beskou. Die proses van steekproefneming word in Hoofstuk 4

(4.3.3) volledig bespreek.

1.6.4 Metode van data-insameling

Die data-insamelingsinstrument wat gebruik is, is die gestruktureerde

onderhoudskedule. Dit behels 'n persoonlike onderhoud wat met die pasiënte

aan die hand van ‘n gestruktureerde onderhoudskedule gevoer is. Deur middel

van oop-einde en geslote vrae is inligting van die respondente bekom en data

aangaande hulle siening van die pasiëntonderrig wat hulle pre- en post-

operatief ontvang het, is genoteer. Die gestruktureerde onderhoudskedule sluit


11

dus nie slegs ‘n ja/nee-respons in nie, maar moedig eerder verduideliking en

gesprekvoering aan (Polit O’ Hara 1995:201).

1.6.5 Etiese oorwegings

Die volgende etiese aspekte wat as belangrik beskou word, is tydens die

onderhawige studie in ag geneem (Crookes & Davies 1998:328):

- Outonomiteit. Die respondente is gehanteer as outonome individue

wat hulle eie aktiwiteite beheer. Respondente kon dus die keuse

uitoefen om aan die studie deel te neem, al dan nie. Selfs nadat

respondente aangedui het dat hul sou deelneem, het hulle steeds die

reg behou om te eniger tyd te onttrek (Crookes & Davies 1998:328).

- Volle blootstelling. Die navorser was verantwoordelik om die

respondente ten volle in te lig oor die doel asook die aard en omvang

van die onderhawige studie. Geen inligting is van respondente weerhou

nie (Polit O'Hara 1995:365).

- Ingeligte toestemming. Voornemende respondente is ten volle

ingelig oor die doel van die navorsing asook wat van hulle verwag is,

alvorens hulle enige besluit oor deelname, al dan nie, geneem het.

Ingeligte toestemming dui dus op die feit dat die respondent voldoende

inligting oor die studie voor enige besluitneming rakende deelname

ontvang het (Crookes & Davies 1998:321).

- Integriteit. Die navorsing het op 'n eerlike en openlike wyse geskied.

Die verslag is so volledig moontlik saamgestel sonder dat belangrike

inligting weerhou is. Aangesien respondente die reg op privaatheid en

vertroulikheid het, is alle inligting wat van hulle bekom is met die nodige

omsigtigheid en versigtigheid gehanteer ten einde hulle identiteit te

beskerm. Vooraftoestemming is verkry van die

verpleegdiensbestuurder van die betrokke privaathospitaal waar die

respondente gehospitaliseer is (sien Bylae E). Die behandelende


12

geneeshere is ten volle ingelig aangaande die navorsingsprojek en het

hulle volle ondersteuning gegee.

1.6.6 Geldigheid en betroubaarheid

Aandag is aan aspekte soos geldigheid en betroubaarheid gegee. Geldigheid

verwys na die doeltreffendheid waarmee die navorsingsvrae beantwoord is.

Betroubaarheid verwys na die konstantheid van gegewens rakende dieselfde

toets, tydens verskillende onderhoude. Geldigheid en betroubaardheid word

in Hoofstuk 4 (4.5, 4.6) breedvoerig bespreek word.

1.6.7 Data-analise

Ten einde die inligting wetenskaplik te verwerk, is die gestruktureerde

onderhoudskedules statisties met die nominale dataprogram ontleed. Daarna

is dit geïnterpreteer en beskryf en in tabelle en figure weergegee. Analise

verwys na die ontleding van navorsing met betrekking tot die veranderlikes wat

gemeet is om aan te toon hoe die veranderlikes in dié data met mekaar in

verband staan, asook om die verskille tussen twee of meer groepe te beskryf.

Interpretasie is die wyse waarop verbande tussen die verbandhoudende

komponente van die navorsing beklemtoon word ten einde betekenisse te

verklaar en/of te beskryf (Odendal, Schoonees, Swanepoel, Du Toit &

Booysen 1988:47, 471).

1.7 OMSKRYWING VAN SLEUTELKONSEPTE

Verskeie sleutelbegrippe van belang vir die onderhawige studie is

geïdentifiseer, naamlik pasiëntonderrig, rehabilitasie, ortopediese verpleging,

totale heupvervanging asook die begrip heup. Dit word vervolgens omskryf.


13

1.7.1 Pasiëntonderrig

Volgens Nel en Uys (1993:4), kan die begrip pasiëntonderrig beskryf word as

die gestruktureerde doelgerigte proses waardeur 'n pasiënt meer kennis oor

sy siektetoestand verkry om hom/haar sodoende in staat te stel om sy/haar

siektetoestand te aanvaar om 'n meer hoopvolle lewe te lei. Hierteenoor is

Odendal et al (1988:760) van mening dat onderrig beskou kan word as die

proses om ‘n persoon te leer, voor te lig, en op te lei of op die hoogte van ‘n

onderwerp te bring. Vir die doeleindes van die onderhawige studie word

pasiëntonderrig dus beskou word as die proses waardeur ‘n persoon ingelig

word oor feitlike aspekte rakende die chirurgie, moontlike verwagtinge van die

chirurgie en wat van die persoon verwag word ten einde suksesvol te kan

aanpas. Die onderrigdata moet deur die verpleegkundige geverifieer word

ten einde te toets of die pasiënt dit wel begryp.

1.7.2 Rehabilitasie

Rehabilitasie word deur Ignatavicius et al (1999:185) beskryf as 'n dinamiese

aktiewe program met die uiteindelike langtemyndoel om die individu tot

funksionele terugkeer na die omgewing te lei. In aansluiting hierby beskryf

Christensen en Kockrow (1999:897) rehabilitasie as die proses waardeur ‘n

individu gehelp word om te herstel tot sy/haar volle fisiese, psigiese, sosiale

en maatskaplike kapasiteit waartoe hy/sy in staat is.

1.7.3 Ortopediese Verpleging

Vir die doel van hierdie studie word vier fokusareas van ortopediese

verpleging beklemtoon, naamlik die vermindering van pyn, verbeterde

pasiëntmobiliteit, voorkoming van komplikasies en pasiëntonderrig aan die


14

pasiënt wat heupvervangingchirurgie ondergaan (Schoen 2000:6).

1.7.4 Totale heupvervanging

Die totale heupvervangingsprosedure dui op vervanging van die asetabulêre

en femorale (femurkop en femurnek) komponente met kunsmatige prostese

(Ignatavicius et al 1999:406).

1.7.5 Heup

Ten einde die begrip heupvervanging te begryp, word hierdie konsep ook

omskryf. Die heup word as 'n bal-en-potjie-gewrig beskryf wat toelaat dat 'n

persoon in verskillende rigtings kan draai terwyl dit die liggaam ondersteun.

Wanneer die liggaamspostuur geen stres hanteer nie, is dit onwaarskynlik dat

die persoon enige heupgewrigprobleme sal ondervind. Indien daar enige

probleme soos distorsie van die vertebrale kolom, posturale distorsie en

oorgewig voorkom, kan dit daartoe bydra dat die heupgewrig onder druk

geplaas word wat dan tot abnormale drukking op die gewigdraende gewrigte

aanleiding gee. Die heup laat fleksie/ekstensie, adduksie en abduksie en 'n

kombinasie van mediale/laterale rotasie bewegings toe. Die femurkop

artikuleer met die fossa van die asetabulum. Die femurkop is bedek met

artikulêre kraakbeen wat die gewrigswrywingskoëffisient verminder, behalwe

waar die ligament aan die femurkop aanheg. Die artikulêre spasie van die

asetabulum vorm 'n onvolledige ring wat ook die lunate-oppervlakte genoem

word (Schoen 2000:271).

1.8 UITLEG VAN DIE STUDIE

Die studieprojek is soos volg saamgestel:

Hoofstuk 1: Probleemstelling en algemene oriëntering


15

Hoofstuk 2: Literatuuroorsig: Pasiëntonderrig en rehabilitasie van pasiënte

wat heupvervangingschirurgie ondergaan het

Hoofstuk 3: Heupvervangingchirurgie – oorsake, verloop en gevolge

Hoofstuk 4: Metodologiese verantwoording, prosedures en tegnieke

Hoofstuk 5: Analise en bespreking van data

Hoofstuk 6: Opsomming van bevindings, gevolgtrekkings, beperkings en

aanbevelings

1.9 SAMEVATTING

In hierdie hoofstuk word die navorsingprobleem, asook die doel van die studie,

gegee. Die doelwitte is as drieërlei beskryf naamlik om te bepaal watter

pasiëntonderrig tydens die pre- en post-operatiewe fase verskaf is aan

pasiënte wat heupvervangingchirurgie ondergaan het, wat die pasiënt se

behoeftes in dié verband was en watter inligting in ‘n inligtingstuk daaroor

vervat moet word.

Hoofstuk 2 bevat die literatuuroorsig wat onderneem is ten einde bestaande

inligting oor die fenomeen van belang in te samel. In Hoofstuk 3 word

belangrike aspekte wat as kennisbasis ten opsigte van

heupvervangingchirurgie vir die verpleegkundige behoort te dien bespreek.

Die verpleegkundige moet insig toon aangaande aspekte wat in dié hoofstuk

vervat is om sodoende omvattende en volledige pasiëntonderrig te kan

verskaf.


16

HOOFSTUK 2

LITERATUUROORSIG: PASIËNTONDERRIG EN

REHABILITASIE VAN PASIËNTE WAT HEUPVERVANGING-

CHIRURGIE ONDERGAAN HET

2.1 INLEIDING

Hierdie hoofstuk is 'n literatuuroorsig van die rehabilitasieproses vir 'n


17

pasiënt wat heupvervangingchirurgie ondergaan. Aspekte wat aandag

geniet is, onder andere faktore wat 'n invloed uitoefen op die lewering van

pasiëntsorg, die benadering tot bestuurde gesondheidsorg; ‘n veranderende

benadering tot rehabilitasie, met die klem op korter hospitalisasie; die

belangrike rol van pasiëntonderrig en leer binne hierdie veranderde

omgewing waar pasiënte en families toenemend aktiewe rolspelers in die

rehabilitasieproses vorm; asook die eise van ‘n multi-kulturele benadering.

As een van die belangrikste rolspelers in die gesondheidsorgsisteem is die

verpleegkundige dikwels die persoon wat as skakel tussen die geneeshere,

fisioterapeute, pasiënte en families dien. Om hierdie rede moet die

verpleegkundige deeglik toegerus word om dié belangrike rol te vertolk.

2.2 TEORETIESE RAAMWERK

Soos reeds genoem word die teorie van Dorothea Orem vir die doel van

hierdie studie gebruik. Orem (2001:45) identifiseer die volgende drie

verpleegsisteme, naamlik kompensatoriese, gedeeltelik kompensatoriese

en ondersteunend-onderriggebaseerde verpleegsisteme. Die

kompensatoriese verpleegsisteem, waar die pasiënt oor ‘n beperkte vermoë

tot selfsorg beskik, is dus slegs funksioneel wanneer die pasiënt afhanklik is

van sorg byvoorbeeld direk post-operatief. In die gedeeltelike

kompensatoriese verpleegsisteembenadering kan die pasiënt tot 'n

beperkte mate selfsorg toepas maar benodig hulp met sommige aktiwiteite

(ongeveer sewe tot een-en-twintig dae post-operatief). Die derde sisteem,

naamlik die ondersteunende/onderriggebaseerde sisteem kom voor

wanneer die pasiënt sekere voorligting, kennis, vaardighede en onderrig

benodig om sodoende selfversorgend te kan wees. Al drie bogenoemde

verpleegsorgsisteme is van belang en sal as teoretiese basis vir die

onderhawige studie gebruik word, omdat die pasiënt na die


18

heupvervangingchirurgie van die kompensatoriese tot die ondersteunend-

onderrig gebaseerde sisteem vorder en begelei word. Alhoewel onderrig,

volgens Orem se benadering, slegs van toepassing is in laasgenoemde

sisteem is die navorser van mening dat onderrig reeds en selfs vir die

pasiënt gegee moet word wat totaal afhanklik is van verpleegsorg en ook

geen selfsorg kan uitoefen nie. Indien slegs die ondersteunend-onderrig

gebaseerde sisteem by die studie betrek is, kan dit die behoeftes aan

onderrig by die pasiënt wat totaal afhanklik is van sorg, moontlik ignoreer en

die persoon se motivering tot selfsorg belemmer. Deur al drie die

genoemde pasiëntkategorieë by die studie te betrek word alle pasiënte dus

deur kennis bemagtig.

Binne die konseptuele raamwerk, soos in Orem se teorie gestel, word vier

konsepsuele aspekte, naamlik die persoon, omgewingsfaktore, gesondheid

en verpleging, beskryf (Orem 2001:91). Dit word vervolgens kortliks bespreek.

2.2.1 Persoon

Die persoon is die ontvanger van verpleegsorg, dit wil sê, die persoon wat op

beide biologiese en sosiale vlak moet ontwikkel. Hierdie persoon kan dus,

enersyds, selfsorgbehoeftes oorbrug deur byvoorbeeld hulp te vra, of,

andersyds, oor selfkennis beskik om sodoende doelgerigte aksies uit te voer

ten einde die probleem te oorbrug. Onderrig kan in beide gevalle relevant

wees. Eerstens, kan onderrig verskaf word indien die pasiënt hulp vra.

Tweedens word die pasiënt deur onderrig bemagtig om verantwoordelik te

wees vir eie doelgerigte aksie wat tot sy/haar eie voordeel strek (Orem

2001:91).

2.2.2 Omgewingsfaktore


19

Omgewingsfaktore dui op faktore buite die mens wat bestaan uit

omgewingstoestande asook die omgewing wat tot die pasiënt se ontwikkeling

bydra. Die omgewingstoestande word gesien as eksterne fisiese en

psigososiale omgewingsfaktore soos depriverende toestande. Hierdie

omgewing, hetsy omgewingsfaktore of ontwikkelingsomgewing, kan dus

negatief of positief op die selfsorgvermoë van 'n persoon inwerk (Orem

2001:70).

2.2.3 Gesondheid

Orem beskou gesondheid as bestaande uit fisiese, psigiese, sosiale asook

interpersoonlike aspekte wat geintegreer funksioneer en voortdurend instand

gehou moet word. Dit sluit dus die bevordering en instandhouding van

gesondheid op al die genoemde vlakke in. Verder behels dit die behandeling

van siektetoestande asook die voorkoming van komplikasies. Hoewel Orem

se teoretiese model onderrig beskou as ‘n integrale deel van gesondheid

word daar nie werklik na die rol van onderrig in die rehabilitatiewe funksie van

die gesondheidsisteem verwys nie (Esterhuyzen 1996:13). Dit mag

geïmpliseer word maar word nie eksplisiet deur Orem uitgewys nie.

2.2.4 Verpleging

Orem (2001:71) beskou verpleging as 'n diens wat gerig is op selfsorg ten

einde die pasiënt se selfsorgvermoë te bevorder. Hiervolgens is die rolle

van die verpleegkundige en pasiënt aanvullend tot mekaar ten einde selfsorg

te verseker en te maksimaliseer.

2.3 PASIëNTONDERRIG


20

Die belang van pasiëntonderrig as deel van die rehabilitasieproses word

vervolgens bespreek.

2.3.1 Definisie van pasiëntonderrig

Nel en Uys (1993:4) definieer pasiëntonderrig as die gestruktureerde

doelgerigte proses waardeur 'n pasiënt meer kennis oor sy/haar

siektetoestand verkry wat hom/haar sodoende in staat stel om sy/haar

siektetoestand te aanvaar en hom/haar 'n meer hoopvolle lewe te laat lei.

Daarteenoor stel Hoeman (1996:131) dit dat pasiëntonderrig en leer

onafskeidbaar is en dat die rehabilitasieproses fokus op die individu se

behoefte om dié aangeleerde gedrag in sy/haar leefstyl toe te pas. 'n

Volledige pasiëntonderrigberaming van die pasiënt en gesinslede se

pasiëntonderrigbehoeftes moet gemaak word. Hul leerstyl en

leerhindernisse soos pyn en fisiese beperkings moet hierby ingesluit word.

Hierdeur word dus bepaal watter data nodig is om die nodige

pasiëntonderrig te verskaf (Elder, O'Hara, Crutcher, Wells, Graham & Heflin

1998:36).

Pasiëntonderrig is essensieel om 'n pasiënt te lei deur voorgeskrewe riglyne

te volg ten einde die sukses van die chirurgie te verseker. In ‘n studie van

Katz (1997:34) oor pasiëntonderrig word die belangrikheid van die

verpleegkundige se sleutelrol om pasiëntonderrig te verskaf, beklemtoon.

Dit dra daartoe by dat komplikasies voorkom word asook dat funksionele

vermoë gehandhaaf word. Clark (1996:127) is van mening dat die doel van

pasiëntonderrig daarop gerig moet wees om die pasiënt se selfbeeld te

verbeter en om waardes duidelik uit te stip. Dit moet ook die pasiënt se

kennis en insig verbeter sodat 'n toepaslike gesondheidsbesluit geneem kan

word. Dennill, King en Swanepoel (1999:149) beskou pasiëntonderrig as die

ontwikkeling waardeur kennis aangaande gesondheid bevorder word. Dit lei


21

dan ook tot selfbemagtiging en verbetering van die selfbeeld.

Gesondheidsbevordering en pasiëntonderrig is belangrike komponente van

die verpleegkundige se rol terwyl pasiëntonderrig as die hoeksteen van

verpleegsorg gesien word. Deur pasiëntonderrig word die pasiënt bemagtig

om ingeligte besluite te neem en gee die pasiënt dan die versekering van

sy/haar mede-verantwoordelikheid vir gesondheid. Deur die verpleegsorg

wat die verpleegkundige verskaf, vind pasiëntonderrig op 'n informele basis

plaas en word die pasiënt blootgestel aan inligting wat hom/haar bemagtig.

In ‘n studie deur Benefield (1996:47) oor tuisversorging, meld hy dat

"excellent communication skills are vital to success in home care." 'n

Vertrouensverhouding moet tussen die verpleegkundige, die pasiënt,

gesinslede en ander versorgers bestaan, omdat die pasiënt die

onderrigverskaffer behoort te vertrou ten einde die sukses van die

rehabilitasieproses te verseker. Die verpleegkundige moet alle komponente

bepaal wat die pasiënt se totale fisiese, psigiese en sosiale aspekte insluit,

asook die mate waartoe hy/sy in staat is om aan daaglikse aktiwiteite deel

te neem. Enige chroniese siekte of fisiese ongeskiktheid bring verandering

in die pasiënt se lewensstyl en liggaamsbeeld teweeg. Die verpleegkundige

moet kanale skep waardeur die pasiënt op gemoedelike en gemaklike wyse

kan kommunikeer om sodoende gevoelens, behoeftes en vrese te

verbaliseer (Ignatavicius et al 1999:203).

Yarnold (1999:40) het bevind dat pasiënte wat heupvervangingchirurgie as

gevolg van trauma ondergaan het, dikwels 'n vrees het om weer te val. Dit

kan hulle vermoë om vir hulself onafhanklik te versorg beïnvloed. Om die

pasiënt se samewerking te verkry is dit noodsaaklik dat hy/sy die nodige

pasiëntonderrig en inligting ontvang. Dit is oneties om samewerking van die

pasiënt te verwag indien hy/sy nie voldoende inligting aangaande sy

siektetoestand ontvang het nie (Beeslaar 1999:81).


22

Suksesvolle rehabilitasie hang grootliks af van die koördinasie van die

rehabilitasiespan se aktiwiteit asook die aktiewe deelname van die pasiënt

en gesinslede/versorger aan die rehabilitasieproses. As gevolg van 'n

snelveranderende gesondheidsorgstelsel voorsien sekere dienste wat al die

jare aan die behoeftes van die pasiënte, gesinne en gemeenskap voldoen

het, nie meer aan sodanige behoeftes nie. Dit dra daartoe by dat die klem

op tuisversorging geplaas word en dit bring mee dat pasiëntonderrig 'n al

hoe groter rol begin speel. Deur die verskaffing van onder meer

innoverende pasiëntonderrigprogramme en -dienste kan die pasiënt die

nodige vaardighede en kennis aanleer en dus bemagtig word. ‘n

Klemverskuiwing het dus van binne na buite die hospitaal plaasgevind wat

die behoefte aan pasiëntonderrig en versorging verhoog het. In 'n studie wat

in 1996 in die Beth Israel Hospitaal in Boston deur Kantz, Wandel, Fladger,

Folcarelli, Burger en Clifford (1998:13) gedoen is, is daar 'n opname

gemaak onder pasiënte wat na hul eie huise ontslaan is. Tydens die studie

is bevind dat 'n groot gedeelte van die pasiënte wat uit hospitaal ontslaan is,

gerapporteer het dat die ontslagvoorligting wat hulle tydens hospitalisasie

ontvang het, volgens hul mening onvoldoende was. Daar is ook bevind dat

indien die gehospitaliseerde pasiënte ‘n behoefte aan leer gehad het, die

pasiëntonderrigverskaffers nie voldoende tyd en bronne tot hul beskikking

gehad het nie. In die studie deur Kantz et al (1998:13) is bevind dat ontslag

beskou word as 'n terloopse episode eerder as 'n proses van kontinuïteit.

Daar was ook geen formele ontslagbeplanningsfase nie. Die ontslagproses

wat plaasgevind het, was grotendeels afhanklik van die sisteem wat deur die

rehabilitasiespan gevolg is. Dié sisteem is grootliks op die kennis van die

verpleegkundiges gebaseer.

In ‘n studie oor verbetering van ontslagbeplanning in Swede en Engeland

deur Lundh en Williams (1997:435) is die doel van pasiëntonderrig as volg


23

beskryf:

- om individue, gesinne en gemeenskappe te lei om siektes en

behandelingsopsies beter te verstaan en hulle te bemagtig om aktiewe

deelnemers in die gesondheidsorg proses te word;

- om die oorgang van die hospitaal na die huis te vergemaklik nadat die

nodige vaardighede aangeleer is; en

- om pasiëntonderrig en ondersteuning aan individue, gesinslede en

gemeenskappe te gee sodat hulle in hulle nuwe omstandighede kan

aanpas.

2.3.2 Faktore wat pasiëntonderrig beinvloed

Alvorens 'n pasiënt onderrig ontvang, moet sekere faktore wat die onderrig

kan beïnvloed, geidentifiseer word. Die verskillende faktore wat

pasiëntonderrig kan beïnvloed word hiernaas genoem word:

- Gesin. Die gesin moet tydens die pasiëntonderrigproses betrek

word om sodoende samewerking en sukses van die

rehabilitasieproses te verseker (Christensen & Kockrow 1999:40).

- Leergeleentheid. Vier determinante word deur Christensen en

Kockrow (1999:40) geidentifiseer wat die leerproses sal beinvloed,

naamlik: die aard van menslike leergedrag en -ontwikkeling, die

kennisstruktuur van die individu, kulturele invloede en die

pasiëntonderrigomgewing.

- Houding. Elke volwassene het vooropgestelde idees, aangeleerde

houdings en gedragspatrone wat die leerproses kan beïnvloed. Die

verpleegkundige behoort die houding van die pasiënt met die

lewering van pasiëntonderrig in ag te neem (Christensen & Kockrow

1999:40).

- Geletterdheid. Die geletterdheidsvlak moet bepaal word en die

pasiëntonderrigprogram moet daarvolgens aangepas word. As die


24

pasiëntonderrigprogram byvoorbeeld net in geskrewe vorm bestaan,

moet sekere aanpassings gemaak word. Prosedures moet

verduidelik en geverifieer word sodat daar vasgestel kan word of die

pasiënt wel verstaan wat gesê is. In Suid-Afrika is daar elf amptelike

landstale wat die kommunikasie en verstaanbaarheid tydens

pasiëntonderrig kan beïnvloed. 'n Oplossing vi r die probleem is dat

daar van videos of prentemateriaal gebruik gemaak kan word

(Christensen & Kockrow 1999:40).

- Omgewing. Die leeromgewing moet geskik wees vir pasiëntonderrig

en behoort vry van enige stoornisse soos geraas, slegte reuke en

verlies aan privaatheid te wees (Thelan, Davie & Urden 1990:60).

Privaatheid en konfidensialiteit van inligting moet verseker word

(Christensen & Kockrow 1999:40). Om die sukses van

pasiëntonderrig te verseker moet bogenoemde tydens die lewering

van pasiëntonderrig in ag geneem word.

- Tyd. Die tydperk wanneer die pasiëntonderrig aan die pasiënt gegee

word, kan 'n invloed uitoefen op dit wat werklik deur die pasiënt gehoor

word. Reeds met die eerste ondersoek en bevestiging van die

chirurgie wat selfs maande voor die geskeduleerde tyd kan wees, word

pasiëntonderrig gegee. Die nuus dat chirurgie nodig is, veroorsaak

spanning by die pasiënt en kan, as ‘n eksterne faktor, beperkend wees

op dit wat wel gehoor word (Christensen & Kockrow 1999:40).

- Motivering. Intrinsieke motivering bestaan deurdat die pasiënt die

behoefte het om te leer en daardeur lewenskwaliteit bevorder. Dit kan

egter gebeur dat die pasiënt onwillekeurig by die rehabilitasieproses

betrek word, deurdat hy/sy as gevolg van trauma rehabilitasie nodig het

en nie noodwendig oor intrinsieke motivering beskik nie (Christensen

& Kockrow 1999:40).

- Pasiëntonderrigverskaffers. Die pasiëntonderrig word aan die

pasiënt gegee deur lede van die rehabilitasiespan byvoorbeeld


25

geneeshere, fisioterapeute en verpleegkundiges. Laasgenoemde is in

die geskikste posisie om pasiëntonderrig te verskaf. Daar behoort ook

'n vertrouensverhouding te bestaan om die sukses van kommunikasie

te verseker (Christensen & Kockrow 1999:40).

- Geheue. Beide die korttermyn- en langtermyngeheue van 'n pasiënt

het 'n invloed op die uitkoms van pasiëntonderrig. Deur geskrewe

onderrig word leer versterk wat ook ondersteuning vir die leerder

verskaf (Christensen & Kockrow 1999:40).

- Fisiologiese stressors. Faktore, byvoorbeeld huidige siektetoestand,

pyn, hipotensie, gehoorprobleme, veranderde kognisie en koors, kan 'n

invloed uitoefen op dit wat die pasiënt ontvang en leer. Indien die

pasiëntonderrigverskaffer bewus is van enige faktore wat

pasiëntonderrig kan beïnvloed, moet hy/sy die nodige sensitiwiteit

toon en op die belangrike inligting fokus en die tydsduur van die

pasiëntonderrigsessies tot ongeveer vyf tot tien minute te verkort


- Psigologiese stressors. Faktore soos angs, spanning, hulpeloosheid

en bekommernis kan ‘n nadelige effek uitoefen op dit wat die pasiënt

leer en internaliseer (Christensen & Kockrow 1999:40).

- Kultuur. Kultuur is 'n aanduidende aspek tydens die beramingsfase

van die pasiënt se psigososiale toestand in aanmerking geneem moet

word. Die multikulturele dimensies wat in ag geneem moet word en

onder meer aspekte soos taalgebruike en gelowe insluit, kan juis as

struikelblokke gesien word. Om die probleme te oorkom kan daar van

tolke gebruik gemaak word om spesifiek die taalprobleem aan te

spreek. Spesifieke gelowe en gebruike moet uitgelig word om

sodoende enige struikelblokke in dié gevalle in pasiëntonderrig ook uit

die weg te ruim (Christensen & Kockrow 1999:41; Katz 1997:36).

2.3.3 Die doel van pasiëntonderrig


26

Wiles, Pain, Buckland en McLellan (1998:795) het in ‘n studie wat uitgevoer is

om die rehabilitasiebehoeftes te bepaal van pasiënte wat na 'n serebro-

vaskulêre insident uit die hospitaal ontslaan is, verskeie behoeftes

geidentifiseer. Daar is bevind dat die voorsiening van kwaliteit- en

kwantiteitpasiëntonderrig verskeie voordele het, naamlik: vermindering van

angs, verbeterde pasiëntsamewerking, deelname aan die

rehabilitasieproses, onafhanklike funksionele vermoëns, bemagtiging van die

pasiënt, pasiëntbevrediging en beter interpersoonlike vertrouensverhoudings

tussen die rehabilitasiespan en pasiënte. Die voortydige identifisering van

pasiëntbehoeftes en pasiëntpersepsies kan daartoe bydra dat die pasiënt

bemagtig word. Dit weer verseker dat hulle ingeligte besluite kan neem ten

opsigte van behandelingsopsies (Wiles et al 1998:796). Wiles et al

(1998:796) gaan van die veronderstelling uit dat geskrewe inligting suksesvol

is indien dit volledig gedoen word. Die pasiëntonderrig behoort nie net aan

die pasiënt gegee te word nie, maar ook aan die persone wat die

versorgingsrol oorneem sodra die pasiënt uit die hospitaal ontslaan word.

Die studie van Wiles et al (1998:797) het onder meer bevind dat daar 'n

pasiëntonderrigbehoefte was wat verdeel kon word in: kliniese inligting,

praktiese inligting en inligting oor versorging en beskikbare

versorgingsbronne in die gemeenskap. Die nodige kliniese inligtingsaspek

behels die voorkomende, prognose- en die herstelfase. Die kliniese inligting

dek byvoorbeeld die verloop van die spesifieke siekte en die kans op

herstel. Praktiese inligting sluit in onmiddellike en post-ontslaghantering van

dag-tot-dag-aktiwiteite. Hierdie aspek fokus meer op die funksionele vermoë

van die pasiënt en herintegrasie in die gemeenskap, terwyl die derde area,

naamlik versorgingsbronne, inligting aangaande beskikbare bronne in die

spesifieke omgewing insluit. Indien dit nodig sou wees om addisionele hulp

soos tuisverplegingsdienste te gebruik, byvoorbeeld vir wondsorg, word


27

inligting aangaande die beskikbare bronne om so ‘n diens te lewer hierby

ingesluit.

In ooreenstemming met die studie van Wiles et al (1998:767) het Goodman

(1997:1241) in 'n studie oor pasiënte se persepsies oor

pasiëntonderrigbehoeftes bepaal dat hulle oor spesifieke aspekte onderrig

verlang. Dié aspekte sluit in praktiese aangeleenthede soos toegelate

mobiliteit - indien daar enige beperking daarop was mediese toestande en

komplikasies wat post-operatief kan voorkom, oefening, dieëtbehoeftes en

medikasiegebruik. Verdere aspekte is die psigologiese aangeleenthede wat

angs, spanning en onsekerheid aandui en gemeenskapsondersteuning wat

die herintegrasie in die gemeenskap en beskikbare hulpbronne insluit.

Mistiaen, Duijnhouwer, Wijkel, De Bont en Veeger (1997:1233) het ‘n studie

gedoen wat daarop gerig was om ouer persone wat uit ‘n akutesorginstelling

of hospitaal ontslaan is se behoeftes te identifiseer.

Probleme na ontslag is in vier areas ingedeel, naamlik: spesifieke

pasiëntonderrigbehoeftes, funksionele beperkings, fisiese en emosionele

funksionering. Die spesifieke pasiëntonderrigbehoeftes het te make met die

aspekte waaroor pasiënte - nie voldoende inligting ontvang het nie en meer

inligting sou wou ontvang. Die funksionele beperkings het onder meer die

probleme ingesluit wat daartoe bydra dat ‘n pasiënt nie onafhanklike

aktiwiteite kan uitvoer nie. Die aspekte van fisiese en emosionele

funksionering is in drie areas ingedeel, naamlik die algemene gesondheid

van die pasiënt en die fisiese en emosionele probleme wat onder meer

slaapstoornisse ingesluit het.

Die studiebevindinge dui daarop dat die pasiëntonderrig tydens ontslag

onvoldoende was. Pasiënte het spesifieke vrae ten opsigte van die


28

siekteverloop en die herstelfase gehad.

Deur aandag te gee aan die onderrigbehoeftes van elke pasiënt, word

daardie pasiënt se leerbehoeftes bevredig. Dit dra daartoe bydra dat ‘n

pasiënt se visie en kennis verbreed en hy/sy verantwoordelikheid vir sy/haar

eie gesondheid aanvaar (Banks & Jones 1996:14). Basiese pasiënt-onderrig

vorm die grondslag vir 'n lewenslange leerervaring en dra by tot menslike

ontwikkeling.

Een van die oogmerke van die onderhawige studie is om te bepaal watter

inligting deur die respondente benodig word om sodoende aan die behoefte

te voldoen. Die behoefte kan aangespreek word deur byvoorbeeld die

samestelling van ‘n inligtingstuk aangaande heupvervangingchirurgie wat

reeds met bevestiging van die chirurgie aan die respondente oorhandig kan

word. Dit behoort moontlik te wees deur die inligting wat van pasiënte verkry

is, te gebruik om te bepaal watter aspekte van heupvervangingchirurgie

aangespreek behoort te word. ‘n Voordeel van geskrewe inligting is dat dit

altyd deur die pasiënt gebruik kan word indien dit benodig sou word. Willock

(1998:351) meld dat inligtingsbrosjures vir die oorgrote meerderheid van die

samelewing moontlik moeilik verstaanbaar sal wees, maar dat die probleem

oorkom kan word deur die inligting in samewerking met die pasiënt en sy/haar

gesin op te stel. In 'n studie wat by die Nottingham City Paediatric Renal Unit

(Willock 1998:351) uitgevoer is, is bevind dat die deelname van die

multidissiplinêre span tydens die samestelling van ‘n inligtingstuk aan te

bevele is. In die genoemde studie is ‘n inligtingsbrosjure saamgestel met

inligting wat deur middel van onderhoudvoering van kinders se ouers verkry is.

Gesinslede het dit veral positief ervaar om betrokke te wees by die

samestelling van die inligtingsbrosjure. Spesiale voorsiening behoort gemaak

te word vir pasiënte wat ongeletterd is en waar daar kulturele struikelblokke

voorkom. Inligtingsbrosjures word as waardevol beskou hoewel dit nie mens-


29

tot-mens/- individuele kontak vervang nie (Willock 1998:354).

2.4 DIE REHABILITASIEPROSES VAN 'N PASIËNT WAT

HEUPVERVANGINGCHIRURGIE ONDERGAAN

Die doel asook die verskillende fases van die rehabilitasieproses word

vervolgens bespreek.

2.4.1 Rehabilitasie

Christensen en Kockrow (1999:897) definieer rehabilitasie as die proses

waardeur 'n individu gehelp word om tot die volle fisiese, psigiese, sosiale en

maatskaplike kapasiteit waartoe hy/sy instaat is te herstel. Tegnologiese

ontwikkeling en finansiële beperkings dra daartoe by dat die tydsduur van

hospitalisasie vir pasiënte verkort. Die gevolg hiervan is dat pasiënte nou

vinniger en sieker ontslaan word of soos Mistiaen et al (1997:1233) dit stel,

"quicker and sicker". Die onderhawige studie fokus op rehabilitasie en

pasiëntonderrigfaktore wat 'n positiewe invloed op suksesvolle rehabilitasie

kan uitoefen. Ander aspekte, byvoorbeeld die toenemende klem op bestuurde

gesondheidsorg, kulturele sensitiwiteit, die kwaliteit- en

kwantiteitpasiëntonderrig wat die pasiënt ontvang asook die effek daarvan op

die pasiënt en gesinslede, word ook bespreek.

Die verpleegkundige vertolk dikwels, vanweë die aard en omvang van haar

blootstelling aan die pasiënt, ‘n essensiële rol as lid van die rehabilitasiespan.

Volgens Christensen en Kockrow (1999:898) kan die doel van rehabilitasie

beskou word as die "stepping stones on the road to recovery". Tydens hierdie

pad na herstel word daar primêr op die pasiënt gefokus ten einde hom/haar

na onafhanklikheid te lei. Hiervolgens word rehabilitasie deur Christensen en

Kockrow (1999:898) gesien as die oorbruggingsproses tussen "uselessness


30

and usefulness, hopelessness and hopefulness and between despair and

happiness". Aangesien die pasiënt beskou word as deel van 'n gesinsisteem

is dit belangrik dat gesinslede en persone wat die versorgingsrol gaan vertolk

ook tydens die pasiëntonderrig- en rehabilitasieproses betrek moet word.

Hierdeur word hulle ook toegerus met die nodige kennis en vaardighede om

die pasiënt maksimaal tuis te kan ondersteun. Hierdie betrokkenheid is veral

nodig as gevolg van die bestuurde gesondheidsorgbenadering waar pasiënte

toenemend op ‘n vroeë stadium ontslaan word.

Deur aktiewe rehabilitasie word individue ondersteun om hulle

herstelvermoë te maksimaliseer en om situasies te hanteer binne die

beperkings wat hul tydelike of permanente gesondheidsvlak en funksionele

vermoë beinvloed. Die hoofdoel van rehabilitasie is dus daarop gerig om die

ego-integriteit van die pasiënt asook ‘n gevoel van selfwaarde te bevorder.

Om die selfwaarde van die pasiënt, wat moontlik voor die chirurgie afhanklik

van gesinslede was, te ontwikkel, is dit nodig dat gesinslede aktief aan die

rehabilitasieprogram deelneem ten einde begrip vir die proses te kry.

Rehabilitasie kan ook as ‘n behandelingsproses beskou word wat ten doel

het om enige verdere funksionele beperkings van die pasiënt te

minimaliseer. Dit impliseer dat die huidige vermoë behoue moet bly om

verder beperkings te voorkom. Terselfdertyd word daar ook gepoog om

maksimale funksionering te herstel.

Die rehabilitasieproses, as ‘n geïntegreerde deel van die

gesondheidsisteem, word toenemend beklemtoon aangesien wetenskaplike

vooruitgang, populasiegroei en verbeterde tegnologie daartoe lei dat daar

meer pasiënte in die samelewing voorkom wat met tydelike en/of permanente

ongeskiktheid belas word. Tradisioneel is daar gevind dat daar op die siekte

en die fisiese behoeftes van die pasiënt gefokus is. Hedendaags word daar

egter op die totale pasiënt (as ‘n fisiese, psigiese, sosiale en religieuse wese)


31

gefokus waardeur daar na optimale funksionering gestreef word. Dit sluit selfs

die effektiewe herintegrasie van die pasiënt in die gemeenskap insluit.

Powell (1986:662) identifiseer twee basiese pasiëntgroepe wat rehabilitasie

ontvang. Die eerste groep ervaar tydelike fisiese ongeskiktheid, sonder enige

permanente beperking, en sal volkome herstel. Die tweede groep is

permanent ongeskik en is nie ten volle fisies rehabiliteerbaar nie. Die

hoofdoel van rehabilitasie vir eersgenoemde groep is om te voorkom dat hulle

enige permanente ongeskiktheid ontwikkel.

In aansluiting by die argument van Christensen en Kockrow (1999:897) stel

Ignatavicius et al (1999:185) dit dat rehabilitasie beskryf word as die proses

waartydens 'n persoon leer om met chroniese en tydelike

ongeskiktheidstoestande, dikwels as gevolg van trauma, saam te leef.

Rehabilitasie fokus dus daarop om toe te sien dat die pasiënt na ‘n optimale

vlak van sy/haar fisiese, psigiese, sosiale en ekonomiese funksionele vermoë

terugkeer.

Om die pasiënt te oorreed om aktief aan die rehabilitasieproses deel te neem

ten einde enige onvermoë te oorbrug, kan dus as een van dié belangrikste

take van die rehabilitasiespan beskou word. Ter beklemtoning hiervan verwys

Alexander, Fawcett en Runciman (1994:943) na Virginia Henderson wat reeds

in 1966 die verpleegkundige uitgesonder het as die persoon wat daarop moet

fokus “to assist the individual, sick or well, in the performance of those

activities contributing to health or its recovery that he would perform unaided if

he had the necessary strength, will or knowledge. And to do this in such a way

as to help him gain independence as rapidly as possible". Henderson het dus

reeds toe die verpleegkundige beskou as unieke rolspeler en lid van die

rehabilitasiespan wat as fasiliteerder moet optree om die pasiënt te oorreed

om aan hierdie rehabilitasieproses deel te neem. Volgens die argument val


32

die klem eerder daarop dat 'n persoon aktief moet deelneem aan die proses

om beter te word eerder as om passief te wag dat herstel geleidelik plaasvind.

2.4.2 Die doel van rehabilitasie

Rehabilitasie kan as ‘n doel- en uitkomsgerigte proses beskou word. Die doel

van ‘n spesifieke pasiënt se rehabilitasie word bepaal deur 'n inklusiewe

proses waardeur alle lede van die rehabilitasiespan betrek word. Die

rehabilitasieproses begin reeds tydens die pasiënt se eerste besoek aan die

chirurg, wat direk na opname in die hospitaal voortgesit word en wat selfs tot

na ontslag kan strek. Die rehabilitasieprognose hang egter direk af van die

pre-operatiewe funksionele mobiliteit. Die post-operatiewe heuprehabilitasie

is daarop gerig om die persoon te help om:

- 'n pynvrye, stabiele gewigdraende heup te gebruik;

- 'n voldoende mate van beweging vir normale funksies te handhaaf;

- na volle onafhanklike ambulansie met behulp van hulpmiddels terug te

keer; en

- na basiese selfsorgaktiwiteite terug te keer sonder die gebruik van

enige hulpmiddels (Morris, Lipsitz, Murphy & Belleville-Taylor

1997:273).

Bogenoemde stem ooreen met die doel van die onderhawige studie deurdat

pasiënte wat heupvervangingchirurgie ondergaan het gelei moet word om al

hul funksionele funksies te herstel en te handhaaf.

Christensen en Kockrow (1999:898) se siening van die volgende hoekstene

van rehabilitasie kan as ‘n samevattende weergawe van rehabilitasie beskou

word. Dit kan kan ook as vertrekpunt vir die navorsingsprojek gesien word:

- Individueel-gesentreer. Alle pogings wat deur die

rehabilitasiespan uitgevoer word, fokus op die pasiënt se behoeftes


33

en doelwitte. Indien onrealistiese doelwitte aanwesig is, moet die

verwagtinge in samewerking met alle spanlede herbepaal word.

- Gemeenskapsintegrasie. Die sukses van rehabilitasie word deur

die suksesvolle herintegrasie van die pasiënt tot die gemeenskap op

beroeps-, sosiale en rekreasievlak bepaal (Christensen &

Kockrow 1999:898).

- Onafhanklikheid. Daar moet voortdurend na fisiese en

emosionele onafhanklikheid gestrewe word (Christensen & Kockrow

1999:898).

- Funksionele vermoë. Die vermoë om onafhanklik te kan

funksioneer behoort die einddoel van enige rehabilitasiepoging te

wees (Christensen & Kockrow 1999:898).

- Spanbenadering. Dit moet voordurend in gedagte gehou word dat

rehabilitasie ‘n multidissiplinêre spanbenadering is en dat

samewerking ‘n essensiële voorvereiste vir sukses is (Christensen &

Kockrow 1999:898).

- Lewenskwaliteit. In die strewe na rehabilitasie moet daar eerder

op kwaliteit as kwantiteit van lewe gefokus word (Christensen

& Kockrow 1999:898).

- Gesondheidsbevordering. Rehabilitasiedoelwitte moet op die

voorkoming van komplikasies en optimalisering van

funksionele vermoë gerig wees (Christensen & Kockrow 1999:898).

- Veranderingsproses. Die rehabilitasiespan is verantwoordelik om

verandering wat in die pasiënt se funksionering plaasvind positief

te rig (Christensen & Kockrow 1999:898).

- Aanvaarding. Pasiënte moet gelei word om enige beperkings

hetsy van tydelike of permanente aard te verwerk en te

aanvaar (Christensen & Kockrow 1999:898).

- Pasiënt- en gesinsonderrig. Deur pasiëntonderrig kan die pasiënt

en gesinslede tot onafhanklike en optimale funksionering gelei word


34


Hierdie rol van die verpleegkundige as lid van die rehabilitasiespan word

duidelik in Regulasie 2598 (Bestek van Praktyk van Geregistreerde

Verpleegkundiges) van die Wet op Verpleging, Wet 50 van 1972 soos

gewysig (Nursing Act No 50 of 1978, as amended), van die Suid-Afrikaanse

Raad op Verpleging verduidelik. Hiervolgens word rehabilitasie as een van

die primêre funksies van die verpleegkundige beklemtoon.

2.4.3 Rehabilitasieproses

Rehabilitasieproses dui op die verskillende fases naamlik beraming,

beplanning en implementering ten einde die individu te help om te herstel tot

die volle fisiese, psigiese, sosiale en maatskaplike kapasiteit waartoe hy/sy

instaat is (Christensen & Kockrow 1999:897).

2.4.3.1 Beramingsfase tydens die rehabilitasieproses

Die proses van rehabilitasie behels dat daar onder meer 'n volledige

beraming gemaak word van aspekte soos die pasiënt se geskiedenis,

fisiese toestand, funksionele mobiliteit, psigososiale funksionering en

beroepsaktiwiteite. Nadat daar 'n volledige pasiëntberaming gemaak is, volg

die beplannings- en implementeringsfases. Tydens die beplanningsfase word

daar byvoorbeeld beplan waar die pasiënt na ontslag versorging sal ontvang.

Tans bestaan die tendens dat sommige pasiënte geen voorafreëlings vir

sodanige versorging tref nie aangesien hulle nie werklik die omvang van

heupvervangingchirurgie begryp nie. Die implementeringsfase behels dus

dat die pasiënt na ontslag, soos in die beplanningsfase uitgespel, dan na die

versorgingsfasiliteit, hetsy ‘n privaatwoning of ‘n versorgingseenheid,

uitgeplaas word.


35

Keston en Enthoven (1998:7) verwys na verskeie studies wat in die

Verenigde State van Amerika en Swede uitgevoer is. In dié studies is faktore

beklemtoon wat kostebesparing teweeg bring sonder dat dit noodwendig op

die kwaliteit van pasiëntsorg inbreuk maak. Genoemde outeurs maak die

stelling dat nie alle pasiënte met pynlike heupgewrigte noodwendig as

kandidate vir heupvervangingchirurgie beskou moet word nie. Hulle stel

sekere kriteria daar wat as riglyn kan dien en waaraan voorgenome

kandidate moet voldoen alvorens hulle as geskik vir sodanige chirurgie

beskou word.

Dit word gemeld dat die Grossmont Hospitaal in Swede gebruik maak van

spesifieke seleksiekriteria (Keston & Enthoven 1998:7) waarvolgens

pasiënte as geskik vir heupvervangingschirurgie beskou word. Toepassing

van sodanige seleksiekriteria sou die rehabilitasieproses post-operatief

positief beïnvloed en die sukses van rehabilitasie verseker. Die kriteria sluit

in verskeie aspekte chirurgie moet, byvoorbeeld, beslis ‘n bydrae tot die

vermindering van pyn lewer. Dit moet voorts‘n verbeterde funksionele vermoë

met onafhanklike daaglikse funksionering tot gevolg hê. Lewenskwaliteit

moet dus verbeter word. Die pasiënt moet psigies in staat wees om oor die

nodige insig te beskik om die impak van die chirurgie te besef asook oor ‘n

psigiese ingesteldheid wat suksesvolle rehabilitasie kan verseker.

Laasgenoemde kriteria verseker post-operatiewe samewerking wat ‘n

noodsaaklike voorvereiste vir suksesvolle rehabilitasie is aangesien geen

rehabilitasiepoging kan slaag sonder dat die pasiënt ten minste daartoe

verbind is nie. In ooreenstemming hiermee het Lundh en Williams (1997:435)

ook ‘n studie in Swede en Engeland uitgevoer en bevind dat indien pasiënte

onderrig en gelei word om behandelingsopsies beter te verstaan en aktiewe

deelnemers in gesondheidsorg te word, die oorgang van die hospital na die


36

huis vergemaklik word.

Ignatavicius et al (1999:203) verwys na verdere aspekte wat tydens die

fisiese behoeftebepaling van die pasiënte wat rehabilitasie ondergaan

ingesluit behoort te word.:

- Holistiese beraming. Die persoon moet as 'n pasiënt in die

hospitaal en tuis as lid van 'n gesin en familie beskou word wat unieke

behoeftes het wat van persoon tot persoon kan verskil.

- Kommunikasie. Daar moet verseker word dat kommunikasiegapings

tussen die verpleegkundige, geneeshere, pasiënt, gesin en die res van

die lede van die rehabilitasiespan geminimaliseer word. Dit is ook

nodig dat gesinslede tydens die pasiëntonderrig en rehabilitasie van

die pasiënt betrek word. Pasiënte kan byvoorbeeld bejaardes insluit

wat hul eie vasgestelde persepsies en vooropgestelde idees het en

selfs gehoorprobleme kan ondervind. Daar moet dus verseker word

dat die pasiëntonderrig wel korrek ontvang word (Ignatavicius et al

1999:203).

- Selfsorgbehoeftes. Die pasiënt moet gelei en gehelp word om self

na sy/haar basiese selfsorgbehoeftes, byvoorbeeld persoonlike

higiëne en voeding, om te sien. Hierdie aspek stem ooreen met die

teoretiese raamwerk van Orem dat die pasiënt na selfsorg gelei moet

word (Ignatavicius et al 1999:203).

- Mobiliteit. Die strewe van enige rehabilitasieprogram is daarop

gerig dat die pasiënt die grootste mate van onafhanklike mobiliteit

moet bereik. Dit sluit in basiese mobilisering en beweging binne die

pasiënt se fisiese omgewing waarbinne hy/sy daagliks funksioneer. 'n

Probleem kan egter ontstaan as die persoon byvoorbeeld in 'n

woonstelblok met trappe woon. Sodanige pasiënt sal dan ondersteun

en gehelp moet word om by sodanige omstandighede aan te pas



37

- Sosiale, emosionele en ekonomiese selfversorging. Die rol van

die verpleegkundige is om deur middel van pasiëntonderrig ook

terselfdertyd ‘n beraming van die pasiënt se emosionele, sosiale en

ekonomiese status te maak ten einde die impak hiervan op sy/haar

toekomsgerigte planne te bepaal. Aangesien fisiese ongeskiktheid

nie slegs die pasiënt impliseer nie, maar ook die onmiddellike gesin

en familielede betrek, kan dit onvermydelik druk op die gesinsisteem

plaas. Een faset wat byvoorbeeld deur heupvervangingchirurgie

geraak word, is die seksuele aspek van die huweliksverhouding. Dit is

'n onderwerp wat dikwels deur die fisioterapeute, geneeshere en

verpleegkundiges geignoreer word. Dit kan onsekerheid by die

pasiënt tot gevolg hê en ook onnodige druk veroorsaak. Openlikheid

deur verpleegpersoneel tydens besprekings met die pasiënt kan

daartoe lei dat daar post-operatief realistiese aanpassings gemaak

kan word (Ignatavicius et al 1999:203).

Beide Christensen en Kockrow (1999:898) asook Ignatavicius et al

(1999:203) is van mening dat basiese aspekte in ag geneem behoort te word

met die rehabilitasie van 'n pasiënt wat heupvervangingchirurgie ondergaan.

In ooreenstemming met Keston en Enthoven (1998:7) meld De Palma

(1999:39) dat verdere faktore wat die pasiënte se terug na hul eie woning

direk na ontslag beïnvloed, sluit aspekte soos ouderdom, pre-operatiewe

onafhanklikheid en die vermoë om dan onafhanklik te mobiliseer in.

Die vermoë om onafhanklik te mobiliseer word verder volgens De Palma

(1999:37) beïnvloed deur onder meer ouderdom, geslag, afwesigheid van

verwardheid asook die gebruik van enige ortopediese hulpmiddels voor

ontslag. De Palma (1999:39) het ook verder in sy studie gevind dat pasiënte

wat ouer is asook dié wat 'n langer tydperk in ‘n hoësorgeenheid versorg word


38

daartoe neig om minder mobiel te wees. ‘n Verdere faktor wat volgens

genoemde outeur mobiliteit skynbaar affekteer, is die pre-fraktuur-status van

die betrokke ledemaat asook die ontslagdisposisie van sommige pasiënte.

Pasiënte wat reeds ‘n sogenaamde disposisie ten opsigte van rehabilitasie

het, moet dus bepaalde pasiëntonderrig ontvang ten einde hulle verwagtinge

ten opsigte van herstel positief te beïnvloed (De Palma 1999:39).

Pasiëntonderrig wat op aspekte soos motivering, positiewe denke en aktiewe

deelname aan die rehabilitasieproses fokus, moet uitgelig word as essensiële

elemente van herstel.

2.4.3.2 Beplanningsfase tydens rehabilitasieproses

Om aan die behoeftes van pasiënte te voldoen behoort die verpleegkundige

doelwitte daar te stel wat in samewerking met die pasiënte geïdentifiseer

word. Hierdie doelwitformulering behels die formulering van 'n

verpleegdiagnose, die beplanning van verpleegsorg, die implementering van

verpleegaktiwiteite, die evaluering van die uitkoms van die versorging en,

indien nodig, herberaming. Indien die pasiënt hierby betrek word kan hy/sy

mede-eienaarskap hiervan neem.

Hoeman (1996:3) verwys na die teoretiese model van Dorothea Orem waar

die progressiewe hulpverlening en gedrag van verpleegkundiges in die

rehabilitasiebeplanningsproses beklemtoon word. Hierdie benadering is

geskoei op die beginsels van rehabilitasie deurdat die volgende aannames

gemaak word:

- Individue het behoeftes aan selfversorging.

- Individue beskik oor die basiese vermoë om aan hierdie behoeftes te

voldoen.

- Selfversorging impliseer dat dit deur die persoon self gedoen word.

Die fokus van Orem se Selfsorgteorie behels dat die pasiënt aangemoedig


39

moet word om onafhanklik te funksioneer ten einde selfversorgend te wees.

Om hierdie rede het die navorser besluit dat die teoretiese vertrekpunt van

Orem geskik is om die vertrekpunt vir die onderhawige studie te wees.

Hoeman (1996:3) ondersteun ook die waarde en toepaslikheid van Orem se

teorie om die individu tot funksionele onafhankliheid te lei en by

selfsorgaktiwiteite te betrek.

Dienooreenkomstig behoort die verpleegkundige direk nadat die pasiënt tot

die eenheid toegelaat word reeds met die ontslagbeplanning te begin

aangesien die pasiënt dan behoort te weet waarheen hy/sy direk na ontslag

versorg sal word. Ontslagbeplanning kan volgens Christensen en Kockrow

(1999:147) gedefinieer word as die sistematiese proses van beplanning

waarvolgens die versorging van 'n pasiënt na ontslag uit die hospitaal gerig

word. Die klem word op kontinuiteit van versorging van akute sorg af tot by die

rehabilitasiefase geplaas.

Kommunikasie tussen die verskillende rolspelers is dus essensieel en die

verpleegkundige kan dialoog tussen spanlede bevorder en selfs koördineer

ten einde ontslagbeplanning effektief te implementeer (Christensen &

Kockrow 1999:147). Die verpleegkundige behoort egter ook in samewerking

met die pasiënt en familielede te bepaal of die pasiënt na 'n

versorgingseenheid, gesinslede of eie woning sal gaan sodra hy/sy ontslaan

word. Indien die pasiënt na gesinslede of na sy/haar eie woning gaan, is dit

belangrik dat ‘n beraming gemaak word van die tipe ondersteuningstelsels en

hulp wat beskikbaar is. Indien dit ‘n bejaarde persoon is wat gehospitaliseer

word, bestaan die risiko dat hy/sy ‘n hoër risiko ten opsigte van kruisinfeksie

het vanweë byvoorbeeld ‘n swakker weerstand en inkontinensie, en meer

geneigdheid tot disoriëntering en verwardheid asook hospitaalverworwe

wanvoeding het (Ignatavicius et al 1999:203). Hierdie is van die aspekte wat

die verpleegkundige tydens die beplanningsfase vir rehabilitasie in gedagte


40

moet hou.

Pasiëntonderrig vorm ‘n belangrike deel van die pasiënt se ontslagbeplanning.

Die kwaliteit van pasiëntonderrig kan effektiewe ontslagbeplanning asook die

kontinuïteit van sorg verseker. Verder kan die voorsiening van akkurate en

voldoende ontslaginligting 'n kardinale rol in pasiëntsorg na ontslag uit die

hospitaal speel as gevolg van ekonomiese rasionalisasie en die bestuurde

gesondheidsorgbenadering word ontslagbeplanning toenemend beklemtoon.

'n Studie wat deur Driscoll (2000:1165) in Melbourne, Australië uitgevoer is

om pasiënte en versorgers se persepsie van pasiëntonderrig en hul

interpretasie daarvan te bepaal, dui daarop dat die pasiënte ontevrede was

met die pasiëntonderrig wat hulle ontvang het. Hierdie gebrek aan effektiewe

pasiëntonderrig het tot ‘n groot mate angs en spanning onder hulle tot gevolg

gehad. Veral twee aanbevelings word deur genoemde outeur gemaak,

naamlik dat die pasiënte by die besluitnemingproses betrek moet word en dat

versorgers die beroepstatus van pasiënte tydens die ontslagbeplanningsfase

ook in ag moet neem.

Ontslagbeplanning is 'n verpleegintervensie wat kontinuïteit van sorg ten doel

het. Mistiaen, Duijnhouwer, Prins-Hoekstra, Ros en Blaylock (1999:1050)

meld in ‘n studie oor die gebruik van die Blaylock Risk Assesstment Screening

Score (BRASS-indeks) dat om probleme na ontslag te identifiseer, daar

reeds met toelating tot 'n akutesorgeenheid bepaal moet word watter pasiënte

ontslagbeplanning nodig het. Die BRASS-indeks bestaan uit tien

beramingskriteria, naamlik ouderdom, huislike omstandighede

ondersteuningsnetwerk, funksionele status, kognitiewe vermoë,

gedragspatrone, sensoriese beperkings, vorige hospitalisasies, mediese

omstandighede asook die tipe en hoeveelheid geneesmiddel wat gebruik

word. Hieruit blyk dit dat ontslagbeplanning ‘n proses behels wat verskeie

stappe impliseer wat ten doel het om die pasiëntsorgbehoeftes te analiseer


41

en antisipeer om kontinuiteït van gesondheidsorg te verseker. Mistiaen et al

(1999:1050) is egter van mening dat een van die leemtes van die BRASS–

indeks is dat daar nie voorsiening gemaak word vir die probleme of behoeftes

van die pasiënt wat na ontslag mag opduik nie.

Verskeie ander gerigte rehabilitasiemodelle is egter ook tydens die

literatuurstudie geïdentifiseer, onder meer die volgende:

- Kliënt gesentreerde model. Die model is kliënt-gedrewe of soos

Hoeman (1996:22) dit stel "consumer driven" deurdat aspekte soos die

pasiënt se behoeftes, denke, emosionele toestand en verwagtinge

beklemtoon word. Aandag word gegee aan die ontwikkelingsvlak van

die pasiënt (byvoorbeeld skolastiese opleiding en geletterdheidsvlak);

tipe ongeskiktheid wat bepaal watter spesialiteitsrigting benodig word

(byvoorbeeld spinale koordbeserings, onkologiese rehabilitasie);

kulturele diversiteit wat ook bepaalde implikasies vir die

rehabilitasieproses inhou en laastens die gesin wat as 'n kliënt

beklemtoon word deurdat lede se rolle in die kort-, medium en

langtermyn- interaksie uitgelig word. Doelgerigte-gesentreerde

model. Volgens hierdie model vind rehabilitasie in verskillende

omstandighede plaas, naamlik akute sorg en langtermyn-versorging.

Die nuwe neiging het egter die ontstaan van onafhanklike rehabilitasie

eenhede tot gevolg waar verbeterde doelgerigte kwaliteitsorg

plaasvind en die gemiddelde tydperk wat pasiënte gehospitaliseer is

verminder het (Hoeman 1996:23). Langtermynversorging is egter op

persone met permanente ongeskiktheid gerig met die doel om

maksimale onafhanklike funksionering en die nastreef van ‘n

kwaliteitlewe daar te stel.

- Gemeenskapsgebaseerdesorg. Gemeenskapsgebaseerdesorg

sluit onder meer in buite-pasiënt klinieke, gemeenskapshertoetrede-

programme en plattelandsgerigte programme in. Die fokus van die tipe


42

sorgbenadering sluit aspekte in soos die rol van gesinslede, kulturele

waardes en die erkenning van die pasiënte as mede-verantwoordelik in

die rehabilitasieproses. Hier word beide kort- en langtermyndoelwitte

gestel wat op die pasiënt se herintegrasie tot die samelewing en

spesifieke gemeenskap gerig is (Hoeman 1996:23).

2.4.3.3 Implementeringsfase tydens die rehabilitasieproses

Alexander et al (1994:946) identifiseer die volgende aspekte wat van

toepassing is op die implementeringsfase wanneer ‘n persoon na

heupvervangingchirurgie ontslaan word. Volgens genoemde outeurs behoort

die volgende aspekte of komponente aandag tydens hierdie

implementeringsfase te geniet:

- Posisionering. Dit is belangrik dat die pasiënt bewus moet wees van

die feit dat die geaffekteerde ledemaat post-operatief nie meer as 90

grade mag flekseer nie. Dit behels dat die tuisomgewing sodanig

aangepas moet word deurdat daar byvoorbeeld nie van gemakstoele

gebruik gemaak kan word nie en dat alternatiewe reëlings getref moet

word. Om dieselfde rede moet ‘n basiese aspek soos die toilet ook

aangepas word deur ‘n “toilet seat raiser” te bekom (Alexander et al

1994:946).

- Verplasings. Indien daar in en uit ‘n motor geklim moet word, moet die

persoon daarop gewys word dat hy/sy eers moet sit en dan die bene in

en uit die motor moet swaai of beweeg (Alexander et al 1994:946).

- Bad. Die aanbeveling word gemaak dat die pasiënt gedurende die

eerste twee maande post-operatief eerder moet stort om te verseker

dat hy/sy nie meer as die toegelate hoeveelheid grade buig nie

(Alexander et al 1994:946). Die risiko van gly in die bad word ook

sodoende uitgeskakel. Die gebruik van ‘n lang-handspons om die laer

bene te was om ook sodoende te voorkom dat daar gebuk word, word

aangemoedig.


43

- Skoene. Laehakskoene wat veilig is en nie ‘n glyoppervlak het nie,

word aanbeveel (Alexander et al 1994:946).

- Rehabilitasie- en/of versorgingseenhede. Behandeling binne

hierdie eenhede is daarop gerig om basiese versorging te lewer aan ‘n

pasiënt wat nie in staat is om dit self te doen nie en ook nie in staat is

om na ‘n eie woning terug te keer nie. ‘n Voordeel van die tipe

eenhede sluit in die kostevermindering deurdat die kostes dikwels laer

is as wat dit byvoorbeeld in ‘n privaathospitaal sou gewees het. Daar

blyk ‘n tendens te bestaan dat ‘n groter aantal bejaarde pasiënte wat

nie oor ‘n ondersteuningsnetwerk tuis beskik nie, sodanige post-

operatiewe opsie oorweeg en verkies (Alexander et al 1994:946).

- Ortopediese hulpmiddels. Die beskikbaarstelling en gebruik van

hulpmiddels soos 'n loopraam, krukke en 'n toiletverhoog post-operatief

is essensieel om sodoende die basiese funksionele vermoë en

mobiliteit van die pasiënt te bevorder (Alexander et al 1994:946).

'n Studie deur Yarnold (1999:40) waarby 518 pasiënte betrek is, dui daarop

dat daar geen betekenisvolle uitkomsverskil voorgekom het tussen pasiënte

wat rehabilitasie in hospitale ontvang het teenoor pasiënte wat in

versorgingseenhede opgeneem is nie. Volgens die navorser kan pasiënte

wat heupvervangingchirurgie ontvang het nie noodwendig na hulle vorige

lewenswyse terugkeer nie as gevolg van hul vrees om weer te val. Indikasies

van pasiënte wat na 'n versorgingseenheid behoort te gaan, is onder andere

persone wat gedisoriënteerd is; bo 80-jarige ouderdom is; nie onafhanklik

kan funksioneer nie en dus nie selfversorgend is nie; oor gebrekkige

kommunikasievaardighede beskik; fekale inkontinensie het; druksere het; en

onvoldoende ondersteuningstelsels het.

Die verpleegkundige wat rehabilitasie bewerkstellig, kan dus die rol van

voorligter, pasiëntonderrigagent, konsultant, gevallebestuurder, navorser, leier


44

en spesialis, vertolk.

2.5 BESTUURDE GESONDHEIDSORGBENADERING

Bestuurde gesondheidsorg dui op 'n samewerkingsproses waar

gesondheidsdienste beraam, beplan, gekoördineer en gemoniteer word om

sodoende te verseker dat die individu se gesondheidsbehoeftes binne ‘n

koste- effektiewe raamwerk aangespreek word (Ignatavicius et al 1999:31).

Die beskikbare bronne behoort maksimaal benut te word ten einde koste-

effektief vir beide die pasiënt en die gesondheidsorgsisteem te wees sonder

om die kwaliteit van sorg in te boet. Die bestuurde

gesondheidsorgbenadering speel ‘n toenemende belangriker rol in die

gesondheidsorgsisteem in Suid-Afrika, veral by privaatinstansies. Die impak

daarvan op die gesondheidsorgsisteme, pasiënte, hospitalisering van

pasiënte asook die rehabilitasie van sodanige pasiënte word vervolgens

aangedui.

'n Evolusie het rondom bestuurde gesondheidsorg plaasgevind. Elder et al

(1998:34-39) het sover gegaan om 'n model te ontwikkel wat ses

bevoegdhede en drie doelwitte bevat. Die drie doelwitte sluit in: koste-

effektiwiteit, bevrediging of tevredenheid en kwaliteit. Die ses bevoegdhede

sluit in die beplanning en bestuur van pasiëntsorg, pasiënt- en gesinsonderrig,

ontslagbeplanning, probleemoplossing, kommunikasie, en samewerking in

(figuur 2.1).


45

Figuur 2.1 Bestuurde Gesondheidsorgmodel (Elder et al 1998:36)

Ontslagbeplanning is nodig om kwaliteitsorg en koste-effektiwiteit asook

pasiëntsorg en -tevredenheid te verseker. Dit word beklemtoon dat

ontslagbeplanning reeds met die eerste kontak behoort plaas te vind en dat

die verpleegkundige 'n essensiële rol daarmee vertolk. 'n Voordeel van die

verkorte tydperk van hospitalisasie is dat elke oomblik wat met die pasiënt

gespandeer word, 'n geleentheid vir pasiëntonderrig is. Dit moet maksimaal

benut behoort te word. Daar moet egter in gedagte gehou word dat elke

pasiënt oor 'n unieke persoonlikheid, agtergrond, lewensstyl en vlak van

opvoeding beskik. Die individu het spesifieke behoeftes, verwagtings en die

respons tot gesondheidsorgdienste word deur al die bogenoemde faktore

beïnvloed.

Akute siekte, elektiewe chirurgie en trauma wat tot hospitalisasie kan lei, kan

'n korttermyn-krisis vir pasiënte en lede van die gesin tot gevolg hê aangesien

die ekwilibrium versteur word. Hierdie balansversteuring moet dus tydens die


46

beraming van die pasiënt se algehele en selfversorging in ag geneem word.

Die beraming fokus onder meer op die pasiënt se rehabilitasiebehoeftes en

die rehabilitasieproses waardeur die pasiënt tot onafhanklike funksionering

gelei moet word.

Akutesorgfasiliteite en/of hospitale is nie meer die middelpunt van

gesondheidsorg soos wat die tendens voor 1990 was nie (Christensen &

Kockrow 1999:11). In 'n poging om hospitalisasiekoste van pasiënte te

verminder, word die tydperk van toegelate hospitalisasie beperk. Dit bring

mee dat die pasiënt, in vergeleke met die tydperk vir dieselfde tipe chirurgie

ongeveer tien jaar gelede, gouer uit die hospitaal ontslaan word. Dit bring

mee die pasiënt wat uit 'n hospitaal ontslaan word met behulp van kwaliteit-

en kwantiteitpasiëntonderrig deeglik toegerus moet wees sodat die

herstelfase bespoeding word. Dit is die taak van die verpleegkundige wat ‘n

lid van die rehabilitasiespan vorm om dit te doen.

Gesondheidskoste het 'n kritieke stadium in Suid-Afrika bereik deurdat

faktore soos 'n populasie met hoër gemiddelde ouderdomme en snelle

tegnologiese veranderinge meebring dat daar groter eise aan beide die

pasiënt en gesondheidsdienste gestel word. Die ontwikkeling van tegnologie

lei nie slegs tot beter diagnosering en behandeling van siekte nie, maar het

ook 'n geweldige koste-implikasie wat noodwendig finansiële druk op die

pasiënt plaas (Christensen & Kockrow 1999:11). Om die spesifieke rede kan

die belang van die bestuurde gesondheidsorgbenadering nie genoegsaam

beklemtoon word nie.

Die gevallesorgbestuursbenadering kan in 'n poging om kostes te bespaar

daartoe bydra dat die pasiënt se rehabilitasieproses indirek beïnvloed word.

Die impak van die bestuurde gesondheidsorgbenadering versus die kwaliteit

van sorg in die gesondheidsorgstelsel kan tot 'n etiese vraagstuk bydra. Die


47

vraag ontstaan of daar 'n etiese kompromie plaasvind wat die versorgingsrol

van die verpleegkundige nadelig kan beïnvloed, soos bevind deur Kontosh

(2000:9).

Sedert 1974 word verpleging wat op rehabilitasie gerig is in die VSA as 'n

spesialisrigting beskou (Hoeman 1996:17). In Suid-Afrika word dit al hoe

meer beklemtoon vanweë die toenemende druk wat mediese fondse oral

uitoefen om algemene hospitaalkostes te minimaliseer. Verpleegkundiges

wat betrokke is by rehabilitasieprosesse het die verantwoordelikheid om

teoretiese konsepte ten opsigte van versorging aan die pasiënt op

verstaanbare wyse oor te dra. Deur die pasiëntonderrig wat aan die pasiënt

en lede van die gesin gegee word, tree die verpleegkundige as

veranderingsagent op. Daardeur word die pasiënt en sy/haar gesin bemagtig

om beskikbare opsies te evalueer en daarvolgens te beplan (Hoeman

1996:17).

In ‘n studie oor die impak van die bestuurde gesondheidsorgbenadering op

rehabilitasievoorsieners in San Diego, Minneapolis en Massachussets, het

Wheatley, Dejong en Sutton (1997:25) bevind dat daar in ‘n tydperk van

ongeveer tien jaar ‘n neiging ontstaan het om pasiënte eerder na

versorgingseenhede te stuur as om hulle in hospitale of klinieke te

rehabiliteer. Die outers het voorts bevind dat versorgingseenhede van 1985

tot 1994 'n toename van 68 tot 187 gevalle getoon het. Dit dui op 'n

persentasieverhoging van 175% in pasiënte teenoor die wat in hospitale of

klinieke toegelaat is. In aansluiting hierby meld dié outeurs dat

versorgingseenhede wat oor akutesorgfasiliteite beskik ook 'n 118% groei

getoon het.

In 'n studie wat Schifalaqua, Hook, O’Hear en Schmidt (2000:19) gedoen het,

word die sukses van 'n bestuurde gesondheidsorgprogram aan die hand van


48

‘n program- en ‘n kliëntkategorie bepaal. Die kliëntkategorie sluit byvoorbeeld

voorkomende gesondheidsuitkomste en tevredenheid met hospitalisasie in,

terwyl die programkategorie aspekte soos individuele gevallebestuur insluit.

Die studiebevindinge dui daarop dat die bestuurde

gesondheidsorgbenadering suksesvol was in die gevalle waar pasiënte en

gesinne kwaliteitpasiëntonderrig en ondersteuning van die verpleegkundige

ontvang het. Dit is omrede dit 'n direkte invloed op die hospitalisasietydperk

en koste van behandeling uitoefen het.

Pasiënte wat kwaliteitpasiëntonderrig ontvang het, is daardeur bemagtig en

kon sodoende effektiewe versorgingsopsies uitoefen en dit het

hospitaalontslag bespoedig. Die koördinering van ontslagbeplanning,

gevallebestuur en/of tuisversorging is dus noodsaaklik om die sukses van

deurlopende pasiëntsorg te verseker. Die proses behoort reeds voor

toelating tot die hospitaal te begin en is 'n deurlopende proses wat selfs tot na

ontslag strek.

Faktore wat bydraend kan wees en onnodige druk op kostes binne die

gesondheidsorgsisteem plaas, is onder meer die hoogs mededingende mark

veral binne die privaatsektor; oorvol hospitale wat meebring dat daar 'n tekort

aan beskikbaarheid van beddens is en daardeur die vroeë ontslag van

pasiënte teweegbring; die verandering in pasiëntakuïteit; en die toenemende

verandering in die beskikbare personeelsamestelling ("skill mix"). Morton

(1999:24) stel dit dat daar 'n al hoe groter ambivalensie plaasvind deurdat

daar enersyds druk uitgeoefen word om kostes vir die pasiënt en mediese

fondse te verminder, maar andersyds hoë kwaliteit- diens verwag word.

2.6 TRANSKULTURELE ASPEKTE

Daar word gefokus op die belangrikheid om die verskillende kulturele


49

aspekte in ag te neem en kultuursensitief te wees ten einde die sukses van

die rehabilitasieproses te verseker.

2.6.1 Transkulturele verpleging

Transkulturele verpleging dui op die fokus wat geplaas word op die analisering

van verskillende kulture en subkulture ten opsigte van versorging,

gesondheidsgelowe, waardes en gedragspatrone wat kultuurspesifiek is

(Hershenson 2000:154). Transkulturele verpleging in Suid-Afrika en spesifiek

vir die studie is belangrik omdat daar verskeie kultuurgroepe voorkom en dit

nog meer gekompliseerd is om kultureelgerigte sorg te verskaf aangesien die

ontkenning daarvan effektiewe verpleegsorg verhoed.

2.6.2 Transkulturele aspekte van belang in rehabilitasie

Indien verpleegkundiges die belang van verskeie kulture ignoreer dra dit

daartoe by dat dit die rehabilitasieproses negatief beïnvloed (Hershenson

2000:153). Demografiese veranderinge soos ras, etnisiteit, geslag, ouderdom

en ongeskitheid oefen noodwendig ‘n impak op die werksomgewing binne die

gesondheidsorgsisteem uit. Dit lewer dus ‘n bydrae tot die behoefte om

transkulturele gesondheidsperspektiewe binne die kliniese omgewing te

inkorporeer om sodoende die holistiese lewering van sorg te verbeter.

Gesondheidsorgwerkers behoort binne die kulturele diversiteit van pasiënte

kennis te dra van aspekte soos sienings en gelowe rakende gesondheid en

gesondheidsorg, gemeenskappe se houdings hieroor asook geestelike

gelowe en waardes wat die transkulturele gaping tussen die pasiënt en die

verpleegkundige veroorsaak. Dit kan daartoe bydra dat die verpleegkundige

genoop word om transkulturele administratiewe aspekte toe te pas om

sodoende hierdie diversiteit objektief en onbevooroordeeld te bestuur. Dit

word gedoen deur die proses van beraming, beplanning en besluitneming.


50

Met pasiëntonderrig moet daar dus voorsiening gemaak word vir

opvoedkundige dienste wat kulturele waardes, gelowe, simbole en diverse

kulture in ag neem om ‘n bevredigende uitkoms te fasiliteer. Faktore wat 'n

invloed kan hê op individue se sienings van en reaksie op pasiëntonderrig is,

onder meer, opvoedkundige agtergrond, sosio-ekonomiese faktore,

gesinsverpligtinge, politieke en kulturele faktore, ekonomiese aspekte,

geloofsoortuigings en persoonlike verwagtinge. Kultuur kan, byvoorbeeld, 'n

invloed uitoefen op die wyse wat persone met mekaar kommunikeer, hoe

probleme gehanteer word asook die rol van die gesin, byvoorbeeld of dit ‘n

uitgebreide- of kerngesinstruktuur is.

Hershenson (2000:153) verwys na 'n studie deur Percic waar verskeie

aspekte rehabilitasie beïnvloed het, naamlik rolle (binne gesinstruktuur en

gesondheidspan), kulturele waardes en norme wat die pasiënt se houding

beïnvloed, die pasiënt se verwagtinge, voorsiene uitkoms asook interaksies

wat tydens die rehabilitasieproses plaasvind.

In aansluiting hierby verwys Hershenson (2000:153) ook na Criswell wat

bevind het dat sekere beperkings wat deur fisiese ongeskiktheid veroorsaak

word ook deur kulturele sienings en gelowe beïnvloed word en sodoende ‘n

effek op die uitkoms van rehabilitasie het.

Soortgelyke bevindinge is ook deur Hoeman (1996:14) gemaak, naamlik dat

die rehabilitasieproses asook die uitkoms daarvan deur kulturele sienings van,

byvoorbeeld, siektegedrag, -oorsake, en behandelingsverwagtinge

geaffekteer word. Daarom is dit nodig dat kultuurspesifieke aspekte met elke

individuele pasiënt wat na heupvervangingchirurgie gerehabiliteer word, in ag

geneem word. Deur die bestaan en belang van transkulturele verpleging in ‘n

diverse kulturele omgewing te verstaan en te erken, kan dit 'n bydrae maak tot


51

die lewering van 'n omvattende gesondheidsdiens aan die pasiënt. Pasiënte

en gesondheidsorgdienste kan dus baat vind indien die komplekse eise van

die verskeidenheid kulture inherent aan Suid-Afrika in ag geneem word.

2.7 SAMEVATTING

In hierdie hoofstuk is die belang van pasiëntonderrig as deel van die

rehabilitasieproses ondersoek. Dit kan egter nie onafhanklik gedoen word

sonder om faktore wat 'n rol daarop uitoefen te misken nie. Daarom is die

bestuurde gesondheidsorgbenadering en die erkennning van transkulturele

aspekte essensieel. Die rol van kultuur in enige pasiëntonderrigfunksie kan nie

misken word nie en daarom is transkulturele sensitiwiteit by, onder meer, die

verpleegkundige ‘n belangrike onderbou van pasiëntonderrig.

In die volgende hoofstuk word daar verwys na die beginsels van die chirugiese

proses van heupvervangingchirurgie en pre-operatiewe ondersoeke en -

voorbereiding. Die hoofstuk word in die studie ingesluit om die

verpleegkundige die nodige kennisbasis te gee sodat sy in staat sal wees om

volledige en effektiewe onderrig aan die pasiënt wat heupvervangingchirurgie

ondergaan, te gee. Dit sal dan uiteindelik die sukses van die

rehabilitasieproses verseker.

HOOFSTUK 3

HEUPVERVANGINGCHIRURGIE – OORSAKE, VERLOOP EN

GEVOLGE

3.1 INLEIDING


52

In hierdie hoofstuk word aandag geskenk aan die implikasies van die

ortopediese en mediese prosedures van heupvervangingchirurgie vir

pasiënte wat dit ondergaan. Hierdie hoofstuk dien voorts ook as die

teoretiese begronding van die onderhoudskedule. Begripsliteratuur is gebruik

om die gestruktureerde onderhoudskedule aan die hand van feite oor

heupvervangingchirurgie te ontwerp. Die oorsake, verloop en

voorsorgmaatreëls asook die gevolge van die tipe chirurgie word in diepte

bestudeer. Hoewel die chirurgiese en mediese prosesse nie in detail aan

die pasiënt verduidelik word nie, behoort kennis hiervan deel van die

verpleegkundige se oriëntasie en kennisstruktuur te vorm.

Hoewel die chirurg besluit watter behandelingsopsies/proteses gebruik gaan

word, behoort die verpleegkundige oor die nodige kennis hieroor te beskik

aangesien dit ‘n bepaalde invloed op die verpleegsorgplan asook

pasiëntonderrig en rehabilitasie uitoefen. Die verpleegkundige behoort ook

kennis te dra van die moontlike narkose-opsies, byvoorbeeld epidurale

narkose, wat toegepas kan word. Pasiëntonderrig behoort voorts inligting oor

komplikasies en ander mediese aspekte, byvoorbeeld tromboses, wond- en

urienweginfeksies, en dislokasies in te sluit. Dit is om hierdie rede dat daar

vervolgens kortliks aandag aan enkele belangrike ortopediese

behandelingskonsepte gegee word.

3.2 INDIKASIES VIR HEUPVERVANGINGCHIRURGIE

Daar is verskeie faktore wat tot heupvervangingchirurgie aanleiding gee.

Volgens die American Academy of Orthopaedic Surgeons

(http://www.my.webmd.com) is osteoartritits die mees algemene oorsaak vir


53

‘n totale heupvervanging, terwyl rumatoïede artritis, avaskulêre nekrose,

traumatiese artritis en spesifieke heupfrakture van die meer algemene

oorsake vir heupvervangingchirurgie is. Vervolgens word daar kortliks na die

oorsake van heupsiektes verwys.

3.2.1 Osteoartritis of degeneratiewe gewrigsiekte

Osteoartritis is 'n nie-inflammatoriese degeneratiewe toestand wat

gekenmerk word deur die progressiewe vernietiging en verlies van artikulêre

kraakbeen van die gewigdraende gewrigte, byvoorbeeld die heup- en die

kniegewrig, en vertebrale kolomgewrigte. Die normale kraakbeen word

deurskynend, sag, opaak en geel. Fissure en ulserasies ontwikkel en die

kraakbeen verdun. Die kraakbeen en die been onder die kraakbeen begin

erodeer, die gewrigspasies vernou en osteofiete word gevorm. Die

verandering in die kraakbeenmetabolisme veroorsaak dat inflammatoriese

ensieme tot weefselverswakking bydra. Dit lei tot die proses van

degenerasie. Dit is 'n siektetoestand wat meer algemeen onder ouer

persone en die vroulike geslag voorkom (Alexander et al 1994:396;

Ignatavicius et al 1999:406). Daar is twee vorme van degeneratiewe

gewrigsiekte. Met die primêre vorm is daar geen voorafgaande siekte of

abnormaliteit van die heup nie. Dit is gewoonlik geneties van oorsprong.

Die tweede vorm kom voor waar daar 'n voorafgaande siektetoestand soos

intra-artikulêre frakture, dislokasie van die heup of infeksie is. Pyn is die

mees algemene teken, en veral 'n "pain-at-night"- en "pain-on-activity"-

sindroom wat op osteoartritis dui. Verder wil dit voorkom of beperkte

beweging ook as kenmerkend beskou kan word. Osteoartitis staan ook

bekend as die slytasie-artritis omrede die kraakbeen verweer raak. Dit

veroorsaak dat been op been artikuleer en erge pyn veroorsaak en fisiese

vermoë beperk. Chirurgie word aangedui wanneer konserwatiewe metodes

nie suksesvol is nie. Sodanige chirurgie word totale heupvervanging genoem


54

(Powell 1986:576).

Die rehabilitasiebelang hiervan vir die verpleegkundige is dat pasiënte

gewoonlik vir ‘n relatiewe lang tydperk voor die chirurgie pyn ervaar en dat dit

rehabilitasie negatief of positief kan beïnvloed. Pasiënte is gewoonlik

vanweë hulle vorige ervaring van pyn soms onwillig of bang om te begin

mobiliseer. Indien fisiese funksionele vermoë voorheen hierdeur beperk is,

kan dit ‘n effek op mobilisasie-rehabilitasie hê. Dit is omdat die persoon deur

die jare die geaffekteerde ledemaat probeer beskerm het en die gesonde

ledemaat meer vir mobilisering en aktiwiteite aangewend het en die spiere

gevolglik verswak het. Dit dra dus daartoe by dat fisiese mobilisasie post-

operatief bemoeilik word. Die verpleegkundige en fisioterapeut moet nie slegs

bogenoemde tydens die beplanning van rehabilitasie in ag neem nie, maar

moet ook tydens pasiëntonderrig die impak hiervan op die pasiënt bespreek.

3.2.2 Rumatoïede artritis

Rumatoïede artritis is 'n chroniese sistemiese siekte van die bindweefsel. Dit

word gekenmerk deur chroniese/subakute nie-bakteriële inflammasie van die

sinoviale gewrigte en tendons. Inflammatoriese mediators soos sitokiene en

chemokiene aktiveer neutrofiele wat dan tot inflammasie lei. Die proses gee

aanleiding tot sinoviumverdikking en gevolglik tot die akkumulering van vog in

die gewrigspasie wat tot pannusvorming lei. Pannusvorming dui op vaskulêre

granulasieweefsel en bestaan uit inflammatoriese selle wat tot erosie van die

artikulasiekraakbeen lei wat dan geleidelik in beenvernietiging kulmineer

(Ignatavicius et al 1999:419). Die gewrigte het akute inflammasie en die

sinovium word dikker. Hierdie area van verhoogde selinfiltrasie lei dan tot

effusie wat as swelling manifesteer (Alexander et al 1994:394). Ensieme word

vrygelaat wat geleidelik tot erosie van die kraakbeen lei en die gewrig

uiteindelik kan vernietig.


55

Die persoon wat aan rumatoïede artritis ly het dikwels erge pyn en in

sommige gevalle is die gewrigte selfs misvorm. Vanweë die aard van hierdie

siektetoestand word ander ledemate en gewrigte en hul funksionering ook

beïnvloed. Daar word van die verpleegkundige en fisioterapeut verwag om

genoemde aspekte tydens die beplanning van die rehabilitasieproses in ag te

neem. Hulpmiddels soos krukke wat vir ander pasiënte redelik toeganklik is,

kan moontlik aangepas word ten einde die pasiënt se onvermoë om dit te

gebruik te akkommodeer. Daar kan verwag word dat sodanige pasiënte

moeiliker sal rehabiliteer en dat rehabilitasie langer sal neem. Die

arbeidsterapeut kan ook ‘n belangrike rol in so ‘n geval vertolk aangesien

hierdie pasiënte se behoeftes binne die hospitaal en tuis ontleed kan word en

dienooreenkomstige praktiese aanpassings aanbeveel kan word.

3.2.3 Avaskulêre of osteonekrose

Avaskulêre nekrose van been en intra-artikulêre strukture kom voor as gevolg

van verminderde bloedvoorsiening na die weefsel. Dit volg na besering soos

heupontwrigting (tot twee jaar na ontwrigting) of intrakapsulêre

femurnekfrakture. Die ischemiese been word nekroties (Monahan, Drake &

Neighbors 1994:1430). Dit kan daartoe lei dat die been vernietig word. Dit

gaan met erge pyn gepaard as gevolg van die vormverandering van die

femurkop en sekondêre osteoartrose. Dit kan idiopaties wees of kan op 'n

fraktuur of dislokasie volg (Ignatavicius et al 1999:1280). Onderbreking van

bloedvoorsiening kan as gevolg van dié tipe besering plaasvind. Die sellulêre

patologie dui op nekrose van die osteoblaste wat dan nie beenhomeostase in

stand kan hou nie.

Die mees algemene oorsake van osteonekrose is die gebruik van steroïede

en die oormatige gebruik van alkohol. Nog 'n faktor wat hiertoe kan lei, is


56

borrelsiekte wat duikers kan opdoen.

Soos reeds genoem, is die pyn wat pasiënte met avaskulêre nekrose verduur

een van die grootste struikelblokke tydens die rehabilitasieproses. Die

oorsake van die toestand, naamlik substansmisbruik vereis dat die

verpleegkundige ‘n volledige sosiale en psigiese beraming van die pasiënt

moet doen om sodoende die nodige inligting na andere, byvoorbeeld ‘n

maatskaplike werker, deur te gee. Versuim om dit te doen kan ‘n negatiewe

impak op suksesvolle rehabilitasie uitoefen.

3.2.4 Trauma

Traumatiese besering van die heup, gewrig, femurkop of asetabulum kan lei

tot frakture wat dan heupvervangingchirurgie noodsaaklik maak. Tipes

traumatiese beserings vind plaas onder meer as gevolg van sportbeserings,

motorvoertuigongelukke, of 'n val wat tot 'n fraktuur lei (Farrell 1986:200).

Heupfrakture kan in intra-artikulêre of ekstra-artikulêre frakture ingedeel word.

Intra-artikulêre frakture sluit in basale (femurkopfrakture), subkapitale (frakture

onder die femurkop) en transservikale (femurnekfrakture) frakture. Ekstra-

artikulêre frakture is die frakture wat buite die gewrigskapsel of deur die

groter of kleiner troganter en in die intertroganteriese en subtroganteriese

area voorkom (Schoen 2000:233). Intertroganteriese frakture dui op frakture

wat buite die heupgewrig geleë is. Dié tipe frakture heg gewoonlik.

Subtroganteriese frakture is dié wat onder die kleiner troganter geleë is

(Alexander et al 1994:381). Die probleem is dat bloedvoorsiening na die

femurkop met verplaaste intrakapsellêre frakture versteur word. Indien trauma

die aanleidende oorsaak tot heupvervangingchirurgie is, behoort die

emosionele en psigiese aspekte van die pasiënt ook in ag geneem te word.

Enige gebeurtenis met ‘n skielike en onbeplande impak wat noodgedwonge

tot chirurgie lei, kan as traumaties beskou word. Die pasiënt het nie tyd om


57

die gebeure te verwerk nie en moet soms onwetend en/of onwillekeurig die

behandeling ontvang. Dit is dan dikwels ’n jonger persoon wat nog ‘n aktiewe

beroep beoefen en wat die broodwinner van die gesin is. Die pasiënt moet

voortdurend onderrig en ondersteuning ontvang om sodoende sy/haar

aktiewe betrokkenheid aan die rehabilitasieproses te veseker. Dan kan die

chirurgie suksesvol wees.

3.3 DIAGNOSTIESE ONDERSOEKE

Daar is verskeie diagnostiese ondersoeke wat uitgevoer word. Dit is

essensieel dat die verpleegkundige oor deeglike kennis daarvan beskik om

sodoende pasiëntonderrig te kan deurgee. Diagnostiese ondersoeke word

gewoonlik op ‘n buitepasiënt-basis tydens besoeke aan die chirurg gedoen.

3.3.1 Radiografiese ondersoeke

Om die mees geskikte behandelingsmetode te bepaal, is daar addisionele

studies wat gedoen kan word (Ignatavicius et al 1999:376).

3.3.2 Artrogram en Aspirasie

Aspirasie is die geskikte metode om te bepaal of daar enige infeksie

teenwoordig of afwesig is, veral indien vorige heupchirurgie plaasgevind het.

Die voordeel van die metode is dat vog direk van die gewrig geaspireer kan

word en dat dit waardevolle inligting bevat. Die artrogram of fluoroskopie

behels dat daar radio-opake kleurstof in die heupgewrigspasie gespuit word

om sodoende die kapsel uit te lig. Die hoofdoel van die tipe studies is om die

vorm en status van die femurkop in die asetabulum te bepaal (Schoen

2000:37).


58

3.3.3 Radio-isotope studies

Indien enige infeksie vermoed word, kan 'n Indium-111 radio-isotoopstudie

uitgevoer word. Die pasiënt se bloed word getrek en met Indium-111, 'n

isotopiese stof gemeng. Dit word dan weer vir die pasiënt ingespuit. Na 24

uur word die gewrig geskandeer om sodoende te bepaal of daar enige

infeksie of sepsis teenwoordig is. Komplikasies van die metode blyk

minimaal te wees (Ignatavicius et al 1999:1241).

3.3.4 Magnetiese Resonansiebeelding (magnetic resonance imaging -

MRI)

Magnetiese resonansiebeelding behels ‘n spesiale studie waar magnetiese

veld en radiogolwe areas wat oor ‘n hoër konsentrasie sti kstof beskik,

beklemtoon en dus kan dui op weefsel met ‘n hoë voginhoud, tumore en

diskusletsels (Schoen 2000:41). Dit word gebruik om driedimensionele

beelde van die liggaam te verkry (Monahan et al 1994:1354). Die tegniek is

veral voordelig om die sagteweefsel rondom die heup te evalueer en om die

vroeë stadiums van osteonekrose te bepaal. Dit is belangrik om te verseker

dat die pasiënt nie enige metaalinplantate het nie, byvoorbeeld ‘n pasaangeër

of metaalhakies wat na serebrale aneurisme gebruik word, aangesien dit 'n

invloed op die beelding het. Die pasiënt mag ook nie 'n magnetiese

resonansiebeelding ondergaan indien hy/sy enige kledingstukke aan het wat

metaal bevat nie. Die metode kan ook nie gebruik word indien die pasiënt

reeds heupvervangingchirurgie met 'n metaalprostese ondergaan het nie -

tensy dit ‘n titaniumprostese is (Ignatavicius et al 1999:1241).

3.3.5 Rekenaartomografieskandering (RT of CAT-scan)


59

Dié ondersoek behels 'n gespesialiseerde dwarssnit-x-straal wat addisionele

inligting met betrekking tot die anatomie van die pelvis of heupe en die

beskikbare been kan verskaf. Dit kan gedoen word met of sonder 'n

radioaktiewe kontrasmedium wat intraveneus of oraal toegedien word. 'n

Rekenaartomografieskandering is baie sensitiewer as gewone x-strale en

dui variasies in weefseldigtheid aan. Dit is veral geskik vir pasiënte wat

kongenitale displasie of osteonekrose het (Schoen 2000:39).

3.3.6 X-straalondersoeke (Roëntgen- x-strale)

‘n X-straalondersoek, die mees algemene ondersoek wat uitgevoer word,

verskaf belangrike data van die skelet en ander strukture om, byvoorbeeld,

frakture, patologiese toestande (soos rumatoïede artritis, en avaskulêre

nekrose) en enige gewrigsveranderinge (soos los fragmente, en

gewrigspasievermindering) en dislokasies op te spoor en

sagteweefselbesering aan te dui (Ignatavicius et al 1999:1236). Standaard

105cm-afstand x-strale word gebruik om x-straalvergrotingseffekte te

standardiseer. Dit vergemaklik meting om die groottes te bepaal van

prosteses wat gebruik gaan word.

3.3.7 Beendigtheidsondersoeke

Beendigtheid, beenkwaliteit en beenkwantiteit verander met ouderdom

(osteoporose) en ook in respons tot 'n prostese. Beendigtheidsondersoeke is

'n tegniek om die veranderinge aan te dui (Schoen 2000:41).

3.4 LABORATORIUMONDERSOEKE

Verskeie bloedtoetse word vir persone met muskoskeletale siektes gedoen.


60

3.4.1 Biochemiese ondersoeke

3.4.1.1 Serum Kalsium en Fosfate

Die waarde van kalsium is die benutting daarvan in beenformasie. Dit word

deur die aksie van vitamiene D vanuit die gastro-intestinale weë geabsorbeer.

Indien daar onttrekking daarvan as gevolg van die wanfunksie van die

parathormoon plaasvind, dra dit by tot die progressiewe verdunning daarvan

(Powell 1986:101).

Die belangrikheid van fosfate is dat die metabolisme daarvan nou verwant is

aan kalsium. Daar is 'n neerslag van kalsium in bene en fosfate kom in groot

hoeveelhede in die rooibloedselle voor. In normale omstandighede het 'n

verhoogde serum kalsium verlaagde serum fosfate tot gevolg en andersom.

3.4.1.2 Alkaliese fosfatase

Alkaliese fosfatase is 'n ensiem wat vrygelaat word by areas van nuwe

beenvorming. Vlakke van alkaliese fosfatase verhoog in enige toestand waar

beenvorming plaasvind, maar ook in destruktiewe beensiektes (Powell

1986:102). Die konsentrasie van alkaliese fosfatase verhoog ook in gevalle

waar been- of lewerskade teenwoordig is. Indien metoboliese beensiekte

teenwoordig is, verhoog die konsentrasie in verhouding tot die osteoblastiese

aktiwiteit. In ouer persone is alkaliese fosfatase ook geneig om verhoog te

wees (Ignatavicius et al 1999:1237).

3.4.2 Hematologiese ondersoeke


61

3.4.2.1 Volbloedtelling

Hematologiese toetse sluit onder meer die bepaling van die

rooibloedseltelling, witseltelling en hemoglobien in, wat dui op die totale

hoeveelheid suurstofdraende bloed wat in 100ml bloed beskikbaar is.

Suurstof word in die vorm van oksihemoglobien van die rooibloedselle in die

longe na die weefsel oorgedra. Die hematokrit dui op die persentasie

rooibloedselle wat in die totale bloedvolume is. Die hematokritwaarde word

geaffekteer deur veranderinge in die bloedvolume, byvoorbeeld met akute

bloeding (Alexander et al 1994:406, Ignatavicius et al 1999:948;). Die

witselstelling dui op die totale hoeveelheid sirkulerende witbloedselle.

Verhoogde witseltelling kan dui op inflammasie en infeksie (Corbett

1998:683). Die funksie van die witselle is om die liggaam teen mikrobes en

antigene te verdedig. 'n Verhoogde witseltelling of leukositose (meer as 10

000/cu mm) is een van die infeksiemerkers en dit dui op akute infeksie,

maligniteite, weefselnekrose, trauma en weefselbesering.

3.4.2.2 C-Reaktiewe Proteïne

'n Algemene toets wat gedoen kan word om die inflammatoriese respons te

bepaal is die C-reaktiewe proteïein (CRP-toets). Die toets word uitgevoer

om die verhoging in proteïne wat algemeen met inflammasie voorkom, te

bepaal (Corbett 1998:688).

3.4.2.3 Eritrosiet-besinking (ESR)

Die eritrosietbesinkingspoed bepaal die spoed waarteen rooibloedselle

afsak. Dit word bepaal deur die kleefbaarheid van die eritrosiete en die

vermoë van die eritrosiete om die albumien:globulien-ratio te versnel. Die

eritrosietbesinkingspoed is 'n nonspesifieke toets. 'n Verhoogde

besinkingspoed is algemeen in inflammatoriese toestande, selbesering, en


62

karsinoom. In ortopedie onderskei die toets spesifiek tussen rumatoïede

artritis en ander tipes inflammasie (Corbett 1998:689, Monahan et al

1994:607).

3.4.3 Bakteriologiese ondersoeke

Bloed-, weefsel- en vogmonsters kan na die laboratorium gestuur word om

kulture en sensitiwiteit te bepaal.

3.4.4 Histologiese ondersoeke

Been- en weefselmonsters wat intra-operatief verkry word, word vir

bevestiging van 'n diagnose en vir navorsingsdoeleindes vir histologiese

ondersoeke na ‘n patologielaboratorium gestuur (Powell 1986:102).

3.5 BEHANDELINGSMETODES

Daar word hiernaas kortliks verwys na die verskillende behandelingsmetodes

vir 'n heupgewrig wat nie meer normaal funksioneer nie.

3.5.1 Totale heupvervangingchirurgie

'n Totale heupvervanging is chirurgie wat ontwikkel is om die beskadigde

heupgewrig te vervang. Dit behels dat 'n kunsmatige heup of prostese van

metaal (titanium), vlekvrye staal of plastiek chirurgies ingeplant word. Die

heupvervanging herskep die normale funksionering van die heup. Die

heupgewrig word beskryf as 'n bal-en-potjie-gewrig. Met 'n totale

heupvervanging word die beskadigde femurkop met 'n prostese op 'n stam

vervang. Dit is 'n spesiale produk van plastiekpoli-etileen en pas in die "potjie"

of asetabulum. Die komponente word gewoonlik aan die been met 'n tipe


63

sement bekend as metielmetakrialiet geheg (Schoen 2000:295). Die doel van

heupvervangingchirurgie is pynverligting asook om verhoogde

bewegingsfunksie van die betrokke gewrig te verkry (Monahan et al

1994.1370). Totale heupvervangingchirurgie is 'n opsie vir alle pasiënte met

heupsiektes wat chroniese ongemak en funksionele beperking ondervind.

Revisie van 'n totale heupvervanging word aangedui indien daar meganiese

mislukking voorkom. Aangesien die onderhawige studie handel oor die

toepaslike pasiëntonderrig en -rehabilitasie word die ortopediese aspekte

hiervan vollediger bespreek.

3.5.2 Ander behandelingsmetodes

3.5.2.1 Konserwatiewe behandeling

Konserwatiewe of nie-chirurgiese behandeling is effektief in die vroeë

stadiums van artritis. Konserwatiewe sorg sluit onder meer in gewigsbeheer,

aktiwiteitsaanpassing, anti-inflammatoriese behandeling en

kortisoonbehandeling. Gewigsbeheer kom daarop neer dat 'n

gewigsverliesprogram toegepas indien 'n persoon oorgewig of obees is

omdat dit ekstra gewig op die gewrig plaas. Aktiwiteitsaanpassing behels dat

fisiese aktiwiteite, byvoorbeeld kontaksport en harde fisiese arbeid, beperk

word. Die verpleegkundige het egter nie enige bydrae by die

behandelingsopsie nie, aangesien die pasiënt nie gehospitaliseer is nie en

die chirurg op ‘n buitepasiënt basis besoek word.

3.5.2.2 Femorale osteotomie

Vir pasiënte met heupdisplasie is die behandelingsopsie 'n femorale

osteotomie of Chiari-osteotomie. Dit dra by tot die herbelyning van die heup

om die gewigdraende area te verbreed of meer kongruent te maak. Die


64

behandelingsopsie is veral gunstig vir jong pasiënte (Schoen 2000:293).

Volgens een artikel (outeur onbekend) op ‘n webtuiste

(http://www.my.webmd.com) is die behandelingsopsie gewilder in Europa as

in die Verenigde State van Amerika. Geen aanduiding kon gekry word van

die aantal chirurgiese ingrepe wat in Suid-Afrika uitgevoer word nie. Hierdie

behandelingsopsie is nie moontlik in 'n geaffekteerde heup wat reeds

gevorderde degeneratiewe siekte het nie.

3.5.2.3 Artrodese

Die chirurgie behels dat die femurkop gestabiliseer en aan die asetabulum

vasgeheg word. Die doel van hierdie chirurgie is om die progressie van die

siekteproses van die heup te vertraag, om stabiliteit te verseker en

pynverligting te gee. Die prosedure is ook effektief vir jonger pasiënte veral

dié wat ‘n kort liggaamsbou het en wat oor die algemeen gesond is. Die

prosedure word voorts uitgevoer by pasiënte wat heuptuberkulose of

osteoartritis het en waar 'n piogeniese heupgewrig voorkom. Die risiko

verbonde aan die tipe chirurgie is nie-hegting veral in geinfekteerde heupe.

Dit bring ook mee dat pasiënte tot vier maande op bedrus verpleeg word wat

moontlike wanhegting tot gevolg kan hê (Schoen 2000:294). Kontra-

indikasies geld ook uiteraard vir pasiënte met ipsilaterale knieprobleme.

Pasiënte wat hierdie tipe prosedure ondergaan moet deeglik bewus wees

daarvan dat die heup “styf” gemaak word. Dit behels dat mobilisasie op ‘n

permanente basis beperk word aangesien die betrokke heupgewrig nie meer

kan buig nie en dit ‘n onomkeerbare prosedure is. Die pasiënt moet deeglik

kennis dra daarvan dat aktiwiteite soos om te buk en ‘n voorwerp van die vloer

af op te tel nie sonder meer kan geskied nie en dit eers deeglik beplan moet

word voordat dit kan plaasvind. Die prosedure word nie algemeen uitgevoer

nie.


65

3.5.2.4 Pseudoartrose

'n Pseudoartrose of Girdlestone-chirurgie behels die verwydering van die

femurkop sonder enige vervanging. Die prosedure word uitgevoer indien

enige heupinfeksies voorkom of indien die pasiënt se beskikbare been

onvoldoende vir enige rekonstruktiewe prosedure is. Die gevolg is dat die

pasiënt se een been korter as die ander een sal wees. Dit sal daartoe bydra

dat die persoon minder stabiel ten opsigte van beweging is. Wat mobiliteit

betref, het die persoon 'n kruk nodig om op ‘n permanente basis te kan

mobiliseer, aangesien die heupgewrig vanweë die ontbrekende femurkop

onvolledig is (http://www.my.webmd.com, Schoen 2000:294).

Die pasiënt behoort onderrig hieroor te ontvang om sodoende versigtig te

wees wat mobilisasie betref. Daar is ‘n groter risiko om te val wat moontlik

verdere skade tot gevolg kan hê. Aangesien voortdurende heupinfeksies tot

die prosedure kan lei,

is dit noodsaaklik om maatreëls te tref om sodoende enige vorm van verdere

infeksies post-operatief te voorkom. Sodanige infeksies kan ‘n permanente

invloed op die funksionele vermoë van ‘n pasiënt uitoefen.

3.6 PROSTESES

Die chirurg evalueer die pasiënt om te bepaal of ‘n prostese aangedui word,

watter tipe prosedure aangedui word is en die tipe vervanging of prostese wat

gebruik gaan word. Vervolgens word die verskillende tipes prosteses en tipes

chirurgie kortliks bespreek.

3.6.1 Stam met akriliese sementfiksasie (Charnley-prosedure)


66

Met die prosedure wat sir John Charnley in 1962 gebruik het, is 'n bal ("kop")

van vlekvrye staal op 'n stam in die been geplaas om die femorale (bal) van

die gewrig te vervang. Daarby is 'n plastiekpotjie met ‘n hoë digtheid gebruik

om die asetabulêre deel te vervang. Beide komponente is aan die been met

'n gepolmeriseerde akrielsement of beensement geheg. Die prosedure is met

die jare verfyn. Die bal is deesdae modulêr, en kom in verskillende groottes

voor en die stamlengtes kan verskil. Die meeste van die koppe word van 'n

kobaltchroommetaalallooi of keramiekstof gemaak (Farrell 1986:199). Die

prostese se leeftyd word in die literatuur as 10 tot 15 jaar

(http://www.my.webmd.com) beskryf. Die verpleegkundige behoort tydens

pasiëntonderrig die pasiënt daarop te wys dat die geaffekteerde ledemate

tydens mobilisasie beskerm moet word en dat daar tydens mobilisasie slegs

gedeeltelike gewig op die betrokke ledemate gedra kan word.

3.6.2 Stamtipe sonder sementfiksasie (sementlose)

Daar is verskeie prosteses wat sonder enige sement gebruik word. Been

heg aan 'n metaalinplanting as die oppervlak van die metaal 'n spesifieke

topografie het. Die proses word poreuse groei of osseointegrasie genoem.

Die been moet presies vir die tipe prostese voorberei word omdat die

osseointegrasie in die porieë van die poreuse oppervlakte moet groei. Die

prosedure word sedert 1977 gebruik. Die sementlose prosedure word vir

jonger en aktiewe persone aanbeveel (http://www.my.webmd.com, Schoen

2000:295).

Die verpleegkundige moet daarvan bewus wees dat indien die chirurg hierdie

behandelingsopsie uitgevoer het, die pasiënt - sodra mobilisasie kan

plaasvind - vir ‘n tydperk van sowat ses weke geen gewig op die

geaffekteerde ledemaat mag plaas nie. Die pasiënt behoort ook hieroor

ingelig te word ten einde die belangrikheid hiervan te besef.


67

3.6.3 Stamtipe met hibridiese fiksasie

Hibridiese fiksasie verwys na gevalle waar een komponent sonder sement en

die ander komponent met sement (gewoonlik die stam) ingeplaas word

(Farrell 1986:199, http://www.my.webmd.com).

3.7 MATERIALE GEBRUIK VIR GEWRIGSVERVANGINGS

Die verpleegkundige behoort te weet dat die prostesemateriale wat chirurge

gebruik ‘n bepaalde lewensduur het. Die lewensduur hang af van die

komponente, die tegnieke wat gebruik word, die kwaliteit van die fiksasies en

die aktiwiteitsvlak van die pasiënt. In jonger persone, byvoorbeeld, is dit

gewoonlik korter as gevolg van ‘n hoër vlak van aktiwiteit. Die afbraak van

sement kan weefselreaksie tot gevolg hê wat fiksasie belemmer en

veroorsaak dat die prostese los raak (Schoen 2000:295). Indien die

verpleegkundige nie kennis hieroor het nie, sal sy nie moontlike vrae van die

pasiënt volledig kan beantwoord nie.

3.7.1 Metaal-op-metaalprosteses

Dié tipe prostese is in die laat-1960-erjare gebruik en is primitief vergeleke

met vandag se standaarde. Dit is etlike jare gelede van die mark onttrek.

Navorsing word steeds gedoen om die volumetriese vermoëns daarvan aan te

pas (Callandrucio 1987:1262, http://www.my.webmd.com). Daar word tans

opnuut gekyk na metaal-op-metaal-artikulasies met verfyning van die

toleransies tussen die kop- en asetabulumprostese.


68

3.7.2 Keramiek-op-keramiekprosteses

Keramiekprosteses word sedert 1970 gebruik. Keramiektipes is deur die jare

verfyn om te verseker dat die sterkte van die materiaal voldoende is. Die

gebruik van ‘n prostese van aluminiumoksiedkeramiek of sirkoniumkeramiek

is 'n opsie om verwering en weefselreaksie te beperk en sodoende die

lewensduur van die prostese te verleng. Die prostese moet baie spesifiek en

presies ingeplaas word om verwering te beperk (Farrell 1986:199,

http://www.my.webmd.com). Die voordele van keramiek is die spesifieke

hardheid daarvan asook die feit dat die oppervlak fyner as metaal gepoleer

kan word en wrywing dus minder is.

3.7.3 Monokomponentvervangings

Sodanige vervangings bied ‘n metode om verwering en weefselreaksie te

elimineer deur slegs die geaffekteerde deel van die gewrig te vervang. 'n

Monokomponentvervanging word aanbeveel vir pasiënte wat intra-kapsulêre

femurnekfrakture het en steeds oor artikulêre kraakbeen in die asetabulum

beskik. Die monokomponentvervanging bewaar been deur die voorsiening

van fisiologiese stresoordrag na die femurnek en proksimale femur. Die tipes

wat gebruik word, is die Moore's-prostese wat sonder sement geplaas word

en die Thompson-prostese wat gesementeer is (Schoen 2000:295).

Laasgenoemde tipe prostese word gewoonlik gereserveer vir pasiënte met 'n

beperkte verwagte lewensduur - gewoonlik 'n lewensverwagting van minder as

vyf jaar. Daar word gevind dat daar na vyf jaar gewoonlik chondrolise van die

asetabulum is, wat met pyn gepaard gaan (http://www.my.webmd.com).

3.7.4 Oppervlakvervanging van die heup

Met oppervlakvervanging word die femurnek bewaar eerder as geamputeer,

soos in die geval van stam-tipe-heupvervanging. Die femurkop word met 'n


69

prostetiese dop aangepas. Die voordeel van die metode is dat been bewaar

bly en die dislokasierisiko minimaal is. Die post-operatiewe aktiwiteit word

ook nie soveel beperk met die tipe prostese nie en die normale gebruik en

beweging van die heup is moontlik. Hierdie prosedure word nie algemeen

gebruik nie. Van die besware daarteen is dat die blootlegging van die

femurkop tot avaskulêre nekrose daarvan kan lei, wat later die kollaps van die

femurkop en dus faling van die prostese kan veroorsaak (Callandrucio

1987:1260, http://www.my.webmd.com).

3.8 PRE-OPERATIEWE VOORBEREIDING

Met bevestiging van die chirurgie is daar verskeie take ter voorbereiding van

die heupvervangingchirurgie.

3.8.1 Gesondheidsdiensversekering en magtiging van mediese fonds

Privaatinstansies en lede van sekere bestuurde gesondheidsorgfondse moet

magtiging van hulle fondse verkry alvorens enige prosedure tydens

hospitalisasie uitgevoer kan word. Bestuurde gesondheidsorg het dit ten doel

om diens te verskaf en finansieel daarvoor te vergoed in 'n poging om koste te

beheer terwyl die kwaliteit van sorg nie ingeperk word nie (Ignatavicius et al

1999:29). Die multidissiplinêre span identifiseer verwagte uitkomste vir die

pasiënt en verskaf intervensie om die pasiënte te help om die diens te kry.

Die kliniese asook kosteresultaat word vasgestel. Gevallebestuur is 'n

samewerkingsproses wat planne beraam, implementeer, koördineer, moniteer

en evalueer om sodoende aan die individu se gesondheidsbehoeftes te

voldoen. Kommunikasie en beskikbare bronne word aangewend om kwaliteit

en kostedoeltreffendee resultate te verseker. Tydens die hospitalisasie van ’n

pasiënt besoek die gevallebestuurder die pasiënt om te bepaal of daar aan


70

die vasgestelde riglyne voldoen word. Dit is dus noodsaaklik dat die pasiënt 'n

magtigingsnommer verkry alvorens toelating tot private klinieke plaasvind


3.8.2 Ingeligte toestemming

Vir enige chirurgiese prosedure begin pre-operatiewe behandeling met die

beraming van 'n persoon se kennis van en insig in die voorgenome chirurgie.

Die betrokke chirurg verduidelik die prosedure en post-operatiewe

verwagtings. Die probleem is dat dit gewoonlik met bevestiging van chirurgie

plaasvind weke of selfs maande voor die geskeduleerde prosedure. Dit kan

meebring dat waardevolle en belangrike inligting vergeet word en/of dat

belangrike vrae nie gevra of opgevolg word nie (Ignatavicius et al 1999:411).

Pasiënte is dikwels ook in die stadium skaam en te onseker om vrae te stel.

Dit is belangrik dat die risiko’s, potensiële komplikasies en

behandelingsalternatiewe vir die pasiënt uitgestip word. Geskrewe

toestemming word tydens hospitalisasie van die pasiënt verkry. Die

pasiëntonderrigrol van die verpleegkundige verseker dat die pasiënt

voortdurend onderrig word. Die pasiënt se onsekerheid en angs behoort met

voldoende inligting te verminder.

3.8.3 Bloedoortapping

Tydens die chirurgie kan bloeding voorkom en 'n bloedoortapping kan

moontlik nodig wees. Daar is verskeie opsies beskikbaar om die

bloedverlies te vervang soos outoloëbloed; donorbloed en selbesparingsbloed

(Keston & Enthoven 1998:11)

3.8.4 Medikasie


71

Indien enige medikasie soos anti-koagulasieterapie gebruik word, word dit

voor die chirurgie gestaak en word daar bloed getrek word om 'n basislyn van

die stollingsprofiel en protrombienindeks te verkry. Die gebruik van anti-

koagulasieterapie kan aanleiding gee tot bloeding en stollingsdefekte. Dit dus

nodig om bogenoemde bloedtoetse te doen. Enige

hormoonvervangingsterapie word ses weke pre-operatief gestaak aangesien

die gebruik van hormoonterapie en beperkte fisiese mobiliteit bydraende

faktore vir diep veneuse trombose en pulmonale embolisme is (Keston &

Enthoven 1998:10). Dit is dus belangrik dat pasiëntonderrig in dié verband

gegee word.

3.8.5 Mediese evaluasie

Alvorens heupvervangingchirurgie uitgevoer word, doen ‘n internis 'n mediese

evaluasie. Dit behels dat basislyn- bloedtoetse, ‘n elektrokardiografiese toets

(EKG), borskas-x-strale, en ‘n fisiese ondersoek gedoen word om sodoende

enige onderliggende siektetoestand of potensiële probleme uit te skakel

(Yarnold 1999:37). Die ondersoek word met opname, een dag voor die

chirurgie, gedoen.

3.8.6 Ortopediese evaluasie

Die aanvanklike ortopediese evaluasie geskied met die eerste besoek aan

die chirurg waarna die bevestiging van die chirurgie volg. Reeds met die

eerste besoek word bekken-x-strale geneem. Met die ortopediese evaluasie

bespreek die dokter die chirurgie met die pasiënt waarna die pasiënt die

geleentheid kry om enige vrae te rig. Met opname in die hospitaal, een dag

voor die beplande chirurgie, besoek die chirurg weer die pasiënt. Indien die

pasiënt enige verdere vrae het, kan die chirurg dit beantwoord. Die chirurg

ontvang en gaan al die laboratoriumtoetse en x-strale na. Indien al die uitslae


72

binne aanvaarbare parameters is, sal die voorgenome chirurgie wel plaasvind

(http://www.my.webmd.com, Keston & Enthoven 1998:9). Indien daar enige

abnormaliteite voorkom, sal die chirurg of internis verdere verwysings,

byvoorbeeld na ‘n kardioloog, doen. Die verpleegkundige moet tydens die

pasiëntonderrig wat plaasvind sensitief wees vir die pasiënt se behoeftes en

enige onsekerheid wat tydens die ortopediese evaluasie kan ontstaan

identifiseer en hanteer.

3.9 ALGEMEEN

Sodra daar op chirurgie besluit is, is dit belangrik om met pre-operatiewe

pasiëntonderrig te begin. Dit sluit onder meer in mobiliteit, pynhantering, en

asemhalingsoefeninge (Yarnold 1999:38). In die betrokke eenheid waar die

onderhawige studie uitgevoer is, is daar 'n bestaande inligtingstuk wat tydens

opname gegee word aan alle pasiënte wat heupvervangingchirurgie

ondergaan (Bylae A). Slegs algemene inligting wat handel oor die

hospitalisasie, bloedtoetse, x-strale en wondsorg word hierin vervat. 'n

Inligtingstuk wat spesifiek betrekking het op die mobilisasie en ambulansie

word deur die fisioterapie-afdeling tydens opname een dag pre -operatief aan

die pasiënt gegee. 'n Konsultasie word deur die fisioterapeut gedoen en

inligting oor die behandeling tydens hospitalisasie en met ontslag word

verskaf.

3.10 INTRA-OPERATIEF

Die voorbereiding vir die chirurgie begin reeds agt ure voordat die prosedure

uitgevoer word. Die pasiënt word nie toegelaat om enige voedsel of vog oraal

in te neem nie. Die narkotiseur ondersoek die pasiënt en narkose-opsies

word verduidelik. Die doel van narkose is gedeeltelike of volledige verlies van

pynsensasie wat bewussynsverlies, spierverslapping en refleksverlies insluit


73

(Monahan et al 1994:98). Die chirurge werksaam by die eenheid waar die

studie uitgevoer is, maak algemeen gebruik van epidurale narkose en

algemene narkose. Daar word vervolgens kortliks na elk van die

behandelingsopsies gekyk.

3.10.1 Epidurale narkose

Die tipe narkose behels dat die narkosemiddel ingespuit word langs 'n

senuwee of senuweebaan wat pynstimulu aan die brein oordra. Dit lei

daartoe dat daar 'n tydelike blokkasie van oordrag van pynstimuli en

sensoriese impulse van 'n spesifieke deel van die liggaam is. 'n Lokale

narkosemiddel word gebruik om die absorpsie en dus ook die aksie van die

middel te verleng. Dit veroorsaak dat daar 'n tydelike motoriese funksieverlies

kan wees. Indien daar van die tipe narkose gebruik gemaak word, kry die

pasiënt 'n blaaskateter in situ (Monahan et al 1994:98). Die voordele van die

tipe narkose is dat bloedverliese verminder en die risiko van longprobleme

beperk word. 'n Groot risiko van die prosedure is dat dit hipotensie kan

veroorsaak. In die literatuur wat bestudeer is, word die pasiënt se

psigologiese voorbereiding beklemtoon om angs te verminder en

samewerking te bevorder (Alexander et al 1994:790). Die grootste motivering

vir die gebruik van die narkose is dat dit na voltooiing van die chirugie onder

goeie observasie steeds as 'n pynbeheermiddel toegedien kan word. Daar

moet minstens 12 ure pre-operatief van toediening van antistolterapie af

verloop voordat ‘n epidurale kateter ingeplaas word. Daar moet ook 12 ure

van die laaste antistolterapietoediening af verloop voordat epidurale kateters

verwyder kan word.

3.10.2 Algemene narkose


74

Die algemene narkose word toegedien deur 'n anestetiese middel intraveneus

toe te dien. Die werking vind deur inhalasie en absorpsie van die middel in

die bloed en die alveoli plaas. Die pasiënt ervaar 'n bewussynsverlies met

gevolglik verlies van sensoriese boodskappe wat nie deur die brein

geprosesseer word nie. Daar is ‘n afwesigheid van motoriese response. Die

tipe narkose kan newe-effekte hê soos respiratoriese komplikasies, maligne

hipertermie, hipotermie asook perifere vaskulêre komplikasies (Monahan et

al 1994:108). In die eenheid waar die studie uitgevoer is word ‘n kombinasie

van beide epidurale narkose en algemene narkose gebruik.

3.10.3 Pasiënt-beheerde Analgesie (Patient-controlled analgesia - PCA)

Die beheer van pyn na chirurgie is essensieel om die belewenis van pyn, die

chirurgie en herstelfase positief te beïnvloed. Pynbeheer na chirurgie word

deur Alexander et al (1994:798) beskryf as "a prime concern on humanitarian

grounds alone. It also has significant effects on other aspects of the patient's

recovery”. PCA is 'n gewilde keuse vir post-operatiewe pynbeheer. Dit behels

dat 'n narkotiese inspuiting of parenterale morfiensulfaat deur ’n PCA-pomp

toegedien kan word. Die voordeel van die tipe pynbeheer is dat dit

pynverligting maksimaliseer, en minder verwardheid en minder pulmonale

komplikasies tot gevolg kan hê (Yarnold 1999:38).

3.11 VOORKOMING VAN INFEKSIES INTRA-OPERATIEF

Die voorkoming van infeksies in pasiënte wat gewrigsvervangings ondergaan

is essensieel om die sukses en uitkoms van die prosedure te verseker. Daar

is chirurgie-verwante risiko’s wat 'n invloed op die verloop van die chirurgie

uitoefen. Voorsorgmaatreëls word geneem om infeksies intra-operatief te

beperk, byvoorbeeld deur velvoorbereiding en ontharing van die pasiënt, en

die dra van sterieljasse en skoenbedekkings deur die personeel (Corbett


75

1998:686).

3.11.1 Chirurgiese tegniek

Die chirurgiese aseptiese tegniek het 'n effek op kontaminasie. Kontaminasie

kan beperk word deur die korrekte hantering van weefsel, verwydering van

nekrotiese weefsel en eradikasie van dooie spasie (Corbett 1998:686).

3.11.2 Antibiotiese profilakse

Die doel van profilaktiese antibiotika is om die risiko van post-operatiewe

infeksie te verminder deur mikrobiale proliferasie te voorkom. Die keuse van

middel hang onder meer af van die moontlike bakterieë teenwoordig. Die

middel moet voorts nie bakteriële weerstandigheid te weeg bring nie en dit

moet voorts 'n lae toksisiteit hê en koste-effektief wees. Die keuse van die

middel vir profilakse is kefalosporiene omdat dit teen Staphylococcus aureas

en gram-negatiewe en koagulase- negatiewe Staphylococcus effektief is

(Corbett 1998:689).

3.11.3 Lokaal: Antibioties-bevattende sement

Studies wat McQueen uitgevoer het (Corbett 1998:686) dui daarop dat die

gebruik van sement met ‘n antibiotiese substans, 'n laer insidensie van

infeksie post-operatief het as dié met slegs parenterale antibiotika.

3.12 PROFILAKTIESE TEATERMAATREËLS

Die belangrikheid om infeksies te voorkom in pasiënte wat

heupvervangingchirurgie ondergaan het, kan nie genoeg beklemtoon word nie.

Die voorsorgmaatreëls word reeds pre-operatief geneem om sodoende enige

infeksie as ‘n post-operatiewe komplikasie te voorkom. Die chirurgiese teater


76

het ventilasiesisteme wat verseker dat bakterieë verwyder word. Prosteses

verminder inokulasie van die bakterieë wat 'n verhoogde risiko vir chirurgiese

infeksies kan hê.

3.13 POST-OPERATIEWE KOMPLIKASIES

Tydens die post-operatiewe fase word die pasiënt aan komplikasies

blootgestel (Cahill 1996:637, Yarnold 1999:38). Vervolgens word die

komplikasies wat kan voorkom kortliks bespreek.

3.13.1 Urineweginfeksie en urineretensie

Volgens Yarnold (1999:38), ontwikkel tot soveel as 20% van pasiënte wat

heupvervangingchirurgie ondergaan urineweginfeksie as gevolg van ‘n

inblywende kateter. Die kateter is essensieel as gevolg van die effek van die

epiduraal wat vir pynbeheer gebruik word. Om urineweginfeksies te voorkom,

is dit noodsaaklik dat die kateter so gou as moontlik na die chirurgie verwyder

moet word. In die eenheid waar die studie uitgevoer is, word die kateters so

gou as 48 uur na chirurgie verwyder tensy dit teenaangedui word, soos in die

geval van verhoogde nierfunksies waar die bepaling van urineuitskeiding van

belang is. Die verpleegkundige moet observeer of daar enige tekens is wat op

infeksie dui en voortydig optree.

3.13.2 Diep veneuse trombose

In die eenheid waar die studie uitgevoer is, kry die pasiënte reeds pre-

operatief profilaktiese anti-koagulasieterapie. 'n Laemolekulêre-gewig

heparien, byvoorbeeld Clexane en Fragmin, word gebruik. Die redes vir die

hoër insidensie van diep veneuse trombose is die ortopediese prosedure wat

op laer ekstremiteite uitgevoer word. Veneuse-endoteelskade kan plaasvind


77

as gevolg van klampe wat tydens die chirurgie gebruik word, chirurgiese

manipulasie, hitte-gegenereerde polimerisasie gedurende chirurgie,

veneusestase as gevolg van immobilisasie, bedrus en ouderdom. Die risiko

van 'n diep veneuse trombose kom dikwels tussen die vyfde en tiende dag

post-operatief voor, hoewel dit nog etlike weke na die chirurgie steeds

moontlik is. Weens die risiko word profilaktiese anti-koagulasieterapie vir die

minimalisering van trombo-flebitis en embolisvorming aangemoedig (Cahill

1996:637). Die pasiënte wat chirurgie ondergaan, gebruik anti-koagulasie

terapie (laemolekuêre-gewig heparien) vir 'n minimum tydperk van tien dae

(selfs na ontslag uit die hospitaal). Na die kursus voltooi is, kry hulle permanent

orale aspirien. Die dra van anti-trombolitiese kouse vir die bevordering van

veneuse terugvoer vir 'n minimum tydperk van ses weke word ook aangeraai.

Vroeë ambulansie word aangemoedig om sodoende immobilisasie te

beperk. Die grootste komplikasie van diep veneuse trombose is pulmonale

embolisme. Dit is die mees algemene oorsaak van sterfte na

heupvervangingchirurgie (Yarnold 1999:39). Die vroeë identifisering van

tekens en simptome kan proaktiewe optrede tot gevolg hê en sterftes as

gevolg van pulmonale embolisme beperk (Yarnold 1999:39). Die

verpleegkundige moet bewus wees van die bydraende faktore wat tot diep

veneuse trombose kan lei en moet die pasiënt daarin onderrig om sodoende

enige komplikasie voortydig op te spoor en te behandel.

3.13.3 Dislokasie

Literatuur beskryf dat 2% van pasiënte wat heupvervangingschirurgie

ondergaan dislokasie van die femorale komponent van die asetabulêre

komponent ontwikkel (Alexander et al 1994:399). As gevolg van die feit dat 'n

prostese tydens heupvervangingchirurgie gebruik word, is daar 'n verhoogde

risiko vir dislokasie van die prostese. Die ontwrigting van die spier- en

gewrigsstrukture dra by tot die risiko. Die pasiënt moet voorligting oor die


78

beperking op sekere fisiese aktiwiteite ontvang, byvoorbeeld fleksie van die

heup (meer as 90 grade) wat tot ontwrigting kan lei (Cahill 1996:638). Die

risiko vir ontwrigting dra by tot die gebruik van 'n abduksiekussing om

sodoende te voorkom dat daar adduksie van die geaffekteerde ledemaat is.

Vir 'n tydperk van drie tot ses maande moet voorsorgmaatreëls ten opsigte

van mobilasisie (die pasiënt moet nie in 'n diep gemakstoel sit of vooroor buk

en meer as 70 grade flekseer nie) geneem word om sodoende dislokasie te

voorkom. Tekens wat dui op dislokasie sluit onder meer in die onvermoë om

die heup te roteer of gewig te dra, beenlengteverkorting en pyn. Die pasiënt

moet die belangrikheid van basiese mobilisasiebeginsels verstaan om

sodoende te verseker dat die komplikasie van dislokasie voorkom word.

Indien die pasiënt pasiëntonderrig ontvang en die nodige kennis en begrip

toon, kan dit samewerking bevorder. Die pasiënt word so ‘n aktiewe lid van

die rehabilitasiespan.

3.13.4 Vetembolisme

Vetembolisme is ‘n potensieel dodelike komplikasie en is die gevolg van

vetmolekules wat vrygestel word in respons tot die verhoogde intermedullêre

kanaaldrukking wat deur die prostese uitgeoefen word. Dit kan binne 72 uur

na chirurgie ontwikkel (Schoen 2000:303).

3.13.5 Infeksie

Infeksie kan aan die kant van die chirurgie gelokaliseer word en is 'n

hoofkomplikasie onder heupvervangingspasiënte. Reeds met opname moet

daar verseker word dat die pasiënt se vel intakt is om sodoende te verseker

dat daar geen stukkende areas of septiese foki is nie en dat daar nie reeds 'n

infeksie onder lede is nie. Bakteriële infeksies van die been rondom die

prostese kan daartoe bydra dat dit 'n relatiewe onstabiele gewrig is. Dit kan

weer daartoe lei dat die prostese verwyder moet word (Alexander et al


79

1994:398). Die risiko van moontlike infeksie moet dus aan verpleegpersoneel

beklemtoon word om sodoende te verseker dat aseptiese tegnieke gebruik

word en dat die pasiënt nie blootgestel word aan enige risiko’s wat die

infeksies tot gevolg kan hê nie. Nosokomiese infeksies moet te alle tye beperk

en voorkom word. Die pasiënt ontvang reeds intra-operatief intraveneuse

antibiotika wat vir 48 uur toegedien word tensy dit revisie chirurgie is.

Laasgenoemde beteken dat die pasiënt die intraveneuse antibiotika vir 'n

tydperk van ongeveer sewe dae intraveneus moet ontvang. Pasiënte wat

revisiechirurgie ondergaan, het ‘n groter risiko van inflammasie wat tot

dieperliggende infeksie kan lei. Dit noodsaak ekstra voorsorgmaatreëls.

Derhalwe moet die pasiënt voorligting ontvang. Voorts mag 'n intramuskulêre

gluteale inspuiting onder geen omstandighede aan die geopereerde ledemaat

toegedien word nie. Die pasiënt moet ook onderrig word om sensitief te wees

vir tekens en simptome van infeksies en om dit voortydig uit te wys,

byoorbeeld blaasongemak, ingroeitoonnaels, tandinfeksies en tandabsesse

ten einde onmiddellik antibiotiese behandeling daarvoor te ontvang (Cahill

1996:636).

3.14 POST-OPERATIEWE SORG

Die post-operatiewe fase van behandeling en herstel begin onmiddellik na

chirurgie. In die eenheid waar die studie uitgevoer is, behels dit dat

aangesien die pasiënt epidurale narkose en –pynbeheer ontvang, hy/sy direk

post-operatief vir ongeveer 24 uur na 'n hoësorgeenheid vir deeglike

observasie oorgeplaas word. Die epiduraal is op hierdie tydstip steeds in

werking en daar moet dan vir enige verwante komplikasies, byvoorbeeld

respiratoriese asidose, opgelet word.

Die pasiënt sal spesifieke indringende kateters hê. Dit sluit die volgende in: ‘n

arteriële lyn vir bloedgasmonitering, ‘n sentrale veneuselyn vir die bepaling van


80

sentrale-veneusedruk, ‘n kateter vir die monitering van voginname en vir urine

uitskeidingmeting, en ‘n portovac-dreineringsisteem vir die spesifieke

bepaling van wondbloeding. Roetine vitale data soos bloeddruk, pols,

asemhaling en temperatuur word aanvanklik elke vyftien minute en daarna

uurliks bepaal vir die tydperk wat die pasiënt in die hoësorgeenheid is. Die

bloedgasbepaling asook hemoglobien, hematokrit en serum kalsium en -

magnesium word vier-uurliks bepaal en aanvullings word soos nodig gedoen.

Die neurovaskulêre status word uurliks vir die eerste 24 uur geobserveer. Na

ongeveer 24 uur in die hoësorgeenheid word die pasiënt na 'n chirurgiese saal

oorgeplaas. Die wond word eers drie tot vyf dae na die chirurgie oopgemaak

en die steke bly 14 dae lank in die wond voordat dit verwyder word. Roetine-

observasies word dan uitgevoer. Die belangrikste oogmerk van rehabilitasie

in hierdie fase is gerig op die herstel van funksionele mobilisasievermoë.

3.15 ONTSLAG UIT HOSPITAAL

Die beplanning vir 'n pasiënt se ontslag behoort reeds met toelating tot die

hospitaal te begin. Hospitalisasie vir veral bejaarde persone gaan ook

gepaard met risiko’s en sluit onder meer in kruisinfeksie, disoriëntasie,

verwardheid en hospitaal-verworwe ondervoeding (Pate 2000:46).

Ontslagbeplanning of tuisversorging-koördinering is essensieel om kontinuiteit

van versorging na ontslag te verseker. Die ontslagbeplanning moet die

verpleegkundige, die familie, die tuisversorger, fisioterapeut en, indien nodig,

die arbeidsterapeut insluit. In die eenheid waar die studie uitgevoer is, is

ontslagbeplanning nie 'n aktiewe en spesifieke fase wat met opname reeds in

werking tree nie. Dit is eerder 'n terloopse beplanning wat bespreek word

nadat chirurgie plaasgevind het. Navraag aan ander instansies het bevestig

dat dit daar ook die geval is.

In literatuur wat bestudeer is, van veral die VSA, word dit beklemtoon dat daar


81

reeds met opname vir ontslag beplan word. Daar word selfs melding gemaak

van 'n "discharge planning team" wat 'n aktiewe rol tydens die hospitalisasie

en selfs tot na ontslag speel (Hester 1996:35). Daar moet bepaal word of die

pasiënte met ontslag na 'n rehabilitasiesentrum moet gaan (veral met ouer

persone wat alleen bly) en of hulle na tuisomgewing kan terugkeer. In die

eenheid waar die studie uitgevoer is, is daar verwag dat pasiënte basiese

aktiwiteite op hul eie kan verrig, soos om in en uit die bed te klim, alvorens

hulle ontslaan word. Faktore soos bestuurde gesondheidsorg en hoë

mediese koste begin 'n effek uitoefen op die ontslagbeplanning, selfs voordat

die pasiënt opgeneem word. Dit sal in die toekoms toenemend 'n groter rol

speel.

3.16 SAMEVATTING

Uit voorafgaande bespreking blyk dit duidelik dat die verpleegkundige

voldoende kennis oor sekere ortopediese behandelingsaspekte moet hê

alvorens sy werklik in staat kan wees om kwaliteitpasiëntonderrig te verskaf.

Indien al bogenoemde aspekte tydens pasiëntonderrig in ag geneem word,

kan dit ‘n bydrae tot die suksesvolle herintegrasie en rehabilitasie van

sodanige pasiënte in die gemeenskap lewer. Hulle sal dan sodoende na

optimale funksionering en funksionele onafhanklikheid kan strewe.

HOOFSTUK 4

METODOLOGIESE VERANTWOORDING, PROSEDURES EN

TEGNIEKE


82

4.1 INLEIDING

In dié hoofstuk sal 'n oorsig en 'n uiteensetting gegee word van die metode wat

in die verloop van die studie gevolg is. ’n Beskrywing van die prosedures wat

vir die insameling van die gegewens gebruik is asook die tegnieke wat vir die

data-ontleding aangewend is, sal uiteengesit word.

4.2 METODOLOGIE

Die onderhawige studie is kwantitatiewe studie wat binne ‘n bepaalde konteks

plaasgevind het en die opname metode is gebruik.

4.2.1 Kwantitatiewe navorsing

Kwantitatiewe navorsing dui op die versameling, tabulering en analisering van

data op numeriese wyse. Brink (1996:14) asook Fouche en De Vos

(2002:137) beskryf kwantitatiewe navorsing as navorsing wat primêr betrokke

is by die toetsing van teorie en dit is uitkomsgerig. Die doel van kwantitatiewe

navorsing is om die oorsaak en gevolg van interaksie te beskryf (Crookes &

Davies 1998:126). Kwantitatiewe navorsing verwys na navorsing met ‘n

objektiewe benadering tot ‘n probleem, waartydens veranderlikes

geïdentifiseer en gemeet en hul interafhanklikheid bepaal word ten einde

“terapeutiese aksies” te neem, om ‘n situasie of probleem op te los (Polgar &

Thomas 2000:10).

Vir die doel van hierdie studie is daar gebruik gemaak van 'n kwantitatiewe

navorsingsmetode, aangesien die studie afgebaken is deurdat die

respondente volgens kriteria by die studie ingesluit is, naamlik dat hulle

heupvervangingchirurgie in 'n spesifieke ortopediese eenheid van 'n

spesifieke hospitaal ondergaan het. Die navorser vermoed dat daar by hierdie


83

respondente ‘n behoefte bestaan ten opsigte van toepaslike inligting rakende

die chirurgie en rehabilitasie, pre- en post-operatief. Die inligting wat

ingesamel word is gebruik om vas te stel of die vermoede van die navorser

gegrond is.

Tydens die studie is daar deur kwantifisering bepaal watter inligting aan die

respondente verskaf is, watter inligting nie verskaf is nie en watter inligting

deur die respondente as nodig geidentifiseer is om hulle, na

heupvervangingchirurgie en tydens die rehabilitasieproses te ondersteun. Die

inligting wat ingesamel word, sal gebruik word om die situasie te verbeter en

aanbevelings te doen vir die samestelling van ‘n omvattende inligtingstuk wat

reeds met bevestiging van die chirurgie aan die pasiënt oorhandig kan word.

4.2.2 Navorsingsontwerp

Die navorsingsmetode is ‘n opname in die vorm van ‘n gestruktureerde

onderhoud met ‘n gestruktureerde onderhoudskedule as navorsingsinstrument.

By hierdie tipe navorsing is demografiese data gewoonlik van belang. Hierdie

tipe navorsing word gebruik om kenmerke van 'n spesifieke groep of

voorkoms van 'n spesifieke verskynsel te verkry (Crookes & Davies

1998:127). In hierdie geval is dit pasiënte wat heupvervangingchirurgie

ondergaan het. Hierdie is ‘n kontekstuele studie wat beteken dat die

bevindinge nie veralgemeen kan word nie, want hierdie studie is slegs in een

hopsitaal in Gauteng gedoen. Dit beteken dus dat bevindings slegs vir hierdie

bepaalde konteks geldig is.

4.3 NAVORSINGSPOPULASIE

Die populasie dui op alle elemente of persone wat aan die kriteria voldoen om


84

ingesluit te word in die studie (Crookes & Davies 1998:325, Strydom & Venter

2002:198).

4.3.1 Populasie

Vir die onderhawige studie verwys die populasie na alle persone wat

heupvervangingchirurgie gedurende 'n spesifieke tydperk in die ortopediese

eenheid van 'n spesifieke privaathospitaal in Gauteng ondergaan het.

4.3.2 Insluitingskriteria

Insluitingskriteria dui op vereistes wat deur die navorser geidentifiseer is en

wat teenwoordig moet wees om sodoende by die populasie ingesluit te word

(Crookes & Davies 1998:320). Persone wat aan die insluitingskriteria

voldoen het, is persone wat heupvervangingchirurgie in die ortopediese

eenheid van 'n spesifieke privaathospitaal in Gauteng gedurende 'n spesifieke

tydperk ondergaan het. Die pasiënte moes Engels of Afrikaans magtig wees.

4.3.3 Steekproefneming

Strydom en Venter (2002:199) definieer steekproefneming as 'n proses

waarvolgens 'n kleiner, meer hanteerbare groep van 'n betrokke populasie, vir

die doeleindes van ‘n betrokke studie geselekteer word. In kwantitatiewe

navorsing word gewoonlik gebruik gemaak van ewekansige

steekproefneming (Babbie & Mouton 2001:166). In sekere gevalle kan egter

ook gebruik gemaak word van nie-ewekansige steekproefneming. Babbie en

Mouton (2001:166) is van mening dat nie-ewekansige steekproefneming

dikwels met sosiale navorsing meer gepas is. Dit sluit navorsing in die

gesondheidswetenskappe (dus verpleging) in. Die redes hiervoor sluit die

beskikbaarheid en bereidwilligheid van respondente in. Nie-ewekansige


85

steekproefneming was die mees geskikte tegniek van steekproefneming.

Gerieflikheidsteekproefneming is gebruik omdat pasiënte wat in die betrokke

eenheid heupvervangingchirurgie gehad het en wat bereidwillig en beskikbaar

was om aan die studie deel te neem, by die studie ingesluit is.

Gerieflikheidsteekproefneming word gebruik wanneer die steekproef uit 'n

spesifieke en beperkte populasie wat geredelik toeganklik is, getrek word en

wanneer van ‘n spesifieke en beperkte populasie gebruik gemaak word

(Crookes & Davies 1998:189, Strydom & Venter 2002:197).

Die eerste 20 respondente wat gedurende ‘n gespesifiseerde tydperk

heupvervangingchirurgie ondergaan het in die betrokke ortopediese eenheid

van ‘n privaathospitaal in Gauteng, en wat bereidwillig en beskikbaar was is by

die studie betrek. Aangesien ‘n totaal van nagenoeg 90 heupvervangings by

die betrokke hospital per jaar uitgevoer word, is ‘n steekproef van 20 as

voldoende beskou.

4.4 DIE NAVORSINGSINSTRUMENT

Die metode van data-insameling het deur middel van ‘n gestruktureerde

onderhoud plaasgevind en die instrument wat gebruik was, was ‘n

gestruktureerde onderhoudskedule (Bylae C en D).

4.4.1 Die tipe instrument

Vir die doel van hierdie studie is ‘n gestruktureerde onderhoud gebruik. Dit is

‘n persoonlike onderhoud waarin die respondent inligting aan die

onderhoudvoerder aan die hand van ‘n gestruktureerde onderhoudskedule

oordra. ‘n Gestruktureerde onderhoudskedule is ‘n geskrewe vraelys wat die

navorser lei met vasgestelde vrae om sodoende die onderhoud te rig (Greeff


86

2002:297,302). Dit is belangrik om dieselfde vrae aan al die respondente te

vra om geldigheid te verseker.

Om geldigheid te verseker, was dit belangrik om dieselfde vrae aan al die

respondente te vra. Objektiwiteit moes verseker word en nie geaffekteer word

deur die onderhoudvoerder se opinies en bevooroordeeldheid nie. Vir die

doel van die studie is daar op verskeie kategorieë inligting besluit wat in die

onderhoudskedule ingesluit is en waarop daar reeds voor die onderhoud

besluit is. Die onderhoudskedule het beide geslote en oop-einde-vrae

ingesluit. Waar moontlik, het die navorser die geslote vrae geformuleer sodat

“ja”- of “nee”-opsies toepaslik was, gevolg deur 'n kategorie soos "ander” of

"spesifiseer" om sodoende - waar daar nie beskikbare opsies beskikbaar

was nie - 'n geleentheid te bied om 'n alternatief aan te dui.

Die onderhoude met die respondente het twee weke na chirurgie, tydens

opvolgbesoeke aan die chirurg, plaasgevind. Die navorser het die

respondente nadat hulle die chirurg besoek het, na 'n kantoor geneem waar

die onderhoud gevoer is. Pasiëntgemak is verseker en indien pasiënt

ongemaklik was veral, omrede dit so kort na heupvervangingchirurgie was, is

die onderhoud eers onderbreek om die respondent se gemak te verseker.

4.4.1.1 Voordele van die gestruktureerde onderhoud

Die volgende is voordele van die gestruktureerde onderhoud:

- daar is geleentheid om vrae te verduidelik;

- daar is geleentheid om te valideer of die respondent die vraag

verstaan;

- eenvormige vrae word aan al die respondente gestel;

- geen leesgeletterdheid van respondente is nodig nie aangesien die

onderhoudvoerder al die vrae stel (Roe & Webb 1998:149).


87

4.4.1.2 Nadele van die gestruktureerde onderhoud

Die nadele van ‘n gestruktureerde onderhoud word vervolgens genoem:

- dit kan as ‘n tydrowende proses beskou word;

- die navorser in hierdie geval kan moontlik gesien word as eers

versorger en nou as navorser;

- objektiwiteit van die navorser kan beinvloed word;

- anonimiteit kan nie verseker word nie aangesien die respondent se

naam aan die navorser bekend is (Roe & Webb 1998:152).

Om die nadele te voorkom of te beperk het die navorser verskeie maatreëls

ingestel. Die navorser het haarself deurentyd deur middel van selfkontrole

daaraan herinner aan dat sy nie gedurende die onderhoud as versorger moet

optree nie, maar wel as navorser. Sy het haarself dus sover moontlik in 'n

objektiewe posisie geplaas. Aangesien dit ‘n tydrowende proses vir die

pasiënte was, is hulle na ‘n kantoor geneem en gemaklik gemaak. Die

onderhoud het slegs twee weke na chirurgie plaasgevind en die pasiënt se

gemak moes in ag geneem word. Anonimiteit is sover moontlik gehandhaaf

deurdat die identiteite van die respondente nie in die rapportering gemeld is

nie en hul name nie op die onderhoudskedule geskryf is nie.

4.4.2 Die ontwikkeling van die navorsingsinstrument

Die navorser het self die gestruktureerde onderhoudskedule ontwikkel

gebaseer op inligting wat tydens die literatuurstudie bekom is. Verder het die

navorser se professionele ervaring in die verpleging van

heupvervangingpasiënte, asook insette van kollegas wat ook in die betrokke

studieveld werksaam is, ‘n bydrae gelewer.

Die gestruktureerde onderhoudskedule (Bylae C en D) het bestaan uit 34


88

vrae, waarvan 28 geslote vrae en vier oop-einde vrae was.

Die onderhoudskedule het ‘n toestemmingsbrief (Bylae B) gehad wat ten doel

gehad het om die vrywillige deelname van die respondente te verkry. Die

respondente kon ook ter eniger tyd van die studie onttrek.

Om 'n volledige onderhoudskedule daar te stel is die gestruktureerde

onderhoudskedule in vyf afdelings verdeel naamlik:

(1) Afdeling A: Biografiese data. Item 1 tot item 6 is hierby ingesluit.

Dit is onder meer die ouderdom, geslag, huistaal, verhoudingstatus en

werkstatus. Die waarde van die inligting was om die profiele van die

respondente te bepaal ten opsigte van geslag, kultuur,

ondersteuningsisteme en beroep asook ten einde te bepaal watter

faktore ‘n rol speel in die rehabilitasieproses van ‘n respondent wat nog

in die arbeidsmark staan.

(2) Afdeling B: Data ten opsigte van verblyf na ontslag. Hierdie vrae

sluit in item 7 tot item 9. Die spesifieke items het bepaal waarheen die

respondente na ontslag uit die hospitaal gegaan het en of daar enige

aanduiding was van hoe lank hul gehospitaliseer sou wees en hoe

toeganklik die plek waarheen hulle na ontslag gegaan het ten opsigte

van beweegruimte, trappe en hulp was. Die inligting was noodsaaklik

om te bepaal waarheen hulle na onstlag gaan en ook om die

toeganklikheid van die plek van ontslag vas te stel.

(3) Afdeling C: Algemeen. Die afdeling sluit algemene inligting (Item 10

tot 14) in. Hierdie afdeling het vrae oor die besoek aan die chirurg voor

chirurgie ingesluit. Die rol van die mediese fonds tydens die

hospitalisasietydperk is ook vasgestel. As gevolg van die impak wat

die bestuurde gesondheidsorgbenadering op die hospitalisasietydperk

van ‘n pasiënt het, was dit nodig om te bepaal hoeveel van die

respondente aan mediese fondse behoort het en of daar enige


89

beperking op die hospitalisasietydperk geplaas is.

(4) Afdeling D: Pre-operatiewe inligting. Hierdie afdeling sluit in die

vrae oor die pre-operatiewe fase (item 15 tot item 28). Die vrae bepaal

onder meer die rede vir die heupvervangingchirurgie (item 15), en dek

aspekte rondom mobiliteit (item 16). Item 18 tot item 23 stel vas watter

onderrig daar voor toelating tot die hospitaal ontvang is, en stel vrae oor

die post-operatiewe verloop en watter persone ‘n rol in die verskaffing

van onderrig gespeel het. Item 24 en item 25 bepaal of ‘n inligtingstuk

oor die verloop van die chirurgie tydens hospitalisasie ontvang is en of

die impak op die funksionering van die respondent duidelik was. Item

26 dek spesifieke aspekte, onder meer onderrig oor mobiliteit,

wondsorg, infeksie en diep veneuse trombose. Item 27 en item 28

handel oor watter lede van die multidissiplinêre span onderrig verskaf

het en of respondente van mening was dat die onderrig voldoende was,

al dan nie. Hierdie afdeling is ‘n belangrike deel van die studie

aangesien dit bepaal watter onderrig wel voor toelating in die hospitaal

asook tydens hospitalisasie verskaf is en watter inligting nie ontvang is

nie

(5) Afdeling E: Post-operatiewe tydperk. Vrae oor die post-

operatiewe tydperk sluit in item 29 tot item 31 en bepaal watter

ondersteunende hulpmiddels na ontslag uit die hospitaal nodig was en

of daar enige beroepsrehabilitasie verlang is. Item 32 en item 33

bepaal of daar enige verskil in die normale daaglikse fisiese roetine

was. Item 34 bied vir respondente ‘n keuse om enige aspekte waaroor

hulle verdere onderrig sou wou ontvang aan te dui. Hierdie afdeling

fokus op die ondersteunende hulpmiddels en aspekte wat respondente

as nodig verdere onderrig aandui.

Die onderhoudskedule is bespreek met en geëvalueer deur studieleiers wat

ervare navorsers en kundiges in die veld van pasiëntonderrig en ortopediese


90

verpleging is. Korreksies en veranderinge is aangebring soos nodig geag.

4.4.2.1 Die vertaling van die instrument

Na voltooiing van die ontwikkeling van die onderhoudskedule is dit in Engels

vertaal en deur 'n taalversorger versorg.

4.4.2.2 Toestemmingsbrief

Die respondente is met toelating tot die betrokke eenheid waar die studie

uitgevoer is deur die navorser genader en persoonlik gevra of hulle aan die

studie sou deelneem. Die doel en belangrikheid van die studie is eers aan

hulle verduidelik. Twee weke nadat chirurgie uitgevoer is en die respondent

die ortopediese chirurg besoek het, was 'n toestemmingsbrief aan die

respondent oorhandig vir voltooiing. Dit het dus die respondent ‘n geleentheid

gegee om oor ‘n tydperk te besluit of hulle wil deelneem of nie. In die

toestemmingsbrief is die doel van die betrokke studie weer verduidelik. Die

respondente het skriftelik toegestem tot vrywillige deelname aan die studie,

hoewel hulle steeds op enige stadium van die studie kon onttrek (Bylae B).

4.4.2.3 Loodsondersoek

Strydom (2002:215) asook Huysamen (1993:205) is van mening dat 'n loods-

of 'n voorondersoek op 'n beperkte aantal persone soortgelyk aan die

populasie wat tydens die werklike ondersoek betrek sal word, uitgevoer moet

word om sodoende die sukses en effektiwiteit van die ondersoek te verseker.

Die loodsondersoek het dus ten doel om die werkbaarheid van die

navorsingsmetode, prosedures en tegnieke asook die uitvoerbaarheid van die

beoogde projek te ondersoek (Strydom 2002:210-213).


91

Die loodsondersoek om die navorsingsinstrument, die onderhoudskedule te

verfyn, is met drie respondente getoets. Die respondente het aan al die

insluitingskriteria voldoen. Daar is seker gemaak hulle nie deel van die

hoofstudie uitmaak nie. Verder is slegs respondente wat die ortopediese

chirurg tydens hulle tweeweke-ondersoek besoek het by die loodsondersoek

betrek.

Tydens die loodsondersoek is daar veral gefokus op aspekte soos

bewoording, vraagvolgorde, verwarrende, irrelevante vrae en/of vrae wat

moontlik oor die hoof gesien is, asook die tydsduur wat die onderhoude neem.

Dié loodsondersoek het aan die navorser die geleentheid gebied om die

onderhoudskedule te finaliseer. Daar is aan die sinskonstruksie van sommige

van die vrae verander om die verstaanbaarheid daarvan vir die respondente

steeds te verbeter.

4.5 BETROUBAARHEID

Betroubaarheid dui op die konstantheid, stabiliteit en konsekwentheid van die

navorsingsinstrument wat die konsep van belang meet (Burns & Grove

1993:339, Delport 2002 165-167). Polit en Hungler (1997:385) beskryf die

betroubaarheid van 'n navorsingsinstrument soos volg "...the reliability of an

instrument is the degree of consistency with which it measures the attribute it is

supposed to be measuring." Die betroubaarheid van 'n navorsingsinstrument

word dus bepaal deur die mate waarin dit konsekwentheid meet. Dit beteken

dat 'n navorsingsinstrument as betroubaar beskou sal word indien dieselfde

inligting verstrek word wanneer die ondersoek op dieselfde ondersoekgroep

herhaal word en dieselfde resultate verkry word. Die betroubaarheid van 'n

navorsingsinstrument sluit in die stabiliteit van die navorsingsinstrument; die

toets vir ekwivalensie (konsekwentheid van die resultate deur verskillende

ondersoekers) en interne konstantheid (die konstantheid van meting tydens al

die toetse) (Brink & Wood 1994:180).


92

Die betroubaarheid van die onderhoudskedule is as volg verseker:

- Die onderhoudskedule is deur 'n onafhanklike statistikus gekontroleer

en wysigings is aangebring soos versoek;

- Die onderhoudskedule is deur drie kollegas en die navorser se

studieleiers geëvalueer en gewysig soos versoek.

- Nadat die loodsstudie uitgevoer is, is daar regstellings aan die data

van die onderhoudskedule wat aanvanklik verwarrend was, aangebring.

- Die onderhoudskedule is in Afrikaans en Engels ontwikkel, sodat die

respondent tydens die onderhoud in taalvoorkeur kon antwoord. Daar

is egter nie voorsiening gemaak vir ander tale nie.

4.6 GELDIGHEID

Burns en Grove (1993:343) stel dit dat geldigheid daarop dui dat "the degree

to which the recorded description of a set of data conforms to its referent. The

present emphasis is thus on the results of the measuring or observing, rather

than the measuring or observational device itself". Geldigheid dui op die

metode van meting van die elemente wat relevant tot die studie is. Analities

beskou dui geldigheid dus daarop dat die onderhoudskedule wel meet wat dit

veronderstel is om te meet (Burns & Grove 1993:343, Delport 2002 165-167).

Roe en Webb (1998:161) is van mening dat dit hier baie moeiliker is om

onderhoude se kontrole en objektiwiteit te verseker as in die geval van

gestruktureerde onderhoudskedules om sodoende te verseker dat daar nie

bevooroordeling is nie. In hierdie studie het die navorser onderskei tussen die

rol as versorger en navorser en is objektiwiteit behou deur die rol van navorser

te vertolk.

4.6.1 Inhoudsgeldigheid


93

Volgens Delport (2002:167) dui inhoudsgeldigheid op diè vergelyking van die

meting van die tegniek om data te versamel met die beskikbare literatuur

(Brink & Wood 1994:176). Die onderhoudskedule is opgestel volgens die

gestelde doelwitte van die studie. Vrae is gevra oor die pre-operatiewe

inligting wat wel gegee is, inligting wat nie gegee is nie en die inliging wat deur

die respondente geïdentifiseer is as verlangde inligting om die

heupvervangingpasiënt tydens die rehabilitasieproses te ondersteun. Nadat

die literatuur krities geanaliseer is, is die onderhoudskedule op grond daarvan

saamgestel. Daarna is die onderhoudskedule gegee aan geregistreerde

verpleegkundiges wat daagliks heupvervangingspasiënte verpleeg en

rehabiliteer. Sodoende is insette van kundiges op die gebied verkry. Die

gestruktureerde onderhoudskedule is ook bespreek met en geëvalueer deur

studieleiers wat ervare navorsers en kundiges in die veld van pasiëntonderrig

en ortopediese verpleging is.

4.6.2 Gesigsgeldigheid

Gesigsgeldigheid is gebaseer op die bepaling of die instrument volgens die

"gesigswaarde" van die instrument meet wat dit veronderstel is om te meet

(Burns & Grove 1993:244, Delport 2002:167). Die navorsingsinstrument

voldoen aan gesigsgeldigheid aangesien alle vrae wel relevant is tot die

fenomeen wat bestudeer word.

4.7 DATA-INSAMELING

Data-insameling is gedoen deur middel van ‘n gestruktureerde onderhoud,

soos beskryf in 4.4.1.

4.8 ETIESE OORWEGINGS


94

Die studie het in die ortopediese eenheid in 'n privaathospitaal in Gauteng

plaasgevind en daarom is die toestemming van die betrokke

Verpleegdiensbestuurder reeds voor die aanvang van die studie verkry om die

studie in die betrokke hospitaal te doen (Bylae E). Die betrokke ortopediese

chirurge was ook in kennis gestel van die betrokke studie sodat hulle bewus

kon wees dat daar navorsing ten opsigte van die rehabilitasieproses van

heupvervangingspasiënte plaasgevind het en het hulle ondersteuning en hulp

tydens die studie verseker.

Die volgende etiese aspekte wat geïdentifiseer was, is tydens die betrokke

studie en veral ook tydens data-insameling in ag geneem en as belangrik

beskou (Strydom 2002:64-72):

- Outonomiteit. Die respondente is as outonome indvidue beskou wat

hulle eie besluite kan neem. Respondente kon dus die keuse uitoefen

om aan die studie deel te neem al dan nie. Selfs indien respondente

aan die studie deelgeneem het, het hulle die opsie gehad om te eniger

tyd te onttrek (Crookes & Davies 1998:328).

- Ingeligte toestemming. Ingeligte toestemming dui op die feit dat

die respondent voldoende inligting oor die studie ontvang het voor

enige besluitneming rakende deelname (Crookes & Davies 1998:321).

Respondente is ten volle ingelig oor die doel van die navorsing asook

wat van hulle verwag sou word alvorens hulle enige besluit oor

deelname geneem het. Die respondente is in die spesifieke eenheid

vir heupvervangingchirurgie opgeneem en deur die navorser genader

om vrywillig aan die betrokke studie deel te neem nadat die doel van

die studie aan hulle verduidelik is. Aangesien die onderhoude twee

weke na chirurgie gehou is, het die respondente die geleentheid gehad

om na te dink of hulle aan die navorsing wou deel neem of nie. Die

respondente het voorts ‘n toestemmingsbrief onderteken waarin die


95

doel van die betrokke studie ook verduidelik is.

- Volle blootstelling. Die navorser was verantwoordelik om die

respondente ten volle in te lig oor die doel asook die aard en omvang

van die onderhawige studie. Geen inligting is van respondente weerhou

nie (Polit O'Hara 1995:365).

- Integriteit. Die navorsing het op 'n eerlike en openlike wyse geskied.

Die verslag is so volledig moontlik saamgestel sonder dat belangrike

inligting weerhou is. Aangesien respondente die reg op privaatheid en

vertroulikheid het, is alle inligting wat vanaf die respondente bekom

was, met die nodige omsigtigheid en versigtigheid hanteer ten einde

hulle identiteit te beskerm. Vooraftoestemming is vanaf die

Verpleegdiensbestuurder van die betrokke privaathospitaal waar die

respondente gehospitaliseer was, verkry (Bylae E), soos reeds

vermeld. Die inligting is ook nie gemanipuleer om enige persoon of 'n

instansie te bevoordeel nie, aangesien die studie ten volle onafhanklik

onderneem is.

- Anonimiteit en vertroulikheid. Anonimiteit is sover moontlik

gehandhaaf deurdat name van respondente nie op die

onderhoudskedule neergeskryf is nie en ook nie waar enige data van

die studie gerekordeer is nie. Vertroulikheid van inligting is ook

sodanig hanteer dat die inligting net vir data-analise vir die betrokke

studie gebruik is en vertroulik gehou is.

- Koste van deelname. Die studie het geen finansiële koste vir die

respondente gehad nie. Dit was egter wel tydrowend aangesien hulle

tydens hulle twee weke besoek aan die ortopediese chirurg, tyd vir die

persoonlike onderhoud moes afstaan.

4.9 DATA-ANALISE

Die voltooide onderhoudskedules is deur ‘n statistikus ontleed wat die


96

kodering en verwerking van data waargeneem het. Die program wat gebruik

was, was die Statistical Package for the Social Sciences.

4.10 SAMEVATTING

Die navorsingsmetode soos van toepassing op die studie is in hierdie

hoofstuk bespreek. Die ontwikkeling van die onderhoudskedule vir die voer

van onderhoude met respondente wat heupvervangingchirurgie ondergaan

het, is verduidelik. In die volgende hoofstuk word die data wat van die

onderhoude verkry is, ontleed en bespreek.


97

Documents

HOOFSTUK 1 TOT 4 INHANDIG - uir.unisa.ac.za