HISTORIA

POWSZECHNA1871-1939

JERZY PROKOPCZUK

WYDAWNICTWA SZKOLNE I PEDAGOGICZNE

Redaktor JANUSZ ADAMSKI

Redaktor techniczny JANUSZ MILEWSKI

Korektorzy IRENA KMIOTEK, ANDRZEJ GRZYBOWSKI

Okładkę projektowała KALINA ZARZYCKA-SARNECKA

Fotografie: CAF, Archiwum WSiP

© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1984

ISBN 83-02-00647-5

Wydawnictwa Szkolne i PedagogiczneWarszawa 1984Wydanie trzecie zmienioneNakład 20000+210 egz.Arkuszy: drukarskich 21,5+6 wkl.(A5 30,42); wydawniczych 33,78.Oddano do składania 9 X. 1980 r.Podpisano do druku w 16.V.1983 r.Druk ukończono w marcu 1984 r.Papier offset, kl. V, 70 g, 70 x 100 cm.Zam. nr 6896/1122 Cena zł 350,— K-IO/261Skład fotograficzny „Monophoto 400/8"

WSiP Zakłady GraBczne w Bydgoszczy

OD AUTORA

Książka ta stanowi zarys historii powszech-nej lat 1871—1939, a wiec okres wielkiego przełomu w rozwoju społeczeństwa ludzkiego — narodzin imperializmu, powstania pier-wszego w świecie państwa socjalistycznego, a także wielu rewolucji, walk wyzwoleńczych i niszczycielskich wojen.

Jednym z najtrudniejszych zadań, wobec których stanął autor, było wyraźne i jedno-znaczne zakreślenie granic merytorycznych rozważań. Problem ten został rozwiązany w ten sposób, że starano się przedstawić podsta-wowe elementy rozwoju ekonomicznego, po-litycznego i społecznego tych krajów europej-skich i pozaeuropejskich, których znaczenie we wspomnianym okresie predestynowało je do odegrania poważnej roli na politycznej sza-chownicy historii. Sprawy polskie zasygnali-zowane zostały jedynie w stopniu, w jakim rzutowały one na powszechny proces rozwo-ju. Założenie takie odpowiada przyjętej kon-cepcji książki oraz tradycji tego rodzaju opra-cowań, dotyczących wyłącznie historii po-wszechnej.

W wielu przypadkach autor odszedł od tra-dycyjnego przedstawiania historii politycznej, pragnąc przekazać Czytelnikom wszechstron-niejszy obraz opisywanych zjawisk. Autor podjął próbę dokonania syntezy ogólnohisto-rycznej, przy jednoczesnym przedstawieniu problematyki poszczególnych krajów i regio-nów — w przekonaniu, że umożliwi to pełniej-szą prezentację specyfiki omawianego okresu historii, a równocześnie pozwoli podjąć pro-blematykę ogólną, zwłaszcza związaną z ten-dencjami rozwojowymi formacji społeczno-

-ekonomicznych, problemami ideologicznymi międzynarodowego ruchu robotniczego oraz rozwojem kolonializmu.

Trzecie wydanie tej książki jest próbą dal-szego jej doskonalenia i lepszego przysto-sowania do oczekiwań grona Czytelników: głównie nauczycieli, uczniów starszych klas szkół ogólnokształcących i studentów. Wpro-wadzone zostały zmiany i uzupełnienia u-względniające niektóre wyniki najnowszych badań historii tego okresu, rozbudowano nie-co problematykę historii najnowszej obsza-rów pozaeuropejskich. Książka wyposażona została w indeks i tablice chronologiczne, roz-szerzono również bibliografię, uwzględniając w niej wiele opublikowanych w ostatnich la-tach pozycji, które mają ważne znaczenie dla pełniejszego poznania tego okresu historii.

Zawarte w książce zestawienia i dane licz-bowe zostały zaczerpnięte z wielu monografii, które wymieniono w Bibliografii. Ponadto wy-korzystano materiały zawarte w: Chrestomati-japo nowej istorii. Moskwa 1953; Nowaja isto-ria. Moskwa 1959; Chrestomatijapo nowejszej istorii. T. I. Moskwa 1960; Mała Encyklopedia Wojskowa. T. II. Warszawa 1970 i w innych.

Książka składa się z dwóch części, chrono-logicznie odpowiadających okresom: 1871— —1918 i 1919—1939; przedziela je zakończe-nie pierwszej wojny światowej, a kończy l września 1939 r. — dzień agresji Niemiec hitlerowskich na Polskę.

Autor pragnie podziękować tym wszyst-kim, których życzliwe rady, sugestie i uwagi dopomogły mu w dalszym doskonaleniu tej książki.

CZĘŚĆ PIERWSZA

1871—1918

ROZDZIAŁ l

PRZEŁOM XIX I XX W. SYTUACJA OGÓLNA

Narodziny imperializmu. Ostatnie dziesięciole-cia XIX i początek XX w. to okres głębokich przemian we wszystkich dziedzinach działal-ności człowieka. W krajach Europy Zachod-niej rozwijał się dynamicznie kapitalizm. Wznoszono fabryki, hale produkcyjne, budo-wano kopalnie. Maszyna wkroczyła w życie człowieka, czyniąc je łatwiejszym, a zarazem bardziej skomplikowanym.

Kapitalizm przyniósł ze sobą nowe, nieroz-wiązalne konflikty społeczne. Na horyzoncie Europy narastały potężne burze klasowe. We wschodniej i południowo-wschodniej części kontynentu nowe stosunki produkcji nieśmia-ło i z niemałym trudem torowały sobie drogę wśród ekonomicznych i społeczno-polity-cznych przeżytków feudalizmu.

Za oceanem,w Ameryce Północnej, wzra-stało w siły nowe mocarstwo, Stany Zjedno-czone, które w niedługim już czasie miały ode-grać czołową rolę w historii tego okresu. W Ameryce Łacińskiej, w Azji i Afryce mocar-stwa kolonialne zapewniały sobie bazy zaopa-trzeniowe i rynki zbytu, rozszerzając swoje wpływy polityczne i gospodarcze.

W warunkach narastających antagoni-zmów politycznych, gospodarczych i społe-cznych, w ogniu wojen kapitalizm umacniał się i rozwijał, aby na przełomie XIX i XX w. przejść w swoje najwyższe stadium — imperia-lizm.

Imperializm jako najwyższe stadium kapitaliz-mu. Był to bowiem w odniesieniu do historii kapitalizmu europejskiego w XVII i XVIII w. jakościowo nowy okres rozwoju — okres

przerastania kapitalizmu wolnokonkurencyj-nego w imperializm. „Imperializm — pisał Le-nin — jest to kapitalizm w tym stadium roz-woju, kiedy ukształtowało się panowanie mo-nopoli i kapitału finansowego, kiedy nabrał wybitnego znaczenia wywóz kapitału, rozpo-czął się podział świata przez międzynarodowe trusty i zakończony został podział całego tery-torium kuli ziemskiej przez największe kraje kapitalistyczne".

W okresie tym nastąpił gwałtowny wzrost produkcji przemysłowej. Rewolucja przemys-łowa objęła całą Europę Zachodnią i Amerykę Północną, rozszerzając się w późniejszych la-tach na pozostałe obszary. Wzrosło wydatnie wydobycie surowców. I tak na przykład w 1870 r. wydobyto ok. 200 min ton węgla, zaś w 1913 r. —już 1340 min ton. Wzrosło wydo-bycie rudy żelaza. W miarę opracowywania nowych procesów technologicznych i dokona-nia szeregu odkryć wzrosło wydatnie zapo-trzebowanie, wydobycie i spożycie ropy nafto-wej.

Koncentracja produkcji i kapitału, zwła-szcza w USA, Niemczech, Anglii i Francji sprzyjała dalszemu rozwojowi produkcji i

Tabela l. Udział państw imperialistycznychw światowej produkcji przemysłowej w latach 1870—1913

Rok Anglia | USA | Niemcy | Francja | Rosja

udział w procentach

Inne

1870 32 23 13 10 4 181880 28 28 13 9 3 191890 22 31 14 8 3 221900 18 31 16 7 6 221910 14 35 16 7 5 231913 14 36 16 6 6 22

wzrostowi znaczenia kół wielkiego kapitału. Wielki kapitał tych państw stanowił o poten-cjale ekonomicznym świata, jego obliczu poli-tycznym i społecznym.

Przedstawione wyżej wielkości wskazują także na nierównomierność rozwoju poszcze-gólnych państw, co często prowadziło do zmian w światowym układzie sil i będących ich wynikiem — wielkich konfliktów polity-cznych.

Wśród państw europejskich największe tempo rozwoju wykazywały Niemcy. Dlatego właśnie imperializm niemiecki szczególnie zdecydowanie parł do zmiany istniejącego układu sił poprzez wojnę.

Tabela 2. Wzrost produkcji przemysłowej w niektórych krajach w latach 1870—1900

Niemcy USA Anglia Francja

wzrost w procentach; 1913 r. = 100

1870 17,5 8 44 33

1880 24,6 12 53 401890 40,3 27 62 511900 64,7 37 • 79 66

Taka organizacja wielkiego kapitału stwa-rzała warunki dla wywierania przezeń wpływu na politykę wewnętrzną i zagraniczną państw, pozwalała na ich kontrolę gospodarczą; czę-sto też istniejące w poszczególnych dziedzi-nach produkcji monopole wywierały wpływ na sytuację ekonomiczną innych państw i sto-sunki międzynarodowe w ogóle.

W latach 1870—1914 zakończony został także podział kolonii między największe kraje kapitalistyczne. Tyle tylko, że podział ten do-konany głównie w drugiej połowie XIX w., nie odpowiadał realiom początków XX w. An-glia, Francja i Rosja chciały swój stan posia-dania umocnić, Niemcy i Japonia, które w tym czasie rozwinęły wydatnie przemysł i han-del, zamierzały zmienić go drogą wojny, USA zaś liczyły na wyciągnięcie korzyści dla siebie — z ewentualnego konfliktu zbrojnego mię-dzy rywalizującymi ze sobą państwami. Dlate-go między innymi główne kraje kapitalisty-czne zapoczątkowały w tym okresie intensyw-ny wyścig zbrojeń.

Tabela 3. Wydatki wojenne państw imperialistycznych w latach 1888—1913

Imperializm przyniósł głębokie zmiany w

zakresie organizacji produkcji, jej koncentra-cji i zbytu. Na miejsce rozproszonych, niewiel-kich zakładów produkcyjnych, firm handlo-wych i banków zaczęły się tworzyć w drodze ostrej konkurencji nowe, potężne organizmy gospodarcze, bezlitośnie eliminujące słabszych partnerów. Postępowała w ten sposób kon-centracja sił i środków. Towarzyszyły jej poro-zumienia między poszczególnymi przed-siębiorstwami — gigantami, mające na celu osiągniecie większych zysków i eliminację konkurencji. Powstawały syndykaty, kartele, koncerny i trusty.

Syndykaty łączyło wspólne zaopatrzenie w surowce i wspólny zbyt wyprodukowanych towarów. Kartele ustalały wielkość produkcji i ceny oraz dokonywały podziału rynków zby-tu. Koncerny więzami zależności zespalały przedsiębiorstwa związane z określoną grupą wielkiego kapitału. Trusty powstawały na ba-zie zjednoczenia poszczególnych przedsię-biorstw i jako takie nierzadko wchodziły w skład wielkich koncernów.

Kraj % wzrostu

Niemcy 145,7

Anglia 131,94Francja 102,13Rosja 208,00Austria 80,00Włochy 99,00USA 270,7Japonia 748,81

Tabela 4. Rozwój sieci kolejowej w latach 1870—1900 (w tyś. km)

Rok " i 4~ CX • =">

1 1 1ca 'N* <

"Tn !- 1 >* i £ '

<1870 210 105 93 8 2 21880 372 169 175 16 5 81890 617 224 331 34 9 191900 790 284 402 60 20 24

Konsekwencje polityczne rozwoju gospo-darczego były rozległe i sięgały głęboko w ży-cie ludności. Budowie nowych ośrodków prze-

mysłowych towarzyszyła rozbudowa szlaków komunikacyjnych: linii kolejowych, dróg bi-tych, kanałów, połączeń wodnych itd.

Rozbudowa komunikacji ułatwiała nie tyl-ko łączność miedzy wielkimi skupiskami ludz-

kimi, ale sprzyjała też wzajemnemu oddziały-waniu i wymianie doświadczeń, przede wszys-tkim zaś umożliwiała proces industrializacji, pozostając jednocześnie ważnym atrybutem strategicznym w ewentualnej wojnie.

ROZDZIAŁ II

WOJNA FRANCUSKO-PRUSKA 1870—1871 R.

Układ sił politycznych w Europie w przeddzień wojny. W pierwszej połowie XIX w. na czoło państw europejskich wysunęły się: Francja, Anglia, Rosja, Austria oraz Prusy. W latach sześćdziesiątych nastąpiło poważne wzmoc-nienie pozycji Prus dzięki ich zwycięstwu nad Austrią w 1866 r. W rezultacie wojny austriacko-pruskiej, w roku 1867 utworzono nowy związek państw, Związek Północnonie-miecki, kierowany przez Prusy. Był to dalszy krok ku zjednoczeniu Niemiec.

Poza Związkiem Północnoniemieckim zna-lazły się jedynie: Austria oraz cztery państwa południowoniemieckie: Badenia, Bawaria, Hesja i Wirtembergia.

Wzmocnienie potęgi Prus zaniepokoiło za-chodniego sąsiada Niemiec — Francję, która w tej sytuacji poczęła obawiać się izolacji poli-tycznej. Dlatego też już od 1866 r. starała się ona zawrzeć układy z Austrią i Włochami, które umocniłyby siły II Cesarstwa. Austria skłonna była podpisać wspomniany układ, jednakże pod warunkiem, że Francja zagwa-rantowałaby jej wpływy na Bałkanach. Wło-chy z kolei gotowe były przystąpić do porozu-mienia, o ile Francja umożliwiłaby im zakoń-czenie procesu zjednoczenia kraju, do tej pory bowiem na wydzielonym terytorium Państwa Kościelnego stacjonowały wojska francuskie.

Warunki stawiane przez Austrię i Włochy były dla Francji nie do przyjęcia. Cesarz Na-poleon III (1852—1870) bynajmniej nie za-mierzał wspierać realizacji politycznych za-mierzeń Austro-Węgier na Bałkanach, by nie narażać się Rosji, nazbyt zainteresowanej tym rejonem. Z kolei silne i zjednoczone Włochy w przyszłości mogły się stać konkurentem Fran-

cji. Ponadto działalność kleru francuskiego i jego nacisk na rząd oraz stanowisko katolic-kiej opinii publicznej — wszytko to razem czyniło niemożliwą jakąkolwiek rewizję do-tychczasowej polityki Francji w stosunku do Państwa Kościelnego i Włoch. W ten sposób idea zawarcia trójstronnego sojuszu nie zosta-ła zrealizowana.

Tymczasem Prusy, rozwijające kapitalisty-czną gospodarkę, wzmacniały swój potencjał ekonomiczny i militarny, zmierzając do za-kończenia procesu zjednoczenia Niemiec siłą. Przygotowywały się więc do wojny z Francją, która swoją polityką utrudniała zjednoczenie Niemiec pod ich hegemonią.

Sytuacja w Prusach. Premierem Prus, a jedno-cześnie kanclerzem Związku Północnonie-mieckiego był Otto von Bismarck (1871— 1890). Reprezentował on ideę zjednoczenia Niemiec poprzez działanie odgórne, w drodze wojny. Rząd pruski chciał jednakże, by nie Prusy, ale Francja rozpoczęła działania wo-jenne. Sytuacja taka pozwoliłaby Prusom na prowadzenie wojny w imię ogólnonarodo-wych haseł przeciwko francuskim zaborcom, ponadto zaś usprawiedliwiałaby politykę Prus w oczach międzynarodowej opinii publicznej. Związek Północnoniemiecki przeżywał w tym okresie skomplikowane trudności we-wnętrzne, związane z rozwijaniem zbrojeń, co było przyczyną stałego, powiększającego się z roku na rok deficytu budżetowego, a także podatków. Jednocześnie w lutym 1870 r. Wir-tembergia i Bawaria poczyniły pierwsze kroki zmierzające do utworzenia nowego państwa federacyjnego, będącego w stosunku do Prus

Napoleon III

konkurencyjnym ośrodkiem na polu zjedno-czenia Niemiec. Oba te kraje bowiem łączył tajny sojusz wojskowy zawarty w 1866 r., wbrew traktatowi pokojowemu austriacko--pruskiemu. Wszystko to razem stworzyło po-ważną groźbę dła Prus i postawiło pod zna-kiem zapytania trwałość zdobytej przez nie pozycji w Niemczech i w Europie.

Prusy miały potężną armię i porozumienie ? Rosją, które gwarantowało im, iż w wypad-ku wojny z Francją wschodnia granica kraju nie zostanie zagrożona przez armię ro-syjską. Bismarck chciał, aby przyszła wojna, do której Prusy były już przygotowane, przy-brała charakter ogólnoniemiecki. Brak było tylko dogodnego pretekstu do jej rozpoczęcia.

Sytuacja we Francji. We Francji w tym czasie władza państwowa była poważnie osłabiona. Powszechnym zjawiskiem stała się posunięta do ostatnich granic korupcja aparatu pań-stwowego. Powagi sytuacji dopełniało nieza-

dowolenie społeczeństwa z sytuacji ekonomi-cznej i politycznej kraju. Francja posiadała w tym okresie najliczniejszą w swojej historii po-licję, co musiało pociągać za sobą dodatkowe wydatki ze skarbu państwa.

Napoleon III i związani z nim politycy uwa-żali, że najlepszym wyjściem z trudnej sytuacji wewnętrznej, politycznej i gospodarczej bę-dzie wojna w imię haseł mocarstwowości Francji. Naturalnym przeciwnikiem Francji były Prusy, a zatem wojna właśnie z tym kra-jem pozwoliłaby Francji rozwiązać wszystkie trudności i jednocześnie umocniłaby jej pozy-cję na arenie międzynarodowej. Z tych też względów, nie doceniając siły przeciwnika, francuskie koła polityczne zaczęły przygoto-wywać się do wojny, szukając tylko pretekstu do jej wywołania. Jednakże armia francuska nie była przygotowana do prowadzenia ja-kichkolwiek poważniejszych działań wojen-nych.

Przyczyny wybuchu wojny i jej przebieg. Podetronizacji hiszpańskiej Izabeli II, jako pre-tendenta do tronu Hiszpanii zgłosz*ona została kandydatura księcia Leopolda Hohenzoller-na-Sigmaringena, oficera pruskiego, mocno popierana przez Bismarcka. Francja wrogo odniosła się do tej propozycji. Uzasadnione były jej obawy, że w wypadku konfliktu zbroj-nego z Prusami zostanie wzięta w kleszcze: ze wschodu i od strony Hiszpanii.

Począwszy od 8 lipca 1870 r. między Fran-cją i Prusami prowadzono rozmowy w spra-wie zrzeczenia się przez Leopolda korony hiszpańskiej. W wyniku tych rozmów król pruski Wilhelm I (1861—1871) ustąpił i oświadczył ambasadorowi Francji, że książę Leopold zrzeka się ofiarowywanego mu tronu i że on, Wilhelm I, popiera tę decyzję.

Jednakże Napoleon III, który wyraźnie dą-żył do wojny, zażądał od Wilhelma l gwaran-cji, że ten nigdy nie pozwoli, by podobna sy-tuacja powtórzyła się w przyszłości. Tego ro-dzaju żądanie francuskie zostało przez Wilhel-ma odrzucone, jednakże z równoczesnym po-twierdzeniem przezeń rezygnacji Leopolda Hohenzollerna.

Pertraktacje króla Prus z ambasadorem Francji były prowadzone w miejscowości

Żołnierze pruscy w 1870 r.

Ems. Po zakończeniu rokowań, król drogą telegraficzną powiadomił Bismarcka o ich przebiegu. Kanclerz, który uważał, iż nad-szedł dogodny moment do sprowokowania wojny, świadomie zniekształcił tekst królew-skiego telegramu, nadając mu treść obraźliwą dla Francji. Depesza ta została następnie opublikowana przez całą prasę, wywołując oburzenie w Paryżu; jednocześnie posłużyła Francji za pretekst do wypowiedzenia wojny w dniu 19 lipca 1870 r.

Przystępując do wojny Francja nie posiada-ła układów z innymi państwami, na mocy któ-rych mogłaby liczyć na pomoc wojskową. Austria i Włochy były gotowe udzielić Francji pomocy dopiero wtedy, gdy jej zwycięstwo byłoby pewne. Dania zajęła stanowisko neu-tralne, mimo prób Francji zmierzających do zapewnienia sobie z jej strony pomocy. Stano-wisko Wielkiej Brytani było nieprzychylne ze względu na istniejące między oboma państwa-mi sprzeczności, związane ze wzajemną rywa-lizacją o przodownictwo w świecie.

W takich warunkach, bez pomocy innych państw i bez dobrze wyposażonej i zorganizo-wanej armii, Francja rozpoczęła działania wo-jenne, mając 300 tyś. żołnierzy przeciwko 450 tyś. lepiej uzbrojonych i zorganizowanych sil pruskich, z Helmutem von Moltke jako sze-fem sztabu generalnego na czele.

Wojna rozpoczęła się w niepomyślnych dla Francji warunkach. Główne siły francuskie zgrupowane zostały nad Renem. Zadaniem ich było, po sforsowaniu rzeki, rozpoczęcie natarcia w kierunku Berlina. Jednakże stojący na czele armii lotaryńskiej marszałek Achille

Bazaine, nie będąc w stanie wykonać tego za-dania, wycofał się pod twierdzę Metz.

Operacjami wojskowymi miał osobiście kierować Napoleon III. Przybył on jednak do obozu dopiero 28 lipca. Zgrupowana wokół Metzu armia jeszcze przez tydzień, licząc od dnia przybycia Napoleona III, nie była goto-wa do działań wojennych 7. powodu niedostar-czenia na czas odpowiedniej ilości broni, amu-nicji i żywności. Już od początku wojny w armii francuskiej uwidocznił się chaos i roz-przężenie organizacyjne.

Tak wielka zwłoka w rozpoczęciu operacji wojskowych była dodatkowym czynnikiem, w zasadniczy sposób zmieniającym sytuację na korzyść Prus. Lekceważenie przez sztab fran-cuski siły bojowej przeciwnika doprowadziło do tego, że armia francuska nie była przygoto-wana nawet do prowadzenia akcji obronnej, gdyż pewni swojego zwycięstwa Francuzi przewidzieli jedynie działania ofensywne.

Pierwsze starcia zakończyły się zwycię-stwem Prus. Napoleon III dowództwo nad armią pozostawił marszałkowi Bazaine, a sam udał się do drugiego wielkiego zgrupowania wojsk francuskich, w rejonie Reims, którym dowodził marszałek Patrice Maurice de Mac--Mahon.

Tymczasem Prusy, prowadząc działania wojenne przeciwko armii marszałka Bazaine, doprowadziły do zamknięcia 170 tyś. żołnie-rzy francuskich w twierdzy Metz. W ten spo-sób ponad połowa armii francuskiej została wyłączona z udziału w operacjach wojennych i rozpoczęte oblężenie Prusy mogły prowadzić mniejszą ilością wojsk, co pozwoliło im na

przerzucenie znacznych sił na inne odcinki frontu.

W takiej sytuacji armia Mac-Mahona otrzymała rozkaz przyjścia z pomocą zamknię-tej w Metzu armii marszałka Bazaine. Był to poważny błąd strategiczny. Armia Mac--Mahona winna była być skierowana do Pary-ża, by zagrodzić drogę maszerującym ku stoli-cy kolumnom pruskim. Tutaj właśnie należało stworzyć nowe linie obronne. Tak się jednak nie stało.

Wymarsz armii Mac-Mahona w kierunku Metzu nastąpił z dużym opóźnieniem, bo do-piero 22 sierpnia. Armii tej nie udało się jed-nak dotrzeć do zamierzonego celu, gdyż za-grodziły jej drogę przeważające siły pruskie. Doszło do starcia. 30 sierpnia część armii Mac-Mahona poniosła klęskę pod Beaumont. Wojska pruskie zepchnęły Francuzów do kot-liny Sedanu, a następnie zamknęły ich w kotle. 2 września 1870 r. armia francuska skapitulo-wała, a Napoleon III oraz Mac-Mahon dosta-li się do niewoli.

Wojna trwała dopiero sześć tygodni, a Fran-cja straciła już swoje dwie armie i znalazła, się w trudnej sytuacji politycznej i gospodarczej. Swobodę działania miała jeszcze armia Paryża dowodzona przez gen. Louis Trochu.

Proklamowanie III Republiki. Rząd Obrony Narodowej. Wieść cTklęsce pod Śedańem i ka-pitulacji Napoleona III wywołała w Paryżu wstrząsające wrażenie, jeszcze bardziej wzma-gając wrzeme rewolucyjne. 4 września 1870 r. wybuchło w F>aryżu powstanie. W jego wyni-ku cesarz został zdetronizowany^ Proklamo-wano III Republikę.

Na czele republiki stanął Rząd Obrony Na-rodowej, którym kierował gen. trochu. Utwo-rzony przez republikańskie ugrupowania poli-tyczne, rząd ten reprezentował interesy fran-cuskiej burżuazji. Był jednak przeciwny wła-dzy cesarskiej i pragnął prowadzić wojnę z Prusami aż do zwycięskiego końca. Natych-miast przystąpiono do budowy umocnień wo-kół Paryża i rozpoczęto przygotowania do obrony stolicy.

W dniu 18 września wojska pruskie okrą-żyły Paryż. Rozpoczęło się oblężenie miasta. Przeciw wojskom pruskim walczyły oddziały

Leon Gambetta

regularnej armii francuskiej oraz pułki Gwar-dii Narodowej, w skład której wchodzili oby-watele Paryża. Przeprowadzony 19 września przez gen. Trochu atak na pozycje pruskie zakończył się niepowodzeniem. Podejmowane w następnych tygodniach akcje zbrojne, rów-nież nie przyniosły żadnej zmiany we wzaje-mnym układzie sił. Gen. Trochu realizował konsekwentnie taktykę obronną i z tych wzglę-dów w operacjach przeciwko armii pruskiej nigdy nie brały udziału większe ilości wojska.

6 października minister spraw wewnętrznych w rządzie gen. Trochu, Leon Gambetta, balo-nem wydostał się z oblężonego Paryża; prag-nął on zapewnić stolicy pomoc wojskową ze strony prowincji i zmobilizować ludność Francji do walki z Prusami. W dużym stopniu dzięki jego działalności ożywił się opór wobec wroga na terenie całego kraju. Zostały zorga-nizowane — przeważnie z ochotników — ar-mie Lyonu i Loary. Armie te przystąpiły do działań wojennych już w pierwszych dniach września. Ich wartość bojowa była jednak bar-dzo ograniczona z powodu złego przygotowa-nia do prowadzenia walki.

Sytuacja wewnętrzna, a zwłaszczŁklęski w wojnie z Prusami, nasiliły i tak już znaczne wrzenie rewolucyjne w całej Francji, a szcze-gólnie w Paryżu, gdzie 31 października doszło do manifestacji, w czasie których domagano się ustąpienia Rządu Obrony Narodowej oraz bardziej zdecydowanego prowadzenia wojny.

Wojna francusko-pruska 1870—1871 r.

Wystąpienia te były m. in. rezultatemJiaBilu-Jacji w dniu 27 października 1870 r. stupięć-dziesięciotysiecznej armii marszałka Bazaine, oblężonej w twierdzy Metz, kapitulacji w du-żym stopniu spowodowanej względami poli-tycznymi. Z chwilą proklamowania republiki, Bazaine, nie uznający jej, zrezygnował z próby wydostania się z oblężenia, miał bowiem na-dzieję przy pomocy armii przywrócić cesar-stwo. Ułatwiło to sytuację Prusom, pozwala-jąc im na przerzucenie części swych wojsk do walki z armiami Loary i Lyonu.

Jednocześnie nowo utworzone na prowincji armie, dowodzone przez gen. Charlesa Bour-btiki i gen. Antoine'a Chanzy, przystąpiły do działań wojennych. Odnoszone przez nie suk-cesy były krótkotrwałe i już w styczniu 1871 r. ich sytuacja wojskowa bardzo się pogorszyła. 18 stycznia armia gen. Bourbaki poniosła do-tkliwą porażkę. W jej wyniku 80 tyś. żołnierzy zostało zmuszonych do przejścia na teryto-rium neutralnej Szwajcarii, gdzie zostali roz-brojeni.

W katastrofalnej militarnie i gospodarczo

Przyjazd króla pruskiego Wilhelma I do Wersalu

/' fY I,,, .' .. x™ ;.v-„„ -•--

sytuacji kraju wzmogły się wystąpienia klasy robotniczej i żołnierzy Paryża przeciwko Rzą-dowi Obrony Narodowej, który okazał się niezdolny dojtiejiawaniawalkąjiarodu. Rząd terrbardziej obawiał się uzbrojonego ludu niż wojsk pruskich.

Po demonstracjach w dniu 22 stycznia, gen. Trochu podał się do dymisji, rząd zaś rozpo-czął rokowania pokojowe z Bismarcluem. W ich rezultacie, 28 stycznia 1871 r., po przyjęciu ciężkich warunków podyktowanych przez Pru-sy, podpisane zostały zawieszenie broni oraz kapitulacja Paryża. Ustalały one, że w.okresie trzech tygodni we Francji zostaną przeprowa-dzone wybory do Zgromadzenia Narodowe-go, które miało zatwierdzić preliminaria po-kojowe.

Dla zagwarantowania wykonania porozu-mienia, sprzęt wojenny oraz forty w Paryżu miały być przekazane wojskom niemieckim. Jedynie armia Paryża rozbrojona — z wyjąt-kiem dywizji, której zadaniem było utrzyma-

nie porządku — mogła pozostać w mieście. Złożyć broń miała również Gwardia Narodo-wa; ponadto mieszkańcy stolicy w okresie dwóch tygodni winni zapłacić kontrybucję w wysokości 200 min franków.

Prusy natomiast obok sukcesów wojsko-wych osiągnęły pierwsze korzyści polityczne z prowadzonej przez siebie wojny. 18 stycznia 1871 r. po długiach rokowaniach Wilhelm I ogłoszony został przez władców niemieckich cesarzem Niemiec. W ten sposób proces zjed-noczenia Niemiec został zakończony. Powsta-ło jednolite państwo niemieckie, reprezentują-ce silny potencjał militarny, ekonomiczny i polityczny.

Zgromadzenie Narodowe. Warunki kapitula-cji wywołały nową falę oburzenia wśród lud-ności Paryża. Gwardia Narodowa podjęła de-cyzję niepodporządkowania się postanowie-niom zawartych układów. W napiętej sytuacji politycznej, w obliczu rewolucyjnego wrzenia,

8 lutego 1871 r. we Francji odbyły się przewi-dziane postanowieniami układu o kapitulacji wybory do^ZgrojnadzeniA Naród owego. W agi-tacji przedwyborczej czynni byli przede wszystkim monarchiści i kler, posiadający du-ży wpływ na konserwatywne na ogół chłop-stwo.

Wśród 750 nowo wybranych deputowa-nych było 450 monarchistów. Nic więc dziw-nego, iż Zgromadzenie, które rozpoczęło obrady w Bordeaux, potępiło wystąpienia re-wqlucyjne_judu_ Paryża. Powołano do życia nowy rząd, którego premierem został Adol-phe Thiers. Pełnił on faktycznie funkcj^głowy państwa, jakkolwiek teoretycznie suwerenem było Zgromadzenie Narodowe. Jednocześnie postanowiono rozpocząć negocjacje z Bis-marckiem w sprawie podpisania traktatu po-kojowego.

_28_.lutego Zgromadzenie Narodowe za-twierdziło preliminaria pokójóWeTFrańcja z"o-bowiązała się oddać Niemcom Alzację oraz część Lotaryngii, a ponadto zapłacić, doTóku _1874, kontrybucję wojenną w wysokości 5 rhld franków w złocie i utrzymywać okupacyjną armię niemiecką — do dnia zapłaty tej kwoty.

Równocześnie w kołach rządowych uzna-no, iż rewolucyjny JParyjż nie powinien być stolicą Francji i 11 marca Zgromadzenie Naro-dowe przeniosło swoją rezydencję z Paryża do Wersalu.

Uchwały Zgromadzenia Narodowego je-szcze bardziej. wzburzyły bpmTę~pul)ticzrrą. Lud Paryża postanowił sam dać" odpór nie tylko najeźdźcy, lecz również rodzimej reakcji. Na widownię wydarzeń wystąpiła nowa siła polityczna — masy ludowe Paryża.

ROZDZIAŁ III

KOMUNA PARYSKA

Nastroje rewolucyjne we Francji w przeddzień Komuny. Całokształt stosunków politycz-nych, w wyniku których Francja poniosła klę-skę w wojnie z Prusami, wzrost sprzeczności klasowych narosłych w okresie II Cesarstwa oraz brak radykalnych zmian sytuacji powsta-łej po obaleniu Napoleona III, wszystko to doprowadziło w Paryżu do rewolucji.

Warunki, dzięki którym ludność Paryża mogła wystąpić do walki o zdobycie władzy, przygotował ruch robotniczy. W drugiej poło-wie XIX w. klasa robotnicza we Francji posia-dała szereg organizacji, przeważnie o lokal-nym zakresie oddziaływania, które kierowały walką proletariatu. Przedstawiciele tych orga-nizacji, jak również związków zawodowych, brali udział w pracach Międzynarodówki, m. in. odegrali poważną rolę na kongresie w Bazylei.

Dużą rolę we francuskim ruchu robotni-czym odgrywały elementy rewolucyjne wzy-wające do walki o obalenie władzy Napoleona III i związanej z nim burżuazji. Celem tych dążeń było utworzenie wolnej i demokraty-cznej republiki.

Przesłanki rewolucji z 18 marca 1871 r. 4września 1870 r. rewolucja obaliła cesarza Na-poleona III. Władzę we Francji objęła demo-kratyczna i radykalnie nastawiona część bur-żuazji. Proklamowała ona republikę i rzuciła hasło dalszego prowadzenia wojny z Prusami. Jest rzeczą zrozumiałą, że taki program dzia-łania zyskał sobie powszechne poparcie lud-ności.

Jednakże w krótkim czasie okazało się, iż nowo powołany rząd nie jest w stanie dopro-

wadzić wojny do zwycięskiego końca. Chao-tyczne, bez przemyślanych koncepcji strategi-cznych działania wojenne, długotrwałe oblę-żenie Paryża, wzmagający się głód i przy tym nieporadność rządu — podsycały nastroje re-wolucyjne.

Rząd Thiersa natomiast, nie zważając na nieTTdzppczął rokowania z Prusami i jedno-cześnie przygotowywał się do krwawej rozpra-wy z ludnością. Krokiem wstępnym miało być odebranie Gwardii Narodowej przez wojska rządowe armat zakupionych za składki pary-żan. Taka polityka musiała doprowadzić do wybuchu powstania.

Komitet Centralny Gwardii Narodowej. W ob-liczu napiętej sytuacji wewnętrznej przedsta-wiciele oddziałów Gwardii Narodowej wybrali Komitet Centralny — najwyższą władzę wojskową rewolucji. 18 marca 1871 r. Komi-tet Centralny objął rządy w stolicy Francji i na dzień 26 marca rozpisał wybory do Komuny, celem zalegalizowania nowej władzy.

Tak wiec idea Komuny zrodziła się w wyni-ku zbrojnego wystąpienia ludu Paryża. W walce tej proletariat dążył do zdobycia władzy politycznej oraz do pozbawienia burżuazji własności podstawowych środków produkcji. W wyniku zwycięstwa Komuny, burżuazja miała zostać pozbawiona tej roli politycznej i gospodarczej, jaką dotychczas odgrywała w państwie. Władza i bogactwa całego narodu, dotąd pozostające w jej rękach, miały przejść w ręce mas pracujących.

Paryska Sekcja Międzynarodówki oraz związki zawodowe wezwały robotników do przejęcia opuszczonych fabryk i zorganizowa-

nią w nich produkcji na nowych, proletariac-kich zasadach.

Równolegle z wydarzeniami w Paryżu, na-stroje rewolucyjne rozszerzały się w całej Francji, a szczególnie w ośrodkach miejskich: w Narbonne, Lyonie i Tuluzie. W miastach tych utworzono komuny, które proklamowa-ły przejecie władzy w imieniu mas pracują-cych. Trzeba jednakże stwierdzić, że działają-ce na prowincji komuny, związane jedynie z proletariatem miejskim, nie mając bliższych kontaktów z siłami rewolucyjnymi w całym kraju i nie otrzymawszy żadnej pomocy, mu-siały szybko upaść pod zbrojnym naporem burżuazji. Do końca marca wszystkie wymie-nione komuny zostały rozbite.

Utworzenie Komuny Paryskiej i jej działalność.Nowe władze Paryża zostały wybrane w po-wszechnych i bezpośrednich wyborach przepro-wadzonych na terenie całego miasta, zgodnie z uchwałą Komitetu Centralnego Gwardii Na-rodowej. Znaczną większość mandatów zdo-byli rewolucyjni radykałowie.

28 marca 1871 r. proklamowano Komunę Paryską jako najwyższą władzę rewolucyjną w mieście. Nowy rząd ogłosił utworzenie repub-liki ogólnoświatowej, pragnąc w ten sposób zaznaczyć swoją łączność z walką klasy robot-niczej całego świata.

Podstawę społeczną Komuny stanowili głównie robotnicy oraz drobna burżuazja i rewolucyjnie nastawiona część inteligencji. Wśród członków Komuny działało wiele grup i tendencji. Szczególną rolę jednak odgrywali blankiści i prudoniści. Ci pierwsi, stanowiący większość, dążyli do centralizacji władzy poli-tycznej oraz radykalnych posunięć rewolucyj-nych; drudzy opowiadali się za rozwiązaniami w duchu socjalizmu utopijnego i występowali przeciwko dyktaturze proletariatu. Jedynie le-we skrzydło prudonistów rozumiało konie-czność zdobycia władzy przez proletariat ce-lem wprowadzenia w życie reform gospodar-czych i polityczno-społecznych.

Władzę wykonawczą Komuna sprawowała kolegialnie — poprzez dziesięć komisji: wyko-nawczą, wojskową, finansów, sprawiedliwoś-ci, spraw zagranicznych, aprowizacji, prze-mysłu i handlu, bezpieczeństwa pracy, użyte-

Proklamowanie Komuny Paryskiej

czności publicznej i oświaty. Takie formy rzą-dzenia zostały zastosowane po raz pierwszy po obaleniu przez rewolucję burżuazyjnego aparatu państwowego. Komuna zburzyła sta-rą machinę państwową, przystosowaną do realizowania ucisku klasowego w interesie bu-rżuazji. Nowa władza państwowa reprezento-wała interesy proletariatu jako klasy rządzą-cej. W zamierzeniach swoich Komuna dążyła do tego, by w całej Francji oddać władzę w ręce ludu i zastosować w praktyce rządy prole-tariackie.

Przed nową władzą stanęło jednocześnie wiele problemów wynikających z nowego cha-rakteru państwa. Przede wszystkim chodziło o zbudowanie ekonomicznych podstaw socja-lizmu. Jednym z najważniejszych posunięć by-ło uruchomienie w Paryżu wszystkich war-sztatów i urzędów, w większości nieczynnych od chwili wybuchu rewolucji. Wykonanie tego zadania było tym trudniejsze, że burżuazja sabotowała wszelkie kroki zmierzające w tym kierunku: nie dostarczano na czas surowców,

Komunardzi na barykadzie

SSfc-

personel inżynieryjno-techniczny odmawiał pracy. Mimo tych trudności wynikających ze świadomego przeciwdziałania burżuazji i mi-mo braku doświadczenia w organizowaniu produkcji, dzięki olbrzymiemu wysiłkowi ro-botników do 30 marca udało się uruchomić wszystkie warsztaty i urzędy.

Pragnąc zapobiec dającemu się we znaki brakowi żywności i rozszerzeniu się związanej z tym zjawiskiem spekulacji, Komuna zabro-niła wywozu żywności z Paryża.

W pierwszym okresie swojej działalności Komuna wydała szereg dekretów potwierdza-jących zarządzenia Komitetu Centralnego Gwardii Narodowej, m. in. o wstrzymaniu li-cytacji przedmiotów zastawionych w lombar-dach, a nie wykupionych itp. Zarządzenia te chroniły ludność najbiedniejszą, szczególnie narażoną na wyzysk.

Innym ważnym problemem, który ze społe-cznego punktu widzenia domagał się szybkie-go rozwiązania, było ograniczenie biurokra-

cji. Działalność burżuazyjnej machiny urzęd-niczej była wymierzona przeciwko interesom szerokich rzesz społeczeństwa i ułatwiała ich wyzysk. Urzędnicy, silnie związani z panują-cym systemem społecznym, należeli do najle-piej opłacanych. Komuna wprowadziła wy-bieralność urzędników, a jednocześnie obni-żyła bardzo znacznie ich pobory, ustalając je na poziomie przeciętnej płacy robotniczej.

2 kwietnia wydany został dekret wprowa-dzający zasadę oddzielenia Kościoła od pań-stwa. Na podstawie innych dekretów z tegoż dnia wprowadzono między innymi powszech-ne, świeckie i bezpłatne nauczanie.

W swojej działalności ustawodawczej Ko-muna zajęła się również zagadnieniami socjal-nymi. 4 kwietnia wydany został dekret o wprowadzeniu emerytur dla inwalidów. W kilka dni później zawieszono postępowania sądowe z tytułu niespłacania długów.

Wydano także dekret, na mocy którego członkowie rządu wersalskiego zostali posta-

wieni w stan oskarżenia jako zdrajcy narodu, a ich majątki uległy konfiskacie.

Komitet Centralny w krótkim czasie uczy-nił wiele dla polepszenia doli mas pracujących w Paryżu. Polityk? tę realizował on kosztem zaniechania niektórych operacji wojskowych, niezbędnych dla powodzenia rewolucji. Już na pierwszym zebraniu Komitetu rozpatrywano wniosek Jarosława Dąbrowskiego, domagają-cego się zorganizowania zbrojnego marszu na Wersal, celem obalenia rządu burżuazyjnego. Wniosek ten popierany przez członków Mię-dzynarodówki i blankistów nie został jednak uznany za pierwszoplanowy wśród innych spraw, stojących przed Komuną. Niemniej działania wojenne przeciwko rządowi wersal-skiemu w początkowym okresie przyniosły szereg sukcesów wojskom rewolucyjnym, szczególnie na froncie zachodnim, którego dowódcą był w tym okresie Jarosław Dąbrow-ski. Jednakże możliwości militarne Komu-ny w warunkach oblężenia, które odcięło mia-sto od kraju, siłą rzeczy były bardzo ogra-niczone.

W innej sytuacji znajdowała się armia rzą-dowa. Począwszy od 27 marca skład wojsk wersalskich był systematycznie odnawiany i wzmacniany dzięki zwolnieniu przez Prusy francuskich jeńców wojennych, których wcie-lono do armii rządowej. Czas przeznaczony przez Komitet Centralny na przeprowadzenie pierwszych reform, rząd wersalski wykorzy-stał na przygotowanie się do rozprawy z rewo-lucją. Posiadając więcej wojska, wersalczycy wzmogli ataki na miasto, wyparli komunar-dów z wielu zajmowanych przez nich pozycji, a nawet przystąpili do bombardowania Pa-ryża.

19 kwietnia Komuna wydała Manifest, wzywający masy pracujące do poparcia rewo-lucji i zadań, które przed sobą postawiła, wskazując, że jedynie władza sprawowana przez klasę robotniczą oznacza wyzwolenie mas pracujących spod jarzma burżuazji. Ma-nifest demaskował politykę rządu wersalskie-go, wskazując na jej antynarodowe oblicze.

Prowadząc walkę z wersalczykami, Komu-na nie zaniechała dalszej działalności ustawo-dawczej związanej z tworzeniem nowego u-stroju politycznego. Szereg wydanych w tym

Jarosław Dąbrowski

czasie dekretów ma wyraźną wymowę klaso-wą. Oto niektóre z nich: zamknięcie biur po-średnictwa pracy znajdujących się w rękach prywatnych; zakaz pobierania przez notariu -szy opłat od klientów i wyznaczenie im pensji państwowych; przeznaczenie wolnych lokali porzuconych przez burżuazję na mieszkania dla rodzin, których pomieszczenia zostały zbombardowane przez wersalczyków.

Ciężka sytuacja wojskowa Komuny spowo-dowała konieczność przyjęcia całokształtu spraw związanych z bezpieczeństwem wewnę-trznym i obroną zewnętrzną przez specjalny Komitet, który działałby szybko, sprężyście i zdecydowanie, a jednocześnie uniemożliwiał-by działalność wrogów ludu. Z tych względów dekretem Komuny z l maja został powołany Komitet Ocalenia Publicznego. Kompetencje tego komitetu zrazu były jednak bardzo ogra-niczone. Dopiero sukcesy wersalczyków, zajęr cię przez nich przedmieścia Paryża, Neuilly, represje stosowane wobec tych, którzy udzie-lali pomocy Komunie, spowodowały zwięk-szenie jego uprawnień; otrzymał m. in. prawo brania zakładników.

Jednakże sytuacja w mieście pogarszała się coraz bardziej. Brakło żywności. Aby zapo-biec spekulacji, wyznaczono maksymalne ceny na chleb.

10 maja dowódcą wojsk Komuny mianowa-

Burżuazja paryska przygląda się komunardom więzionym na terenie pałacu wersalskiego

ny został Jarosław Dąbrowski. Pragnął on — po odpowiednich przygotowaniach — przy-stąpić do ofensywy przeciwko wersalczykom. Na zrealizowanie takich planów było jednak za późno. Rząd Thiersa zakończył już bowiem wojnę podpisaniem 10 maja 1871 r. traktatu pokojowego we Frankfurcie i mógł wszystkie siły skierować przeciwko Komunie. 21 maja wojska wersalskie przystąpiły do ataku na sto-licę. Prowadzenie działań ofensywnych było w tych warunkach niezwykle trudne, tym bar-dziej że wersalczycy zajęli większość przed-mieść Paryża i zbliżali się do centrum miasta.

Ostatnie dni Komuny. 23 maja na jednej z ba-rykad zginął Jarosław Dąbrowski. W tym cza-sie wersalczycy znajdowali się już w ważniej-szych punktach miasta. 24 maja ukazał się ostatni numer „Dziennika Urzędowego" Ko-

muny. Szybkimi krokami zbliżała się klęska.Walcząc uporczywie o poszczególne domy i

ulice, wojska wersalskie krwawo mściły się za stawianie im oporu. Masowo rozstrzeliwano ludność cywilną. Niezwykle krwawej masakry komunardów wersalczycy dokonali 27 maja na cmentarzu Pere-Lachaise. (Odtąd każdego roku pod „ścianą komunardów" odbywa się żałobna manifestacja dla uczczenia obrońców Komuny.) Nierówną walkę toczono jeszcze do 29 maja, w którym to dniu padł ostatni punkt oporu — fort Yincennes.

Po złamaniu Komuny rząd Thiersa przystą-pił do krwawego porachunku z ludnością Pa-ryża. Domy, ulice i dzielnice, które stawiały szczególnie silny opór wojskom wersalskim, zostały zniszczone. W mieście zapanował powszechny terror.

Komuna istniała tylko 77 dni, przy czym

główne siły musiała skoncentrować w walce z rządem wersalskim. O jej upadku zadecydo-wało wiele przyczyn. Warunki, w których wy-buchła rewolucja sprzyjały wprawdzie potę-żnemu rozbudzeniu się świadomości szero-kich mas społeczeństwa, jednakże świado-mość ta była jeszcze bardzo zróżnicowana, na jej charakter wpływały właściwości rozwoju kapitalizmu francuskiego — różne w poszcze-gólnych rejonach kraju. Najbardziej konsek-wentne i rewolucyjne stanowisko zajmował proletariat Paryża. W innych miastach Fran-cji: w Marsylii, Lyonie, Tuluzie — także do-szło do rewolucyjnych wystąpień klasy robot-niczej, ale nie miały one tam takiej siły i orga-nizacji, jakie cechowały Komunę Paryską. Proletariat francuski w tym okresie nie był zespolony organizacyjnie. Brak wzajemnej łą-czności i pomocy musiał w poważnym stopniu zaważyć na losach rewolucji.

Wreszcie Komuna zbyt długo prowadziła niezdecydowaną politykę wobec rządu wer-salskiego. Podczas gdy sytuacja nakazywała natychmiastowe i bezwzględne wystąpienie przeciwko wersalczykom, poświecono wiele czasu na dyskutowanie różnych problemów teorii i praktyki rewolucyjnego działania.

Komuna Paryska urzeczywistniała jedno-cześnie zasady proletariackiego internacjona-lizmu. W jej pracy i walkach brało udział wielu rewolucjonistów z różnych krajów świata, a także około stu siedemdziesięciu Polaków, głównie emigrantów, uczestników Powstania Styczniowego 1863 r. Niektórzy z nich, jak Walery Wróblewski, zajmowali wysokie sta-nowiska w Komunie, dowodząc ważnymi od-cinkami obrony, lub —jak Jarosław Dąbrow-ski — całością. Inni pracowali w poszczegól-nych komisjach i organach władzy.

Walcząc w szeregach Komuny Paryskiej z werśalczykami, Polacy bili się tym samym o niepodległość swojej ojczyzny, będąc przeko-

nani, że jej wyzwolenie może nastąpić tylko w warunkach powszechnej rewolucji uciskanych mas i utworzenia ogólnoświatowej republiki takiej, jaką proklamowała Komuna.

Historyczne znaczenie Komuny Paryskiej. Ko-muna Paryska była pierwszą w historii dykta-turą proletariatu wobec klas wyzyskiwaczy. Po raz pierwszy w 1871 r. proletariat Paryża zdobył nie tylko władzę polityczną i obalił burżuazyjny aparat państwowy, lecz jedno-cześnie wytworzył na jego gruzach nowe, własne formy rządzenia, wyrażające interesy ludu. W sprawowaniu władzy zapewniła sobie Komuna współdziałanie szerokich mas ludo-wych, choć nie zdołała nawiązać współdziała-nia z chłopstwem i z ruchem rewolucyjnym w innych miastach kraju, oraz częścią drobno-mieszczaństwa i inteligencji.

Komunie nie udało się zrealizować wszyst-kich szczytnych celów, jakie sobie postawiła, nie zaspokoiła historycznych aspiracji prole-tariatu. Niemniej zapoczątkowała radykalne re-formy: socjalizację fabryk, rozdział Kościoła od państwa, sekularyzację dóbr kościelnych, laicyzację szkół itp. A jej teoretyczne i prakty-czne doświadczenia pozwoliły powstałym pó-źniej partiom robotniczym na pełniejszą anali-zę problemów walki klasowej z burżuazją i na lepsze przygotowanie rewolucji proletariac-kiej.

Komuna upadła, lecz pamięć o jej walce stała się na długie lata doniosłym czynnikiem ideowym, przyspieszającym rozwój ruchu ro-botniczego.

Historyczne znaczenie Komuny polega na tym, że otworzyła ona nową erę w historii walk mas robotniczych, że pierwsza zastoso-wała w praktyce dyktaturę proletariatu. Z jej doświadczeń czerpali Marks i Engels, wypra-cowując teoretyczne zasady walki o socjalizm.

ROZDZIAŁ IV

NARODZINY III REPUBLIKI WE FRANCJI

Po stłumieniu Komuny Paryskiej burżuazja francuska przedsięwzięła szereg środków o-strożności, aby na przyszłość nie dopuścić do podobnych wydarzeń. Jeszcze przez wiele lat po upadku Komuny w ostry sposób rozpra-wiano się z uczestnikami wydarzeń rewolucyj-nych we Francji 1871 r. Sądy ścigające i wyro-kujące w sprawach ruchu rewolucyjnego ist-niały aż do roku 1876. Pierwsza, zresztą częś-ciowa, amnestia dla uczestników Komuny została ogłoszona dopiero w 1878 r.

W całym kraju ograniczono nawet te resztki swobód demokratycznych, jakie zostały po wypadkach w, latach 1870—1871. Władze sa-morządowe podporządkowano państwowe-mu aparatowi urzędniczemu. Całokształt wła-dzy administracyjnej skupiał się faktycznie w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, które poprzez mianowanych urzędników państwo-wych: prefektów, merów i innych odgrywało decydującą rolę w zarządzaniu krajem. Inge-rencja państwa w sprawy należące do zakresu działania władz samorządowych była tak wielka, że sam szef rządu mianował merów dzielnic Paryża oraz ich zastępców. Jedno-cześnie stosowano terror wobec wszystkich podejrzanych o sympatyzowanie z ideami Ko-muny.

Thiers kierował rządem francuskim do 1873 r. W tym to roku Zgromadzenie Narodo-we prezydentem republiki wybrało marszałka Mac-Mahona, znanego monarchistę, który kontynuował politykę zapoczątkowaną przez swego poprzednika.

Uchwalenie konstytucji 1875 r. Od proklamo-wania republiki w 1870 r. Francja przez pięć

lat nie posiadała republikańskiej konstytucji. W parlamencie i rządzie przeważali monar-chiści. W wyniku polityki silnej ręki, burżuazji udało się jednak opanować sytuację rewolu-cyjną w kraju. Przyszedł moment, kiedy mog-ła sobie ona pozwolić na wprowadzenie w ży-cie republikańskiej konstytucji, która by utwierdziła jej zdobycze uzyskane na fali wy-darzeń lat 1870—1871.

W 1875 r. większością zaledwie jednego gło-su uchwalono nową konstytucję. Konstytucja ta była wyrazem utrwalenia się we Francji ustroju republikańskiego,a jednocześnie kom-promisem pomiędzy republikanami i monar-chistami, którzy w ówczesnym układzie sił po-litycznych we Francji odgrywali wciąż jeszcze znaczną rolę. Konstytucja była tak sformuło-wana, że w razie potrzeby mogła mieć zastoso-wanie i w razie restauracji monarchii.

Konstytucja przyznawała szereg uprawnień prezydentowi republiki, wybieranemu przez Zgromadzenie Narodowe na siedem lat. Pre-zydent stał na czele sił zbrojnych; do jego kompetencji należało mianowanie urzędni-ków cywilnych i wojskowych; on podpisywał traktaty pokojowe i handlowe, z tym że wy-magało to zatwierdzenia przez obie izby parla-mentu: Senat i Izbę Deputowanych; prezydent podpisywał również układy wojskowe, przy czym nie był zobowiązany do powiadamiania Zgromadzenia Narodowego o ich treści — mógł to uczynić, „gdy wymagać tego będą interesy i bezpieczeństwo państwa"; wreszcie prezydent miał prawo w każdej chwili rozwią-zać Izbę Deputowanych — jedynie pod wa-runkiem uzyskania zgody Senatu. Jak więc widzimy, konstytucja francuska wyposażała

Adolphe Thiers

prezydenta w znaczne atrybuty władzy wyko-nawczej.

Władzę ustawodawczą we Francji sprawo-wało Zgromadzenie Narodowe składające się z Senatu i Izby Deputowanych. W skład Sena-tu wchodziło 300 senatorów, wśród nich 75 dożywotnio. W przypadku śmierci któregoś z nich, skład Senatu uzupełniany był drogą mia-nowania przez Senat. Pozostałych 225 powo-ływały na okres dziewięciu lat departamental-ne kolegia wyborcze. Skład Senatu był odna-wiany co trzy lata o jedną trzecią senatorów. Prezydent nie mógł rozwiązać Senatu. Nato-miast Izba Deputowanych wybierana była w

drodze powszechnych, bezpośrednich, rów-nych wyborów (w tajnym głosowaniu) na ok-res czteroletni.

Rząd, zatwierdzany przez parlament, przed nim odpowiadał za swoją politykę.

Jeżeli chodzi o prawa wyborcze, to w prak-tyce nie były one w pełni realizowane. Istniały ograniczenia, które eliminowały liczne kręgi wyborców, zwłaszcza spośród proletariatu i chłopstwa. Praw wyborczych nie mieli woj-skowi odbywający służbę czynną oraz kobie-ty, a także osoby mieszkające krócej niż sześć miesięcy w danej miejscowości. Milionowe rzesze ludności zamieszkującej kolonie fran-cuskie w ogóle nie otrzymały praw wybor-czych.

Konstytucja z 1875 r. obowiązywała do 1940 r.

W 1879 r. siedziba rządu z powrotem zosta-ła przeniesiona z Wersalu do Paryża, zaś Mar-sy Hanka stała się hymnem narodowym. Nato-miast 14 lipca, rocznicę zdobycia Bastylii, po raz pierwszy jako święto państwowe obcho-dzono w 1880 r.

Życie gospodarcze. Rządy finansjery. Proces przechodzenia od kapitalizmu wolnokonku-rencyjnego do imperializmu był we Francji dużo wolniejszy niż w innych krajach ówczes-nej Europy. Złożyło się na to wiele przyczyn, związanych zarówno z sytuacją w dziedzinie gospodarki rolnej, jak i w produkcji przemys-łowej.

W końcu XIX w. Francja była krajem rolni-czym. Na 36 min ludności 69 % stanowiła lud-ność wiejska. Gospodarka rolna była słabo rozwinięta z wielu powodów: znaczna, jak na owe czasy, liczba ludności, bo ponad 30%, zatrudniona była poza rolnictwem; w gospo-darce rolnej dominowała drobna gospodarka

Tabela 5. Struktura rolna Francji w latach 1892 i 1908

Gospodarstwa o powierzchni

Rok 1892 Rok 1908

Liczba Obszar w ha Liczba Obszar w ha

do 1 ha 2235405 1243200 2087851 1 228 597od 1 do 10 ha 2617558 10383300 2523713 1 1 559 342od 10 do 40 ha 711 118 12946400 745862 14825298od 40 do 100 ha 105391 18579700 118497 16270556powyżej 100 ha 33280 29541

Razem 5702752 5505464

chłopska; wreszcie procent przyrostu natural-nego wśród ludności zatrudnionej na roli był niski — jeden z najniższych w Europie.

Skutki wojny francusko-pruskiej, a przede wszystkim szybka, przedterminowa spłata olbrzymiej pieciomiliardowej kontrybucji oraz utrata Alzacji i Lotaryngii w dużym stop-niu zahamowała możliwości rozwoju prze-mysłu francuskiego. Tracąc Alzację i Lotaryn-gię, Francja straciła jednocześnie bogate złoża rudy żelaza — podstawę swego przemysłu. Na przekazanych Niemcom terenach znajdował się ponadto dobrze rozwinięty przemysł włó-kienniczy.

Tabela 6. Rozwój produkcji przemysłowej we Francji w latach 1872—1913

Wytop Wytop Wydobycie

Rok żelaza stali węgla(w tyś. ton) (w tyś. ton) (w min ton)

1872 1218 130 158031881 1886 430 197661891 1897 740 260251900 2714 560 334051903 3077 2260 359281913 5027 4690 40844

Koncentracja produkcji przemysłowej nie mogła we Francji postępować tak szybko, jak choćby w Niemczech czy w Wielkiej Brytanii, ze względu na specyfikę tej produkcji. Prze-mysł francuski specjalizował się bowiem mię-dzy innymi w produkowaniu artykułów lu-ksusowych, gdzie zastosowanie mechanizacji pracy oraz koncentracji produkcji było bar-dzo utrudnione.

W latach siedemdziesiątych rozpoczął się we Francji proces powstawania wielkich mo-nopoli kapitalistycznych. Objął on przede wszystkim przemysł metalurgiczny i hutniczy. W 1876 r. powstał wielki koncern metalurgi-czny w Longwy; poważne znaczenie posiadał koncern Schneidera w Creusot.

W latach osiemdziesiątych i dziewięćdzie-siątych powstały dalsze zjednoczenia mono-polistyczne. Objęły one między innymi prze-mysł włókienniczy i cukrowniczy.

Życiem gospodarczym kraju kierowała wielka burżuazja, której interesy związane by-ły przede wszystkim z niezwykle szybkim roz-wojem banków, znacznie większym niż roz-

wój przemysłu. Banki francuskie, gdy inwe-stowanie kapitału wewnątrz kraju nie przyno-siło dość dużych zysków, zaczęły stosować po-litykę eksportu kapitału, polegającą na jego wywozie, głównie do kolonii, a także -do kra-jów europejskich. Zapoczątkowało to warun-ki sprzyjające przyspieszonej koncentracji ka-pitału. W zamian za udzielenie długotrwałych kredytów uzyskiwano bardzo wysokie zyski w postaci dywidend i procentów. Największe banki francuskie: Credit Lyonnais — Kredyt Lyoński, Comptoir National d'Escompte — Narodowy Kantor Dyskontowy, Societe Generale — Towarzystwo Powszechne skon-centrowały w swoich rękach całokształt ope-racji finansowych Francji.

W miarę wzrostu środków finansowych po-siadanych przez banki wzrastał również eks-port kapitałów. O jego wielkości informuje następujące zestawienie:

Tabela 7. Lokata kapitału francuskiego za granicą w latach 1880—1914

Rok Suma (mld fr.)

1880 15

1890 201902 27—371914 60

Krajami, do których głównie eksportowa-no kapitał francuski, były: Rosja, kraje Ame-ryki Południowej, kraje bałkańskie, Turcja, Hiszpania i Portugalia.

Tabela 8. Wzrost handlu zagranicznego Francji w latach 1872—1913

Rok Wywóz (w

min fr.)

Przywóz

1872 3762 3570

1881 3562 48631891 3570 47681900 4109 46981905 4867 47791913 6880 8421

Polityka kredytowa stwarzała jednocześnie warunki sprzyjające rozwojowi handlu zagra-nicznego poprzez forsowanie eksportu wyro-bów własnych, w zamian za niezbędne dla funkcjonowania gospodarki dostawy surow-ców z zagranicy.

Jak wynika z przedstawionych danych, w obrotach handlowych Francji z zagranicą wy-stępował poważny deficyt. Należności z tego tytułu Francja pokrywała częścią zysków, ja-kie przynosiły jej inwestycje zagraniczne.

Ruch robotniczy. Po upadku Komuny Pary-skiej ruch robotniczy we Francji znacznie o-słabł. Długie lata prześladowań politycznych i gwałcenie przez burżuazję swobód demokra-tycznych spowodowały poważny spadek fali rewolucyjnej w społeczeństwie francuskim, nie zdołały jednak zapobiec podejmowaniu przez klasę robotniczą wysiłków, zmierzają-cych do nadania swojej działalności form organizacyjnych, przez utworzenie partii kla-sy robotniczej.

W 1876 r. odbył się w Paryżu pierwszy zjazd robotniczy. W dwa lata później w Lyonie miał miejsce podobny zjazd, na którym dwaj fran-cuscy działacze ruchu robotniczego: Jules Guesde (l845—1922) i Paul Lafargue (l842— —1911) przedstawili program działania fran-cuskiego ruchu robotniczego. Opierał się on na zasadach marksizmu.

W 1879 r. na kongresie robotniczym w Marsylii powzięto decyzję utworzenia Fran-cuskiej Partii Robotniczej. Program partii o-pracował Jules Guesde w porozumieniu z Mar-ksem, Engelsem i Lafargiem. W 1880 r. odbył się w Hawr kolejny kongres partii, który pro-gram ten zatwierdził. Francuska klasa robot-nicza domagała się w nim wolności słowa, pra-sy, zgromadzeń i stowarzyszeń, żądała wpro-wadzenia ośmiogodzinnego dnia pracy, zrów-nania płacy kobiet i mężczyzn, przekazania przedsiębiorstw państwowych pod zarząd pracujących w tych przedsiębiorstwach robot-ników, zniesienia podatków pośrednich oraz przekształcenia podatków bezpośrednich w podatki progresywne, wymierzone przede wszystkim przeciwko burżuazji, a także ska-sowania regularnej armii.

Uchwalony przez kongres program, choć w założeniach swych marksistowski, był progra-mem minimum; nie stawiał jeszcze przed par-tią głównego celu ruchu robotniczego — obalenia władzy burżuazji i zbudowania so-cjalizmu.

W czasie dyskusji nad programem zarysor.

wały się poważne rozbieżności. Wyłoniła się bowiem grupa przeciwna jego tezom. Grupa ta, której przewodzili: Benoit Malon i Paul Brousse stała na stanowisku, że w aktualnej sytuacji historycznej we Francji niezbędna jest współpraca klasy robotniczej z radykalną bu-rżuazją w celu osiągnięcia dla klasy robotni-czej wszystkich możliwych (po francusku pos-sible — możliwy, stąd nazwa posybiliści) do zdobycia korzyści w ramach istniejącej de-mokracji burżuazyjnej.

Trzecią grupę stanowili blankiści, na któ-rych czele stał Edouard Yaillant, głoszący has-ła walki politycznej przy użyciu siły.

Rozłam we francuskim ruchu robotniczym. Doformalnego rozłamu doszło w 1882 r. na zjeź-dzie w Saint-Etienne, gdzie posybiliści powo-łali do życia nową organizację — Federację Robotników Socjalistów. W ten sposób we francuskim ruchu robotniczym działały dwie partie: partia gedystów, która zachowała na-zwę Francuska Partia Robotnicza i kierowała się zasadami marksizmu, oraz partia posybili-stów.

Posybiliści w krótkim czasie zdobyli zna-czne wpływy we francuskich związkach zawo-dowych. Do roku 1884 działalność związków zawodowych była we Francji zakazana. Do-piero w 1886 r. zawiązała się Narodowa Unia Związków Zawodowych. W 1895 r. pod wpły-wem posybilistów zorganizowana została Powszechna Konfederacja Pracy — Confede-ration Generale du Travail. Jednocześnie w la-tach dziewięćdziesiątych wzrosły poważnie wpływy francuskich partii socjalistycznych w parlamencie,'zwiększyła się liczba deputo-wanych socjalistycznych, co jeszcze bardziej utwierdziło posybilistów w przekonaniu, że o interesy proletariatu można walczyć i zwycię-żać bez rewolucji.

Z biegiem czasu rozłam we francuskim ru-chu robotniczym zaczął się pogłębiać. Obok dwu dotychczas istniejących partii i jednej centrali związkowej powstało kilka mniej-szych partii socjalistycznych i anarchisty-cznych, jak np. Robotniczo-Socjalistyczna Partia Rewolucyjna itp. Działalność anarchi-stów posługujących się przede wszystkim me-todami terroru indywidualnego (np. zamach

na prezydenta Republiki, Carnota, w czerwcu 1894 r.) została wykorzystana przez rząd fran-cuski do walki z ruchem socjalistycznym.

Kryzysy polityczne. Klęska Francji w wojnie 1870—1871 r. i ciężkie postanowienia trakta-tu frankfurckiego spowodowały w społeczeń-stwie francuskim powstanie nastrojów odwe-towych w stosunku do Niemiec. Wśród bu-rżuazji francuskiej istniały koła zainteresowa-ne w tym, aby doprowadzić do rewanżu za przegraną wojnę z Niemcami i tym samym wzmocnić możliwości rozwoju potencjału gospodarczego Francji kosztem imperializmu niemieckiego. Plany te były jednakże niezwy-kle trudne do zrealizowania.

Pewne nadzieje wiązano w tym zakresie z osobą gen. Georgesa Boulangera, który w 1886 r. został ministrem wojny. Sądzono, że generał pomoże umocnić pozycję Francji w świecie. Wokół jego osoby gromadziły się koła nacjonalistyczne wzywające do odwetu, re-wizji konstytucji itp. Generał nie spełnił jed-nak pokładanych w nim nadziei. W obliczu grożącego mu procesu, za zamiar ustanowie-nia we Francji dyktatury, uciekł za granicę, gdzie w 1891 r. popełnił samobójstwo. W ten sposób nadzieje kół nacjonalistycznych zosta-ły na długo przekreślone. Zjawisko boulange-ryzmu było charakterystyczne dla ówczesnej epoki przechodzenia do imperializmu —jako symptom narastania szowinizmu wśród bur-żuazji i odwrotu od liberalizmu w wielu dzie-dzinach życia społecznego.

Kryzysem politycznym wskazującym na niebezpieczną korupcję aparatu władzy był również całokształt wydarzeń towarzyszących tzw. „aferze panamskiej". Bankructwo Towa-rzystwa Kanału Panamskiego — spółki akcyj-nej dla budowy kanału w Ameryce Środko-wej — ujawniło liczne fakty malwersacji fi-nansowych i przekupstwa wśród polityków, co wstrząsnęło III Republiką.

Znaczny wpływ na sytuację wewnętrzną miała również ewolucja, jaką w tym czasie przeszła poważna część katolików francu-skich, tradycyjnie opowiadających się za mo-narchią. Była, ona rezultatem oddziaływania na środowiska katolickie wielu czynników, jak Watykanu oraz niektórych polityków

francuskich. Antyklerykalizm nadal pozosta-wał jednak ważnym spoiwem łączącym różne grupy republikańskie, oddziaływającym na masy.

Wiele skomplikowanych dla Francji prob-lemów pociągnęła za sobą głośna sprawa Dreyfusa. Alfred Dreyfus, z pochodzenia Żyd alzacki, był kapitanem sztabu generalnego ar-mii francuskiej. Aresztowano go w 1894 r. pod zarzutem kradzieży niezwykle ważnych doku-mentów wojskowych. Dokumenty te znalazły się w posiadaniu wywiadu niemieckiego. Mi-mo braku dowodów winy, Dreyfus został ska-zany na dożywotnie ciężkie roboty na Wyspie Diabelskiej (u wybrzeży Gujany Francuskiej). W dwa lata później, w wyniku dodatkowo przeprowadzonych dochodzeń, władze śled-cze stwierdziły, że kradzieży dokumentów do-konał major Esterhazy pochodzący z arystok-ratycznych kół francuskich. W rezultacie dłu-gotrwałego oporu władz wojskowych, nie do-puszczających do rewizji procesu, sprawa za-częła nabierać szerokiego zasięgu. Ostatecznie proces Dreyfusa został wznowiony. Jednakże sąd wojskowy utrzymał wyrok w mocy. Stało się to powodem powszechnego oburzenia. Domagano się rehabilitacji Dreyfusa. Społe-czeństwo francuskie podzieliło się na zwolen-ników skazanego i na jego przeciwników. Do obrońców Dreyfusa należeli m. in. Emile Zola i Anatol France.

Sprawa Dreyfusa, obnażając zgniliznę mo-ralną francuskich klas panujących, miała istotne znaczenie dla francuskiego ruchu ro-botniczego — uaktywniała go. Pod hasłem: „Za Republikę przeciwko militaryzmowi" — zjednoczyła ona lewicę, sprzyjała rozwojowi idei pacyfistycznych. Ostateczna rehabilitacja Dreyfusa nastąpiła dopiero w 1906 r.

U schyłku XIX w. i w początkach XX w. szerzyły się we Francji nastroje nacjonalisty-czne. Ich nosicielem była prawica, która przy-jęła hasła szowinizmu i militaryzmu jako naj-lepiej odzwierciedlające jej interesy klasowe, tzn. zabezpieczające ład wewnętrzny, zamazu-jące w imię solidarności narodowej konflikty społeczne, nakreślające możliwości ekspansji gospodarczej i politycznej w koloniach, którą Francja wówczas szeroko realizowała. Na tym tle właśnie, w warunkach toczącej się wal-

Alfred Dreyfus przed sądem

ki z lewicą głoszącą idee pacyfistyczne, roze-grała się sprawa Dreyfusa.

Rozwój ruchu robotniczego. Na przełomie XIX i XX w. krystalizują się ideologiczne kierunki francuskiego ruchu robotniczego. W rezulta-cie tego procesu na zjeździe w Lyonie w 1901 r. powstała Socjalistyczna Partia Francji, w skład której weszli gedyści oraz blankiści, a w 1902 r. — Francuska Partia Socjalistyczna, grupują-ca posybilistów oraz tzw. niezależnych, anar-chistów i innych. Francuska Partia Socjalisty-czna była partią współpracującą z burżu-. azją, wyrzekała się rewolucyjnych form działalności proletariatu.

U schyłku XIX w. we francuskim ruchu robotniczym pojawił się rewizjonizm, którego kolebką były Niemcy, związany z ogólną sy-tuacją, w jakiej znajdował się nabierający co-raz większego rozmachu imperializm. Rozwój demokracji burżuazyjnej oraz ogólny wzrost stopy życiowej, uzyskany miedzy innymi dzię-ki rozwojowi nowoczesnych metod produkcji i eksploatacji kolonii — wszystko to prowa-dziło do ugruntowania się przeświadczenia, że w istniejącej sytuacji rewolucja może przy-

nieść tylko pogorszenie poziomu życia mas pracujących, natomiast współpraca z bur-żuazją — dalszy wzrost dobrobytu. Tego ro-dzaju poglądy znalazły wielu zwolenników, m. in. we francuskim ruchu robotniczym.

Najbardziej wymownym przykładem rea-lizacji tych właśnie założeń politycznych było wejście do rządu w okresie premierostwa Waldeck-Rousseau (1899—1902) przywódcy grupy tzw. niezależnych socjalistów — Alexandre'a Milleranda. Został on ministrem przemysłu, handlu i poczty. Sprawa jego udziału w rządzie wywołała szeroką dyskusję ideologiczną, która objęła nie tylko francuski ruch robotniczy, lecz i wszystkie inne partie robotnicze w Europie.. Wielu francuskich przywódców robotniczych, wśród nich Jean Jaures (1859—1914), uważało, że wejście so-cjalisty do rządu wzmacnia siły republikań-skie i że dzięki temu socjaliści będą mogli przeprowadzić szereg reform korzystnych dla klasy robotniczej.

W rzeczywistości wejście do burżuazyjnego rządu przywódcy jednego z ugrupowań socja-listycznych stwarzało pozory, że rząd ten dzia-ła w interesie proletariatu, a to osłabiało wal^kę

Jean Jaures

klasy robotniczej. Gedyści potępili udział Mil-leranda w rządzie.

Zjednoczenie partii socjalistycznych. Anarcho-syndykalizm. W1905 r. przy wybitnym udziale Jauresa doszło we Francji do zjednoczenia obu partii socjalistycznych. Nowa partia przy-jęła nazwę Francuskiej Sekcji Międzynaro-dówki Robotniczej — SFIO. Program tej par-tii głosił hasła internacjonalizmu i walki o so-cjalizm: wskazywał na konieczność zdobycia władzy przez partie klasy robotniczej w pier-wszym etapie tej walki. Z biegiem jednak cza-su przewagę w zjednoczonej partii uzyskały elementy oportunistyczne, idące na współpra-cę z burżuazją.

I Kongres partii w 1906 r. podjął uchwałę o neutralności związków zawodowych. W ten sposób partia zrezygnowała z kierowania ru-chem związkowym i rozszerzania swoich wpływów w związkach. Od tego momentu za-czął się proces odchodzenia francuskiego ru-chu socjalistycznego od zasad marksizmu, który to proces pociągnął za sobą umocnienie się tendencji rewizjonistycznyph i oportunisty-cznych. Poszczególne koła socjalistyczne za-częły nawet wysuwać tezy postulujące konie-czność walki o wzrost potęgi burżuazyjnej Francji, kosztem rezygnacji z walki o realiza-cję klasowego programu partii.

Specyficznym zjawiskiem we francuskim

związkowym ruchu robotniczym był anarcho-syndykalizm. Negował on konieczność istnie-nia państwa, uważając je za główne źródło konfliktów społecznych. Anarchosyndykaliś-ci wysuwali walkę ekonomiczną (strajk gene-ralny, bojkot gospodarczy, sabotaż) jako pod-stawowy środek nacisku na burżuazję, spo-dziewając się, że w ten sposób zdobędą wła-dzę, wywłaszczą właścicieli środków produk-cji i zbudują społeczność, której fundament stanowiłyby „zjednoczenia produkcyjne", czyli związki zawodowe.

Polityka zagraniczna Francji. Zbliżenie z Ros-ją i Anglią. Z wojny francusko-pruskiej Fran-cja wyszła bardzo osłabiona. Niemniej rząd francuski uczynił wszystko, by już w 1873 r. spłacić Niemcom wojenną kontrybucję, tym samym uwalniając kraj od wojsk okupacyj-nych. Politycy francuscy, biorąc pod uwagę zaborcze plany Bismarcka, liczyli się z możli-wością wybuchu nowej wojny z Niemcami. Obawy te wzrosły zwłaszcza w latach 1872— —1873, gdy zawarty został tzw. sojusz trzech cesarzy: Niemiec, Rosji i Austro-Węgier.

Do zaostrzenia stosunków francusko--niemieckich doszło w roku 1875. Bismarck miał zamiar rozpocząć wojnę z Francją. Po-wstrzymało go jednak stanowisko Rosji. Rosja obawiała się, że wzmocnione zbytnio Niemcy mogłyby pokusić się w najbliższej przyszłości o jej zaatakowanie, zagrozić jej interesom na Bałkanach i w środkowo-wschodniej Europie. Z tych powodów korzystne było posiadanie sojusznika na zachodniej granicy Niemiec. To zadecydowało, że w roku 1875 Rosja podjęła kroki krzyżujące plany Bismarcka.

Również i we Francji zyskała sobie uznanie doktryna o potrzebie bliskiej współpracy z Rosją. Na kongresie berlińskim w 1878 r. Francja popierała jeszcze stanowisko Wielkiej Brytanii, występując przeciwko Rosji, ale było to już jej ostatnie wystąpienie antyrosyjskie w XIX wieku.

Kongres berliński rozpoczął swoje obrady po zakończeniu kolejnej wojny rosyjsko--tureckiej. Miał on podjąć decyzję w sprawie dalszych losów państwa tureckiego. Rozpa-trywano możliwość częściowego rozbioru te-go państwa. Francja była zainteresowana w

utrzymaniu państwowości tureckiej ze wzglę-du na duże zobowiązania finansowe Turcji wobec francuskiej burżuazji. Giełda paryska posiadała 40 % tureckich papierów wartościo-wych na sumę 2 mld franków. Z tych wzglę-dów stanowisko Francji, która obawiała się utraty swych kapitałów w wypadku rozbioru Turcji, było jak najbardziej zrozumiałe. Toteż poparła ona koncepcję angielską, zmierzającą do utrzymania państwa tureckiego—zależne-go politycznie i gospodarczo od Anglii i Fran-cji. Przyjęcie takich rozwiązań ograniczało wpływy Rosji na Bałkanach oraz możliwości wzrostu jej pozycji w Turcji.

Ogólna sytuacja polityczna, gospodarcza i finansowa Rosji oraz Francji zbliżyła oba kraje do siebie. Współpraca z Rosją była korzystna dla francuskiej burżuazji, przed którą o-twierała możliwości wysoce zyskownej lokaty kapitałów. W 1888 r. Francja udzieliła Rosji pożyczkę w wysokości 500 min franków. W 1894 r. ogólna suma francuskich pożyczek dla Rosji osiągnęła sumę 4 mld franków w złocie. Zadłużenie Rosji wobec kapitału francuskie-go wzrosło w 1914 r. do zawrotnej sumy 9800 min franków.

Dalsze zbliżenie pomiędzy Francją i Rosją nastąpiło w lipcu 1891 r. Rozpoczęto rokowa-nia francusko-rosyjskie zmierzające do wy-pracowania założeń wzajemnej współpracy politycznej. Doprowadziły one do podpisania w 1892 r. w Petersburgu tajnej umowy fran-cusko-rosyjskiej.

Postanowienia tego układu stwierdzały, że jeżeli Francja zostanie zaatakowana przez Niemcy lub też Włochy przy poparciu Nie-miec, Rosja przyjdzie jej z pomocą, atakując Niemcy. W wypadku zaatakowania Rosji, z pomocą przyjdzie jej Francja.

W ten sposób zawarty został układ wojsko-wy kładący podwaliny pod nowy blok państw w imperialistycznej Europie. Dzięki temu so-juszowi burżuazja francuska uzyskała szero-kie pole dla działalności kredytowej i gospo-darczej, związanej zwłaszcza z zapoczątkowa-ną przez carat polityką zbrojeń.

Zawarcie układu francusko-rosyjskiego spotkało się z zimnym przyjęciem ze strony Anglii i Niemiec, które widziały w tym zagro-żenie swoich oozyrii w świecie.

W 1902 r., w rezultacie kolejnych wyborów, do władzy we Francji doszli radykałowie ma-jący poparcie socjalistów. W polityce zagrani-cznej byli oni rzecznikami zbliżenia z Anglią. Tendencje te zbiegły się z aktualnym układem sił w Europie, który charakteryzował się pro-cesem tworzenia ugrupowań imperialisty-cznych walczących o nowy podział świata. Doprowadziło to w roku 1904 do układu francusko-brytyjskiego, tzw. entente cor-diale.

Kolonializm francuski. Poważnym źródłem bogacenia się, jak również czynnikiem przy-czyniającym się do wzrostu prestiżu Francji w świecie, była jej polityka kolonialna. U schył-ku XIX w. Francja wyraźnie dążyła do przekształcenia rozległych obszarów Afryki Północnej w francuskie północno-afrykańskie imperium kolonialne.

Jeszcze przed wojną 1870—1871 r. Francja ostatecznie zaanektowała Algierię. W 1881 r. rząd francuski dokonał zbrojnego zagarnięcia Tunezji,.zmuszając beja tego kraju do podpi-sania traktatu o protektoracie. Praktycznie Tunezja została przekształcona w kolonię francuską. W latach osiemdziesiątych Francja przedsięwzięła pierwsze kroki zmierzające do podboju Maroka, jednakże ze względu na wy-raźne sprzeciwy Anglii, planów tych chwilowo nie udało się jej zrealizować.

Na przestrzeni lat 1884—1900 Francja opa-nowała terytorium o powierzchni 3,6 min km2, zamieszkane przez 36,5 min ludności. Walki o rozszerzenie francuskiego imperium kolonialnego były niezwykle krwawe.

W tym samym okresie burżuazja francuska prowadziła politykę zmierzającą do rozsze-rzenia francuskich posiadłości kolonialnych w Indochinach i Chinach. Podbito Annam i Tonkin. W 1885 r. Chiny, w rezultacie prze-granej wojny z Francją, uznały protektorat francuski nad Wietnamem, Annamem i Ton-kinem. W latach dziewięćdziesiątych wojska francuskie podbiły Laos i Kamb9dżę.

Następnie Francja zajęła olbrzymie tereny położone na północny wschód od ujścia rzeki Kongo, tworząc w latach 1883—1885 nową kolonię — Kongo Francuskie, zaś w począt-kach lat dziewięćdziesiątych — dokonała

ostatecznego podboju Sudanu Zachodniego, a w 1885 r. narzuciła protektorat Madagaska-rowi, który w 1896 r. zaanektowała.

Problemem, który we francuskiej polityce kolonialnej wypełniał pierwsze lata bieżącego stulecia, była sprawa Maroka. Poprzez przekształcenie tego kraju w kolonię Francja zamierzała zamknąć swój stan posiadania w Afryce Północnej. Walka o Maroko obfitowała w szereg dramatycznych konfliktów z Niem-cami, które również przystąpiły do walki o opanowanie tego kraju. Ostatecznie w 1912 r. Maroko zostało protektoratem francuskim. Jego zachodni skrawek otrzymała Hiszpania. W 1914 r. posiadłości kolonialne Francji obej-

mowały obszar o pow. 10,5 min km2, zamiesz-kany przez 53 min 443 tyś. mieszkańców.

Specyfika imperializmu francuskiego. Na prze-łomie XIX i XX w. decydujące znaczenie w ekonomice francuskiej zdobywał szybko roz-wijający się przemysł ciężki. Wzrosło też po-ważnie wydobycie rudy żelaza, wzrosła pro-dukcja tkanin i szeregu innych artykułów.

W przeciwieństwie dp burżuazji innych kra-jów, burżuazja francuska nastawiała się prze-de wszystkim na eksport kapitałów do tych rejonów gospodarczo zacofanych, z których mogła ciągnąć wysokie zyski z procentów i koncesji.

ROZDZIAŁ V

UPADEK PRZEMYSŁOWEJHEGEMONII ANGLII

W ŚWIECIE

1. Stosunki wewnętrzne

Ustrój. Klasy społeczne. Na przełomie XIX i XX w. Anglia, monarchia parlamentarna, nie miała konstytucji pisanej. Zastępowały ją akty prawne datujące się od czasów Wielkiej Karty Wolności. Zgodnie z tradycją — głową pań-stwa był król, państwem zaś rządził parlament i Rada Ministrów. Uprawnienia królewskie były już w tym okresie minimalne i ogranicza-ły się do reprezentacyjnych. „Król panuje, ale

Londyn w 1881 r.

nie rządzi". Zdanie to właściwie odzwierciedla sytuację powstałą ze splotu feudalnych trady-cji monarchistycznych z burżuazyjnym parla-mentaryzmem.

Parlament składał się z Izby Gmin i Izby Lordów. Pierwsza z nich wybierana była na okres dwóch lat. Prawo wyborcze mieli jedy-nie mężczyźni, którzy płacili co najmniej 10 funtów szterlingów czynszu rocznie. A zatem nie było to prawo powszechne. Na ok. 36 min mieszkańców prawo głosu miało jedynie

4,5 min. Reforma wyborcza z 1885 r. zwięk-szyła liczbę wyborców o ok. 4 min osób.

W skład Izby Lordów wchodziły osoby po-siadające dziedziczny lub nadany przez króla tytuł para, a ponadto dwóch arcybiskupów i dwudziestu czterech biskupów Kościoła angli-kańskiego. Izba Lordów, na ogół zawsze bar-dzo konserwatywna, stanowiła czynnik ha-mujący działalność Izby Gmin. Rolę decydu-jącą w rządzeniu krajem odgrywała Rada Mi-nistrów. Należała do niej władza wykona-wcza, za sprawowanie której odpowiadała przed parlamentem. Rząd tworzył przywódca tej partii, która uzyskała większość w wybo-rach.

Tego rodzaju system rządzenia odpowiadał interesom wielkiej burżuazji i wielkich właści-cieli ziemskich. Z ich środowiska wywodzili się wszyscy ówcześni politycy, oni też wywie-rali decydujący wpływ na rządy. Kilka tysięcy bogaczy posiadało w swoich rękach ok. 90 % majątku narodowego.

Dwupartyjny system rządów. Na przełomie XIX i XX w. w Anglii istniał mający swój początek w XVII w. system dwupartyjny. Rządy w kraju sprawowali bądź konserwatyś-ci (dawniej torysi), bądź też liberałowie (daw-niej wigowie). Konserwatyści reprezentowali interesy wielkiej burżuazji i arystokracji ziem-skiej, zaś partia liberalna opierała się głównie na burżuazji przemysłowej i handlowej oraz na drobnomieszczaństwie. W praktyce obie partie realizowały ten sam program polity-czny.

Istnienie systemu dwupartyjnego pozwala-ło klasom panującym nie wypuszczać władzy z rąk, a w najgorszym wypadku — na przekaza-nie jej partii opozycyjnej. Od lat siedemdzie-siątych przewagę w kolejnych wyborach za-częli zdobywać konserwatyści.' Tłumaczyło się to wzrostem roli wielkiej burżuazji i arysto-kracji ziemskiej w realizowaniu wyścigu o przodujące miejsce Anglii w świecie imperiali-stycznym.

Polityka angielska tego okresu łączy się z imionami leaderów obu partii: liberałów — Williama Ewarta Gladstone'a (1809—1898) i konserwatystów — Benjamina Disraeliego (1804—1881). Obaj, sprawując w różnych o-

Benjamin Disraeli

kresach czasu funkcje premiera, występowali w obronie interesów warstw rządzących. Gladstone, celem stępienia rewolucyjnych na-strojów w angielskim ruchu robotniczym,

William Gladstone

przeprowadził ograniczone reformy społe-czne, m. in. częściowe rozszerzenie prawa wy-borczego, nadanie praw publicznych trade--unionom (związkom zawodowym) i rozbu-dowę oświaty. Disraeli główną uwagę poświę-cał rozszerzeniu imperium kolonialnego i bu-dowie scentralizowanej władzy państwowej.

Ruch robotniczy. Powstanie Federacji Socjali-stycznej. Warunki, w jakich rozwijał się an-gielski ruch robotniczy, były nieco inne od tych, w jakich żyli i działali robotnicy konty-nentu europejskiego. Olbrzymie dochody osiągane przez burżuazję angielską z eksploa-tacji kolonii wpłynęły na przyspieszenie roz-woju gospodarczego kraju. Sprzyjały również bogaceniu się warstw średnich, a także popra-wie warunków życia pewnej części (zwłaszcza wykwalifikowanych) robotników. Ogólny wzrost zamożności wpłynął na wytworzenie się wśród klasy robotniczej specjalnej grupy ludzi uprzywilejowanych, lepiej wynagradza-nych, tzw. arystokracji robotniczej. Byli to przeważnie robotnicy wykwalifikowani, majs-trowie i technicy, personel nadzorujący i orga-nizujący produkcję. Związani warunkami ma-terialnymi z burżuazją, ludzie ci obiektywnie hamowali wzrost tendencji rewolucyjnych w masach robotniczych. Będąc najbardziej oświeconą częścią klasy robotniczej, kierowali organizacjami związkowymi, wywierając wpływ na ich platformę programową i działal-ność polityczną. W takiej sytuacji ożywienie ruchu robotniczego mogło nastąpić jedynie w wyniku ostrych zaburzeń gospodarczych.

W 1882 r. rozpoczął się w Anglii długi, bo trwający aż do 1887 r., kryzys przemysłowy. Wiele fabryk przerwało produkcję. Wzrastało bezrobocie, zarobki robotnicze spadły do po-ziomu głodowych.

Na tle kryzysu, powstałego w wyniku utraty przez Anglię przodującej pozycji na rynku światowym, w latach osiemdziesiątych nastą-piło nowe ożywienie ruchu robotniczego, wy-rażające się coraz to częstszym stosowaniem strajków i demonstracji oraz udziałem w nich większych niż dotychczas rzesz robotników. Od 1884 r. działała grupująca raczej przedsta-wicieli kół intelektualnych Federacja Socjal-demokratyczna, na czele z Henry Hyndma-

nem i współpracującą Eleonorą Aveling, cór-ką Marksa oraz jej mężem. W programie swym Federacja domagała się przede wszyst-kim ośmiogodzinnego dnia pracy, nacjonali-zacji banków i kolei oraz wprowadzenia pro-gresywnego podatku dochodowego.

W tym samym czasie powstało Towarzy-stwo Fabiańskie, którego jednym z założycieli był George Bernard Shaw. Również i ono pro-wadziło działalność w oderwaniu od klasy ro-botniczej. Członkowie Towarzystwa rekruto-wali się na ogół ze środowiska burżuazyjnej inteligencji. Fabianie, przeciwnicy działalnoś-ci rewolucyjnej, pragnęli zbudować socjalizm, przekształcając kapitalizm angielski drogą re-form.

Nowy trade-unionizm. Podstawową formę organizowania się klasy robotniczej stanowiły związki zawodowe, trade-uniony. Ich baza społeczna była bardzo ograniczona, gdyż opierały się głównie na robotnikach wykwali-fikowanych, na arystokracji robotniczej. Wy-rzekając się walki klasowej związki te dążyły do ugody robotników z przedsiębiorcami: po-tępiały strajki i demonstracje, traktując je jako „nieprzystojne zachowanie się wobec przed-siębiorcy".

Kryzys przemysłowy, który rozbudził poli-tycznie całą klasę robotniczą, musiał też wy-wołać zmiany w dotychczasowym charakterze życia związkowego. W 1889 r. powstał w Lon-dynie związek niewykwalifikowanych pra-cowników gazowni. W jego zorganizowaniu brali m. in. udział Eleonora i Eduard Aveling. Związek wywalczył podwyżkę płac oraz oś-miogodzinny dzień pracy. Sukces ten wywołał szereg dalszych strajków, zakończonych zwy-cięsko. Do największych należał strajk lon-dyńskich dokerów. W ten sposób powstał no-wy trade-unionizm; oznaczało to włączenie się do angielskiego ruchu związkowego robotni-ków niewykwalifikowanych, których przed-tem do związków zawodowych nie dopuszcza-no.

Wpływ nowych trade-unionów na ruch związkowy był bardzo duży: kongres z 1890 r. uchwalił rezolucję domagającą się wprowa-dzenia ośmiogodzinnego dnia pracy, a kon-gres w Norwick z 1894 r. — rezolucję o nacjo-

nalizacji ziemi i narzędzi produkcji.Sukcesy nowych trade-unionów nie zmieni-

ły jednak faktu, że angielska klasa robotnicza nadal odczuwała brak jednej, silnej partii, zdolnej kierować polityczną i ekonomiczną walką proletariatu. W ruchu robotniczym nadal znaczną rolę odgrywała arystokracja robotnicza.

W 1893 r. z inicjatywy niektórych lewico-wych trade-unionów powstała Niezależna Partia Pracy, na której czele stanął James Keir Hardie. Partia ta stawiała przed sobą zadanie zdobycia własnego przedstawicielstwa robot-niczego w Izbie Gmin, jednakże z powodu obecności w jej szeregach wielu elementów karierowiczowskich i oportunistycznych, w swej działalności została uzależniona od bu-rżuazji, a zwłaszcza od partii liberałów.

W początkach XX w. w angielskim ruchu związkowym rozpoczął się proces konsolida-cji sił, zmierzający do utworzenia własnej par-tii robotniczej. W 1906 r. utworzona została (w latach 1900--1906 działała pod inną na-zwą) Partia Pracy (Labour Party — laburzyś-ci), która postawiła sobie za zadanie przepro-wadzenie w wyborach do Izby Gmin własnych kandydatów robotniczych. Program tej partii, nigdy wyraźnie nie sprecyzowany, nawiązy-wał do ideologii Towarzystwa Fabiańskiego i zmierzał do stworzenia sytuacji polepszającej warunki życia robotnika w kapitalizmie. La-bour Party stała się masową organizacją ro-botniczą. W jej skład wchodziły poszczególne osoby oraz całe organizacje, np. Niezależna Partia Pracy i trade-uniony.

nych dziedzin procłukcji oraz decydował o po-tencjale gospodarczym kraju.

Tabela 9. Wydobycie węgla i wytop żelaza oraz stali w Anglii w latach 1868—1899

RokWytop żelaza

Wytop stali

Wydobycie węgla

w min ton

1868 5,0 0,1 103

1873 6,6 0,6 1271878 6,4 1,0 1331883 8,5 2,0 1641891 7,4 3,2 1861893 7,0 3,0 1641896 8,7 4,1 1951899 9,4 4,9 220

Szczególną pozycję zajmował przemysł tek-stylny, dostarczający pokaźnej masy towarów na eksport, określający jednocześnie politykę importu surowców oraz sprzyjający dalszemu rozwojowi gospodarki hodowlanej.

Tabela 10. Przemysł tekstylny w Anglii w latach 1861—1890

Rok

• B *Ci ó

3 S

J .

11

i*~8 i t S™ >,s!gJ q R

1lii3°*

1861 6378 36450 490,8 776,5

1870 6807 45553 610,0 907,21885 7465 53088 773,8 1034,21890 7190 53641 822,5 1084,6

2. Rola imperializmu brytyjskiego w świecie

Problemy gospodarcze. Do schyłku XIX w. Anglia zajmowała jeszcze przodujące miejsce w produkcji przemysłowej świata. Jednocześ-nie była ona największym państwem kolonial-nym. Posiadanie kolonii umożliwiało rozwija-nie na szeroką skalę produkcji przemysłowej. Postępował systematyczny wzrost wydobycia węgla i wytopu żelaza oraz stali. Rozwój tych gałęzi przemysłu sprzyjał rozwojowi róż-

Rozwojowi przemysłu wydobywczego, hut-niczego, maszynowego i tekstylnego towarzy-szyła rozbudowa dróg, a zwłaszcza linii kole-jowych, których długość w ciągu trzydziestu lat (1860—1890) zwiększyła się niemal dwu-krotnie.

Tabela 11. Dtagość Unii kolejowych w Anglii w latach 1860—1890

Rok Długość w milach

1860 10433

1870 155371880 179331890 20073

W ekonomice brytyjskiej przebiegały pro-cesy charakterystyczne dla imperializmu: koncentracja produkcji i kapitałów, co ułat-wiało rozwój handlu zagranicznego.

Tabela 12. Obroty angielskiego handlu zagranicznego w latach 1865—1895

RokWywóz (w min

f. st.)Przywóz (w min f. st.)

1865 165,8 218,1

1870 199,6 258,81875 223,5 315,81880 223,1 347,81885 213,0 312,61890 263,5 356,01895 226,1 357,0

Przodującą pozycję w świecie Wielka Bryta-nia zachowała do lat siedemdziesiątych XIX w. W tym okresie bowiem coraz to większą .rolę zaczął odgrywać przemysł amerykański i nie-miecki, rywalizując skutecznie z przemysłem brytyjskim, Współzawodnictwo to najlepiej charakteryzują następujące dane porówna-wcze:Tabela 13. Współzawodnictwo przemysłu niemieckiego i amerykańskiego z przemysłem angielskim w latach 1860—1904

Wydobycie węgla (w min ton)

Produkcja żelaza i stali (w mln^ton)

1860 1880 1900 1870^t 1900-4

Anglia USA Niemcy

83,3 15,4 17,0

149,5 71,6 60,0

228,8 224,6 149,9

ó,92,3 2,1

13,5 29,8 16,2

Tak wiec w końcu XIX w. pierwsze miejsce w świecie w wydobyciu węgla zajęły Stany Zjednoczone, a w produkcji żelaza Anglię prześcignęły Stany Zjednoczone i Niemcy. Przyczyną tego nierównomiernego rozwoju był między innymi fakt, że w Anglii, gdzie przemysł fabryczny istniał od około stu lat, wiele fabryk posługiwało się przestarzałym sprzętem maszynowym.

Anglia, tracąc pierwsze miejsce w dziedzinie produkcji przemysłowej, nadal jednak pozo-stała bankierem świata. W bankach brytyj-skich skupiały się nici handlu światowego i polityki kredytowej. Większości rozliczeń w świecie dokonywano w funtach szterlingach.

We wszystkich koloniach brytyjskich i w wa-żniejszych miastach całego świata istniały kantory oraz banki angielskie udzielające kre-dytów, dokonujące rozliczeń i transakcji fi-nansowych. Pobierany procent powiększał kapitał, przyczyniając się do dalszego rozwoju sieci bankowej i do bogacenia się brytyjskiej burżuazji.

Anglia nadal pozostawała pierwszą w świe-cie potęgą morską; posiadała potężną flotę zabezpieczającą panowanie nad rozrzucony-mi po całym świecie koloniami. Ogromnych zysków dostarczała także flota handlowa.

Tak wiec, mimo utraty pierwszego miejsca w produkcji przemysłowej, imperializm bry-tyjski nadal dominował w świecie. Różne tem-po i warunki rozwoju poszczególnych państw imperialistycznych w tym okresie dobitnie ilustrują marksowską teorię nierównomier-ności rozwoju.

Polityka „wspaniałego odosobnienia". Anglia, stosując politykę splendid isolation ,— wspa-niałego odosobnienia, od czasów wojny krym-skiej (1853^1856) aż do roku 1914 nie wtrą-cała się na ogół do konfliktów europejskich. Natomiast jak żadne państwo europejskie po-wiązana była interesami z wszystkimi częścia-mi świata.

Kolonializm brytyjski. W 1874 r. kolonie bry-tyjskie zajmowały obszar 22,5 min km2 z lud-nością liczącą ok. 252 min, podczas gdy ob-szar metropolii wynosił 244 tyś. km2, a liczba zamieszkującej ją ludności — ok. 29,7 min. Niektóre kolonie, tzw. dominia, posiadały pewną samodzielność w polityce wewnętrznej oraz zagranicznej i formalnie były równou-prawnione z metropolią. Należały do nich: Kanada od 1867 r., Australia od 1901 r.JSfowa Zelandia od 1907 r., później również i Związek Południowej Afryki — od 1911 r. Były to kraje rolnicze, najbardziej rozwinięte spośród kolo-nii brytyjskich. Zamieszkiwali je — obok po-zbawionej praw ludności miejscowej — liczni angielscy emigranci. W niektórych dominiach — Australii, Nowej Zelandii, Kanadzie — ludność miejscowa została przez przybyszów niemal całkowicie wytępiona. Największe zyski przynosiły angielskiej bu-

Bojownicy burscy

rżuazji Indie — „perła korony brytyjskiej". W Afryce Południowej Anglicy eksploatowali kopalnie złota i diamentów. U schyłku lat sie-demdziesiątych obserwujemy dalszy wzrost potęgi kolonialnej Anglii. Z inicjatywy ówczesnego premiera, Benjamina Disraeliego, Anglia rozpoczęła umacnianie swoich pozycji w rejonie Morza Śródziemnego, by w ten spo-sób zabezpieczyć sobie połączenie morskie z Indiami. Wykorzystując trudności finansowe Egiptu, Disraeli za cenę 4 min funtów szterlin-gów wykupił egipskie akcje Kanału Sueskie-go, co stanowiło 44 % wszystkich akcji Kana-łu. Pozwalało to Anglii sprawować całkowitą kontrolę nad tą strefą.

Wykorzystując wojnę rosyjsko-turecką 1877—1878 r., Disraeli w 1878 r. podpisał umowę z sułtanem, w wyniku której Wielka Brytania uzyskała Cypr, bardzo ważny punkt strategiczny we wschodniej części Morza Śród-ziemnego. Posiadanie Suezu i Cypru stworzy-ło dogodny przyczółek do dalszej ekspansji kolonialnej, w wyniku której w 1882 r. Wielka Brytania zajęła Egipt.

Rezultatem prowadzonych przez imperia-lizm brytyjski wojen w Azji i Afryce było za-wojowanie w latach siedemdziesiątych Wschodniego Sudanu, Ugandy i Kenii w Afryce Wschodniej, w Afryce Zachodniej — Nigerii i Złotego Wybrzeża oraz w Afryce Po-łudniowej — Rodezji i Kraju Beczuanów, zaś w Azji w latach osiemdziesiątych — opanowa-nie Birmy, Beludżystanu, Malakki, oraz wysp Oceanii.

W 1900 r. pozaeuropejskie posiadłości ko-

lonialne Wielkiej Brytanii obejmowały już ob-szar 32,7 min km2 zamieszkany przez 367,6 min mieszkańców.

W walce o podbój coraz to nowych teryto-riów szczególne miejsce zajęła kwestia burska. Obok kolonii brytyjskich, w południowej Af-ryce znajdowały się dwie niepodległe republi-ki: Transwal i Orania, zorganizowane i za-mieszkane przez holenderskich chłopów-prze-siedleńców, Burów. Republiki te od dawna przykuwały uwagę angielskiej burżuazji, gdyż znajdowały się tam bogate kopalnie złota i diamentów.

Wojna anglo-burska trwała od 1899 r. do 1902 r. i miała charakter imperialistyczny. Monopole brytyjskie pragnęły zdobyć nowe bazy zaopatrzenia dla przemysłu oraz rozsze-rzyć rynki zbytu, aby powiększyć swoje zyski. W wojnie burskiej 200 tyś. wojsk angielskich walczyło z 45 tyś. Burów. Burowie, osamot-nieni w walce z kolonizatorami, walczyli bo-hatersko, lecz możliwości skutecznej obrony stawały się coraz mniejsze. Nie przyciągnęli oni do działań wojennych miejscowych szcze-pów afrykańskich, gdyż w stosunku do tych ludów sami byli zaborcami i eksploatatorami, którzy zepchnęli ludność miejscową z upra-wianych przez nią żyznych ziem w góry i pu-stynie, skazując ją na nędzę i głód.

Wojna burska wywołała w Europie głębo-kie oburzenie, Anglicy bowiem stosowali be-stialskie formy walki: kobiety i dzieci zamykali w obozach koncentracyjnych, niszczyli za-siewy, palili wsie. Ostatecznie Burowie zostali pokonani. 31 maja 1902 r. podpisano układ pokojowy, w którym Transwal i Orania zrze-kły się niepodległości w zamian za nadanie im autonomii w ramach imperium brytyjskiego. W 1910 r. weszły one w skład Związku Połud-niowej Afryki.

Posiadanie kolonii i ich bogactw oraz twierdz morskich znajdujących się w węzło-wych punktach strategicznych świata (Gibral-tar, Malta, Cypr, Suez, Singapur i Hongkong) czyniły z Wielkiej Brytanii czołowe mocar-stwo kolonialne.

Kwestia irlandzka. Od wielu stuleci Irlandia znajdowała się pod jarzmem brytyjskim. Zie-mie uprawne zagarnęli angielscy landlordo-

Charles Stewart Parnell

wie, którzy za wygórowaną opłatą oddawali je w dzierżawę chłopom irlandzkim. Ucisk bry-tyjski spowodował całkowity zastój przemys-łowy Irlandii oraz nędze ludności. Zmusiło to rzesze Irlandczyków do emigracji, zwłaszcza do USA; wielu zginęło śmiercią głodową w swojej ojczyźnie. W 1851 r. Irlandia liczyła 6,5 min ludności, a w 1900 r. tylko 4,5 min.

W latach siedemdziesiątych nastąpił spadek cen na zboże i landlordowie zaczęli usuwać dzierżawców. W Irlandii wzmogła się walka o wyzwolenie spod panowania brytyjskiego. Nieurodzaje, głód, zadłużenia dzierżawców zaostrzyły jeszcze bardziej przeciwieństwa klasowe i narodowe. W walce, której celem była niepodległość, wzięły udział szerokie ma-sy chłopskie.

W 1874 r. grupa deputowanych irlandzkich do angielskiego parlamentu wysunęła żądanie home rule'u tj. autonomii Irlandii w ramach Imperium Brytyjskiego. Przywódcą tego ugrupowania był Charles Stewart Parnell (1846—1891). Wykorzystując fakt, że czas przeznaczony na dyskusję w parlamencie nie był zwyczajowo ograniczony, posłowie ir-landzcy wygłaszali długie, nie kończące się przemówienia w nawet najbłahszej sprawie. Pragnęli oni w ten sposób paraliżować pracę parlamentu i zmusić go do rozpatrzenia spra-wy home rule'u dla Irlandii. Walka ta skoń-czyła się niepowodzeniem.

Walką narodowowyzwoleńczą w IrlandL kierowała powstała w 1879 r. Liga Ziemska Podstawową formą tej walki był bojkot pracy domowej u Anglików, świadczenia im usług itp. Okresowo stosowano również likwidowa-nie szczególnie okrutnych landlordów oraz ich administratorów, a także podpalanie dwo-rów.

Sprawa autonomii Irlandii powróciła na porządek dzienny obrad parlamentu, gdy w 1880 r. premierem brytyjskim został William Gladstone. Stał on na stanowisku przyznania home rule'u. W 1886 r. parlament nie przyjął proponowanej przez Gladstone'a ustawy. W Irlandii znów rozgorzała walka. Wówczas rząd angielski rozpoczął stosowanie okrut-nych represji, zsyłek, długoletnich więzień i aresztów. Wreszcie w 1910 r. prawo home rule'u weszło w życie, mimo oporu Izby Lor-dów, po trzykrotnym uchwalaniu go przez Izbę Gmin, gdzie większość stanowili liberało-wie i laburzyści.

ROZDZIAŁ VI

NIEMCY

Zjednoczenie Niemiec. Utworzenie Cesarstwa Niemieckiego. 10 maja 1871 r. nastąpiło pod-pisanie traktatu pokojowego we Frankfurcie. Wojna francusko-pruska została zakończona. W jej wyniku do Niemiec przyłączono Alzację i Lotaryngię, z wyjątkiem Belfortu. W czasie wojny cztery państwa południowoniemieckie: Badenia, Bawaria, Hesja i Wirtembergia, do tej pory pozostające poza Związkiem Północ-noniemieckim, przyłączyły się do Cesarstwa Niemieckiego. W ten sposób pod egidą Prus dwadzieścia dwie monarchie niemieckie i trzy wolne miasta — Hamburg, Brema i Lubeka utworzyły zjednoczone Niemcy. Ich siła mili-tarna i gospodarcza zapewniła Prusom czoło-wą pozycję w federacji. Alzacja i Lotaryngia tworzyły tzw. Reichsland. Nowe państwo przyjęło nazwę Rzesza Niemiecka — das Deutsche Reich. Dawne urzędy krajowe, miejscowe, dynastie i sejmy krajowe, tzw. landtagi, pozostały nienaruszone.

Zjednoczenie Niemiec dokonało się drogą odgórnych rozwiązań politycznych. Już 18 stycznia 1871 r. monarchowie niemieccy ogło-sili Wilhelma I, od 1861 r. króla Prus, dziedzi-cznym cesarzem niemieckim (l 871—1888). Po zakończeniu działań wojennych mogły więc Niemcy cały swój wysiłek skierować na kon-solidację wewnętrzną nowo utworzonego państwa.

16 kwietnia 1871 r. uchwalono konstytucję. Jej cechą charakterystyczną było to, że cesarza i kanclerza wyposażała w olbrzymie pełno-mocnictwa, natomiast prawa ustawodawcze parlamentu — Reichstagu — bardzo ograni-czała. Cesarzowi podlegała armia, prawo mia-

nowania i odwoływania kanclerza, któremu podlegali sekretarze stanu, kierujący tzw. urzędami Rzeszy. Ponadto cesarz reprezento-wał Rzeszę wobec państw obcych, zawierał traktaty, wypowiadał wojny i zawierał pokój. Reichstag (Sejm Rzeszy) miał jedynie prawo debatowania i uchwalania, z tym, że każda jego decyzja musiała być zatwierdzona przez Radę Związkową — Bundesrat, w skład Ictó-rej wchodziło 58 przedstawicieli rządów wszystkich państw niemieckich. W ten sposób konstytucja wykluczała możliwość przeciw-stawienia się Reichstagu cesarzowi. Również kanclerz nie odpowiadał przed Reichstagiem, tylko przed cesarzem! Na podstawie konstytucji prawo wyborcze

Wilhelm I

Ogłoszenie Wilhelma I cesarzem niemieckim .Wersal, 1811871 r.

przysługiwało mężczyznom, którzy ukończyli 25 lat. Wojskowi, młodzież i kobiety byli tych praw pozbawieni.

Zachowanie lokalnych władz, ograniczone prawa polityczne i reakcyjna konstytucja były bardzo na rękę władzy cesarskiej. Zyskiwała ona sprzymierzeńców w kołach rządzących poszczególnych krajów, które wchodziły w skład federacji, a fakt utrzymania przy władzy miejscowych królów i książąt utrwalał trady-cje monarchistyczne i umacniał autorytet wła-dzy cesarskiej w społeczeństwie.

Imperializm niemiecki. Zwycięstwo w wojnie 1870—1871 stało się silnym bodźcem do roz-woju gospodarki niemieckiej. Został utworzo-ny wspólny organizm państwowy, a tym sa-mym wspólny rynek ogólnoniemiecki. Do

Niemiec przyłączono bogate w rudę żelaza tereny Alzacji i Lotaryngii. Spłata przez Fran-cję pieciomiliardowej kontrybucji w ciągu za-ledwie dwóch i pół lat, pomogła w rozbudowie ich potencjału przemysłowego.

Niezwykle szybkie tempo rozwoju gospo-darczego Rzeszy ilustrują następujące dane:Tabela 14. Rozwój gospodarczy Niemiec w latach 1871—1913

RokWytop żelaza (w tyś. ton)

Wytop stali (w tyś. ton)

Wydobycie węgla (w min

ton)

1871 1564 251 37,9

1881 2914 846 61,61891 4641 2352 94,21900 8521 6646 149,81905 10875 10067 173,81913 19312 18329 277,3

Cesarstwo Niemieckie w latach 1871—1914

W rozwoju przemysłu Niemcy bardzo szyb-ko doganiały Anglie, zwłaszcza w wytopie su-rówki żelaza i stali. W parze ze wzrastającym uprzemysłowieniem postępował rozwój sieci kolejowej. Jej długość w roku 1870 wynosiła 19579 km, a w roku 1880 już 34 tyś. km.

Kartele, syndykaty, trusty. W Niemczech szybko postępowała koncentracja produkcji. Ilustruje ją tabela 15.

Poszczególne przedsiębiorstwa zawierały porozumienie w sprawie bądź to podziału ryn-ku zbytu, aby wyeliminować między sobą konkurencję, bądź też w sprawie ograniczenia produkcji, aby utrzymać wysokie ceny. Tego rodzaju porozumienia, czyli kartele, tworząc ponadto wspólny aparat handlowy dla zbytu lub zaopatrzenia, stawały się syndykatami. I wreszcie różne, samodzielne dotychczas przedsiębiorstwa drogą całkowitego połącze-

Tabela 15. Koncentracja produkcji w Niemczech w latach 1882—1907

Rok Przedsiębiorstwa o liczbie robotników:

1—5 6—20 51—1000 ponad 1000

1882 Liczba przedsiębiorstw 2882768 112715 9847 '127

Liczba robotników 4335822 1 391 720 1400087 2131601895 Liczba przedsiębiorstw 2934723 191301 18701 252

Liczba robotników 4770669 2454833 2595536 4487311907 Liczba przedsiębiorstw 3124198 267410 31501 506

Liczba robotników 5 353 576 3644415 4395380 954645

Karykatura na zjednoczenie Niemiec przez Prusy

nią się tworzyły trusty. W tym okresie powsta-ły takie kolosy produkcyjne, jak zakłady zbro-jeniowe Kruppa w Essen lub Powszechne To-warzystwo Elektryczne (AEG). Szybko rosła liczba karteli i syndykatów. Kapitalizm nie-miecki przechodził w stadium monopolisty-czne.

Tabela 16. Stan liczbowy karteli i syndykatów w Niemczech w latach 1870—1911

RokLiczba karteli i syndykatów

1870 6

1879 141885 901890 2101900 3001905 3851911 550—600

Podobne procesy zachodziły w niemieckich instytucjach bankowych. Pod koniec lat dzie-więćdziesiątych pięć niemieckich banków: Deutsche Bank, Dresdner Bank, Darmstad-ter Bank, Disconto-Gesellschaft, Berliner Handelsgesellschaft — kontrolowało gospo-darkę.

W rolnictwie częściej niż dotychczas zaczęto stosować maszyny i nawozy w celu zwiększe-nia produkcji. Ośrodkami produkcji rolnej

stały się przede wszystkim wielkie posiadłości pruskich junkrów, na wschód od Łaby. W latach siedemdziesiątych rolnictwo (szczegól-nie gospodarstwa chłopskie) zostało dotknięte ciężkim kryzysem. Przyczyną był miedzy in-nymi napływ amerykańskiego zboża i mięsa do Europy, co spowodowało spadek cen na te artykuły. Kryzys szczególnie mocno dotknął drobne gospodarstwa, powodując odpływ olbrzymiej rzeszy chłopów do miast.

Rozwój gospodarczy Niemiec nie mógł po-zostać bez wpływu na strukturę społeczną kra-ju, zupełnie inną niż we Francji, Anglii bądź też Rosji. Szczególne miejsce zajmowali prus-cy junkrzy — obszarnicy ziemscy, koncentru-jący w swoich rękach władzę polityczną i mili-tarną typu prawie feudalnego, przy równolegle rozwijającej się wielkokapitalistycznej pro-dukcji przemysłowej.

Burżuazja niemiecka, w obawie przed na-rastającymi konfliktami klasowymi z proleta-riatem, współdziałała z junkierstwem. W tym właśnie okresie obserwujemy narastanie wza-jemnych zależności pomiędzy poszczególnymi klasami, a zwłaszcza pomiędzy junkrami i bu-rżuazją. Junkrzy, organizując w swoich po-siadłościach zakłady przetwórcze artykułów rolnych, wiązali się z burżuazją, biorąc od niej pożyczki, handlując z nią, stając się akcjona-riuszami przedsiębiorstw przemysłowych. Z kolei burżuazją inwestowała w przemysł rol-ny, kupowała posiadłości ziemskie itp.

To wzajemne powiązanie junkierstwa i bu-rżuazji nadało państwu niemieckiemu specyfi-czny charakter. Specyfika ta polegała między innymi na tym, że w przeciwieństwie do takich krajów, jak Francja i Anglia, gdzie kształto-wa! się system demokracji burżuazyjnej, w Niemczech burżuazją, mimo nagromadzenia wielu bogactw przedstawiała słabą siłę polity-czną i współpracowała oraz współdziałała z junkrami. Aby pełnić służbę w administracji państwowej, odgrywać jakąś rolę w życiu poli-tycznym, trzeba było obok odpowiedniej po-zycji majątkowej, posiadać stopień oficerski, chociażby porucznika rezerwy. Fakt, że w po-lityce wewnętrznej i zagranicznej poważną ro-lę odgrywali wojskowi powodował przeniesie-nie do administracji cywilnej wojskowych form kierowania, dyscypliny i drylu. Kiero-

Otto Bismarck

wanie rządem i jego polityką zagraniczną przez wojskowych wpłynęło też w pewnym stopniu na agresywny i zaborczy charakter imperialistycznej polityki Niemiec.

Niemcy wkroczyły na drogę imperialisty-cznego rozwoju stosunkowo późno, gdy takie potęgi, jak Anglia i Francja zajmowały już przodujące miejsce w gospodarce światowej. Państwa te opanowały terytoria zamorskie, czyniąc z nich swoje kolonie, służące im jako bazy surowcowe i rynki zbytu. Niemcy wyszły na arenę światową wtedy, gdy wszystkie wa-żniejsze terytoria zostały już opanowane. Prę-żnie rozwijający się imperializm niemiecki po-trzebował nowych rynków i baz. Najsilniej-szym argumentem w walce o nie była armia, a zwłaszcza flota. Dlatego też odegrała ona wielką rolę w niemieckiej polityce gróźb, szan-tażu i agresji.

Wewnętrzna polityka Bismarcka. Proces zjed-noczenia Niemiec dokonał się pod kierownict-wem Prus. Dlatego też głównie pruscy junkrzy i pruska burżuazja mieli swój udział w kiero-waniu państwem, zajmując większość stano-wisk w rządzie, armii i dyplomacji.

W historii Cesarstwa Niemieckiego w tym okresie szczególną rolę odegrał kanclerz — Otto von Bismarck (1871—1890). Jako poli-tyk odznaczał się dużą przebiegłością i zrę-cznością. Zwolennik monarchii, tępił wszelki-

mi możliwymi środkami dążenia socjalisty-czne i republikańskie. Stojąc u steru rządów, Bismarck prowadził politykę w imię interesów pruskiego junkierstwa i burżuazji, przy hege-monii junkierstwa.

W Niemczech działały wtedy: Partia Kon-serwatywna (junkrzy, wielcy właściciele ziemscy, monarchiści), Partia Narodowo-Liberalna (wielka burżuazja), Niemiecka Par-tia Postępowa (średnia i drobna burżuazja) oraz Centrum (różne grupy polityczne, zwła-szcza te z Nadrenii, Śląska i Bawarii, protestu-jące przeciwko zjednoczeniu Niemiec na bazie hegemonii Prus — silnie związane z Kościołem katolickim, dążące do osłabienia władzy cen-tralnej na rzecz wzmocnienia rządów lokal-nych). Lewicę tworzyli wzrastający w siłę so-cjaldemokraci.

Bismarck oparł się zwłaszcza o dwa pier-wsze ugrupowania. Z Centrum prowadził on walkę, tzw. Kulturkampf, aż do 1878 r., zaś przeciwko socjaldemokracji, która w 1877 r. miała 12 mandatów w Reichstagu — przez cały okres swoich rządów.

U źródeł kulturkampfu leżały specyficzne warunki, w jakich dokonało się zjednoczenie Niemiec. W poprzednim okresie Kościół kato-licki wywierał duży wpływ na rządy większoś-ci państewek i księstw niemieckich. Po zjedno-czeniu sytuacja uległa zasadniczej zmianie. W granicach cesarstwa znalazło się 63 % ludności protestanckiej, zwłaszcza z Prus. Sprężyste i silne rządy zaczął sprawować Bismarck. W takich warunkach Kościół katolicki przeciw-stawił się władzy centralnej, a zwłaszcza hege-monii Prus, wykorzystując do tego celu partię Centrum. W walce tej zyskał on sprzymierzeń-ców w części junkierstwa. Jednakże Bismarck nie przeląkł się tak silnego przeciwnika. W oparciu o burżuazję pruską, pod hasłem walki o kulturę poprowadził on kampanię, mającą na celu zmniejszenie do minimum wpływów Kościoła na sprawy publiczne. W jej wyniku — wprowadzono świeckość nauczania, nadzór państwa nad nominacjami na stanowiska koś-cielne, kontrolę dochodów Kościoła oraz ślu-by cywilne. Pod pretekstem walki o kulturę, Bismarck umocnił w cesarstwie wpływy bu-rżuazji i junkrów.

W 1878 r., gdy Bismarck owi potrzebne było

Wilhelm Liebknecht August Bebel

poparcie Centrum do przeprowadzenia reak-cyjnych reform finansowych i wprowadzenia ceł ochronnych oraz do rozpoczęcia walki z rozwijającym się ruchem robotniczym, musiał tę walkę osłabić, a w końcu zaniechać jej.

Niemiecki ruch robotniczy. Ustawy wyjątkowe.Rozwój przemysłu sprzyjał wzrostowi szere-gów proletariatu i jego organizowaniu się do walki politycznej z burżuazją. Nędza mas i bezrobocie stwarzały warunki do rozwoju idei socjalistycznej i wzrostu szeregów socjalde-mokracji. Socjaldemokraci mieli w Reichsta-gu w 1871 r. — l mandat, w 1874 r. — 10 mandatów, w 1877 r. — 12 mandatów, a w 1884 r. już 24 mandaty. Z ruchem socjalde-mokratycznym związanych było wiele związ-ków zawodowych oraz różnych organizacji oświatowo-sportowych, które zdobyły powa-żne wpływy wśród bezpartyjnych robotników. Wpływy te byłyby na pewno szersze, gdyby niemiecki ruch robotniczy nie był rozbity na dwa ugrupowania.

Niemieccy socjaldemokraci dzielili się na Powszechny Niemiecki Związek Robotników czyli lassalczyków, uznających poglądy Las-salle'a, oraz eisenachczyków, zrzeszonych w powstałej w 1869 r. w Eisenach Socjaldemok-ratycznej Partii Robotniczej. Przywódcami tej partii byli Wilhelm Liebknecht (1826-^1900) i August Bebel (1840—1913).

W istniejących warunkach — aby móc sku-teczniej walczyć z burżuazją, stało się konie-czne zespolenie sił klasy robotniczej. W maju 1875 r. odbył się w Gotha zjazd zjednoczenio-wy obu partii; utworzono Socjalistyczną Par-tię Robotniczą Niemiec (od 1890 r. Socjalde-mokratyczna Partia Niemiec — SPD). Na zjeździe tym eisenachczycy poczynili ustęp-stwa na rzecz lassalczyków, rezygnując z za-mieszczenia we wspólnym programie partii tez o walce klasowej, o konieczności rewolucji i o dyktaturze proletariatu. Natomiast znalaz-ły się tam tezy Lassalle'a o możliwości zbudo-wania socjalizmu w drodze organizowania ro-botniczych stowarzyszeń produkcyjnych, a zatem nie w drodze rewolucyjnej.

Uchwalony program, tzw. „gotajski", spot-kał się z druzgocącą krytyką ze strony Mar-ksa. W pracy Krytyka programu gotajskiego przeprowadził on naukową polemikę z tezami teoretycznymi tego programu, jednocześnie kreśląc wytyczne, mające doniosłe znaczenie dla sprawy dalszej krystalizacji oblicza ideolo-gicznego ruchu robotniczego w Niemczech.

Działalność partii była przedmiotem sta-łych szykan ze strony rządu. Obawiając się zorganizowania klasy robotniczej przeciwko rządom junkrów i burżuazji, w 1878 r. Bis-marck przeforsował w Reichs^JJ^js^y wy-jątkowe. Na ich podstawi/;£delegaiizQWano partię socjalistyczną i te fcfrią?kLzsUvoii\we

oraz organizacje, które były z nią związane. Zamknięto wiele gazet i czasopism. Rozpo-częły się aresztowania i deportacje. Rozwiąza-no parlament i ogłoszono nowe wybory. Wła-dze otrzymały daleko idące uprawnienia do walki z ruchem socjalistycznym. Pretekstem do uchwalenia ustaw były dwa nieudane za-machy na Wilhelma I.

Gdy w 1888 r. na tron cesarski wstąpił Wil-helm II (1888—1918), wykorzystał on ustawy wyjątkowe jako pretekst do zmuszenia Bis-marcka, aby podał się do dymisji. Nowy ce-sarz, w przeciwieństwie do swojego poprzed-nika, pragnął rządzić sam. Gdy w wyborach w1890 r. socjaldemokraci uzyskali 1,5 min głosów, Wilhelm II wystąpił jako rzecznik reform. Nowy Reichstag nie odnowił ustaw wyjątkowych i Bismarck musiał ustąpić. Był tomoment zwrotny zarówno w zagranicznej, jaki wewnętrznej polityce cesarskiej Rzeszy.

W nowych warunkach partia socjalisty-czna stanęła wobec konieczności opracowania nowego programu działania. Jego głównym współtwórcą był Karol Kautsky (1854— —1938). Program wypracowano i przyjęto w1891 r. na zjeździe w Erfurcie. Idei Lassalle'ajuż w nim nie było, ale nie zawierał on teżwzmianki o konieczności rewolucji i o dyktaturze proletariatu. Jako cel wskazywał zbudowanie socjalizmu drogą walki o prawo dozrzeszania się i strajków oraz ośmiogodzinnego dnia pracy itp. Program ten poddany zostałkrytyce przez Engelsa, zwłaszcza za brak hasławalki o republikę demokratyczną, skupieniawładzy w rękach przedstawicielstwa narodowego i przebudowę Niemiec.

Po śmierci Engelsa w 1895 r., jeden z przy-wódców niemieckiej socjaldemokracji, Edu-ard Bernstein, opracował program rewizji poglądów Marksa. Dowodził, że sprzeczności kapitalizmu w miarę jego rozwoju będą ulega-ły złagodzeniu, a walka klasowa przybierze charakter pokojowy. Podstawą działalności ruchu robotniczego miała się stać walka o re-formy polityczne i społeczne.

W ten sposób narodził się reformizm i re-wizjonizm niemieckiej socjaldemokracji. Obiektywnie był on na rękę burżuazji. Ukształtowanie się tego typu poglądów odzwierciedlało zmiany, jakie m. in. zaszły w

szeregach socjaldemokracji. Zasilone one zos-tały elementami drobnomieszczaństwa, inteli-gencji, rzemiosła. Wzrost poprawy warunków bytu, zwiększenie się szeregów arystokracji robotniczej, wreszcie drobnomieszczańska mentalność wielu funkcjonariuszy aparatu partyjnego — wszystko to sprzyjało rozwojo-wi oportunizmu. Dlatego hasła rewizjonizmu mogły trafić na podatny grunt. Jedynie lewica partyjna, na której czele znajdowali się Karol Liebknecht (1871—1919) i Franciszek Meh-ring (1846—1919) była kontynuatorką teorii marksistowskiej w ruchu robotniczym.

System sojuszy i bloków. Z reakcyjną polityką wewnętrzną cesarstwa, prowadzoną przez Bismarcka, związana była agresywna polityka zagraniczna. Celem jej było zapewnienie nie-mieckiemu imperializmowi przodującej roli na kontynencie europejskim, drogą izolowa-nia Francji od Rosji i Anglii oraz rozwoju ekspansji kolonialnej Niemiec.

Wojna 1870—1871 r. nadwerężyła powa-żnie ekonomikę i prestiż Francji, ale nie wyeli-minowała jej z rzędu przodujących państw w świecie. Bismarck był szczególnie zaintereso-wany w ostatecznej klęsce Francji, ponieważ widział w niej poważnego konkurenta gospo-darczego i politycznego. Przerażała go szcze-gólnie możliwość koalicji francusko-ro-syjskiej. Pragnąc się przed nią zabezpieczyć, w 1872 r. doprowadził do spotkania w Berlinie trzech cesarzy — Niemiec, Rosji oraz Austro--Węgier.

Do zaostrzenia stosunków francusko--niemieckich doszło w latach 1874—1875, kie-dy to, wykorzystując jako pretekst fakt re-organizacji armii francuskiej oraz propagan-dy we Francji na rzecz powrotu Alzacji i Lota-ryngii, Niemcy zaczęły grozić wojną.

W 1875 r. wybuchł tzw. kryzys wschodni. W Hercegowinie, Bośni i Bułgarii rozpoczęły się powstania przeciwko Turcji. Finansowo i mi-litarnie zaangażowała się w nie Rosja. Wywo-łało to zaniepokojenie Austro-Węgier, które widziały w tym wzrost wpływów rosyjskich w tym rejonie. Zwycięstwo Rosji w wojnie z Tur-cją (1877—1878) z tych samych względów za-niepokoiło również Anglię.

Na kongresie berlińskim (l3 VI—13 VII

1878 r.), odbywającym się pod przewodnic-twem Bismarcka, z udziałem Anglii, Niemiec, Austro-Węgier, Francji, Rosji, Włoch i Turcji, ograniczono wpływy polityczne Rosji na Bał-kanach.

Po kongresie berlińskim stosunki rosyjsko--niemieckie uległy dalszemu ochłodzeniu. Ułatwiło to Bismarckowi zbliżenie się do Austro-Węgier, które ze względu na Bałkany tradycyjnie prowadziły politykę antyrosyjską. W 1879 r. Wilhelm I zawarł z Austro--Węgrami przymierze, w którym oba państwa zobowiązały się do wojskowej pomocy wzajemnej na wypadek, gdyby któreś z nich zostało napadnięte. 20 czerwca 1882 r. do przymierza tego przystąpiły Włochy. W ten sposób powstało trójprzymierze Niemiec, Austro-Węgier i Włoch. Przez przystąpienie Włoch przymie-rze to nabrało charakteru antyfrancuskiego, gdyż jego uczestnicy zobowiązali się z kolei do udzielenia sobie pomocy wojskowej na wypa-dek agresji francuskiej. Powstanie trójprzy-mierza ułatwiło Niemcom prowadzenie nowej polityki gróźb wobec Francji. W latach 1886—1887 zdawało się, że wojna pomiędzy tymi dwoma państwami znów jest tylko kwe-stią godzin. Sytuacja zmieniła się jednak na niekorzyść Niemiec, gdy w latach 1891—1893 doszło do przypieczętowanego układem woj-skowym bliskiego współdziałania Rosji i Francji.

Polityka kolonialna Niemiec. Agresywny, im-perialistyczny charakter niemieckiej polityki zagranicznej najwyraźniej odzwierciedlał się w ekspansji kolonialnej. Kierowała się ona w trzech zasadniczych kierunkach: Daleki Wschód, Bliski Wschód i Afryka.

Narzędziem realizacji tej polityki był mię-dzy innymi Związek Wszechniemiecki. Była to silna organizacja, na przełomie XIX i XX w. licząca ok. 22 tyś. członków, mająca mocne oparcie w szeregach Partii Narodowo-Li-beralnej i częściowo w Partii Konserwatyw-nej. Związek rozciągnął swą sieć organizacyj-ną na całą kulę ziemską; miał ją wszędzie tam, gdzie w zwartych grupach żyli Niemcy. Jego protektorami byli przemysłowcy niemieccy j# pedzaju-Kandorfa, Stinnesa, Kruppa, Thysse-na i innych.

Na Dalekim Wschodzie pragnęły Niemcy opanować rynek chiński. Mogły tego dokonać tylko w porozumieniu z Rosją, w rywalizacji z Anglią i Japonią, które mocno usadowiły się w Chinach. W 1897 r. wojska niemieckie wylą-dowały w Kiaoczou. Działanie armii niemiec-kiej i słabość rządu chińskiego doprowadziły do zawarcia w 1898 r. układu, który oddawał Niemcom w dzierżawę na 99 lat Kiaoczou i pwylfgły nhfjyflrjjyjJTrfra o pow. 501 km2 z ok. 35 tyś. mieszkańców. Nigdy jednak nie udało się Niemcom rozszerzyć swych posia-dłości w Chinach. Nie pomógł im w tym rów-nież udział w tłumieniu powstania bokserów w 1900 r. Anglia pilnie strzegła swojej przewa-gi w tym rejonie.

Przedmiotem szczególnych zabiegów nie-mieckiej polityki kolonialnej była Turcja. Ekspansja na te tereny była starannie za-maskowana. W 1888 r. Bank Niemiecki otrzy-mał od rządu tureckiego koncesję na budowę linii kolejowej Izmir — Angora. W 1898 r. z wizytą" u sułtana bawił Wilhelm II. Fakty te ułatwiły ekspansję kapitału niemieckiego na Bliski Wschód.

Próby Niemiec usadowienia się w Turcji, koncesja na budowę linii kolejowej Berlin— —Bagdad, którą otrzymały już w 1899 r. — zaczęły zagrażać panowaniu brytyjskiemu w tym rejonie, a zwłaszcza jego wpływom w stre-fie Kanału Sueskiego. W ten sposób i tutaj również narastał konflikt miedzy imperializ-mem brytyjskim i niemieckim.

W latach osiemdziesiątych Niemcy zdoby-wają kolonie w Afryce (Togo, Kamerun, Nie-miecka Afryka Południowo-Zachodnia i Nie-miecka Afryka Wschodnia) oraz w północno--wschodniej części Nowej Gwinei.

Orientacja niemiecka na Afrykę związana była z faktyczną rezygnacją kół kolonialnych z ekspansji dalekowschodniej, uznanej ostate-cznie za nierealną. Próba znalezienia rekom-pensaty napotkała jednakże na bardzo powa-żne opory zarówno ze strony Anglii, jak i Francji.

W ten sposób na początku XX w. obok istniejących sprzeczności angielsko-niemiec-kich zaczynają się krystalizować i zaostrzać sprzeczności między imperializmem francu-skim, utwierdzonym poważnie w swoich zdo-

byczach na obszarze Afryki, a imperializmem niemieckim, dopiero szukającym terenów eks-pansji. Sprzeczności te wielokrotnie doprowa-dzały do poważnych konfliktów dyplomaty-cznych.

W początkach XX w. wzrosło zaintereso-wanie Niemiec Marokiem — ostatnim nie za-garniętym przez kolonializm terytorium w Af-ryce Północnej. Dążenia te spotkały się z os-trym przeciwdziałaniem ze strony Francji i Anglii. Doprowadziło to do poważnego na-pięcia sytuacji międzynarodowej, co w połą-czeniu z formowaniem się bloków imperiali-stycznych w Europie groziło w latach 1905— —1906 wybuchem wojny.

U źródeł tych sprzeczności tlowło dążenie imperializmu niemieckiego do/utworzenia w Maroku zwartej strefy wpływów, zaś ze strony Francji — zabiegi o wła/zzenie Maroka do swych posiadłości pómocnoafrykańskich. Konflikt zakończył się układem, na mocy któ-rego Niemcy uznały protektorat francuski nad Marokiem, za co uzyskały część Konga Francuskiego.

Niemiecka polityka kolonialna była zjawi-skiem nierozerwalnie związanym z narodzina-mi niemieckiego imperializmu. Zapoczątko-

wała ona nowy okres w historii niemieckiej polityki zagranicznej, przenosząc szereg form i treści działania z areny europejskiej do poli-tyki ogólnoświatowej.

W rezultacie — na przełomie XIX i XX w. Niemcy uzyskały obszary kolonialne w Azji— Kiaoczou (dzierżawa od 1898 r.), w Afryce— Niemiecką Afrykę Wschodnią (1885—90),Niemiecką Afrykę Południowo-Zachodnią(1884—90), Kamerun (1884), Togo (1884) i wOceanii — Karoliny (1899), Mariany (1899),Wyspy Marshalla (1885), Mauru (1888), Niemiecką Nową Gwineę (Archipelag Bismarc-ka, Ziemia Cesarza Wilhelma, Wyspy Salomona) i Samoa Zachodnie (1889).

Spośród tych wszystkich niemieckich ob-szarów kolonialnych największe walory strategiczno-polityczne oraz gospodarcze miały kolonie w Afryce. Jednak ich obszar, bogactwa naturalne i możliwości eksploatacji były ograniczone i dlatego prężnie rozwijający się imperializm niemiecki nie przestawał szu-kać kolonii nowych. A ponieważ terytoriów nie zajętych przez inne mocarstwa nie było, dążenia takie prowadzić musiały do zaostrze-nia się sprzeczności międzynarodowych.

ROZDZIAŁ VII

AUSTRO-WĘGRY

Sytuacja polityczna i gospodarcza. Powstała w 1867 r. w wyniku reorganizacji cesarstwa aus-triackiego monarchia dualistyczna Austro--Węgry znajdowała się pod rządami Habsbur-gów aż do 1918 r. W jej skład wchodziły: kraje cesarstwa austriackiego (Austria Górna i Dol-na, Salzburg, Styria, Karyntia, Kraina, Tyrol, Yorarlberg, Gorycja i Gradiska, Triest, Istria, Dalmacja, Czechy, Morawy, Śląsk, Galicja i Lodomeria, Bukowina) oraz kraje korony wę-gierskiej (Węgry, Chorwacja, Sławonia i Rije-ka). Ponadto Bośnia i Hercegowina od 1878 r. znajdowały się pod okupacją wojskową aż do 1908 r., kiedy to zostały ostatecznie anekto-wane. Franciszek Józef I (1830—1916) był jednocześnie cesarzem austriackim od 1848 r. i królem węgierskim od 1867 r., ale oba kraje posiadały odrębne konstytucje, rządy i dwuiz-bowe parlamenty. Jedynie sprawy wojskowe, finansowe (także waluta) i polityka zagrani-czna prowadzone były wspólnie.

W latach siedemdziesiątych w poszczegól-nych krajach Austro-Węgier wydatnemu przyspieszeniu uległ proces rozwoju przemysłu i handlu. Przemysł metalowy, tekstylny, cukrowniczy i papierniczy rozwijał się w nie-których tylko rejonach wielonarodowościo-wej monarchii, głównie w Czechach i Austrii. Ogólnie jednak w rozwoju przemysłu Austro--Węgry znajdowały się daleko w tyle za innymi państwami Europy Zachodniej, dlatego też w budowaniu jego podstaw ważną rolę odegrały obce kapitały: niemiecki, francuski i belgijski. Szczególnie silną pozycję zajmował kapitał niemiecki, którego zainteresowanie gospodarką Austro-Węgier wydatnie wzrosło po zakończeniu wojny francusko-pruskiej.

Jakkolwiek na przełomie XIX i XX w. rów-nież i tutaj zapoczątkowane zostały procesy koncentracji produkcji i kapitałów, to prze-cież nie osiągnęły one nigdy takich rozmia-rów, jak w Anglii, Francji czy Niemczech. Burżuazja austriacka była słaba ekonomi-cznie i politycznie. W obawie przed narastają-cymi konfliktami klasowymi i narodowościo-wymi szukała sojuszu z Niemcami, lansując idee pangermanizmu.

Celem ekspansji Austro-Węgier były Bałka-ny. Doprowadziło to monarchię do trwałego antagonizmu z Rosją.

Ucisk narodowościowy. Według danych z 1910 r. Austro-Węgry zamieszkiwały różne narodo-wości (Tabela 17):

Franciszek Józef I

Cesarz Franciszek Józef I wśród książąt monarchii podczas 60 rocznicy swego panowania, 1908 r.

Tabela 17. Skład narodowościowy monarchii austro-we-gierskiej w 1910 r.

Narodowość% ogółu ludności Narodowość

% ogółu ludności

Austriacy 23,5 Polacy 10

Węgrzy 19,1 Ukraińcy 8Czesi Rumuni 6,5i Słowacy 16,5 Słoweńcy 2,5Serbowie Inni 3,4i Chorwaci 10,5

Jest zrozumiałe, że w tych warunkach pro-wadzona walka o równouprawnienie musiała być czynnikiem rozsadzającym od wewnątrz spoistość monarchii i wypełniać poważną część jej polityki wewnętrznej.

Szczególnego natężenia walka ta nabrała w latach dziewięćdziesiątych — w Czechach, Galicji i na Węgrzech. Jednocześnie wałka narodowościowa wzmacniana była przez konflikty społeczne. W Galicji — chłopi ukraińscy walczyli z polską szlachtą,w Cze-chach — robotnicy czescy występowali przeciwko czeskim i niemieckim kapitalistom, zaś chłopi przeciwko niemieckim obszarni-kom. Narastających sprzeczności w żadnym

wypadku nie można było rozwiązać w ramach posiadanych przez poszczególne narodowości uprawnień samorządowych i reprezentacji w centralnych organach władzy państwowej.

Ruch robotniczy. Rozwój przemysłu, wzrost klasy robotniczej oraz zaostrzające się antago-nizmy społeczno-narodowościowe sprzyjały organizacji mas pracujących. W1878 r. w Cze-chach utworzona została partia socjaldemo-kratyczna, a w 1892 r. — w Galicji, w 1880 r. powstała Powszechna Partia Robotnicza Wę-gier, zaś w 1890 r. — Socjaldemokratyczna Partia Węgier.

31 grudnia 1888 r. utworzono Socjalde-mokratyczną Partię Austrii z Wiktorem Adle-rem na czele. Cechą charakterystyczną ruchu robotniczego w Austrii był tzw. austromar-ksizm, kierunek rewizjonistyczny, który zna-lazł swoje odzwierciedlenie w programie przy-jętym na zjeździe partii w Brnie w 1899 r. Program ten postulował hasło autonomii kulturalno-narodowościowej w ramach de-mokratycznej federacji, w której wszystkie narody posiadałyby równe prawa.

Ruch robotniczy odegrał poważną rolę w

Austro-Węgry

walce o powszechne prawo wyborcze. Rozwi-jająca się dynamicznie akcja strajkowa, zwła-

Tabela 18. Strajki w Austrii w latach 1901—1907

RokLiczba

strajkówLiczba

strajkujących

1901 270 24870

1904 414 642271905 686 995911906 1083 1536881907 1086 176789

szcza po rewolucji rosyjskiej 1905 r., była istotnym elementem nacisku na rząd.

O jej rozmiarach świadczą dane podane w tabeli 18.

W tych warunkach, już w listopadzie 1905 r. rząd złożył obietnicę ponownego zreformo-wania prawa wyborczego (pierwsza reforma w 1897 r.), co ostatecznie zrealizowano w 1907 r. Prawo wyborcze do wiedeńskiej Rady Pań-stwa otrzymali wszyscy mężczyźni, którzy ukończyli 24 lata. Nie dotyczyło ono wybo-rów do sejmów krajowych i na Węgrzech.

Rozdział VIII

ROSJA

1. Zacofanie gospodarcze

Zniesienie poddaństwa chłopów. Podczas gdy na zachodzie Europy rozwijał się kapitalizm, Rosja tkwiła jeszcze głęboko w feudalizmie. Absolutyzm carski oraz gospodarka szlachty i obszarników nie sprzyjały rozwojowi kapitali-stycznych form produkcji. W XIX w. zaczęły jednak następować zmiany. Rozwinął się han-del Rosji z innymi krajami, zwłaszcza z Niem-cami i krajami Azji Środkowej. Przedmiotem tego handlu były jednak głównie surowce. Możliwości rozwijania przemysłu ograniczały bowiem istniejące stosunki feudalne, zwła-szcza poddaństwo. Hamowało ono przecho-dzenie chłopów do pracy w przemyśle oraz uniemożliwiało oparcie produkcji rolnej na zasadach kapitalistycznych. Dalszy rozwój sił wytwórczych bez zniesienia pańszczyzny był niemożliwy.

W takiej sytuacji oraz pod wpływem coraz liczniejszych wystąpień chłopów przeciwko obszarnikom, 12 lutego 1861 r. ogłoszono ukaz carski znoszący poddaństwo. Chłop stał się wolny, ale ukaz nie zapewniał przekazania mu bezpłatnie ziemi. Zgodnie z ustawą za na-dział gruntu z ziem obszarnika trzeba było płacić. Państwo, sprzedając chłopom grunty wykupione od obszarników, zmuszało ich do zaciągania pożyczek, które musieli spłacać wraz z procentami przez czterdzieści dziewięć lat. Obszarnicy natomiast pieniądze za sprze-daną ziemię otrzymywali natychmiast. Pań-stwo ściągnęło od chłopów sumę kilkakrotnie wyższą od wartości wykupionej ziemi. Chłopi mieli zapłacić 900 min rubli, tymczasem do 1905 r. wpłacili wraz z narosłymi procentami ponad 2 mld rubli.

Przeprowadzona reforma nie zlikwidowała całkowicie starych form produkcji rolnej. Ukaz wprowadził zasadę wspólnej odpowie-dzialności za spłacenie rat, zachowało się wiec nadal wspólne władanie ziemią. Chłop mógł opuścić wspólnotę tylko pod warunkiem jed-norazowego uiszczenia przypadającej nań części długu z tytułu otrzymanej pożyczki. Hamowało to indywidualną inicjatywę chło-pów oraz utrudniało przejście do pracy w przemyśle.

W pozostałych latyfundiach obszarniczych nadal panowała gospodarka półpańszczy-źniana. Za korzystanie ze stawów, łąk i lasów chłopi musieli świadczyć obszarnikom różne usługi. Powszechnie stosowany był system dzierżaw za odrobek, połownictwo itp.

Rozwój kapitalizmu w Rosji pod koniec XIX wieku. Reforma uwłaszczeniowa z 1861 r. umożliwiała rozwój kapitalizmu w rolnictwie. W latach siedemdziesiątych, gdy Rosję opa-nował kryzys i wielu obszarników zostało zrujnowanych, do rolnictwa zaczęły przenikać elementy burżuazyjne i kułackie, które wyku-pując ziemię, zaczęły na zasadach pracy na-jemnej organizować produkcję rolne przezna-czoną na rynek. W latach 1861—1881 sprze-dano 16,5 min dziesięcin ziemi. Zaczęto stoso-wać maszyny rolnicze. Rozwinął się przemysł gorzelany i cukrowniczy. Szczególnie silnie przenikał kapitalizm do rolnictwa na Ukrai-nie.

Poważne zmiany nastąpiły w przemyśle, k tórego rozwój zaznaczył się zwłaszcza w k oń-cu XIX w. Przemysł maszynowy zastąpił ma-nufakturę. W latach 1861—1881 trzykrotnie wzrosła produkcja tkanin. W 1871 r. ruszył

Rosja do 1914 r.

pierwszy wielki piec na Ukrainie. W latach 1860—1890 niemalże dziesięciokrotnie zwięk-szył się wytop surówki i wydobycie rudy żela-za. W końcu XIX w. rozpoczął się proces kon-centracji przemysłu wydobywczego: rud żela-za — w okolicach Krzywego Rogu, węglowe-go — w Zagłębiu Donieckim.

Wzrost produkcji rolnej i przemysłowej oraz rozwijający się handel wewnętrzny i za-graniczny spowodowały szybki rozwój sieci komunikacyjnej. W stosunku do państw Europy Zachodniej w tej dziedzinie Rosja znajdowała się daleko w tyle. Ożywienie prze-mysłowe lat dziewięćdziesiątych poważnie przyspieszyło budowę nowych linii kolejo-wych. Ogólna ich długość — 26024 km w 1885 r. wzrosła w 1900 r do 53234 km. W latach 1901 i następnych kończono budowę kolei transsyberyjskiej o długości ok. 7000 km. Oddanie tej linii do użytku miało duże znaczenie gospodarcze.

Proces kształtowania się kapitalizmu w Rosji szczegółowo zbadał i naukowo opraco-wał Włodzimierz I. Lenin.

Rola kapitałów obcych. Dużą rolę w rozwoju kapitalizmu w Rosji odegrały inwestycje za-graniczne. Zacofana gospodarka rosyjska nie była w stanie dostarczyć sum potrzebnych na sfinansowanie budowy kolei żelaznej czy no-wych zakładów przemysłowych. Dlatego też inwestorem nowych zakładów produkcyj-nych, wydobywczych itp. była, obok burżua-zji rosyjskiej, głównie burżuazja zagraniczna. W inwestowaniu budowy większości linii ko-lejowych brała udział burżuazja francuska, która utworzyła w Rosji Główne Towarzy-stwo Linii Kolejowych. Kapitał francuski od-grywał najważniejszą rolę wśród kapitałów obcych. Wzajemne powiązania burżuazji ro-syjskiej i francuskiej umocniły się w związku z udzieleniem Rosji przez Francję wysokiej po-

życzki, za którą w zamian zakupiła ona szereg wyrobów przemysłowych we Francji. Powa-żną rolę odgrywał również kapitał angielski, zwłaszcza w przemyśle Gruzji i Ukrainy, oraz niemiecki.

Płatności rządu carskiego z tytułu pożyczek zagranicznych były bardzo duże; same odsetki wynosiły ok. 20 % wszystkich wydatków bu-dżetowych. Tak wysokie obciążenie było przyczyną słabości kapitalizmu rosyjskiego uzależnionego od kapitałów zagranicznych i polityki państw zachodnich.

2. Stosunki wewnętrzne

System polityczny. W końcu II połowy XIX w. w Rosji panował ustrój absolutny. Cała wła-dza należała do cara. Pod wpływem przeobra-żeń występujących w kraju i za granicą car Aleksander II (1855—1881) wprowadził sze-reg reform, które pod pozorem przyznania szerszych swobód obywatelskich utrwalały pozycję ziemiaństwa i burżuazji, tych klas społecznych, na których opierała się władza caratu. Reformy te miały przełomowe znacze-nie dla dalszego rozwoju kraju.

W 1864 r. wprowadzono ziemstwa. Ziem-stwo było formą lokalnego samorządu o bar-dzo ograniczonym zakresie działania, sprowa-dzającym się do załatwiania spraw admi-nistracyjno-porządkowych w danej miejsco-wości. Ziemstwa dzieliły się na powiatowe i gubernialne. Wybory do ziemstw odbywały się w oparciu o cenzus posiadania ziemi, tak że główną rolę odgrywali w nich obszarnicy.

W tym samym roku przeprowadzono refor-mę sądową. Wprowadziła ona jawność roz-praw, prawo oskarżonego do obrony przez adwokata oraz urzędy prokuratora i ławnika. Z kompetencji sądów nadal wyłączone pozo-stały sprawy o charakterze politycznym. Ich rozpatrywaniem zajmowały się Izba Sądowa, Senat i sądy wojskowe. Większość spraw tego typu była załatwiana drogą administracyjną, bez procesów, i kończyła się zazwyczaj zesła-niem. Metodę tę stosowano przede wszystkim w stosunku do działaczy rewolucyjnych.

W 1870 r. zostały w Rosji utworzone dumy miejskie. Były to, podobnie jak ziemstwa na

wsi, organy samorządu w miastach. Prawo wyborcze do nich przysługiwało jedynie tym, którzy płacili wysokie podatki. Dzięki temu dumy były przedstawicielstwami fabrykan-tów, kupców i właścicieli kamienic. Nie repre-zentowały one interesów drobnomieszczań-stwa ani proletariatu.

W 1874 r. przeprowadzono reformę woj-skową. Rozwijający się terytorialnie i gospo-darczo kraj potrzebował zwiększonej armii, która zapewniałaby — w obliczu wzrastającej liczby buntów chłopskich i robotniczych — porządek wewnętrzny oraz obronę na ze-wnątrz. Wprowadzono obowiązek sześciolet-niej powszechnej służby wojskowej. W prak-tyce jednak przedstawicielom klas posiadają-cych pod różnymi pretekstami bardzo często skracano okres tej służby.

Przeprowadzone reformy nie ograniczały w niczym carskiego absolutyzmu. Nie dały one niczego masom pracującym, natomiast umoc-niły pozycję obszarników i burżuazji. Był to okres stopniowego zbliżenia się obu tych klas.

Położenie chłopstwa i robotników. Jakkolwiek reforma z 1861 r. podważyła podstawy syste-mu feudalnego, niemniej nie zlikwidowała wy-zysku na wsi. Feudalne metody eksploatacji zostały zastąpione przez kapitalistyczne, przy-mus pozaekonomiczny przez ekonomiczny. Na porządku dziennym były bunty chłopskie.

Rozwój kapitalizmu spowodował powsta-nie i rozwój klasy robotniczej. Według obli-czeń Lenina, u schyłku XIX w. liczyła ona w Rosji ok. 22 min, co stanowiło 18% ogółu ludności.

Koncentracja produkcji przemysłowej sprzy-jała powstawaniu wielkich skupisk robotni-czych. Życie robotników i warunki pracy były bardzo ciężkie. W fabrykach i kopalniach pra-cowali nie tylko mężczyźni, ale również kobie-ty i dzieci. Czas pracy był różny i trwał od 14 do 19 godzin na dobę. Robotnicy mieszkali na ogół przy fabryce, w domach fabrycznych prowadzonych przez właścicieli przedsię-biorstw. Żyli oni w stałych długach, gdyż ni-skie zarobki wypłacane były bardzo nieregu-larnie, czasami dwa razy do roku. Potrącano z nich duże sumy za mieszkanie w domu fabry-cznym, za zakupy w sklepie fabrycznym, za

kary itp. Wywoływało to częste zatargi robot-ników z kapitalistami.

Koncentracja produkcji przemysłowej, a tym samym i proletariatu, w warunkach zacofania technicznego i półfeudalnych stosunków na wsi jeszcze bardziej zaostrzyła walkę klasowa.

3. Rosyjski ruch rewolucyjny i robotniczy

Hasło walki z absolutyzmem carskim i to-warzyszącym mu uciskiem pierwsi podnieśli rosyjscy rewolucyjni demokraci. Wywodzili się oni ze środowisk postępowej inteligencji i szlachty rosyjskiej. Swoje poglądy na socja-lizm i walkę z caratem oparli na ideach wiel-kich pisarzy-demokratów: Nikołaja Czerny-szewskiego (1828—1889), Aleksandra Herce-na (1812—1870) i innych. Stali oni na stano-wisku, że kapitalizm w Rosji jest zjawiskiem przypadkowym i w związku z tym robotnicy nie są klasą przodującą, że główną siłę narodu stanowią chłopi kierowani przez inteligencję.

W 1876 r. powstała Ziemia i Wola (Ziemia i Wolność) — organizacja tzw. narodników, tj. ludowców. Do jej założycieli należał Gieorgij Plechanow(1856—1918). Była ona tajną scen-tralizowaną organizacją głoszącą hasła walki z caratem. W jej kołach popularne były anar-chistyczne poglądy Michaiła Bakunina (1814—1876), który negował sens walki poli-tycznej .i żądał likwidacji państwa.

W wyniku rozbieżności poglądów, w 1879 r. z Ziemli i Woli wyłoniła się grupa zwolenni-ków terroru, która założyła w Petersburgu nową organizację: Narodnaja Wola (Wolność Ludu). Postanowiła ona dokonać zamachu na znienawidzonego Aleksandra II. Narodnicy uważali, że wystarczy zamordować cara, by wywołać ruch masowy w społeczeństwie.

Po udanym zamachu (1881 r.) sytuacja w Rosji nie uległa jednak zmianie. W tymże roku na tron wstąpił Aleksander III (1881—1894), zwolennik represji i bezwzględnej reakcji. W 1885 r. zostały zniesione sądy pokoju, a w 1889 r. — sądy przysięgłych w sprawach poli-tycznych. Była to likwidacja zdobyczy z 1864 r.

Zasługą ruchu rewolucyjnych demokratów było podjęcie walki z caratem i organizowanie

Gieorgij Plechanow

do niej postępowych kół inteligencji rosyjskiej i chłopstwa oraz walka o oddanie całej ziemi w ręce chłopów. Jednakże ich błędne poglądy w kwestii kapitalizmu w Rosji, jak również ter-roru jako narzędzia działania, miały ujemny wpływ na rozwój ruchu robotniczego. Nie wskazali oni o co, jakimi siłami i w jaki sposób walkę trzeba poprowadzić, aby osiągnąć cel. Tę misję historyczną miała wypełnić dopiero rosyjska klasa robotnicza.

W latach sześćdziesiątych i siedemdziesią-tych doszło do żywiołowych wystąpień straj-kowych. W Rosji powstały wówczas pierwsze kierujące się zasadami marksizmu organizacje robotnicze: w Odessie w 1875 r. — Związek Robotników Południowej Rosji, oraz w Pe-tersburgu w 1878 r. — Północny Związek Ro-botników Rosyjskich. Obie te organizacje zos-tały jednak rozgromione przez policję.

W 1883 r. przebywający w Genewie Gieo-rgij Plechanow założył działającą wśród emi-grantów rosyjskich marksistowską organiza-cję Oswobożdienije Truda (Wyzwolenie Pra-cy). Równolegle w różnych ośrodkach Rosji powstawały kółka socjaldemokratyczne ro-botników i rewolucyjnej inteligencji. Wzmo-gło się zainteresowanie dziełami Marksa i En-gelsa. Obficie rozwijała się literatura marksi-stowska. Obok prac Marksa, Engelsa i Ple-chanowa ukazały się pierwsze prace teorety-

Włodzimierz Iljicz Uljanow, Lenin, w 1900 r.

czne Włodzimierza Iljicza Lenina, m. in. w 1894 r. Co to są „przyjaciele ludu" i jak oni wojują przeciwko socjaldemokratom.

W 1895 r. z inicjatywy Lenina powstał w Petersburgu Związek Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej, a w 1898 r. odbył się w Mińsku I Zjazd Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SDPRR). Rosyjski ruch robotniczy wkroczył w nową fazę rozwoju.

Włodzimierz Iljicz Lenin. Włodzimierz Ulja-now (Lenin) urodził się w 1870 r. w rodzinie urzędniczej. Już w czasie studiów poznał dzieła Marksa i Engelsa. Kierując później rosyjskim ruchem robotniczym, poprzez swoją działalność teoretyczną i praktyczną stał się Lenin genialnym kontynuatorem idei Marksa i Engelsa. W swoich pracach Co robić?, Krok naprzód, dwa kroki wstecz i fywie taktyki so-cjaldemokracji w rewolucji demokratycznej na-kreślił on ideologiczne, organizacyjne i takty-czne podstawy partii marksistowskiej w Rosji. W-. I. Lenin, poprzez swoje opracowania teo-retyczne o charakterze monograficznym bądź publicystycznym, wytyczał kierunki rozwoju marksistowskiego ruchu robotniczego i kiero-wał nim.

4. Polityka zagraniczna

Rosja wobec problemów europejskich. W koń-cu XIX w. na czoło polityki rosyjskiej wysunęły się problemy związane z kryzysem wschodnim oraz z powstaniem przymierza Niemiec i Austro-Węgier.

Rosja wystąpiła przeciwko Turcji z wielu względów. Chodziło jej między innymi o roz-szerzenie swoich wpływów na Bałkanach oraz o utrzymanie otwarcia cieśnin czarnomor-skich, które w każdej chwili mogły być zam-knięte dla rosyjskich okrętów. To było przy-czyną wojny rosyjsko-tureckiej 1877—1878 r.

Gdy armia rosyjska zbliżyła się do Kon-stantynopola, Anglia, i Austro-Węgry, oba-wiając się przewagi Rosji w tym rejonie, posta-nowiły nie dopuścić do ostatecznego rozbicia Turcji. Pojawienie się floty brytyjskiej na mo-rzu Marmara oraz koncentracja wojsk Austro-Węgier w strefie przygranicznej zmu-siły Rosję do zawarcia z Turcją pokoju w San Stefano w 1878 r. Rosja miała otrzymać część Besarabii oraz na Kaukazie — Kars, Arda-han, Bajazet i Batumi. Turcja uznawała nie-podległość Serbii, Czarnogóry i Rumunii oraz nowo powstającej tzw. Wielkiej Bułgarii. Poza tym miała zapłacić Rosji wysoką kontrybucję.

Wzmocnienie się Rosji zaniepokoiło An-glię, Niemcy i Austro-Węgry. Anglia zażądała rewizji postanowień z San Stefano. Dokonał tego zwołany do Berlina kongres (13 czerwca—13 lipca 1878 r.) zainteresowanych państw. Pod naciskiem mocarstw Bułgarię po-dzielono na dwie części, z których południową — tzw. Rumelię Wschodnią jako autonomi-czną prowincję przyłączono do Turcji, a z po-zostałej utworzono, zależne od Turcji, Księ-stwo Bułgarskie. Rosja zatrzymała zdobycze kaukaskie, oprócz Bajazetu, i południową część Besarabii.

W ten sposób Rosja znalazła się w izolacji. Przyczyną tej izolacji była rywalizacja anglo--rosyjska w Azji oraz sprzeczności między Rosją a Niemcami i Austro-Węgrami na Bał-kanach.

W latach dziewięćdziesiątych wśród mo-carstw europejskich jedynie Francja nie posia-dała sprzecznych z Rosją interesów: oba kraje, po powstaniu trójprzymierza w 1882 r., znała-

zły się w izolacji; łączyło je też wspólne stano-wisko wobec Niemiec i Anglii, która w tym okresie zbliżyła się do trójprzymierza.

Czynniki te zadecydowały o porozumieniu się Rosji i Francji. Francuska burżuazja udzieliła wyczerpanemu wojną caratowi kre-dytów, za które Rosja zamówiła we Francji wiele wyrobów przemysłowych. W 1892 r. za-warty został sojusz wojskowy między obu kra-jami. Po ratyfikowaniu układu przez cara 27 grudnia 1893 r., zasadniczo zmieniło się oblicze Europy. Jako przeciwwaga trójprzy-mierza (Niemcy, Austro-Węgry, Włochy) po-wstał nowy, początkowo słaby, lecz szybko umacniający swoje siły blok państw. Poprzez układ Francji z Anglią w 1904 r. oraz Anglii z Rosją w 1907 r., utworzono trójporozumienie (ententa); skrystalizował się nowy układ sił w Europie — powstały dwa przeciwstawne bloki państw imperialistycznych.

Imperialna polityka Rosji w Azji. W XVIII w.na terenach Azji Środkowej znajdowały się trzy duże państwa: Kokanda, Buchara i Chi-wa. Zamieszkiwali je Uzbecy, Tadżycy, Kirgi-zi i Turkmeni. Państwa te prowadziły ze sobą ciągłe walki, które je poważnie osłabiały. Roz-wijający się w Rosji kapitalizm potrzebował nowych rynków zbytu, ze względu na ograni-czone możliwości rynku wewnętrznego; od-czuwał również brak wielu surowców. To było przyczyną zajęcia w 1865 r. Kokandy, w 1868 r. — Buchary oraz poddanie się Chiwy w 1873 r. Zdobycze te carat osiągnął łatwo, ponieważ armie tych zacofanych krajów nie przedsta-wiały większej wartości bojowej. Zajęte tereny stały się źródłem dostaw bawełny dla prze-mysłu tekstylnego w Rosji oraz jednym z waż-niejszych rynków zbytu dla wyrobów prze-mysłowych.

W tym też okresie wojska carskie podbiły Turkmenię, Baszkirię i zakończyły opanowy-wanie Syberii. Próba podboju Chin i Afgani-stanu spotkała się z przeciwdziałaniem ze stro-ny Anglii i w latach 1885—1886 omal nie do-szło i tego powodu do konfliktu wojennego.

5. Wzrost fali rewolucyjnej

Rozwój imperializmu w Rosji i jego specyfika.W początkach XX w. w ekonomice rosyjskiej postępował proces koncentracji produkcji. Nieliczne przedsiębiorstwa zaczęły odgrywać monopolistyczną rolę w poszczególnych gałę-ziach gospodarki rosyjskiej. Podobne procesy zachodziły w dziedzinie kapitału finansowe-go: w tym okresie osiem największych banków rosyjskich skupiało 59,7% kapitału finanso-wego Rosji. Należały do nich: założony przez kapitał francuski w 1901 r. Bank Północny oraz pozostający pod kontrolą kapitału nie-mieckiego Bank Azowsko-Doński.

Dla państw zachodniej Europy Rosja była wówczas dogodnym terenem wywozu kapita-łu. Jej zadłużenie w 1903 r. wynosiło ok. 3 mld rubli w złocie, a płacone rocznie procenty — ok. 130 min rubli w złocie. Z drugiej strony — Rosja wywoziła kapitały do krajów od siebie zależnych, zwłaszcza na Daleki Wschód.

Dzięki tym wszystkim procesom, z począt-kiem XX w. Rosja wkroczyła w okres imperia-lizmu. Jednakże imperializm ten cechowały liczne pozostałości feudalizmu — zarówno w przemyśle, jak i rolnictwie.

Technika wytwarzania stała na bardzo ni-skim poziomie, a w wielu prowincjach brak było jakichkolwiek poważniejszych zakładów przemysłowych, carat bowiem hamował roz-wój gospodarczy olbrzymich nierosyjskich połaci kraju, zachowując je jako rynki zaopa-trzenia i zbytu wyłącznie dla burżuazji rosyj-skiej.

W 1900 r. gospodarkę rosyjską, podobnie jak i gospodarkę krajów zachodnich, nawie-dził kryzys. Niezwykle ciężkie warunki życia spowodowały wybuch licznych strajków i de-monstracji robotniczych. Do szczególnie po-ważnych wystąpień doszło w Charkowie, Tyf-lisie i w Rostowie nad Donem. Zapalna sytua-cja istniała również na wsi. Wysokie podatki i wyzysk obszarniczy doprowadziły do wrze-nia. W poszczególnych rejonych, zwłaszcza w guberniach charkowskiej i połtawskiej, doszło do starć chłopów z oddziałami wojskowymi. Powstańcy napadali na dwory obszarnicze, dzielili zboże, ziemię i bydło.

Po stłumieniu rozruchów, ich przywódców

zamordowano lub zesłano, a chłopstwo obło- -żono karą 800 tyś. rubli. W taki sposób carat próbował opanować wrzenie rewolucyjne w kraju.

„Iskra". To wrzenie rewolucyjne sprzyjało ożywieniu działalności partii socjaldemokra-tycznej. Dnia 11 grudnia 1900 r. ukazał się pierwszy numer ogólnorosyjskiego pisma so-cjaldemokratycznego „Iskra", drukowany na cienkim papierze, specjalnie przystosowanym do kolportażu w warunkach konspiracji. Pis-mo to, wydawane za granicą, redagowali głów-nie Lenin oraz Plechanow i inni rosyjscy mar-ksiści.

Leninowska „Iskra" nie była jedynie orga-nem rewolucyjnej emigracji. Przeciwnie, miała ona licznych korespondentów w kraju i żyła jego życiem. Pismo odegrało wybitną rolę w uświadomieniu mas, stając się organizatorem strajków i wystąpień robotniczych. Na jego łamach wykuwał się program i zasady organi-zacyjne partii nowego typu. Jego współpra-cownicy stanowili przyszły trzon kadry rewo-lucyjnej.

6. Walka o powstanie partii proletariatu

Geneza ruchu rewolucyjnego w Rosji. W istnie-jących obiektywnie warunkach zaostrzały się napięcia rewolucyjne w Rosji. Sytuacja ta wy-magała od rosyjskiej klasy robotniczej zorga-nizowanej i jednolitej działalności. W rosyj-skim ruchu robotniczym tymczasem istniały poważne różnice poglądów — zarówno w kwestii metod walki o zwycięstwo socjalizmu, jak i jego treści. Od różnic tych nie była rów-nież wolna redakcja „Iskry", mianowicie wy-stąpiły rozbieżności teoretyczne między Leni-nem i Plechanowem. Tak więc w łonie SDPRR walczyły ze sobą dwa nurty: pierwszy — stojący na platformie rewolucyjnego mar-ksizmu, związany z osobą Lenina i „Iskrą", oraz drugi — oportunistyczny, odrzucający rewolucyjne metody walki o socjalizm.

Sprawom tym poświecony był w 1903 r. II Zjazd SDPRR. Większość na Zjeździe stano-wili rewolucjoniści zgromadzeni wokół .Leni-

na i „Iskry", w mniejszości natomiast pozosta-wali oportuniści. Stąd też pochodzą nazwy obu odłamów partyjnych: bolszewicy, na czele których stał Lenin, i mienszewicy.

Zjazd przyjął rewolucyjny program działa-nia minimum i maksimum. Pierwszy z nich przewidywał likwidację caratu, wprowadzenie republiki burżuazyjno-demokratycznej i oś-miogodzinnego dnia pracy, drugi zaś rewolu-cję socjalistyczną.

Klęska Rosji w wojnie z Japonią. Polityka ca-ratu związana była z rywalizacją mocarstw imperialistycznych o opanowanie rynku chiń-skiego. Rosja posiadała tutaj wydzierżawiony od Chin w 1898 r. — półwysep Liaotung z twierdzą morską Port Artur, a ponadto zbu-dowała w Północnej Mandżurii linię kolejo-wą, tzw. Kolej Wschodniochińską.

Znaczenie Rosji wzrosło jeszcze bardziej po interwencji w powstaniu bokserów w 1900 r. Silnym punktem oparcia w Chinach był Port Artur, który Rosja nakładem 90 min rubli przekształciła w umocnioną twierdzę wojsko-wą. W ten sposób dążenia caratu skrzyżowały się z dążeniami imperializmu japońskiego, który również dążył do zwiększenia strefy wpływów w tym rejonie.

Japonia w swoich planach kolonialnych miała poparcie Anglii, która obawiała się wzrostu wpływów rosyjskich w Azji. W takich warunkach wybuch wojny japońsko-rosyjskiej stał się już tylko kwestią czasu.

9 lutego 1904 r., bez wypowiedzenia wojny, flota japońska pod osłoną nocy zaatakowała Port Artur, a następnie rozpoczęła blokadę twierdzy. Wojska carskie nie były przygoto-wane do walki z nowocześnie uzbrojonym przeciwnikiem. Poza tym Japończycy dyspo-nowali dobrym wywiadem wojskowym i byli na czas powiadomieni o posunięciach wojsk rosyjskich. Podczas gdy wojska carskie przep-rowadzały koncentrację w Mandżurii, twier-dza wytrzymywała oblężenie. Wreszcie pod naporem 80 tyś. Japończyków skapitulowała. Klęska ta oraz doznane porażki wojsk rosyj-skich pod* Mukdenem faktycznie oznaczały przegraną Rosji. Ostatnią wielką bitwą w tej wojnie było 27 maja 1905 r. starcie się pod Cuszimą floty rosyjskiej z japońską. Starcie to

Wojna rosyjsko-japońska 1904—1905 r.

ostatecznie przypieczętowało klęskę Rosji.Pokój podpisano 5 września 1905 r. w

Portsmouth, w Stanach Zjednoczonych. W myśl jego postanowień Japonia otrzymała Port Artur, port handlowy Dalnij oraz połud-niową część wyspy Sachalin. Układ uwzględ-niał specjalne interesy Japonii w Korei, zobo-wiązywał Rosję do nieingerowania w sprawy polityczne Mandżurii, wreszcie narzucał cara-towi niekorzystne układy w sprawie połowu

ryb w rejonie archipelagów Oceanu Spokojne-go.

Japonia nie mogła wykorzystać w pełni swe-go zwycięstwa, gdyż Stany Zjednoczone, oba-wiając się zbyt gwałtownego wzrostu jej wpły-wów na Dalekim Wschodzie, występowały przeciwko japońskim roszczeniom terytorial-nym.

Przegrana wojna w decydujący sposób wpły-nęła na stosunki wewnętrze Rosji. Wielkie

Flota japońska pod Cuszimą

koszty związane z prowadzeniem wojny oraz kryzys przemysłowy, jaki wówczas przecho-dziła, zwiększyły jeszcze bardziej niezadowo-lenie mas i pogorszyły sytuację gospodarczą kraju. W ten sposób wojna japońsko-rosyjska przygotowała grunt do rewolucyjnych wystą-pień klasy robotniczej. W końcowym etapie wojny również burżuazja, zaniepokojona wzrostem nastrojów rewolucyjnych, pragnęła szybkiego zawarcia pokoju.

7. Wybuch i przebieg rewolucji 1905 r.

„Krwawa niedziela". Niezadowolenie mas wzrastało. W różnych częściach Rosji wybu-chały strajki i bunty chłopskie. W początkach stycznia 1905 r. w Zakładach Putiłowskich dyrekcja zwolniła z pracy czterech robotni-ków. W odpowiedzi na to robotnicy zastraj-kowali, domagając się przyjęcia z powrotem zwolnionych kolegów. Strajk ten stał się has-łem dla innych zakładów pracy. 21 stycznia

strajkowało już ok. 190 tyś. robotników.W Petersburgu istniała w tym okresie orga-

nizacja pod nazwą Towarzystwo Robotników Petersburga. Jej założycielem był pop Gieorgij GaponT który 22 stycznia zorganizował wielką demonstrację przed carskim Pałacem Zimo-wym. Delegacja demonstrujących miała przedstawić carowi petycję, mówiącą o cięż-kiej doli wyzyskiwanych robotników i ich dą-żeniach. Ogółem zgromadziło się ponad 140 tyś. ludzi.

Mikołaj II kazał strzelać do robotników. Zabito około tysiąca osób, raniono ponad 2 tyś. demonstrantów. Szczególnie ucierpiały kobiety i dzieci robotników, którzy z całymi rodzinami przybyli pod Pałac Zimowy.

Wiadomość o zbrodni cara lotem błyskawi-cy obiegła cały kraj. „Krwawa niedziela" stała się tragiczną lekcją dla proletariatu, pokazu-jąc, że jedynym sposobem walki z caratem i popierającą go burżuazja jest rewolucja. W odpowiedzi na wypadki w Petersburgu załogi robotnicze W całej Rosji i na zachodzie Euro-py przystąpiły do strajków. Tylko w styczniu.

Car Mikołaj II z żoną

w strajkach i wystąpieniach brało udział 440 tyś. robotników rosyjskich. Rozpoczęła się re-wolucja.

Lato 1905 r. Nowe nasilenie ruchu rewolucyj-nego nastąpiło po III Zjeździe SDPRR. Zjazd ten przyjął ocenę charakteru rewolucji rosyj-skiej opracowaną przez Lenina. W swojej uch-wale stwierdził on, że rewolucja ta ma charak-ter burżuazyjno-demokratyczny i jest prowa-dzona o utworzenie demokratycznej republiki i wprowadzenie ośmiogodzinnego dnia pracy. Na jej czele stał proletariat i chłopstwo, a nie burżuazja. Dalszym celem walki proletariatu ogłoszono przekształcenie rewolucji burżua-zyjno-demokratycznej w socjalistyczną. Jed-nocześnie Zjazd wezwał do działania chło-pów.

Sformułowania Zjazdu miały doniosłe zna-czenie praktyczne i teoretyczne. W okresie tym bowiem wydarzenia rewolucji wymagały, aby każda klasa, każda partia zajęła jasne sta-nowisko w obliczu walki z caratem. Zadanie takie stanęło również przed SDPRR rozbitą na dwie frakcje — bolszewików i mienszewi-

ków. (W 1905 r. w Londynie odbył się IV Zjazd SDPRR. Równolegle mienszewicy zwołali swoją konferencję do Genewy.) Uch-wały III Zjazdu, dające marksistowską ocenę wydarzeń, diametralnie różniąc się od stano-wiska mienszewików, stworzyły podstawy taktyczne dla SDPRR w rewolucji 1905 r. Olbrzymią rolę w ich sformułowaniu odegrał W. I. Lenin, poświęcając tym zagadnieniom pracę Dwie taktyki socjaldemokracji w rewolu-cji demokratycznej.

W nowej fali rewolucyjnej walki strajkowa-ło ok. 265 tyś. robotników, zwłaszcza w prze-myśle tekstylnym i metalowym oraz na kolei W Iwanowo-Wozniesiensku strajkujący — dla organizacji i kierowania walką — powołali Radę Pełnomocników.

Widownią walk była również wieś. Bolsze-wicy rozwinęli kampanię, w wyniku której chłopi w rejonach centralnych, kraju nadbał-tyckim i Gruzji zaczęli dzielić dworskie grun-ty. Przeciwko nim, podobnie jak przeciwko robotnikom, carat musiał wysłać wojsko i po-licję.

Opanowawszy miasto i wieś, nastroje rewo-lucyjne zaczęły przenikać do armii wspólnie z policją będącej podporą caratu. Najpierw wy-buchło powstanie we flocie czarnomorskiej na

Francuska karykatura Mikołaja II. Ludwik XVI ostrzega cara przed skutkami jego polityki

ft"

pancerniku „Potiomkin". Był to pierwszy ok-ręt wojenny, na którego masztach powiewała czerwona flaga. „Potiomkin" wiódł boje z wysłaną przeciwko niemu flotą, udzielał wsparcia strajkującym robotnikom w Odes-sie. Gdy zabrakło mu paliwa, amunicji i żyw-ności, odpłynął do Rumunii, gdzie załoga j»go poprosiła o azvl. W 1906 r. załogę pancernika przekazano władzom carskim, które skazały jej członków na kaźń lub długoletnie zesłanie.

Powszechny strajk polityczny w październiku 1905 r. Wobec uczestników strajków, buntów i demonstracji carat stosował bardzo surowe

represje. Zdając sobie sprawę, że bez uzyska-nia poparcia ze strony innych warstw społe-cznych nie będzie w stanie zdławić rewolucji, carat postanowił wyjść naprzeciw burżuazji i zyskać jej pomoc. W tym celu 6 sierpnia 1905 r. rząd wydał dekret o Dumie Państwowej. W myśl założeń, których autorem był carski mi-nister Aleksander Bułygin, Duma miała mieć bardzo ograniczone znaczenie i pełnić funkcję opiniodawczą. 85% miejsc przeznaczono w niej dla obszarników, resztę — dla burżuazji, która całkowicie popada idee Dumy.

Bolszewicy wezwali do bojkotu Dumy oraz do walki o prawa polityczne dla proletariatu.

Rewolucja 1905 r.

Pancernik „Potiomkin"

19 sierpnia rozpoczął się powszechny strajk drukarzy, następnie piekarzy i innych. 8 paź-dziernika stanęły w Rosji wszystkie koleje. Za-częły się szerzyć strajki nauczycieli, urzędni-ków, studentów. Hasłem tych wystąpień było żądanie praw politycznych dla całego narodu. Coraz częściej carat uciekał się do rozlewu krwi i pomocy wojska. W październiku wyros-ły barykady w Charkowie. Ponad tysiąc u-zbrojonych robotników stawiało opór wojsku i kozakom. Gdy było już jasne, że pozycja caratu staje się coraz trudniejsza, rząd posta-nowił ostudzić zapał rewolucyjny nowymi obietnicami.

17 października został ogłoszony manifest carski, który obiecywał nadanie Rosji konsty-tucji, wprowadzenie podstawowych praw obywatelskich: nietykalności osobistej, wol-ności słowa, sumienia, zgromadzeń i stowa-rzyszeń. Car obiecywał również parlament ustawodawczy wybierany przez wszystkich obywateli.

Manifest ten był wyrazem strachu cara przed narastającą rewolucją. Jednakże pozo-stał on nigdy nie zrealizowaną obietnicą. Tak zresztą musiało być. Manifest był pomyślany

jako oszustwo, dzięki któremu carat będzie mógł skoncentrować swoje siły, aby tym sku-teczniej zaatakować proletariat. Z jego inicja-tywy policja zorganizowała szereg organizacji bandycko-policyjnych, jak Związek Narodu Rosyjskiego, Związek Michała Archanioła, które terroryzowały ludność. Ich ofiarami za-zwyczaj padali przywódcy strajków i postępo-wi robotnicy.

Klasa robotnicza należycie oceniła carski manifest. Walki rewolucyjne trwały nadal. W ich ogniu powstała nowa forma proletariac-kiej władzy — Rady Delegatów Robotniczych i Chłopskich oraz Rady Żołnierskie. Rady ta-kie powstały m. in. w Petersburgu i Moskwie.

Powstanie grudniowe. Pod koniec 1905 r. straj-ki i demonstracje zaczęły się przekształcać w powstanie zbrojne. Dochodziło do zakrojo-nych na coraz szerszą skalę rozruchów wśród młodzieży. Miały one miejsce m. in. w Ty flisie, Taszkiencie, Kijowie, Kursku i Władywo-stoku.

26 października wybuchło powstanie mary-narzy i artylerzystów w Kronsztadzie. Na stronę powstańców przeszedł krążownik

„Oczakow" i inne jednostki floty. Jednakże sam przebieg powstania miał charakter niezor-ganizowany i dlatego już 28 października zos-tało ono rozgromione.

Na wieść o rozwijającej się walce zbrojnej z caratem Lenin powrócił z emigracji i stanął na czele ruchu. Zaczął też wydawać bolszewickie pismo „Nowaja Żizń".

7 grudnia w Moskwie wybuchł strajk pow-szechny, który przekształcił się w powstanie zbrojne. Na czele powstania stała Rada Dele-gatów Robotniczych kierowana przez bolsze-wików. Na ulicach miasta wyrosły barykady. Walki trwały przez dziewięć dni. Niestety, nie nadeszła spodziewana pomoc ze strony woj-ska i innych ośrodków robotniczych. Powsta-nie moskiewskie zakończyło się porażką. Dla jego stłumienia carat ściągnął posiłki z róż-nych stron-kraju, co mógł uczynić tym łatwiej, że zakończyła się już wojna z Japonią. Powsta-nia wybuchły również w Krasnojarsku, No-worosyjsku i innych rejonach kraju.

Wszelkie wystąpienia dławione były krwa-wo, zgodnie z zasadą: „ M niej aresztować, wię-cej strzelać!"

Spadek fali rewolucyjnej. Po stłumieniu wystą-pień grudniowych, w których brało udział ok. miliona osób, w Rosji nastąpił ogólny spadek fali rewolucyjnej. Jeszcze 11 grudnia rząd ogłosił prawo o wyborach do I Dumy Pań-stwowej, mającej zastąpić nie powołaną do życia Dumę bułyginowską.

Nowa ordynacja miała charakter niede-mokratyczny. Nie przyznała ona prawa głosu kobietom, wojsku i części robotników. W myśl jej zasad wyborcy podzieleni zostali na cztery kurie. Do kurii pierwszej należeli ob-szarnicy, którzy wybierali jednego posła na 2 tyś. wyborców. Do kurii drugiej — burżuazja, która wybierała jednego posła na 7 tyś. wy-borców. Do kurii trzeciej — chłopi, którzy wybierali jednego posła na 30 tyś. wyborców.' Do kurii czwartej należała klasa robotni-cza, której przysługiwał jeden mandat na 90 tyś. głosów. Wybory były wielostopniowe, z faktyczną jawnością głosowania.

Nowo wybrana Duma okazała się jednak zbyt niewygodna dla caratu i została przezeń rozwiązana. Druga Duma, wybrana zaraz po

rozwiązaniu pierwszej, była jeszcze bardziej postępowa, wiec też została rozwiązana. W Rosji zapanowały rządy terroru i reakcji, od-zwierciedlające punkt widzenia ówczesnego szefa rządu carskiego, Piotra Stołypina: „Naj-pierw spokój, później reformy".

Ruch narodowowyzwoleńczy w carskiej Rosji. Polacy w rewolucji 1905 r. W toku walk rewo-lucyjnych również w krajach ujarzmionych przez carat nastąpiło ożywienie ruchu rewolu-cyjnego i narodowowyzwoleńczgo. Uporczy-we walki miały miejsce w Azji; walkę o pełniej-szą autonomię prowadziła Finlandia; narody Ukrainy, Białorusi i Zakaukazia walczyły przeciwko caratowi o równouprawnienie na-rodowe w ramach państwa rosyjskiego.

W Polsce walka przeciwko kapitalistom łą-czyła się z walką o zrzucenie carskiej niewoli. Na wieść o „krwawej niedzieli" zastrajkowali robotnicy Warszawy, Łodzi i innych ośrod-ków przemysłowych. W czerwcu na ulicach Łodzi doszło do zbrojnych walk. Padło trzy-stu zabitych ,i ponad tysiąc rannych. Wśród krajów ujarzmionych przez carat rewolucja w Polsce objęła najszersze warstwy klasy robot-niczej oraz młodzież, postępową inteligencję i robotników rolnych.

Przyczyny upadku rewolucji. Rewolucja upad-ła, ale stała się wielką lekcją walki dla proleta-riatu. U źródeł jej upadku tkwiło wiele czynni-ków. Brak było wspólnego działania robotni-ków i chłopów. Większość chłopów nie ro-zumiała jeszcze, że na czele systemu wyzysku stoi carat strzegący interesów wielkich posia-daczy ziemskich, że po to, aby system ten znieść, trzeba zlikwidować carat. Wojsko, które w przeważającej części składało się z chłopów, również nie poparło 'powszechnie powstania. W samej klasie robotniczej brak było jednolitej organizacji i dowodzenia rewo-lucją. SDPRR, mimo organizacyjnej jedności, była rozbita na dwie frakcje: bolszewików i mienszewików. Z tych to powodów w rewolu-cji nie doszło do współdziałania robotników, chłopów i żołnierzy.

Rewolucja 1905 r. pobudziła jednak polity-czną świadomość klasy robotniczej — wzrosła polityczna aktywność proletariatu.

ROZDZIALIK

INNE PAŃSTWA EUROPEJSKIE

1. Włochy

W 1870 r. ostatecznie zostało zakończone zjednoczenie Włoch. Czołową rolę w tym pro-cesie odegrał Piemont i dynastia sabaudzka. Wykorzystując fakt wycofania garnizonu francuskiego z Państwa Kościelnego, wojska włoskie zajęły Rzym. Wydarzenie to, które doprowadziło do długoletniego konfliktu między Włochami a papieżem Piusem IX, oznaczało ostateczne zjednoczenie państwa włoskiego. W jego skład nie weszły jedynie pozostające pod władzą Francji: Sabaudia, Nicea i Korsyka, oraz Austrii: Trydent i Triest.

Nowe państwo było monarchią. Królowie wywodzili się z dynastii sabaudzkiej. Rząd Włoch odpowiedzialny był za swoją działal-ność przed dwuizbowym parlamentem: Izbą Deputowanych i Senatem. Ta pierwsza po-chodziła z wyborów, jednakże wysoki cenzus podatkowy i wykształcenia aż do 1912 r. po-ważnie ograniczał liczbę wyborców. Nato-miast członkowie Senatu byli mianowani do-żywotnio. Mimo wprowadzenia parlamentar-nych form życia politycznego, dynastia miała bardzo znaczny wpływ na rząd.

Sytuacja gospodarcza państwa włoskiego była bardzo trudna. W poważnym stopniu wynikało to z ogromnej dysproporcji w roz-woju poszczególnych prowincji, zwłaszcza Południa i Północy, co nie mogło sprzyjać integracji ekonomicznej państwa. Sytuację pogarszała silna presja demograficzna, która znalazła swój wyraz w gwałtownym przyroś-cie naturalnym ludności. W 1871 r. Włochy zamieszkiwało 27 min mieszkańców, zaś w 1914 r. już 37 min. Wysoki przyrost naturalny

w połączeniu z trudną sytuacją gospodarczą kraju sprzyjał imigracji zarobkowej, zwła-szcza do Stanów Zjednoczonych Ameryki, Afryki i Ameryki Południowej.

Powyższe czynniki spowodowały, że już w latach osiemdziesiątych XIX w. nastąpiło sil-ne zaostrzenie wewnętrznych konfliktów kla-sowych. Powstały wówczas pierwsze większe organizacje polityczne klasy robotniczej: Włoska Partia Robotnicza (1882), Włoska Partia Rewolucyjno-Socjalistyczna (1884) i Włoska Partia Socjalistyczna (1892), która nazwę WPS przyjęła w 1895 r. Organizacje robotnicze tworzono zarówno na Południu, jak i Północy. Ich działalność spotkała się bar-dzo szybko z ostrym przeciwdziałaniem ze strony władz państwowych i surowymi repres-jami.

Trudności gospodarcze i konflikty we-wnętrzne Włoch znalazły swój wyraz w polity-ce zagranicznej. Zmierzała ona do wzmocnie-nia pozycji politycznej i gospodarczej kraju drogą podbojów kolonialnych w Afryce oraz rozszerzaniem sfer wpływów na Półwyspie Bałkańskim.

Włoska ekspansja kolonialna kierowała się do Afryki Północnej i Etiopii. W rezultacie zajęcia w 1881 r. portu Akaba, zaś w 1885 r.— Massaua, nad Morzem Czerwonym została utworzona włoska kolonia Erytrea. Nato-miast próby podboju Etiopii zakończyły się niepowodzeniem. Klęska, jaką armia włoska poniosła l marca 1896 r. pod Aduą, na długo zdjęła z włoskiego porządku dziennego plany podboju tego kraju. W 1911 r. Włochy rozpo-częły podbój Trypolitanii i Cyrenajki. W re-zultacie długich i krwawych działań wojen-nych, na mocy pokoju w Lozannie z 15 paź-

Menelik II po zwycięstwie pod Aduą

dziernika 1912 r. uzyskały one zwierzchnictwo nad tymi obszarami.

Dążenie Włoch do rozszerzenia strefy wpły-wów na Bałkanach nie dało im większych re-zultatów ze względu na żywotne zaintereso-wanie tymi obszarami ze strony sojusznika Włoch w trójprzymierzu, Austro-Węgier. Jak-kolwiek Włochy należały do trójprzymierza, to ich powiązania z Niemcami i Austro-Wegrami nigdy nie były konsekwentne. Dro-gą szeregu porozumień Włochy zmierzały do rozluźnienia swego związku z trójprzymie-rzem, szukając punktów zbieżnych z polityką francuską i brytyjską.

2. Państwa skandynawskie

Problemy społeczno-poJityczne. Na uboczu wielkiej polityki i narastających konfliktów międzynarodowych, głębokie przemiany gospodarczo-społeczne postępowały w Szwe-cji, Norwegii i Danii. Królestwa te wkroczyły bowiem w etap gwałtownie rozwijającego się kapitalizmu, rozpadu starych i tworzenia no-

wych struktur społecznych.W Szwecji już od lat pięćdziesiątych postę-

pował szybki rozwój przemysłu metalurgi-cznego i drzewnego, któremu towarzyszyła in-tensywna urbanizacja — wzrost ludności miast. W Norwegii, która nadal pozostawała krajem rolniczym, rozwijał się handel i żeglu-ga. W Danii, zastosowanie kapitalistycznych stosunków produkcji w rolnictwie zupełnie przeobrażało życie na wsi.

W 1905 r. parlament norweski — Storting uchwalił zerwanie ustanowionej w 1815 r. unii ze Szwecją. Nowym królem Norwegii został królewicz duński Karol, który przybrał imię Haakona VII. Zerwanie to nie wywołało więk-szych komplikacji międzynarodowych. Nato-miast, likwidując istniejącą do niedawna sup-remację Szwecji nad Norwegią, stworzyło wa-runki dla dalszego, nieskrępowanego rozwoju krajów tej strefy.

Jakkolwiek trzy królestwa skandynawskie nie prowadziły wojen w tym okresie, to przecież obawy przed ekspansjonizmem impe-rializmu niemieckiego były tutaj — zwłaszcza w Danii — bardzo silne.

Ruch robotniczy. We wszystkich krajach tego regionu u schyłku XIX w. powstały partie burżuazyjne i socjaldemokratyczne. Jeszcze w latach siedemdziesiątych została utworzona Socjaldemokratyczna Partia Danii. W 1887 r.—Norweska Partia Robotnicza, a w 1889 r.—Socjaldemokratyczna Partia Szwecji. Byłyto partie reformistyczne, współdziałające naogół z kołami liberalnej burżuazji. W krótkimokresie około trzydziestu lat przekształciły sięone w czynnik polityczny o pierwszorzędnymznaczeniu.

3. Inne państwa europejskie

Dwa królestwa europejskie: Holandię i Bel-gię oraz Wielkie Księstwo Luksemburg i Re-publikę Szwajcarską łączyło podobieństwo sytuacji wewnętrznej i realizowanych zadań. Były to kraje dynamicznie rozwijającego się kapitalizmu, w których wzrastała rola bur-żuazji. W państwach tych na czoło wysuwały się problemy wewnętrzne.

Holandia i Belgia czerpały znaczne korzyści ze swoich posiadłości kolonialnych.

Holandia sprawowała władzę nad obszara-mi kolonialnymi w Azji. W skład Indii Holen-derskich wchodziły: Jawa, Sumatra, Celebes, część Borneo i część Nowej Gwinei. Były to tereny niezwykle bogate, dostarczające wielu cennych artykułów i surowców.

Belgia z kolei czerpała ogromne korzyści z Konga w Afryce, które udało się jej opanować w warunkach zaciekłej rywalizacji z innymi państwami europejskimi.

Zarówno w Belgii, jak i Holandii dynami-cznie rozwijał się nowoczesny przemysł. Wiele trudnych problemów wewnętrznych powodo-wały w Belgii konflikty narodowościowe mię-dzy Walonami zamieszkującymi bardziej uprzemysłowione południowe rejony kraju, posługującymi się językiem francuskim, a Fla-mandami na północy, mówiącymi po fla-mandzku, zajmującymi się rolnictwem. Kon-flikt ten, niezmiernie skomplikowany, obej-mował nie tylko płaszczyznę językową i eko-nomiczną, ale także religijną. Przetrwał on zresztą do dnia dzisiejszego.

Na uboczu wielkiej polityki europejskiej

pozostawały również dwa państwa Półwyspu Iberyjskiego: Hiszpania i Portugalia. W prze-szłości oba te kraje odegrały ważną rolę w walkach o rynki zbytu i bazy surowcowe, o zdobycie nowych kolonii.

Na przełomie XIX i XX w. w zakresie roz-woju sił wytwórczych Hiszpania i Portugalia wyraźnie pozostawały w tyle. Ich koła rządzą-ce skoncentrowały się głównie na rozstrzyga-niu zawiłych problemów wewnętrznych, zwią-zanych z walką o władzę i wpływy. Były to kraje rolnicze, z wieloma przeżytkami feuda-lizmu — zarówno w sferze produkcji, jak i stosunków społecznych. Przemysł znajdował się w stadium zalążkowym. Jedynie w niektó-rych regionach Hiszpanii, zwłaszcza w Kata-lonii, rozwijał się przemysł tekstylny i wzrasta-ło wydobycie węgla oraz rudy żelaznej. Prze-mysł — prawie całkowicie — znajdował się w rękach kapitału obcego.

Hiszpania w tym czasie była monarchią dziedziczną. Władza wykonawcza spoczywała w rękach króla i mianowanej przezeń Rady Ministrów. Władzę ustawodawczą dzielił król z Izbą Ustawodawczą, tj. Kortezami, fakty-cznie jednaK instytucja ta nie posiadała ża-dnych realnych możliwości przeprowadzenia swoich inicjatyw ustawodawczych. Władza polityczna w Hiszpanii znajdowała się w rę-kach burżuazji i dworu. Był to swoisty sojusz burżuazji z kołami feudalno-klerykalnymi, stopniowo przyswajającymi sobie kapitalisty-czną rzeczywistość.

Szczególnie reakcyjną rolę w życiu polity-cznym Hiszpanii odgrywał Kościół katolicki, stanowiący bazę materialno-ideologiczną re-żimu feudalno-monarchistycznego. Skupił on w swych rękach olbrzymie dobra materialne, które stanowiły podstawę jego pozycji w pań-stwie. Kontrolując oświatę i kulturę, Kościół miał decydujący: wpływ na życie umysłowe i proces kształtowania się świadomości społe-cznej ludu hiszpańskiego. W Hiszpanii znaj-dowało się około 40 tyś. kościołów oraz około 5 tyś. klasztorów.

Jedyną siłę polityczną zdolną do walki z reakcyjną monarchią hiszpańską mógł stano-wić proletariat. Był on jednak nieliczny i nie-zorganizowany, ponadto rozdrobniony pod względem geograficznym i narodowościo-

wym. Podstawową masę proletariatu stano-wili robotnicy w małych warsztatach rzemieśl-niczych. Proletariat wielkoprzemysłowy sta-nowił około 25 % ogółu robotników.

W hiszpańskiej klasie robotniczej 'poważne wpływy posiadali anarchiści i reformiści. W 1879 r. w Hiszpanii powstała Partia Socjalisty-czna Robotnicza, na której czele stali refor-miści. Posiadali oni również decydujące wpły-wy w ruchu związkowym: w Powszechnym Związku Pracujących Hiszpanii liczącym ok.

112 tyś. członków i w Narodowej Konfedera-. cji Pracy liczącej ok. 100 tyś. członków. Na czele tej drugiej organizacji stali anarcho-syndykaliści.

W 1898 r. Hiszpania przegrała wojnę ze Stanami Zjednoczonymi, straciła Kubę, Puer-to Rico i Filipiny.

Portugalia, od 1910 r. republika, posiadała kolonie w Afryce — Angolę i Mozambik oraz w Indiach — Goa.

ROZDZIAŁ X

TURCJA

Problemy wewnętrzne. Sytuacja gospodarcza.Imperium osmańskie było monarchią wielo-narodowościową. Obejmowało ono tereny Bliskiego Wschodu, północną Afrykę aż po Tunis oraz południową część Półwyspu Bał-kańskiego. Obszary te zamieszkiwały ludy tu-reckie, arabskie, słowiańskie, a także Grecy, Ormianie, Kurdowie i inni. W wielonarodo-wościowym imperium ucisk społeczny splatał się z narodowym, religijnym i kulturalnym.

Turcja była państwem o słabo zorganizo-wanej władzy centralnej. Zależność niektó-rych prowincji, zwłaszcza oddalonych od Stambułu, była minimalna. Daniny ściągano siłą, przy użyciu ekspedycji militarnych. Fak-tycznie władzę sułtana w pełni respektowano wyłącznie w rejonach zamieszkanych przez lu-dy tureckie oraz na Bałkanach, ze względu na ich bliskie względem Stambułu położenie.

Główną rolę w gospodarce Turcji odgrywa-ło rolnictwo. Znajdowało się ono jednak na bardzo niskim stopniu rozwoju. Na olbrzy-mim obszarze imperium istniały równolegle różne typy produkcji rolnej. Przeważała gos-podarka typu naturalnego. We wschodniej Anatolii oraz Kurdystanie powszechne były stosunki pańszczyźniane. W rejonach najbar-dziej rolniczo rozwiniętych utrzymało się wie-le przeżytków feudalnych. Plemiona koczow-nicze i półkoczownicze żyły w warunkach ustroju rodowo-plemiennego.

Kształtowanie się stosunków kapitalisty-cznych w Turcji, zwłaszcza w pasie nadbrze-żnym, gdzie wpływy europejskie były szcze-gólnie silne, przypada na przełom XIX i XX w.

Powstały wówczas pierwsze wielkoobszarni-cze przedsiębiorstwa rolne, których produk-cja przeznaczona była głównie na eksport do Europy. Nadal jednak stosunki kapitalisty-czne w rolnictwie obejmowały nieznaczny procent całości gospodarki rolnej.

W okresie tym wieś turecka przeszła głęboki kryzys wewnętrzny. W jego rezultacie nastąpi-ło dalsze rozdrobnienie ziemi. Większość ma-łorolnych i średniorolnych chłopów straciła ziemię na rzecz obszarników i bogaczy wiej-skich.

Kryzys ten, związany z ogólnym pogorsze-niem się pozycji ekonomicznej chłopstwa, uci-skanego za pomocą szeroko rozgałęzionego systemu danin, świadczeń, podatków i odrob-ków, a także na skutek klęski nieurodzajów, przyspieszał proces formowania się wielkiej własności ziemskiej, która zachowała jednak swój feudalny charakter.

Chłopi w Turcji, poddani uciskowi ekono-micznemu i narodowemu, z trudem znajdo-wali środki na utrzymanie. Byli oni zobowią-zani do szeregu świadczeń na rzecz bejów — feudałów tureckich. Jednym z najcięższych podatków był tzw. aszar, płacony w naturze od ilości zebranych plonów. W latach siedem-dziesiątych i osiemdziesiątych wynosił on 10—15% plon ów.

Trudna sytuacja rządu sułtańskiego, mar-notrawiącego olbrzymie środki pieniężne, spowodowała, że w pierwszej dziesiątce lat XX w. aszar obejmował 30—40% zbiorów. Częściowa zmiana świadczeń w naturze na pieniężne, przeprowadzona przede wszystkim

w rejonach przybrzeżnych, jeszcze bardziej pogorszyła życie chłopów, uzależniając ich od lichwiarzy i spekulantów.

Turcja była jednym z najbardziej zacofa-nych krajów. Wyroby przemysłowe, nawet te najprostsze, importowano z zagranicy, głów-nie z krajów europejskich, które handel z Tur-cją traktowały z jednej strony jako źródło zy-sków, z drugiej zaś jako środek podporządko-wania sobie tego kraju.

Przekształcenie Turcji w półkolonię. Turcja była przedmiotem szczególnych zabiegów mocarstw imperialistycznych, zwłaszcza Wiel-kiej Brytanii, Francji, Rosji oraz Austro--Węgier. Wielka Brytania i Francja miały tu rozbudowane wpływy, głównie w sferze gos-podarczej. Rosja i Austro-Wegry natomiast przejawiały aktywność na płaszczyźnie polity-cznej.

Na przełomie XIX i XX w. w tej grupie tradycyjnych rywali znalazły się również Niem-cy. Niemcy poparły dążenia rosyjskie do u-tworzenia czarnomorskiej floty wojennej, aby w ten sposób skłócić Rosję z Anglią oraz mieć wolne ręce dla własnych rozgrywek dyploma-tycznych.

U schyłku XIX w. Rosja prowadziła oży-wioną działalność przygotowawczą, zmierza-jącą do zajęcia Stambułu i cieśnin czarnomor-skich. Działalność ta obejmowała akcję dy-plomatyczną w stolicach europejskich oraz wspieranie ruchów narodowowyzwoleńczych na Bałkanach poprzez dostarczanie broni i instruktorów. Rywalizujące z Rosją Austro--Węgry, pragnąc umocnienia swoich wpły-wów w tym rejonie, zmierzały do nowych zdo-byczy terytorialnych.

Główna walka toczyła się jednak między Rosją i Wielką Brytanią — bardzo zaintereso-waną w tym, aby Rosja nie umocniła swych wpływów w Turcji, gdyż mogłoby to stworzyć zagrożenie dla wpływów angielskich w Azji.

W 1877 r. Rosja przystąpiła do wojny z Turcją. Wśród przyczyn, które przyspieszyły jej wybuch, należy wymienić powstanie w Boś-ni i Hercegowinie (1875), w Bułgarii (1876) oraz wojnę Serbii i Czarnogóry przeciwko Turcji. W sojuszu z Rumunią Rosja zaatako-wała Turcję nie przygotowaną do wojny.

Działania wojenne toczyły się w Azji i Euro-pie. Przyniosły one porażki Turkom. Sprzy-mierzone wojska posunęły się aż pod Stambuł. U źródeł klęski Turcji leżał fakt, że została ona pozostawiona sam na sam z Rosją. Anglia, która podjudzała Turcje do tej wojny, nie speł-niła swoich przyrzeczeń. W ten sposób reak-cyjne i zacofane imperium osmańskie znalazło się w obliczu klęski.

3 marca 1878 r. w San Stefano — miejsco-wości leżącej 17 km od Stambułu — podpisa-ny został układ, na mocy którego nastąpiła pełna kapitulacja Turcji. Turcja uznała nie-podległość Serbii, Czarnogóry i Rumunii. U-tworzone zostało państwo bułgarskie. Ponad-to Turcja wyraziła zgodę na reformy w swoich chrześcijańskich prowincjach. Jednocześnie miała zapłacić Rosji olbrzymią kontrybucję.

Tymczasem Anglia, Austro-Węgry i Niem-cy, obawiając się wzmocnienia wpływów Rosji na Bałkanach, zaproponowały „przej-rzenie" warunków pokoju w San Stefano i doprowadziły do kongresu w Berlinie (l 878 r.). Pod naciskiem trzech mocarstw Rosja musia-ła zrezygnować z szeregu zdobyczy. W rezul-tacie uchwał kongresu, północna Bułgaria sta-ła się niezależnym księstwem pod formalnym zwierzchnictwem Turcji. Rumelia Wschodnia otrzymała autonomię, Serbia, Czarnogóra i Rumunia uzyskały niepodległość, do Rosji przeszły Batumi, Kars, Ardahan i reszta Besa-rabii utraconej w wojnie krymskiej w 1856 r. Wielka Brytania, na mocy dwustronnego po-rozumienia z Turcją, zagarnęła Cypr, Austro--Węgry zaś — w zamian za neutralność w wojnie — uzyskały prawo do okupacji Bośni i Hercegowiny.

U schyłku lat osiemdziesiątych do walki o strefy wpływów na Bliskim i Środkowym Wschodzie przystąpiły Niemcy. W rozszerza-niu stref wpływów szczególnie duże możliwoś-ci dawały koncesje na budowę kolei żelaznych i ich eksploatację. Francja eksploatowała ko-leje w Syrii, Austria na Bałkanach. Najwięcej w tym zakresie uzyskały Niemcy, wykorzystu-jąc trudną sytuację finansową Turcji, miano-wicie otrzymały koncesję na budowę linii ko-lejowej do Bagdadu — od Bosforu przez Bli-ski Wschód, Mezopotamię do Zatoki Per-skiej. Poprzez przedłużenie linii istniejącymi

Kongres berliński 1878 r.

szlakami do Berlina Niemcy zyskiwały dogod-ną magistralę kolejową, która w przyszłości, w przypadku rozbudowy w kierunku Indii, mogła poważnie zagrozić wpływom brytyj-skim w tym rejonie.

Niemieckie plany budowy „kolei bagdadz-kiej" wywołały poważne zaniepokojenie w Anglii. Koncesję na budowę pierwszego odcin-ka kolei uzyskały Niemcy w 1888 r. W 1898 r. bawił z wizytą w Turcji cesarz niemiecki Wilhelm II. Wielka Brytania nie mogła przeciwdziałać tym dążeniom niemieckim, tym bardziej, że już w 1893 r. — dzięki swoim instruktorom i doradcom — Niemcom udało się opanować armię turecką. Bawiła tutaj aż do pierwszej wojny światowej specjalna nie-miecka misja wojskowa, która pomagała w reorganizacji armii tureckiej.

Niemcy nie ukończyli jednak budowy tej linii kolejowej, zabrakło im funduszy. Ale w J904 r. przystąpili już do budowy linii kolejo-wej Damaszek—Medyna—Mekka, dzięki któ-rej mogli umocnić swoje wpływy w Arabii i nad Morzem Czerwonym.

Burżuazja brytyjska z prawdziwym niepo-kojem obserwowała posunięcia Niemiec w

tym rejonie. Z tych też względów ekspansjoni-styczne dążenia Niemiec odsunęły na dalszy nieco plan antagonizmy brytyjsko-rosyjskie na Bliskim Wschodzie. Dla Wielkiej Brytanii głównym problemem, nie tylko w tym rejonie, lecz w skali ogólnoświatowej, stała się walka z imperializmem niemieckim o przodujące miejsce w świecie.

Postępowe ruchy społeczne. Rewolucja młodo-turecka. Na wielonarodowościowych obsza-rach imperium osmańskiego stosunkowo wcześnie rozwinął się ruch nacjonalistyczny, wymierzony przeciwko uciskowi narodowe-mu stosowanemu przez Turcję. Ruch ten po-siadał wyraźnie zarysowane dwa nurty. Jeden jego odłam, obejmujący przede wszystkim bur-żuazję narodów uciskanych przez imperium osmańskie, prowadził walkę o wyzwolenie narodowe, wprowadzenie konstytucji i refor-my burżuazyjno-demokratyczne. Był to nurt nacjonalistyczno-burżuazyjny. Drugi nurt stanowił ruch antyimperialistyczny.

W imperium osmańskim bunty ujarzmio-nych narodów były na porządku dziennym. Już w 1875 r. miały miejsce krwawe powstania

w Bośni i Hercegowinie, a rok później w Buł-garii. W ruchach tych idee wyzwolenia naro-dowego splatały się z hasłami walki z obszar-nikami, którymi zazwyczaj byli muzułmańscy bejowie. Narodowe cele powstania w Bośni i Hercegowinie oraz w Bułgarii przeplatały się z celami ekonomicznymi, a także stanowiły for-mę walki z uciskiem religijnym. Powstańcy w Bośni żądali zmiany obowiązujących praw, równości narodowej i religijnej, zniesienia pańszczyzny, wreszcie przyłączenia Bośni i Hercegowiny do Serbii.

W latach 1894—96 wybuchło powstanie Ormian. Miało ono charakter narodowo--burżuazyjny. Tłumiąc je, wojska tureckie wy-mordowały około 60 tyś. osób, spaliły 3 tyś. wsi ormiańskich, zorganizowały szereg pogro-mów. Ostatecznie powstanie utopione zostało we krwi. Dało to Wielkiej Brytanii i Rosji pretekst do wzmocnienia ich dalszej ingerencji w sprawy imperium osmańskiego.

W 1897 r. wybuchło powstanie na Krecie, co stało się pretekstem do wojny turecko--greckiej. Wojnę tę wygrała Turcja, jednakże mocarstwa imperialistyczne zmusiły ją do opuszczenia Krety, która uzyskała autono-mię, faktycznie zaś znalazła się pod władzą Grecji.

Na przełomie XIX i XX w. szczególnie oży-wioną działalność powstańczą prowadzili chłopi macedońscy, którzy porzucając wsie i uciekając w góry, organizowali tam oddziały partyzanckie do walki z Turcją. Ich uczestni-ków nazywano czetnikami. Oddziały te zwią-zane były z macedońską organizacją rewolu-cyjną, na której czele stał Jan Sandański. Czet-nicy żądali autonomii narodowej, demokraty-cznych praw i podziału ziemi obszarników tu-reckich. Była to organizacja o charakterze narodowo-burżuazyjnym. Nie wykorzystała ona w pełni możliwości, jakie krył w sobie masowy ruch partyzancki, organizowany przez chłopstwo. Metodą jej działalności był terror indywidualny.

W 1903 r. wybuchło powstanie w Macedo-nii, które Anglii i Rosji dało pretekst do przed-stawienia, a następnie narzucenia rządowi tu-reckiemu planu reform. W rezultacie ich wprowadzenia w życie, Macedonia stała się strefą wpływów Austro-Węgier i Rosji. Pełno-

mocnicy obu tych państw, umiejscowieni przy odpowiednich terenowych władzach turec-kich, nadzorowali ich działalność.

Ruchy antyimperialistyczne i burżuazyjno--demokratyczne objęły również społeczeństwo tureckie. Żyło ono w warunkach niebywałego zacofania. 65,5% ziemi znajdowało się w rękach feudałów i obszarników, którzy stanowili zaledwie 5 % ogólnej liczby właścicieli gruntów.

W ruinie znajdowały się także miasta, z wy-jątkiem portów, gdzie rozwijał się handel. Ha-mowało to rozwój przemysłu i handlu, wbrew interesom burżuazji tureckiej.

Na tym tle w Turcji rozwinął, się masowy ruch, w ramach którego w 1894 r. powstała organizacja „Jedność i Postęp". Organizacja ta zapoczątkowała ruch, zwany młodoturec-kim. W jego programie wypisane zostały hasła likwidacji absolutyzmu, przywrócenia kon-stytucji z 1876 r., prowadzenia polityki nieza-leżnej od mocarstw, rozwoju gospodarczego kraju. Kierownictwo organizacji mieściło się w Paryżu; na jej czele stanął znany publicysta turecki Ahmed Pasza i inni.

W 1902 r. młodoturcy zwołali do Paryża zjazd tureckich liberałów. W toku obrad do-szło do poważnej różnicy zdań wśród emigra-cji młodotureckiej. Nastąpił rozłam, w rezul-tacie którego powstała nowa, stosunkowo sła-ba organizacja pod nazwą Liga Decentraliza-cji i Wolnej Inicjatywy. Reprezentowała ona interesy obszarników i części nietureckich kompradorów, przeciwstawiała się walce re-wolucyjnej i domagała się decentralizacji pań-stwa. Na jej czele stanął książę Sabaheddin.

Do 1903 r. ruch młodoturecki działał w izo-lacji od mas i ruchów rewolucyjnych innych narodowości zamieszkujących imperium (Or-mianie, Macedończycy, Arabowie i inni). Ze-spoleniu się tendencji rewolucyjnych przesz-kadzał fanatyzm religijny, burżuazyjny nacjo-nalizm poszczególnych grup, a także intrygi państw imperialistycznych.

Olbrzymie znaczenie dla dalszej aktywizacji ruchu narodowowyzwoleńczego w Turcji miała rosyjska rewolucja 1905 r. Lenin pisał: „Przebudzenie się narodów azjatyckich do ży-cia politycznego otrzymało szczególny bo-dziec od czasu wojny rosyjsko-japońskiej". Po

1905 r. ruch rewolucyjny i opozycyjny w Tur-cji nabrał większego rozmachu.

W 1907 r. z inicjatywy organizacji „Jedność i Postęp" w Paryżu odbył się zjazd wszystkich ugrupowań tureckich walczących z tyranią sułtana Abdul Hamida (1876—1909). Wzięły w nim udział organizacje: „Jedność i Postęp", partia księcia Sabaheddina i inne ugrupowania burżuazyjne emigracji ormiańskiej, macedońskiej i arabskiej.

Zjazd proklamował hasła zbrojnego pow-stania i detronizacji sułtana w wypadku, jeżeli bierny opór władzom i niepłacenie podatków nie spowodują przywrócenia konstytucji. Jak więc widzimy, młodoturkom chodziło wyłą-cznie o to, by burżuazja została dopuszczona do sprawowania władzy w państwie.

Ugrupowania narodowe zjazdu paryskiego zrezygnowały z własnych aspiracji niepodle-głościowych na rzecz udzielenia poparcia mło-doturkom w ich walce przeciwko tyranii. Ustalono, iż wszystkie ugrupowania narodo-we prowadzić będą wspólną walkę z tyranią, bez względu na swoje pochodzenie. Z chwilą zdobycia niepodległości sojusz międzypartyj-ny zostanie zlikwidowany, a poszczególne organizacje przystąpią do odrębnej działal-ności. Młodoturcy obiecali ugrupowaniom re-wolucyjnym innych narodowości częściową autonomię w ramach państwa tureckiego.

Rewolucja wybuchła 23 lipca 1908 r. Woj-sko w większości przeszło na stronę powsta-nia, którego bazą wypadową stała się Mace-donia. Zapoczątkowano organizację armii re-wolucyjnej. Pod naporem wydarzeń i groźby marszu na Stambuł przerażony sułtan w nocy z 23 na 24 lipca przywrócił konstytucję.

W ten sposób, przy niewielkiej liczbie ofiar, młodoturcy przejęli władzę, nadając jej ramy konstytucyjne. Główną siłą rewolucji młodo-tureckiej stało się wojsko. W nowym parla-mencie na 230 miejsc, 150 otrzymali młodo-turcy. Przewodniczącym parlamentu wybra-no Ahmeda Paszę. Jednakże do rządu młodo-turcy nie weszli. Przy władzy pozostawiono również sułtana.

W wypadkach poprzedzających rewolucję dużą aktywność wykazały zwłaszcza te orga-nizacje polityczne, które w działalności swojej starały się wychodzić naprzeciw żądaniom i

pragnieniom mas. Młodoturcy przyciągnęli do siebie chłopów, gdyż bez nich walka o wła-dzę nie miałaby szans powodzenia. W mo-mencie rozpoczęcia rewolucji komitet młodo-turecki w Newrokop, w Macedonii, podjął uchwałę o rozdaniu chłopom i wspólnotom ziemskim tych ziem rolnych, które znajdowa-ły się w rękach sułtana. Zreformowano podat-ki, wprowadzając progresję. Pod naporem mas w programie z 1908 r. organizacji „Jed-ność i Postęp" znalazły się punkty mówiące o uwłaszczeniu chłopów, zniesieniu aszaru, wprowadzeniu ustawodawstwa pracy itp. Między innymi głównie dzięki takim refor-mom i hasłom organizacja „Jedność i Postęp" zwyciężyła w 1908 r.

Rewolucja młodoturecka miała jednak cha-rakter ograniczony. W rzeczywistości młodo-turcy obawiali się aktywizacji mas i przeksz-tałcenia się tej rewolucji burżuazyjnej w rewo-lucję burżuazyjno-demokratyczną.

Lenin pisał: „Jeżeli wziąć jako przykład re-wolucje XX wieku, to i portugalską i turecką uznać trzeba oczywiście za burżuazyjne. Lecz «ludową» nie jest ani jedna, ani druga, ponie-waż masy ludu, jego olbrzymia większość, ani w pierwszej, ani w drugiej rewolucji nie wystę-pują w sposób widoczny, aktywnie, samo-dzielnie, ze swymi własnymi ekonomicznymi i politycznymi żądaniami".

Rewolucja młodoturecka objęła przede wszystkim górne warstwy społeczeństwa. Zlikwidowała barbarzyńskie formy feudalne-go ucisku, ale nie zlikwidowała feudalizmu i nie zniosła zależności półkolonialnej Turcji od mocarstw imperialistycznych. Burżuazja mło-doturecka już w tym okresie przekształciła się w kompradorską. Zachowała ona monarchię i ducha religii muzułmańskiej.

Młodoturcy wycofali się z wielu obietnic danych ludności chłopskiej. Przed rewolucją obiecali zwrócić ziemie chłopom ormiańskim, chłopom zaś macedońskim przydzielić ziemie państwowe i kościelne. Obietnice te nie zosta-ły zrealizowane. Umocniono natomiast pra-wo własności prywatnej, zwiększono podatki, sami zaś młodoturcy związali się z imperializ-mem niemieckim.

Nie zmieniło się także w niczym życia klasy robotniczej. Jakkolwiek nie było jeszcze wó-

wczas w Turcji zorganizowanej partii proleta-riatu, ze względu na jego słabość, wynikającą z zacofania ekonomicznego i społecznego kra-ju, niemniej obserwujemy pierwsze przejawy organizacji klasy robotniczej w związkach za-wodowych.

Rewolucja nie rozwiązała również losu na-rodów ujarzmionych. Młodoturcy wzmocnili jeszcze ucisk narodowościowy. Doktryna panturkizmu, która stała się doktryną oficjal-ną młodoturków, była ideologicznym uzasad-nieniem tej polityki. Turcy uciskali Albańczy-ków, Bułgarów, Greków, Arabów i Ormian.

Narodowe organizacje nietureckie zmuszone zostały do działalności podziemnej. We wszystkich tych krajach rozwijały się ruchy narodowowyzwoleńcze.

Kraje imperialistyczne popierały niektóre ruchy narodowowyzwoleńcze, jak na przy-kład arabski ruch wśród emigrantów we Fran-cji i Anglii, gdyż zależało im na oderwaniu niektórych prowincji imperium, by przeksz-tałcić je w swoje posiadłości kolonialne. I tak dla przykładu rozwinął się ruch na rzecz oku-pacji Syrii i Libanu przez Francję.

ROZDZIAŁ XI

KRAJE DALEKIEGO WSCHODU

1. Japonia

Stosunki wewnętrzne w drugiej połowie XIX w.Po rewolucji 1868 r., w Japonii szybko rozwi-jał się kapitalizm. W ślad za nim zaczęła nastę-pować europeizacja życia i masowe stosowa-nie europejskich osiągnięć technicznych i na-ukowych w nowo powstających przedsiębior-stwach kapitalistycznych. Na wsi japońskiej, mimo iż chłopi otrzymali na własność niewiel-kie działki ziemi w wyniku reformy rolnej z lat 1872—1873, w zasadzie nadal panował feuda-lizm.

Życie polityczne, ze względu na absolutną władzę cesarza i uznanie przez Japończyków świętości jego osoby, było ograniczone. W la-tach osiemdziesiątych istniały co prawda dwie partie burżuazyjno-obszarnicze, jednakże nie odgrywały one poważniejszej roli w rządach krajem. Partia liberalna Kaisinto i partia ra-dykalna Dżijuto prowadziły działalność zmie-rzającą do nadania konstytucji, ograniczają-cej władzę cesarską.

W 1889 r. rząd wprowadził w życie konsty-tucję, nie naruszała ona jednak w niczym wła-dzy cesarza. W dwuizbowym parlamencie większość członków izby wyższej mianował cesarz spośród przedstawicieli możnych ro-dów szlacheckich, którym nadano dziedziczne prawo zasiadania w parlamencie. Deputowa-ni izby niższej pochodzili z wyborów, jednakże udział w wyborach mogli brać jedynie boga-cze. Władza parlamentu była minimalna. Ce-sarz miał prawo rządzić bez parlamentu i nie był zobowiązany do zasięgania jego opinii. Rada Ministrów była odpowiedzialna tylko przed cesarzem. Cesarz — naczelny dowódca

sił zbrojnych i floty — decydował o wypowie-dzeniu wojny i zawarciu pokoju. Japonia zo-stała jednak monarchią konstytucyjną.

Przeprowadzono również zasadniczą refor-mę sił zbrojnych, zastępując dotychczasowe drużyny feudalne samurajów nowoczesnym wojskiem, powołanym na mocy ustaw pań-stwowych, uzbrojonym w najnowocześniejszą broń.

Rozwój gospodarczy. Rozkwit swej gospodar-ki Japonia zawdzięczała dobrej organizacji produkcji, postępującej modernizacji prze-mysłu oraz pracowitości, sumienności i zdys-cyplinowaniu taniego japońskiego robotnika oraz nieporównywalnie z innymi krajami ta-niej sile roboczej. Państwo wydatnie popierało rozwój przemysłu. Otrzymana przez Japonię, w wyniku wygranej wojny z Chinami w 1895 r., kontrybucja została przeznaczona na inwesty-cje przemysłowe. W wyniku rozkwitu gospo-darczego poważnie wzrosła produkcja prze-mysłowa oraz wydobycie rud i węgla.

Tabela 19. Wzrost przemysłowej produkcji Japonii w latach 1886—1913

RokWydobycie węgla (w min ton)

Wytop surówki (w

tyś. ton)

Wytop stali (w tyś. ton)

1886 1,3 _ _

1895 4,7 25 11901 7,4 56 121913 21,3 240 255

Jednocześnie następował proces koncentra-cji produkcji wśród największych przedsię-biorstw Japonii. Do szczególnie dużych roz-

miarów rozrosły się dwa koncerny: Mitsui i Mitsuibisi, mające w swoich rękach kopalnie, huty, zakłady włókiennicze i linie kolejowe.

Cechą charakterystyczną imperializmu ja-pońskiego było to, że tkwił on mocno w prze-żytkach feudalizmu. Japonia w tym okresie była krajem kontrastów. Wyposażone w naj-nowocześniejszy sprzęt fabryki uzupełniały swoją produkcję dostawami rzemieślników i chałupników. Większość prac, tak w przemy-śle, jak w rolnictwie, wykonywano za pomocą prymitywnych narzędzi. Powszechne było sprzedawanie dzieci do pracy na roli i w prze-myśle. Podobnie jak kobiety, gorzej je opłaca-no i wyzyskiwano w nieludzki sposób.

Nędza mas była przyczną, dla której handel wewnętrzny rozwijał się słabo. Ludzie cierpieli często głód, odczuwali brak odzieży itp., ale nie mieli za co kupować. Szybko natomiast rozwijał się handel zagraniczny, za sprawą po-lityki kolonialnej oraz dzięki niewielkim od-ległościom, jakie dzieliły Japonię od rynku chińskiego.

Tabela 20. Rozwój handlu zagranicznego w Japonii w latach 1868—1913

Rok Wywóz Przywóz(w min jenów)

1868 15,5 10,7

1880 28,4 36,61891 79,5 62,91900 204,4 287,31905 321,5 488,51913 632,5 729,4

Polityka kolonialna imperializmu japońskiego.W walce o nowe rynki zbytu Japonia często uciekała się do agresji. Jej plany zaborcze obejmowały przede wszystkim lenno Chin — Koreę, bogatą w złoża rudy żelaznej i miedzi, a także wyspy: Tajwan i Sachalin. W 1894 r. wojska japońskie wylądowały w Korei. Roz-bita armia chińska wycofała się do Mandżurii. Japonia zajęła Koreę, część Mandżurii, Port Artur i Wejhaj. Na mocy pokoju w Simonose-ki z 17 kwietnia 1895 r. Japonia otrzymała wyspę Tajwan, Peskadory, półwysep Liao-tung z Port Arturem i odszkodowania wojen-ne. Ponadto Chiny zrzekły się wszelkich ro-szczeń do Korei. Jednakże, wobec zdecydo-wanego sprzeciwu Rosji i obaw mocarstw im-

perialistycznych przed zbyt poważnym wzmocnieniem sił nowego rywala, Japonia musiała zrezygnować z Liaotungu.

W pierwszych latach XX w. imperializm japoński zaczął się przygotowywać do walki z Rosją o podział stref wpływów na Dalekim Wschodzie. Spośród wszystkich państw po-siadających wpływy w tym rejonie, carska Rosja była krajem stosunkowo łatwym do po-konania, a jej dalekowschodnie posiadłości przedstawiały dużą wartość dla gospodarki japońskiej. Również postawa państw europej-skich popychała niejako Japonię do wojny z caratem. I tak, Niemcy obiecały Japonii swoją neutralność w wypadku wojny z Rosją; ewen-tualne odciągniecie Rosji od spraw europej-skich byłoby im bardzo na rękę. Anglia i Stany Zjednoczone udzieliły rządowi japońskiemu poważnej pomocy finansowej; ponadto Ang-lia w 1902 r. zawarła z Japonią układ o przyja-źni i pomocy, skierowany przeciwko Rosji.

W 1903 r. Japonia wystąpiła do rządu car-skiego z propozycją, by uznał on Mandżurię za rosyjską strefę interesów, a Koreę — za japońską. Propozycja została odrzucona.

Wojna japońsko-rosyjska 1904—1905, przynosząc zwycięsto Japonii, umocniła zna-czenie imperializmu japońskiego na arenie międzynarodowej.

W 1907 r. doszło jednak do zawarcia ukła-du japońsko-rosyjskiego, gwarantującego w Azji status quo ante, a w roku 1910 Japonia ogłosiła aneksję Korei.

Położenie klasy robotniczej. Sen-Katajama. Zewzględu na feudalne pozostałości tkwiące w imperializmie japońskim, położenie robotni-ków było wyjątkowo ciężkie. W zamian za nędzne wynagrodzenie musieli oni pracować od 10 do 16 godzin dziennie, zazwyczaj za pomocą prymitywnych narzędzi produkcji. Na ogół wszyscy robotnicy byli skoszarowani, a życie ich określał surowy regulamin.

Wielokrotnie robotnicy próbowali zmienić istniejący stan rzeczy i strajkowali, jak np. górnicy w Takasima w 1872 r. Jednakże, wo-bec niezorganizowania i niewytkniecia wspól-nych celów walki dla robotników z różnych zakładów pracy, wystąpienia te kończyły się niepowodzeniem. W latach osiemdziesiątych

Wymarsz wojsk jappńskich na podbój Korei

czyniono próby powołania do życia związków zawodowych, jednakże bez powodzenia. W latach dziewięćdziesiątych miało miejsce wiele strajków i demonstracji robotniczych.

Słabość japońskiego ruchu robotniczego związana była z tkwiącymi w świadomości wielu robotników pozostałościami epoki feu-dalnej: uznania świętości osoby cesarza, bezwzględnego posłuszeństwa dla władzy państwowej i braku uświadomienia polity-cznego oraz społecznego.

W 1901 r. powstała pierwsza w Japonii Par-tia Socjalistyczna. Jej współzałożycielem był wybitny rewolucjonista i późniejszy działacz ruchu robotniczego, Sen-Katajama (1859— 1933). W nader krótkim okresie swojej działalności partia ta próbowała zmobilizo-wać masy do walki z imperializmem, jednakże bardzo szybko, na polecenie rządu, została rozwiązana. Pod wpływem represji, jakie spadły na działaczy rewolucyjnych i sympaty-

ków ruchu, na długi okres zamarła działalność socjalistyczna w Japonii.

2. Chiny

Stosunki wewnętrzne. Chiny były jednym z najbardziej zacofanych krajów w świecie. Na olbrzymich obszarach panował w zasadzie sy-stem feudalny. Nieustanne klęski żywiołowe, susze i powodzie, pogarszały jeszcze tę sytua-cję. Ogrom bogactw kraju i zysków z pracy chłopskiej przypadał w udziale wąskiej war-stwie arystokracji. Było to przyczyną wystą-pień zbrojnych zrozpaczonego chłopstwa przeciwko systemowi feudalnemu i związane-mu z nim wyzyskowi.

W XIX w. władzę w Chinach sprawowała dynastia mandżurska Cing(1644—1911). Ce-sarzowa Tsy-si i urzędujący w Pekinie rząd, obawiając się dalszego rozwoiu ruchów anty-

feudalnych, szukali oparcia w państwach ka-pitalistycznych, stwarzając im dogodne wa-runki dla gospodarczej i politycznej penetracji kraju. Zwiększało to jeszcze bardziej niena-wiść ludności do dynastii. Od czasów stłumie-nia powstania taipingów (l 851—1864), Chiny były widownią wielkich ruchów ludowych.

W aparacie państwowym szerzyła się ko-rupcja. Sprzedajność urzędników była na po-rządku dziennym. Samowola finansowa i po-datkowa utrudniała działalność gospodarczą oraz pogłębiała dezintegrację kraju. Istniejące miedzy poszczególnymi prowincjami granice celne hamowały wymianę handlową. Nic też dziwnego, że dość późno spotykamy tutaj pró-by organizacji pierwszych przedsiębiorstw ty-pu kapitalistycznego. Były to przeważnie ko-palnie i zakłady tekstylne: bawełniane i jed-wabnicze. Rozwijały się one bardzo powoli, tym bardziej, że państwa kapitalistyczne czy-niły wszystko, by hamować ich rozwój.

Nie mając ani własnej produkcji maszyn, ani rodzimego personelu inżynieryjno-technicz-nego, Chiny były uzależnione całkowicie od państw kapitalistycznych. Wraz z rozwojem kapitalizmu narodowego i wzrostem wpły-wów imperialistycznych, w Chinach powstała i umocniła swoją pozycję burżuazja kompra-dorska, ściśle współpracująca z kapitałem za-granicznym.

Ekspansja państw imperialistycznych. Zewzględu na bogactwa naturalne oraz olbrzy-mie możliwości zbytu i zysków, przy równo-czesnej słabości państwowej i wojskowej, Chi-ny stanowiły przedmiot zainteresowań mo-carstw imperialistycznych.

Dążenia do podporządkowania sobie Chin miały zarówno charakter gospodarczy, jak i polityczny. W dziedzinie gospodarczej obej-mowały one eksport kapitałów inwestycyj-nych i walkę o nowe koncesje.

W walce o podział stref wpływów brały udział: Anglia, Rosja, Francja, Niemcy, Japo-nia, Włochy i Stany Zjednoczone. Największe wpływy osiągnął imperializm brytyjski. Od roku 1863, gdy zarządcą chińskich komór cel-nych został Anglik Robert Hart, kapitał bry-tyjski zyskał przewagę nad pozostałymi. W 1876 r. na mocy konwencji handlowej kapitał

Tabela 21. Obce inwestycje w Chinach w latach 1902—1914

1902 1914

min dol. "//o

min dol. %

Anglia 260,3 33,0 607,5 37,7

Japonia 1,0 0,1 219,6 13,6Rosja 246,5 31,3 269,3 16,7USA 19,7 2,5 49,3 3,1Francja 91,1 11,6 171,4 10,7Niemcy 164,3 20,9 263,6 16,4Belgia 4,4 0,6 22,9 1,4Inne 0,6 0,07 6,7 0,4

Razem 787,9 100,0 1610,3 100,0

Tabela 22. Koncesje kolejowe w Chinach w latach 1896—1898

Kapitał Liczba linii Długość w milach

angielski 9 2800

rosyjski 3 1500niemiecki 2 720belgijski 1 750francuski 3 420USA 1 300

Razem 19 6490

brytyjski zdobył"dalsze udogodnienie w posta-ci otwarcia dla statków angielskich niektórych portów morskich oraz sześciu portów nad rze-ką Jangcy. W 1885 r. otwarto Hongkong--Shanghai Bank, który przejął większość ope-racji finansowych brytyjsko-chińskich. W ten sposób państwa kolonialne zaczęły przenikać w życie gospodarcze Chin, czerpiąc wiele zy-sków z bogactw tego kraju.

Również kapitaliści francuscy dążyli do uzyskania w Chinach szeregu koncesji i przy-wilejów handlowych. W związku z zajęciem przez Francję Indochin doszło do wojny francusko-chińskiej (1884—1885). W bitwie pod Fuczou flota chińska poniosła druzgocą-cą klęskę.

W latach siedemdziesiątych do walki o wpły-wy na terenie Chin przystąpiła Japonia. W 1874 r. próbowała ona zagarnąć mający duże znaczenie strategiczne Tajwan, jednakże wy-prawa ta zakończyła się niepowodzeniem. Z kolei imperializm japoński skierował swoje kroki ku Korei. Korea była lennikiem Chin, toteż wszelka próba zawładnięcia tym krajem

oznaczała napaść na Chiny. W 1876 r. Japonia zawarła nierównoprawny traktat z Koreą. Po niej to samo uczyniły Stany Zjednoczone, Nie-mcy, Anglia, Rosja i Francja.

W ten sposób u schyłku XIX w. wielkie mocarstwa imperialistyczne prowadziły za-żartą walkę o strefy wpływów, bazy wojskowe i morskie, o lepsze warunki inwestowania ka-pitałów.

Jednakże mocarstwa nie były jednomyślne co do form tej walki. I tak Rosja i Anglia, mimo dzielących je sprzeczności, były zainte-resowane w utrzymaniu istniejącego stanu rzeczy. Nic zresztą dziwnego. Oba te kraje posiadały największe wpływy w Chinach. Na-tomiast Japonia i Stany Zjednoczone, nie po-siadające takich wpływów, gotowe były przy-stąpić do wojny za cenę zdobyczy.

Ta różnica zdań pozwoliła Japonii rozpo-cząć z Chinami wojnę o Koreę. Wojna trwała zaledwie kilka miesięcy i zakończyła się klęską armii chińskiej, której przestarzałe wyposaże-nie nie mogło stawić czoła nowoczesnemu uz-brojeniu przeciwnika. 17 kwietnia 1895 r. zos-tał podpisany w Simonoseki wspomniany już traktat pokojowy kończący wojnę. Chiny straciły Tajwan, a ponadto musiały zrzec się wszelkich roszczeń do Korei, dać okrętom ja-pońskim prawo zawijania do portów chiń-skich i zapłacić 230 min liangów kontrybucji wojennej.

W latach dziewięćdziesiątych rozgorzała nowa walka o koncesje na budowę dróg żela-znych w Chinach. W tym to okresie na arenie chińskiej pojawiły się Niemcy. Wykorzystując jako pretekst fakt zabicia dwóch misjonarzy, będących pod ich opieką, Niemcy skierowały swe wojska do prowincji Szantung, które w listopadzie 1897 r. opanowały zatokę i port Kiaoczou. Niebawem Niemcy przedstawiły swoje żądania gospodarcze i militarne, w wy-niku których 6 marca 1898 r. zawarły z rzą-dem chińskim umowę przekazującą im w dzie-rżawę na lat 99 wybrzeże zatoki na 50 km w głąb kraju, wraz z portem. Ponadto Niemcy uzyskały cały szereg uprawnień, m. in. prawo budowy linii kolejowych w prowincji Szan-tung.

Z kolei Rosja w 1897 r. zajęła Port Artur i Talien (Dalnij), rozszerzając swoje dotychcza-

sowe wpływy poza Mandżurię, a Wielka Bry-tania — o rejon rzeki Jangcy.

Wyrazem istniejących powiązań i uzależ-nień gospodarczych Chin była struktura geo- • graficzna importu i eksportu tego kraju oraz wzrost zadłużenia wobec czołowych mo-carstw (Tabele: 23 i 24).

Tabela 23. Handel zagraniczny Chin w latach 1868—1908

Kraj Przywóz % Wywóz %1868 1888 1908 1868 1888 1908

USA 1,1 2,5 10,1 9,5 9,7 8,6

Japonia 3,6 4,6 12,8 1,3 3,8 13,4Anglia 33,4 24,0 17,7 61,7 18,0 4,5Hongkong 21,4 55,1 36,7 13,0 36,3 33,3Indie Bryt. 35,6 5,2 7,4 0,4 1,1 1,5Niemcy — — 3,4 — — 2,6Inne 4,9 8,6 11,9 14,1 31,1 36,1

Tabela 24. Wzrost zadłużenia Chin w latach 1902—1914

1902 1914

Krajmin dol.

% ogól-nego za-

min dol.

% ogól-nego za-

dłużenia dłużenia

Anglia 110,3 39,3 207,5 41,8

Japonia — — 9,6 1,9Rosja 26,4 9,4 32,8 6,6USA 2,2 0,8 7,8 1,5Francja 61,5 22,0 111,4 22,5Niemcy 79,3 28,4 127,6 25,7

Szczególne miejsce w handlu zagranicznym Chin zajmowały Stany Zjednoczone. Do wal-ki o podział rynku chińskiego przystąpiły one jednak dosyć późno, gdy najbardziej korzyst-ne rejony były już zastrzeżone dla państw europejskich. Pragnąc rozszerzyć swoje wpły-wy na całe Chiny, USA wystąpiły z hasłem .„otwartych drzwi", domagając się uznania tej zasady przez wszystkie zainteresowane pań-stwa. Jakkolwiek zasada ta, zakładająca lik-widację uprzywilejowania jakiegokolwiek państwa, została przez wszystkich partnerów przyjęta, to w praktyce nigdy nie była stoso-wana.

W ten sposób Chiny zostały podzielone na strefy wpływów poszczególnych mocarstw, mimo że zachowały formalną niezależność i centralny rząd cesarski. Dlatego mówimy o Chinach, że stały się półkolonią.

Ruch antyfeudalny i narodowy. Gospodarcze i polityczne ujarzmienie kraju, idące w parze z uciskiem feudalnym ze strony rodzimych ob-szarników, musiało wywołać wielkie oburze-nie i otwarte bunty. Przebiegały one pod has-łem walki z monarchią o zreformowanie życia społecznego i ograniczenie wpływów cudzo-ziemskich. Ruchy te opierały się na chłop-stwie, biedocie miejskiej, postępowej burżu-azji narodowej i inteligencji. Jednakże wo-bec niezorganizowania ich sukcesy były poło-wiczne.

Duże zasługi dla organizacji ruchu rewolu:

cyjnego położył Sun Jat-sen (1866—1925), le-karz chłopskiego pochodzenia, wybitny przy-wódca polityczny. Bojkot zastosowany wobec niego przez europejskich lekarzy i farmaceu-tów był przyczyną przerwania praktyki lekar-skiej. Od tej chwili Sun Jat-sen poświecił się wyłącznie działalności politycznej, początko-wo wśród przebywającej na emigracji inteli-gencji chińskiej. W 1894 r. zorganizował on działający w podziemu Związek Odrodzenia Chin, którego celem było obalenie poprzez spisek rządzącej dynastii, a następnie powsta-nie ludowe. W czasie przygotowań do zama-chu spisek został wykryty, a jego przywódcy skazani. Sun Jat-sen uciekł za granicę.

Powstanie bokserów — Ihotuan. Do ponowne-go ożywienia ruchu rewolucyjnego doszło w latach 1898—1900, latach wielkiego głodu spowodowanego wylewem Jangcy. Motorem większości buntów i wystąpień zbrojnych'była istniejąca jeszcze w XVIII w. organizacja Iho-tuan — Związek Sprawiedliwej Pięści. Od niej to przyjął nazwę cały ruch, nazwany przez Europejczyków powstaniem bokserów, zwró-cony przeciwko cudzoziemcom i władzy feu-dałów. Brali w nim udział przede wszystkim chłopi oraz zrujnowani rzemieślnicy. Z bie-giem czasu, gdy władza cesarska w obawie przed powstańcami zaczęła ich faworyzować, walka toczyła się już tylko przeciwko wpły-wom cudzoziemców. Przyczyną wielu niepo-rozumień były odrębne sądy dla chrześcijan. Zdarzały się często wypadki ucieczki osób winnych przestępstw od surowego prawa chińskiego pod opiekę prawa chrześcijańskie-go. Powstańcy napadali na cudzoziemców, ni-

szczyli linie komunikacyjne, telegraficzne itp.Rządy Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec,

Włoch i Stanów Zjednoczonych zażądały od rządu chińskiego delegalizacji Ihotuan. Rząd, stojąc w obliczu pochodu powstańców na Pe-kin, próbował lawirować. Spowodowało to interwencję zbrojną mocarstw imperialisty-cznych. Odbyła się ona pod pretekstem przyj-ścia z pomocą placówkom dyplomatycznym państw obcych, znajdującym się w zajętym przez powstańców Pekinie. W interwencji wzięły udział: Wielka Brytania, Niemcy, Ja-ponia, Stany Zjednoczone i Rosja. Dowódcą połączonych sił został niemiecki feldmarsza-łek Waldersee. Szczególnym okrucieństwem w walkach z powstańcami odznaczali się Nie-mcy, którzy poprzez tę interwencję pragnęli wzmocnić swoje wpływy w Chinach. Przema-wiając do oddziałów ekspedycyjnych, cesarz niemiecki Wilhelm II powiedział: „Nie dawać pardonu, nie brać jeńców. Podobnie jak tysiąc lat temu za króla Attyli Hunnowie zostawili po sobie zachowaną po dzień dzisiejszy w po-daniach i legendach pamięć o swojej mocy, tak samo dzięki waszym czynom Chiny muszą za-pamiętać imię Niemców przez tysiące lat w ten sposób, aby nigdy Chińczycy nie ośmielili si? nawet krzywo spojrzeć na Niemca".

Wojska niemieckie postępowały zgodnie z cesarskim rozkazem. 14 sierpnia 1900 r. Pekin został zdobyty. Rząd uciekł. Zwycięzcy krwa-wo rozprawili się ze zwyciężonymi. Jeden z żołnierzy niemieckich tak pisał o tym w liście do domu:

„Kochana Matko! Trudno opisać, co się dzieje, jak potworne mordy i rzezie są tu doko-nywane. Chińczycy wyjęci są spod wszelkich praw, nie bierze się ich do niewoli. Żeby oszczędzić nabojów, nie rozstrzeliwuje się ich, lecz zakłuwa bagnetami w niedzielne popo-łudnie, prawdopodobnie dlatego, aby w pełni uczcić świętość niedzieli. Musieliśmy zakłuć bagnetami 74 Chińczyków..."

W takiej sytuacji, w obliczu gróźb i szanta-żu, rozpoczęto rokowania pokojowe. 7 wrześ-nia 1901 r. podpisany został protokół końco-wy, tzw. „bokserski".

Główne postanowienia tego protokołu były następujące:

1. Ukaranie dygnitarzy, którzy popierali

Dyplomata europejski w Chinach

Ihotuanów, w tej liczbie skazanie kilku osób na śmierć.

2. Usprawiedliwienie się rządu chińskiegowobec rządu niemieckiego i japońskiego z zabójstwa Kettelera — posła niemieckiego wPekinie, i Sugijamy — doradcy japońskiego.Wzniesienie pomników i wysłanie poselstwekspiacyjnych.

3. Zakazanie działalności związków anty-cudzoziemskich.

4. Kontrybucja w wysokości 450 min lian-gów wraz z procentami.

5. Przekazanie mocarstwom dochodów zceł i podatków od soli dla zabezpieczenia płatności.

6. Zniesienie fortów Taku, jak równieżwszystkich fortyfikacji pomiędzy Pekinem amorzem.

7. Przyznanie każdemu poselstwu w Pekinie prawa do własnej obrony wojskowej. Stanliczebny oddziału cudzoziemskiego w stolicychińskiej miał wynosić 2101 żołnierzy z 30działami i 30 karabinami maszynowymi.

8. Utworzenie Ministerstwa Spraw Zagra-

nicznych, które zajmie pozycję wyższą od po-zostałych sześciu ministerstw w rządzie chiń-skim.

Zwycięstwo państw imperialistycznych nad Chinami utwierdziło ostatecznie pozycję tego kraju jako półkolonii.

Rewolucja 1911—1912. r. Rewolucja narasta-ła od lat. W 1905 r. nastąpiło zjednoczenie wielu organizacji rewolucyjnych w tzw. Ligę Związkową z Sun Jat-senem na czele. Pro-gram Ligi zawierał hasła: nacjonalizm, władza ludu, dobrobyt ludu. W okresie 1906—1911 r. wybuchały powstania, w wielu prowincjach Chin miały miejsce wystąpienia rewolucyjne. Ich przyczyną były stosunki gospodarcze, społeczne i polityczne, utrwalające wyzysk i zacofanie. W rewolucji uczestniczyli chłopi, robotnicy, burżuazja i inteligencja. Przyłączy-ła się również część armii.

Na czele zbrojnej walki z uciskiem zaprze-danego kolonizatorom rządu stanął Sun Jat--sen. W rezultacie doszło do wojny domowej i w grudniu 1911 r. Chiny proklamowano repu-bliką. Sun Jat-sen został tymczasowym prezy-dentem.

W obliczu rozwoju rewolucji dynastia pró-bowała wykorzystać armię, lecz ta wymusiła abdykację cesarza w 1912 r. i postanowiła sa-ma sięgnąć po władzę, mając poparcie własnej burżuazji oraz obcych mocarstw. Po dymisji Sun Jat-sena prezydentem został Juan Szi-kai. Nowy rząd stał się wkrótce narzędziem obce-go kapitału.

Tak wiec idee rewolucji nie zostały zrealizo-wane. Marzenia Sun Jat-sena o ludowładztwie i ludowym dobrobycie pozostały w sferze uto-pii. Ich wprowadzenie w życie byłoby możliwe jedynie poprzez szeroką walkę mas z imperia-lizmem i feudalizmem. W obliczu sojuszu bur-żuazji z arystokracją feudalną nastąpiło jed-nak załamanie się frontu walki. Rewolucja 1911—1912 r. zaczęła wygasać. Była ona w zasadzie rewolucją burżuazyjną. W jej wyniku władza przeszła w ręce liberałów, których uo-sobieniem stał się Juan Szi-kai.

3. Indie

Miejsce Indii w gospodarce i polityce brytyj-skiej. Indie były największą i najbogatszą z brytyjskich kolonii. W końcu XIX w, liczyły ok. 300 min mieszkańców. Posiadając wiele bogactw i pracowity, jakkolwiek żyjący w nę-dzy naród, stały się one największym rynkiem kolonialnym świata.

Gospodarka brytyjska w Indiach miała charakter eksploatatorski i polegała na nie-równorzędnej wymianie towarowej. W jej wy-niku w końcu XIX w. Indie były zadłużone na sumę 200 min funtów szterlingów. Anglicy wywozili stąd zboże, zwłaszcza pszenicę, oraz herbatę, jutę, orzeszki ziemne itp. Przywozili natomiast wyroby przemysłowe, a przede wszystkim tkaniny. Jednocześnie, pragnąc za-hamować rozwój przemysłu rodzimego, nało-żyli olbrzymie cła na sprowadzane do Indii maszyny. Zgodnie z planami brytyjskimi In-die na zawsze miały pozostać dostawcą surow-ców do metropolii.

W celu szeroko zakrojonej eksploatacji kra-ju zbudowano szereg linii kolejowych. Ich dłu-gość w 1891 r. wynosiła 27 tyś. km. Zakłada-nie nowych linii związane było z nadziałami ziemi państwowej przedsiębiorstwom kolejo-wym w pobliżu budowy. Ziemia ta stawała się przedmiotem spekulacji w rękach tych przed-siębiorstw.

Indie były także doskonałą bazą wypadową dla dalszych podbojów kolonialnych Wielkiej Brytanii w Chinach, Birmie i Afganistanie. Były one poza tym materialną i polityczną bazą panowania angielskiego w Azji.

Polityka kolonialna w Indiach. Nieograniczo-ną niemalże władzę w Indiach sprawował wi-cekról, mianowany przez rząd angielski. Ang-licy piastowali również wszystkie ważniejsze urzędy w państwie. Hindusi dopuszczani byli jedynie do niższych stanowisk. Wywoływało to zrozumiałe niezadowolenie miejscowej lud-ności.

Istniejący samorząd lokalny faktycznie nie posiadał żadnych uprawnień. Nie miały też ich szerokie masy społeczeństwa, warstwy zaś posiadające —jedynie ich namiastkę. I tak na przykład w miastach istniały rady municypal-

ne, lecz ich członkowie byli wyznaczani przez angielskiego zarządcę miasta. W okręgach miejskich prawo wyboru do organów samo-rządu mieli jedynie obszarnicy. Inne przepisy obowiązywały Anglików, inne Hindusów. Specjalne sądy sądziły jedynie obywateli bry-tyjskich. Gdy w latach osiemdziesiątych na porządku dziennym stanęła sprawa ich likwi-dacji, kolonizatorzy brytyjscy uczynili wszyst-ko, by do tego nie dopuścić.

Angielskie panowanie w Indiach charakte-ryzował niezwykły wyzysk kolonialny. Wieś pozostawała nadal w jarzmie feudalizmu. Ma-haradżowie i feudałowie indyjscy, którym po-zostawiono zewnętrzne atrybuty władzy i ogromne fortuny, byli podporą władzy brytyj-skiej. Uciskali oni i prześladowali ludność. Po-datki, które chłopi musieli płacić na utrzyma-nie wojsk i administracji, ciągłe susze i lata głodu, spowodowały wyniszczenie wsi. Nędza i głód często pociągały za sobą epidemie dżu-my i cholery. W latach 1896—1906 w Indiach umarło z głodu ok. 10 min chłopów. Przecięt-ny okres życia Hindusa wynosił 24 lata, pod-czas gdy przeciętny wiek życia Europejczyka — 46 lat. Podziały klasowe i nakładające si? na nie różnice kastowe, językowe i religijne utrudniały stawianie oporu kolonizatorom.

Zalew rynku hinduskiego towarami brytyj-skimi spowodował upadek wielu tradycyjnych zajęć ludności, takich jak tkactwo, przewóz towarów karawanami oraz łodziami itp. Setki tysięcy mieszkańców znalazło się bez środków do życia, gdyż ich dotychczasowa praca zosta-ła zastąpiona przez fabryki w Anglii oraz przez linie kolejowe i statki.

Rozwój kapitalizmu w Indiach postępował powoli. Rozwijały się jedynie te gałęzie prze-mysłu, które przynosiły zyski kolonizatorom, jak np. wydobycie rudy żelaza, itp. Najwięk-szymi ośrodkami przemysłowymi były Bom-baj i Kalkuta.

Gdy w 1876 r. królowa Wiktoria korono-wała się na cesarzową Indii, wielu mieszkań-ców tego kraju sądziło, że zakończył się okres ucisku i samowoli. Gest ten jednakże nic w praktyce nie zmienił. I tak na przykład koszty awanturniczej wojny (1878—1880) między Anglią i Afganistanem ponieśli chłopi hin-duscy.

Ruchy chłopskie. Ucisk podatkowy, pow-szechny głód w latach 1873—1874 w Bengalu i Biharze spowodowały szereg wystąpień chło-pskich w różnych prowincjach kraju. Pow-stańcy zabijali kolonialnych urzędników bry-tyjskich, napadali na dwory magnackie oraz niszczyli urządzenia techniczne i komunika-cyjne. Szczególne znaczenie miały dwa pow-stania antykolonialne w 1879 r. Na ich czele stał Wasudewa. Pozostające pod jego do-wództwem oddziały partyzanckie wiodły dłu-gie i uporczywe boje z kolonizatorami. Ostate-cznie powstania upadły, a ich przywódcy zos-tali powieszeni. Za pomocą krwawych metod utrzymywali Brytyjczycy swoje panowanie w tym kraju.

W owych latach około pół miliona chłopów rozpoczęło pracę w przemyśle, tworząc zalą-żek proletariatu. Praca w fabrykach była nie-zwykle ciężka i licho opłacana.Powszechnie stosowano pracę kobiet i dzieci. Kapitaliści często zwlekali z wypłatą zarobku, nawet po-nad miesiąc. Hindusi pracowali jedynie jako robotnicy niewykwalifikowani. Wszystkie stanowiska kierownicze i nadzorcze były ob-sadzone przez Anglików, których zarobek by-wał zazwyczaj pięcio-, siedmiokrotnie wyższy.

Nieludzkie warunki, w jakich żyli robotni-cy, były przyczyną strajków. Pierwszy strajk w historii Indii wybuchł w 1877 r. w zakładach włókienniczych. W latach 1882—1887 miało miejsce ponad dwadzieścia strajków. Walkę klasy robotniczej z kapitalistami utrudniał jednak fakt, że w jej skład wchodziło ok. dwu-dziestu pięciu narodowości zamieszkujących Indie, że dzieliły ją różnice religijne.

Ogólnoindyjski Kongres Narodowy. Wraz z powolnym rozwojem kapitalizmu kształtowała się burżuazja hinduska, obejmująca także większość inteligencji, związaną z panującym ustrojem poprzez handel, produkcję i służbę

państwową. Z tych względów burżuazja sku-piała elementy najbardziej wykształcone, zo-rientowane w kulturze europejskiej. Wśród burżuazji hinduskiej wyróżniała się jej część kompradorska, związana wspólnymi interesa-mi z kolonializmem brytyjskim, oraz narodo-wa, dla której podstawę działalności stanowi-ła ekonomika wewnętrzna kraju.

Burżuazja narodowa, pragnąc zorganizo-wać swoje siłv dla obrony przed kapitałem brytyjskim, tworzyła wiele organizacji oświatowo-politycznych. Jednakże ich zna-czenie i zakres działania były nieznaczne. Do-piero w 1885 r., na bazie tego ruchu, w dniu 20 grudnia w Bombaju został utworzony Ogól-noindyjski Kongres Narodowy. Obrady Kon-gresu były prowadzone zgodnie z procedurą angielskiej Izby Gmin, posługiwano się języ-kiem angielskim. Jakkolwiek przy każdej okazji Kongres zapewniał o swojej wdzię-czności dla Anglii za jej „misję cywilizacyjną" w Indiach, faktycznie stanowił opozycję na-rodowoburżuazyjną przeciwko reżimowi ko-lonialnemu. W swoich rezolucjach domagał się on równości narodowej i powszechnego samorządu. Członkiem Kongresu mógł zostać każdy, kto uznawał jego uchwały i opłacał składki. Początkowo działalność organizacyj-na Kongresu sprowadzała się jedynie do wy-boru raz na rok delegatów na zjazd Kongresu i była prowadzona w oderwaniu od mas. Jed-nakże już sam fakt powstania tego rodzaju związku był bez wątpienia krokiem naprzód w organizacji burżuazyjnego ruchu narodo-wego.

Z inicjatywy władz brytyjskich w 1906 r. powstała Liga Muzułmańska. W ten sposób, wykorzystując antagonizmy religijne, koloni-zatorzy stworzyli przeciwwagę polityczną dla Kongresu, osłabiając wydatnie jego pozycję w kraju.

ROZDZIAŁ XII

KOLONIALNY PODZIAŁ AFRYKI

1. Stosunki wewnętrzne

Do końca wieku XIX europejskie kraje ka-pitalistyczne nie podjęły jeszcze działań zmie-rzających do zorganizowania kolonialnej eksploatacji Afryki. Epoka handlu niewolni-kami już się zakończyła i zaczęły dojrzewać warunki do przeprowadzenia podziału sfer wpływów na tym kontynencie między pań-stwa kolonialne. Oblicze polityczne tego kon-tynentu było bardzo zróżnicowane. W jego północnej części dominowały wpływy świata muzułmańskiego i jego struktury polityczno--prawne, religijne i umysłowe. W Afryce na południe od Sahary dominował system ple-mienny, uwzględniający niezwykle skompli-kowaną mozaikę etniczno-językową i zróżni-cowania religijne. Na obszarach tych, zwa-nych Czarną Afryką, istniało wiele państw plemiennych na różnych stopniach rozwoju społeczno-gospodarczego, nawiązujących do bogatej przeszłości tych obszarów. Wśród ludności nie zapoczątkowane jeszcze zostały procesy narodowotwórcze. Dominowały wię-zi plemienne. Granice obszarów zamieszka-nych przez poszczególne szczepy nie były ściśle wyznaczone, wiązały się z ich koczowniczym bądź też osiadłym trybem życia. Między państwami tymi występowały bardzo często ostre antagonizmy plemienne i daleko posu-nięta izolacja. Szczepy różniły się między sobą językiem, pochodzeniem etnicznym, odrębną historią, wewnętrzną strukturą polityczną a nawet cechami antropologicznymi.

Rozdrobnienie plemienne Czarnej Afryki stwarzało sprzyjające warunki dla państw ko-

lomalnycn, Które stosując starorzymską zasa-dę divide et impera (dziel i rządź) mogły w podbojach kolonialnych tych ziem wykorzy-stywać istniejące antagonizmy wśród ludów miejscowych

Afryka była wówczas jednym z najbardziej zacofanych, w sensie ekonomicznym, obsza-rów ziemskiego globu, chociaż wypada za-uważyć, że i w tej dziedzinie występowały zna-czące różnice. Zachodnie obszary Afryki Pół-nocnej, a zwłaszcza jej pas przybrzeżny miały jak na warunki afrykańskie, rozwiniętą gospodarkę rolną. Na ten stan rzeczy wpłynę-ły takie czynniki, jak wyższy poziom rozwoju ludów arabo-berberyjskich, zamieszkujących te obszary, korzystniejsze niż na południe od Sahary warunki geograficzno-klimatyczne, wreszcie dogodne połączenia komunikacyjne z Europą. Istniejące tutaj struktury plemienne odpowiadały na ogół feudalnej organizacji państw muzułmańskich. Stojący na czele ple-mion kaidi i szejkowie byli ważnym ogniwem ogólnopaństwowej machiny administracyj-nej, gospodarczej i militarnej. Urząd króla, beja, deja bądź sułtana był w warunkach Ma-roka, Algierii, Tunezji czy też innych państw wyrazem istniejącej struktury arabskiego feu-dalizmu, podporządkowującego politycznie i gospodarczo wszystkich poddanych, na ogół jednego języka, wyznania i kultury.

Inaczej jeszcze wyglądały stosunki wew-nętrzne w państwach mających bogate trady-cje własnej państwowości (np. Egipt, Etiopia), a inaczej w sercu Czarnej Afryki. Tam domi-nowała na ogół prymitywna gospodarka wspólnoty plemiennej, gdzieniegdzie tylko

wzbogacona o zależności przypominające struktury feudalne. Pewna część plemion wiodła koczowniczy tryb życia.

Wszystkie te czynniki zadecydowały, że walka o podbój kolonialny Afryki zaczęła się dość późno, wówczas gdy dokonano już z grubsza podziału sfer wpływów na innych kontynentach. Tym bardziej, że nieznane były jeszcze ogromne bogactwa, a wśród nich" su-rowce mineralne, jakie kryje w sobie ten kon-tynent. Tym niemnitj przystąpiły do niej wszystkie państw? kolonialne ówczesnej Europy, a zwłaszcza Francja i Wielka Bryta-nia.

2. Budowa francuskiego imperium kolonialnego

Podbój i kolonizacja Algierii. Zainteresowanie Francji Afryką Północną datuje się od dawna. Już w końcu XVIII wieku przedsięwzięła ona pierwsze kroki zmierzające do rozciągnięcia swoich wpływów na tych terenach. Położone w Afryce Północnej: Tunezja, Algieria i Maro-ko posiadały w przeszłości i mają do dnia dzisiejszego poważne znaczenie polityczne i gospodarcze. Zajęcie Afryki Północnej za-pewniłoby Francji możliwość sprawowania kontroli nad całym obszarem środjń5wej częś-ci basenu Morza Śródziemnego. Tędy, wzdłuż wybrzeży północnoafrykańskich, biegły szlaki morskie ze wschodu na zachód i z zachodu na wschód.

Poważną rolę w strefie Morza Śródziemne-go odgrywała Wielka Brytania, posiadająca tutaj szereg posiadłości, z których najważniej-szą był Gibraltar — wielka twierdza kontrolu-jąca ruch statków i okrętów, wpływających na Morze Śródziemne i wypływających z Morza Śródziemnego. Morze to nazywano wówczas „morzem angielskim". Zdobycie Afryki Pół-nocnej pozwoliłoby Francji stawić czoło ek-spansji brytyjskiej w rejonie Morza Śródzie-mnego,

Wielka Brytania czyniła również wysiłki zmierzające do podporządkowania sobie pół-nocnoafrykańskich krajów, jednak Francja z wielu względów miała przewagę w tej rywali-zacii. PrzeHe wszystkim były to kraje leżące w

pobliżu wybrzeży francuskich. Dogodna ko-munikacja, masowy napływ kolonistów i kup-ców francuskich, wszystko to w sumie umożli-wiło Francji zajęcie dogodniejszych pozycji wyjściowych do walki o Afrykę Północną. Po-za tym burżuazja brytyjska była bardziej za-awansowana w ekspansji kolonialnej w kra-jach Azji, a zwłaszcza w Indiach i Chinach.

Zarówno Algieria, jak i Tunezja były zain-teresowane w utrzymywaniu bliższych kon-taktów z Francją. Na kontaktach tych zależało zwłaszcza władcom Algierii. W części przybrzeżnej tego kraju dzięki pomyślnym warunkom klimatycznym rozwijało się rol-nictwo, którego produkty eksportowano do Francji. Wykorzystując jako pretekst szereg drobnych incydentów, 14 czerwca 1830 r. 38--tysięczna armia francuska wylądowała na ziemi algierskiej. 5 lipca wojska francuskie zajęły główne miasto Algierii — Algier. Dej został wygnany z kraju. Algieria została opanowana przez Francję. Skarb algierski rozgrabili Francuzi. Opanowanie Algierii i wygnanie deja nie oznaczało bynajmniej, iż Francuzi podporządkowali sobie wszystkie plemiona; wiele z nich prowadziło względnie niezależną politykę. Plemiona arabo-berberyjskie wystąpiły zdecydowanie do walki z najeźdźcą. W zachodniej części Algierii na czele tej walki stanął Abd el-Kader, na wschodzie zaś dej okręgu Konstantyny — Ahmed.

W końcu lat pięćdziesiątych zaczęły się roz-wijać w Algierii posiadłości należące do kolo-nistów francuskich. Rozwój ten związany był ze wspomnianą już grabieżą ziemi, która w tym czasie przybrała duże rozmiary. W tym okresie Francuzi przejęli pod uprawę 70 tyś. ha ziemi. W latach 1862—1863 przejęto je-szcze 160 tyś. ha. W wyniku wydanej przez Francję w 1863 r. nowej ustawy, nakazującej podział gruntów stanowiących własność po-szczególnych wspólnot rodowych, władze ko-lonialne uzyskały ponad 2 min ha ziemi, którą objęli w posiadanie koloniści francuscy. W Algierii zaczęły powstawać przedsiębiorstwa wielkokapitalistyczne, które przystąpiły do organizowania i rozwijania produkcji rolni-czej przeznaczonej na eksport.

Poważne piętno na wypadkach w Algierii wycisnęła wojna francusko-pruska i rewolucja

1871 r. we Francji. Algieria różniła się nieco od innych kolonii francuskich. Różnice te wy-nikały z faktu, że z Francji do Algierii przyby-wali nie tylko kolonizatorzy, lecz także i przedstawiciele innych klas społecznych. Ma-ła stosunkowo odległość między Francją a Al-gierią, jak również możliwości zagospodaro-wania się oraz znalezienia tu popłatnej pracy sprawiały, że kraj ten wybierali chętnie jako miejsce swego zamieszkania ludzie, dla któ-rych zaczynało brakować miejsca w starej Europie. W związku z tym wśród ludności europejskiej zamieszkującej Algierię stosun-kowo duży procent stanowili robotnicy na-jemni, drobni osadnicy oraz drobnomie-szczaństwo niezaangażowane bezpośrednio w eksploatację kolonialną tego kraju.

Linia podziału w walce klasowej, która to-czyła się w metropolii, musiała zatem przebie-gać również wyraźnie i tutaj. W okresie walk i wydarzeń związanych z Komuną Paryską wśród francuskiego społeczeństwa Algierii obserwujemy dwa wyraźne ugrupowania. Pierwsze skupiało koła wojskowe i burżuazję związaną z ekspansją kolonialną, drugie — proletariat, drobnomieszczaństwo oraz drob-nych rzemieślników i osadników. Wśród tych ostatnich było wiele osób zesłanych karnie do Algierii za działalność polityczną i udział w walkach w okresie Wiosny Ludów w roku 1848.

Władze kolonialne prowadziły na terenie Algierii szereg robót publicznych, jak budowę dróg itp. Znajdowało tu zatrudnienie ponad 10 tyś. robotników francuskich. Z chwilą wy-buchu wojny prace te zostały przerwane. Lu-dzi wyrzucono na bruk. Rosło niezadowolenie i oburzenie. W niektórych miastach Algierii doszło do wystąpień przeciwko aparatowi uci-sku. Brał w nich czynny udział proletariat europejski i biedota arabska. W październiku 1870 r. w Oranie doszło do krwawych zajść i oblężenia pałacu generalnego gubernatora. Rząd francuski został zmuszony do poczynie-nia szeregu zmian personalnych wśród admi-nistracji kolonialnej, aby uspokoić wzburzoną ludność.

W wyniku omawianych wyżej wydarzeń Al-gieria znalazła się w rękach zrewolucjonizo-wanego ludu. Siły rewolucyjne utworzyły 4-

-tysieczną Gwardię Narodową zorganizowa-ną na wzór Komuny Paryskiej. Utworzono Republikańskie Towarzystwo Algierii, które proklamowało formę rządów zbliżoną do Ko-muny Paryskiej. Jednakże rewolucyjnie na-strojone elementy ludności francuskiej za-mieszkującej Algierię nie potrafiły utrzymać osiągniętych zdobyczy. Zadecydował tu mię-dzy innymi niewłaściwy stosunek do miejsco-wej ludności arabskiej, nastroje nacjonalizmu i szowinizmu, niedocenianie rewolucyjnych możliwości mas arabskich. Musiało to powa-żnie zaważyć na dalszym rozwoju walki. W kraju, w którym ludność francuska liczyła za-ledwie 200 tyś. mieszkańców — wobec 2 min ludności miejscowej, nieuwzględnianie dążeń większości społeczeństwa było niewybaczal-nym błędem. Gdy w lipcu 1871 r. przybył do Algierii nowy gubernator generalny, udało mu się bez specjalnego trudu nie tylko rozwią-zać Gwardię Narodową i zaprowadzić porzą-dek, ale również utopić w krwi ruch narodo-wowyzwoleńczy, którego widownią były w tym czasie tereny Algierii.

Ludność Algierii żyła w niesłychanie trud-nych warunkach. Spychanie Arabów na coraz to bardziej pustynne i odległe tereny sprawia-ło, że częstym zjawiskiem był głód. W 1867 r. ludność miejscowa liczyła 2652 tyś. osób, a w roku 1872 już tylko 2125 tyś. Ponad 500 tyś. osób, tj. 1/5 ogółu, umarło z głodu,na skutek epidemii oraz w rezultacie barbarzyńskiej działalności francuskich ekspedycji karnych.

14 marca 1871 r. w Algierii wschodniej wy-buchło nowe, potężne powstanie skierowane przeciwko Francuzom. Na jego czele stanął Mohammed Mokrani, jeden z urzędników ad-ministracji kolonialnej, niegdyś przywódca starego rodu kabylskiego. Pod wpływami Mo-hammeda Mokraniego znalazło się 30 ple-mion. 8 kwietnia poparcia udzieliły mu dalsze plemiona, w rezultacie czego objął on swoimi wpływami około 1/3 ogółu ludności. Algieria znalazła się znów w ogniu wojny.

Francuzi, kosztem ogromnych wysiłków, stłumili powstanie. Z powstańcami rozpra-wiono się na sposób paryski. Wielu z nich rozstrzelano, inni zostali zesłani, wielu mu-siało uciekać do Syrii. Plemiona, któ -re brały udział w walkach, musiały zapłacić

36 min franków kontrybucji. Pozbawiono ich ponadto 500 tyś. ha najlepszych gruntów uprawnych. Ażeby uniknąć konfiskaty pozo-stałej ziemi, Algierczycy musieli dodat-kowo zapłacić władzom francuskim 27 min franków.

Prowadzona przez Francję kolonizacja Al-gierii miała wyraźnie wielkoobszarniczy cha-rakter. 90 % ziem przeznaczonych pod koloni-zację zajęła garstka francuskich obszarników, licząca około 10 tyś. osób. Pozostała część kolonistów, przeważnie drobnych posiada-czy, otrzymała zaledwie 10 % ogólnego fundu-szu ziemi przeznaczonego na kolonizację. Bezwzględna polityka Francji wobec ludności miejscowej doprowadziła do rozdrobnienia i skrajnej ruiny gospodarstwa chłopskie. W ten sposób społeczeństwo Algierii podzieliło się wyraźnie na dwie grupy: uprzywilejowaną mniejszość pochodzenia europejskiego, prze-ważnie Francuzów, oraz większość — ludność miejscową: Arabów i Berberów, pozbawioną praw publicznych i obywatelskich. Arabowie i Berberowie byli poddanymi Francji, nie po-siadali jednak żadnych praw politycznych i nie brali udziału w wyborach do francuskiego parlamentu.

Polityka gospodarcza w stosunku do grup ludności również nie była jednolita. Podatki płacone przez Francuzów były dużo niższe ód świadczeń ze strony Arabów. Jedną i drugą grupę ludności obowiązywały różne przepisy prawne. Uwięzienie Araba nie wymagało na-wet decyzji sądu. Zjawiskiem powszechnym były wszelkiego rodzaju kary administracyjne stosowane przez władze francuskie.

Jeszcze cięższe były warunki życia w Algierii południowej, której 80 % obszaru zajmuje Sa-hara. Znajdowała się ona pod administracją wojskową. W tych rejonach ostatnie słowo należało do oficerów dowodzących armią, której działalność nie była ograniczona ża-dnymi przepisami.

Formalnie Algieria nie była kolonią francu-ską, została natomiast włączona do Francji. Północną jej część podzielono na departamenty według wzorów francuskich. Jedynie na po-łudniu, wstrząsanym ciągłymi walkami pow-stańczymi, zachowany został wojskowy sy-stem zarządzania.

Opanowanie Tunezji. Drugim krajem położo-nym we wschodniej części Afryki Północnej jest Tunezja. Panujące tu warunki klimaty-czne i geograficzne są zbliżone do algierskich. Tunezja odegrała w historii Francji rolę ana-logiczną do roli Algierii.

Ze względu na swe położenie geograficzne Tunezja przedstawiała cenne walory także i dla Włoch. W czasie wojny francusko-prus-kiej w 1871 r. Włochy wysłały swoją flotę na podbój Tunezji. Wyprawa ta jednak nie mogła się zakończyć sukcesem ze względu na ostre protesty zarówno ze strony Francji, jak i Anglii.

Wykorzystując fakt poważnego zadłużenia Tunezji, kapitaliści francuscy wymusili na rzą-dzie tunezyjskim szereg koncesji w zakresie produkcji rolniczej, budowy linii kolejowej itp. Kapitaliści włoscy uzyskali również szereg koncesji, jednakże o dużo mniejszej wadze niż koncesje uzyskane przez Francję.

Na kongresie berlińskim w 1878 r., gdy dzielono spuściznę po wielkim imperium oto-mańskim, los Tunezji został przesądzony. Wszystkie kraje uczestniczące w konferencji porozumiały się co do tego, że powinna ona przejść pod władzę Francji.

Pod pretekstem ścigania sprawców incy-dentów na granicy Tunezji i Algierii armia francuska wkroczyła w kwietniu 1880 r. na ziemie Tunezji. Jednocześnie w Bizercie wysa-dzono desant francuski, który nie napotyka-jąc na żaden opór rozpoczął oblężenie pałacu beja. 12 maja 1880 r. dowódca desantu wrę-czył bejowi tekst układu o ustanowieniu pro-tektoratu. Francuzi pozostawili mu do na-mysłu zaledwie 5 godzin. Przyjeżdżając do pa-łacu beja, francuski generał przywiózł jednego z książąt tunezyjskich, przedstawiając go be-jowi jako jego ewentualnego następcę w przy-padku odrzucenia przezeń żądań francuskich. W takiej sytuacji bej oświadczył, że musi się podporządkować sile i po 2 godzinach układ o protektoracie został podpisany. Tunezja po-większyła obszar francuskiego imperium ko-lonialnego w Afryce Północnej.

Kolonialny podział Maroka. Na przełomie XVIII i XIX w. zainteresowały się Marokiem trzy państwa: Francja, Anglia i Hiszpania. W

pierwszej połowie XIX w., zwłaszcza po aneksji Algierii, wzmocniły się tu poważnie wpływy francuskie. Francja graniczyła bo-wiem z Marokiem poprzez Algierie. Słabość władzy sułtana, wewnętrzna anarchia, ostre antagonizmy partykularne między poszcze-gólnymi plemionami, władcami plemiennymi i dostojnikami czyniły z tego kraju obiekt na pozór nietrudny do zdobycia. Opanowaniu tego kraju sprzyjały wypady plemion berbe-ryjskich po łupy na terytorium Algierii i od-wrotnie, jak również brak ustalonej prawnie granicy państwowej między tymi terytoriami. Wszystkie te czynniki stwarzały dla Francji okazję do ingerencji militarnej i gospodarczej w życie Maroka. Karne ekspedycje wojskowe spełniały nie tylko rolę odwetową, lecz w pier-wszym rzędzie przyczyniały się do umocnienia wpływów Francji i realizacji jej interesów w tym rejonie.

Anglia była również zainteresowana Maro-kiem i to zarówno ze względów strategi-cznych, jak i gospodarczych. Dążąc do opano-wania punktów strategicznych na wybrzeżach Morza Śródziemnego, a szczególnie w rejonie Tangeru, systematycznie przeciwdziałała ona podejmowanym przez Francję próbom usa-dowienia się w Maroku. Krokiem naprzód w procesie kolonizowania Maroka była konfe-rencja w Madrycie w 1880 r. Na konferencji tej państwa europejskie, nie mogąc dojść do po-rozumienia w sprawie podziału Maroka, za-gwarantowały suwerenność tego państwa i niezależność władzy sułtana.

Traktat madrycki stanowił pewne novum w dotychczasowej polityce kolonialnej. W pra-cach nad jego przygotowaniem i uchwaleniem brały udział delegacje Niemiec, Austro-Wę-gier, Belgii, Danii, Hiszpanii, Stanów Zjedno-czonych, Francji, Wielkiej Brytanii, Włoch, Norwegii, Holandii, Portugalii i Szwecji. Zna-czna liczba krajów uczestniczących w konfe-rencji madryckiej świadczyła o wzrastającym zainteresowaniu państw kapitalistycznych terytorium Maroka jako korzystną bazą ko-lonialną.

Fakt, że w Madrycie nie osiągnięto porozu-mienia w sprawie podziału Maroka, znalazł swoje odzwierciedlenie również w traktacie. Zniósł on bowiem zasadę największego uprzy-

wilejowania dla któregokolwiek z krajów, jed-nakowo traktując wszystkich uczestników układu. Jednocześnie traktat przyznawał Eu-ropejczykom prawo do posiadania w Maroku własności ziemskiej — pod warunkiem za-stosowania się do miejscowych przepisów podatkowych. Instytucją rozjemtzą w wy-padku konfliktu były europejskie misje dyplo-matyczne.

Podpisanie układu zahamowało nieco za-ciętą rywalizację mocarstw europejskich. Wy-buchła ona jednak na nowo w 1887 r. w czasie ciężkiej i przewlekłej choroby sułtana Mulaj--Hassana. Śmierć Mulaj-Hassana zapocząt-kowała nowy etap w historii podboju Maro-ka. Okres po 1894 r. charakteryzowało nasi-lenie zaburzeń wewnętrznych i rozgrywek o sprawowanie władzy w kraju. Zaczęły się one wkrótce po śmierci starego sułtana, gdy roz-gorzała walka o tron między jego synami — Mulaj Mohammedem i Mulaj Abd el-Azizem.

W tym okresie wzmogła się interwencja władz francuskich w sprawy marokańskie. Jej celem było podporządkowanie Francji szere-gu terytoriów sąsiadujących z Algierią. Misje wojskowe pod różnymi pretekstami opano-wały całe okręgi w pasie północnym o-raz na południu Maroka.

Seria incydentów granicznych w latach 1900—1901 stała się pretekstem do okupowa-nia przez Francję oazy Touat. Fakt ten powa-żnie podsycił nastroje antyfrancuskie w społe-czeństwie marokańskim i przyczynił się do pogłębienia rozłamu w łonie rządu marokań-skiego. Pełna uległości postawa rządu Maro-ka w polityce zagranicznej była odzwierciedle-niem trudności wewnętrznych, z którymi bo-rykał się on w kraju. Gospodarka rolna była bardzo zaniedbana. Częste walki wewnętrzne i ekspedycje odwetowe nie sprzyjały ożywie-niu gospodarczemu.

Penetracja kapitałów europejskich w Maro-ku nie przybierała szerokich rozmiarów i nie miała charakteru inwestycyjnego. Słaby roz-wój gospodarczy i sparaliżowanie rządowego aparatu podatkowego przez samowolę pro-wincjonalnych kaidów stawiały rząd w nie-zwykle trudnej sytuacji.

Ponieważ Francja była zainteresowana w podtrzymaniu prokolonialnego reżimu Abd

el—Aziza, a zapalny stan wewnętrzny unie-możliwiał skuteczną eksploatacje kraju, po-stanowiła ona wykorzystać istniejącą sytuację do dalszego rozszerzenia swoich wpływów przez udzielenie Maroku pożyczki. Rząd ma-rokański pozbawiony finansów, prestiżu i władzy zmuszony był do przyjęcia podykto-wanych przez Francję warunków. W zamian za udzieloną sułtanowi w 1904 r. pożyczkę na sumę 62,5 min franków Bank Francuski otrzymał w dzierżawę część dochodów pań-stwowych oraz szereg koncesji handlowych.

W roku 1904 nastąpiły jednak istotne zmia-ny w układzie sił mocarstw europejskich. Na-stąpiło zbliżenie ftancusko-brytyjskie o wyra-źnym ostrzu antyniemieckim. Było ono odpo-wiedzią na powstanie trójprzymierza. Na mo-cy układu francusko-brytyjskiego z 8 kwietnia 1904 r. Anglia zrezygnowała na rzecz Francji ze swoich roszczeń w stosunku do Maroka pod warunkiem ustępstw Francji w Egipcie; uznania zasady „otwartych drzwi" w Maro-ku, neutralizacji Tangeru jako ważnego punk-tu strategicznego oraz zgody Hiszpanii na po-dział sfer wpływów w Maroku między Hiszpa-nię i Francję.

W takiej sytuacji, pod koniec 1904 r., Fran-cja zdecydowała się na sfinalizowanie sprawy Maroka. W początkach 1905 r. udała się do Fezu specjalna misja rządu francuskiego. Była ona wyposażona w szerokie pełnomocnictwa do prowadzenia rozmów z sułtanem. Francja zaproponowała sułtanowi przeprowadzenie daleko idących reform wojskowych, cywil-nych, administracyjnych, ekonomicznych i fi-nansowych. Reformy te miały z jednej strony wpłynąć na stabilizację zaognionej nadal sy-tuacji wewnętrznej, z drugiej zaś zmodernizo-wać aparat państwowy i przystosować go do potrzeb kolonialnego systemu wyzysku, upra-wianego przez kapitał francuski.

Tendencje te spotkały się z bardzo silnym przeciwdziałaniem Niemiec i ich misji dyplo-matycznej w Tangerze. Niemcy, w obliczu perspektywy rozwiązania politycznych i gos-podarczych spraw Maroka bez ich udziału, bez zapewnienia im jakiejkolwiek korzyści, rzuciły na szalę cały swój autorytet. Udało się im skłonić sułtana do przeciwstawienia się Francji. W wypadku konfliktu zagwaranto-

wali oni Maroku wszelkie poparcie. Pod pre-tekstem obrony niezawisłości Maroka Nie-mcy przystąpiły do walki o Maroko. W ten sposób sprawa marokańska wypłynęła po-nownie na arenę międzynarodową, odsuwając termin ostatecznej aneksji tego kraju przez Francję.

Polepszeniu stosunków niemiecko-maro-kańskich towarzyszyło pogorszenie stosun-ków Maroka z Francją. Odesłanie w grudniu 1904 r. przez Abd el-Aziza francuskich specja-listów wojskowych oznaczało faktycznie po-czątek tzw. kryzysu marokańskiego.

Niemcy, które w latach 1900—1905 powa-żnie wzmecniły swój potencjał gospodarczy i militarny, w walce o Maroko nie cofały się nawet przed groźbą wypowiedzenia wojny, występując prawie że samotnie przeciwko im-perialistycznej koalicji Anglii, Francji i Hisz-panii. W walce tej Niemcy zd.obyły nieoczeki-wanie sprzymierzeńca w osobie Abd el-Aziza, który postanowił wykorzystać dla swoich celów sprzeczności między kolonizatorami.

Obrady konterencji marokańskiej, której domagały się Niemcy, rozpoczęły się 16 sty-czna 1906 r. w Algeciras i trwały do 7 kwietnia 1906 r. W rezultacie podpisanego porozumie-nia przyznano Francji i Hiszpanii prawo zor-ganizowania policji w portach marokań-skich. Tego rodzaju rozwiązanie jednego z po-ważniejszych sporów między ententą a Niem-cami było niewątpliwie na rękę entencie. W Tangerze — zgodnie z podpisanym porozu-mieniem, umieszczono siedzibę Inspektora Generalnego Policji, którym był oficer armii szwajcarskiej. Władza jego miała charakter raczej. nominalny. W ten sposób w kwestii policji rokowania zakończyły się faktycznym kompromisem. Francja została zmuszona do uznania, proklamowanej przez Niemcy, zasa-dy umiędzynarodowienia policji w Maroku. Z drugiej jednakże strony fakt oddania do-wództwa nad policją oficerom francuskim i hiszpańskim stwarzał dogodne warunki dla podporządkowania tego kraju w przyszłości kapitałowi francuskiemu.

Konferencja postanowiła również utworzyć w Maroku Bank Państwowy, który ułatwiłby finansowe ujarzmienie tego kraju. Niemcy, mimo olbrzymiego potencjału gospodarczego,

nie mogły jeszcze w tym czasie skutecznie ry-walizować z posiadającym wieloletnie trady-cje kapitałem finansowym Francji. Jednocześ-nie konferencja proklamowała zasadę „otwar-tych drzwi" i swobodnej rywalizacji gospodar-czej w Maroku dla wszystkich państw euro-pejskich.

Konferencja w Algeciras nie rozwiązała wiec problemu Maroka. Nie zadecydowała o tym, które z państw podporządkowuje sobie ten kraj. Stanowiła ona swego rodzaju zawie-szenie broni na okres 5 lat, gdyż powzięte przez konferencję postanowienia miały obo-wiązywać w ciągu tego okresu. Była ona rów-nocześnie zwycięstwem Niemiec, którym uda-ło się odroczyć na kilka jeszcze lat moment podporządkowania Maroka kapitałowi fran-cuskiemu. Taki stan rzeczy wcale nie gwaran-tował pokoju w Europie. Obie strony gorącz-kowo wzmagały swe zbrojenia, przygotowu-jąc się do nowej wojny. Imperialiści niemieccy zorientowali się, że Maroko wymyka im się z rąk. W tej sytuacji l lipca 1911 r. wysłali kano-nierkę „Panther" do portu Agadir z zadaniem opanowania go dla Niemiec. Wypadek ten omal nie doprowadził do wojny światowej. Jedynie ponowna zdecydowana interwencja Anglii zmusiła Niemcy do pójścia na kompro-mis. Wyraziły one zgodę na przekazanie Ma-roka Francji w zamian za uzyskanie części Konga francuskiego.

W ten sposób stracił swoją niepodległość ostatni z krajów tego rejonu. W marcu 1912 r. Maroko zostało oficjalnie ogłoszone protek-toratem francuskim. W końcu 1912 r. Hiszpa-nia ogłosiła protektoratem zachodnio-północ-ną część Maroka. W ten sposób kraje Afryki północnej straciły swoją niepodległość.

Utworzenie Francuskiej Afryki Zachodniej.Podobne działania podjęła Francja w Afryce Zachodniej.

W pierwszej połowie XIX w. na obszarach tych nastąpił szybki rozwój gospodarki plan-tacyjnej, w szczególności bawełny i indygo. Zapoczątkowano również uprawę orzeszków ziemnych. Jednocześnie postępowało dalsze przenikanie Europejczyków w głąb lądu. Roz-szerzanie się wpływów francuskich w Senega-lu było w dużym stopniu rezultatem lepszego

poznania specyfiki tych obszarów. Odkrycia geologiczne, poznanie rzek: Senegalu, Fale-nie i Gambii, przenikanie do wnętrza kraju, wszystko to stworzyło warunki sprzyjające co-raz bardziej postępującej w głąb kontynentu penetracji gospodarczej, politycznej i militar-nej. W ekspansji tej poważną rolę odegrały wyprawy naukowe oraz wszelkiego rodzaju misje.

W 1840 r. rząd francuski wydał dekret, na mocy którego powołano do życia rząd kolo-nii. Na jego czele stanął gubernator. Miał on do dyspozycji szeroko zorganizowany aparat władzy wykonawczej. Na mocy wspomniane-go dekretu utworzono również Radę Admi-nistracyjną, spełniającą funkcje wyłącznie do-radcze. Siedzibą władz kolonialnych zostało miasto Saint Louis.

Przekształcenie Senegalu w kolonię francu-ską nie rozwiązało bynajmniej wszystkich problemów związanych z podbojem tych ob-szarów przez Francję. U schyłku XIX w. wal-ka o podporządkowanie władzy francuskiej szczepów zamieszkujących te tereny toczyła się nadal ze zdwojoną siłą. Walka ta zapocząt-kowana w połowie XIX w. prowadzona była ze zmiennym szczęściem przez lata osiemdzie-siąte i dziewięćdziesiąte. Szczególnie ciężkie walki prowadzili Francuzi z królestwami mu-zułmańskimi: Messina, Falema, Tinkisso i Sa-hel, które powstały na gruzach państwa Tuku-ler po śmierci Omar el-Hadża w 1864 r. Nie-wątpliwie napięta sytuacja wewnętrzna, jak również wielkie odległości, szkodliwe warunki zdrowotne i ciężki klimat przeszkadzały przeprowadzeniu szybkiej kolonizacji Afryki Zachodniej.

Charakteryzując walkę Francuzów o opa-nowanie tych terenów należy podkreślić, że opór okazywany im przez szczepy miejscowe w rejonach przybrzeżnych był nieznaczny. Za-cięte walki toczyły się głównie w głębi konty-nentu na obszarach wchodzących dzisiaj w skład Republiki Mali i Niger.

III Republika wzmocniła szczególnie wysił-ki zmierzające do zwiększenia eksploatacji Se-negalu. Kolonia ta bowiem stawała się głów-nym elementem kompleksu afrykańskich posiadłości terytorialnych Francji, obejmu-jących tereny od Afryki Północnej wzdłuż

Francuskie wojska kolonialne w Afryce

wybrzeży Oceanu Atlantyckiego aż po ujście rzeki Niger. Wysiłki podjęte przez Francję zmierzały nie tylko do zapewnienia stabiliza-cji politycznej na tych obszarach, ale także do związania wnętrza kraju z wybrzeżem. Stwarzało to bowiem dogodne warunki eks-ploatacji bogactw kraju oraz utrzymywania w posłuszeństwie zamieszkujących te tereny szczepów afrykańskich. W tym właśnie kie-runku zmierzała polityka Francji na przeło-mie XIX i XX w.

Energiczne wysiłki w kierunku wewnętrznej integracji tych obszarów podjął powołany w 1876 r. na stanowisko gubernatora Senegalu, Briere de 1'Isle. Zamierzał on za pomocą linii kolejowej powiązać wielkie posiadłości fran-cuskie znajdujące się w tej części kontynentu. Realizacja tych planów była jednak bardzo utrudniona ze względu na niebezbpieczeństwo grożące ze strony państwa Ahmado, zaś z po-łudnia ze strony państw Mahmado oraz Sa-mori. Dopiero w latach siedemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, w rezultacie ciężkich walk prowadzonych przez francuskie ekspe-dycje militarne ze szczepami zamieszkującymi te obszary, kolonizatorzy zagwarantowali so-

bie połączenie wybrzeża z centrum kraju, a nade wszystko z Zachodnim Sudanem.

W 1895 r. Senegal wszedł w skład zorganizo-wanej przez Francję na tych terenach Francu-skiej Afryki Zachodniej. Zanim jednak te po-ważne zmiany na mapie politycznej Afryki mogły zostać przeprowadzone, Francja mu-siała wygrać walkę o te obszary w rywalizacji z innymi państwami, a zwłaszcza z Anglią. Przystępując do walki o opanowanie Afryki Zachodniej kolonializm francuski był zainte-resowany w utworzeniu wielkiego imperium obejmującego obszary od Oceanu Atlantyc-kiego aż po wybrzeża Morza Czerwonego i Oceanu Indyjskiego. Imperium to, w połącze-niu z posiadłościami Francji w Afryce Północ-nej, stworzyłoby zwarty blok terytorialny, de-terminujący decydującą pozycję Francji na Czarnym Lądzie.

W latach siedemdziesiątych i osiemdziesią-tych XIX w. kolonializm francuski przystąpił do finalizacji swych planów. Przewidywały one przenikanie w głąb Afryki z trzech punk-tów wyjściowych, a mianowicie: właśnie z Se-negalu na wschód, z rejonu rzeki Ogowe na północny wschód i od strony francuskiego So-

mali na zachód. Tak więc posiadłości francu-skie w Senegalu stały się główną bazą wypado-wą w głąb Afryki. Drogą podstępnego podpi-sywania układów z miejscowymi kacykami, przy wykorzystaniu ich całkowitej nieświado-mości politycznej, Francuzi szybko posuwali się w głąb Kontynentu, przejmując władzę nad coraz to nowymi obszarami i ludami. W 1883 r. francuskie eicspedycje militarne dotarty do rzeki Niger w rejonie miasta Bamako; następ-nie rozpoczęły działania wojenne na południu przeciwko państewku Samori, a na północ-nym wschodzie przeciwko Ahmado. Najsil-niejszy opór ekspansji francuskiej na tych te-renach stawiało państwo Samori. Ekspedycje z lat 1882—1886 nie przyniosły oczekiwanych sukcesów. Mimo to w 1887 r. Francji udało się podpisać korzystny układ z Ahmado.

W latach dziewięćdziesiątych wzmogła się penetracja brytyjska w tym rejonie, co wy-wołało niepokój Francji. W obliczu rywali-zacji brytyjskiej Francuzi dołożyli wszelkich starań, żeby zlikwidować niepodległość ta-kich państw, jak Samori i Ahmado oraz osta-tecznie utrwalić swoje zdobycze. W latach 1890—1893 rozgromiono państwo Ahmado. W 1890 r. wojska francuskie zajęły stolicę tego państwa, Segur. Posuwając się naprzód w dół Nigru, wojska francuskie zajęły środkową część delty tej rzeki. Dalszy marsz na wschód został jednak wstrzymany na blisko półtora roku przez Tuaregów, którzy stawiali boha-terski opór najeźdźcom i w trudnych warun-kach pustynnych zadali druzgocącą klęskę wojskom francuskim. Francja nie zrezygno-wała z walki i rozpoczęła nową wojnę z pań-stwem Samori, która trwała 8 lat (1891—1898). Ostatecznie udało się zająć ważniejsze ośrodki tego państwa. U schyłku lat dziewięćdziesią-tych państwo Samori zostało zniszczone.

Penetracja w głąb Afryki dokonywana była także z wielu innych opanowanych przez Francję punktów, położonych na wybrzeżu Zatoki Gwinejskiej. W tym czasie toczyła się tutaj ostra walka konkurencyjna między im-perializmem francuskim, brytyjskim i nie-mieckim. Każda ze stron pragnęła zagwaran-tować sobie najbardziej korzystne tereny. Główną formą opanowywania tych obsza-rów było narzucenie nierównoprawnych

Król Dahomeju

umów zamieszkującym je szczepom afrykań-skim. W miarę sukcesów militarnych organi-zowano kolonialną eksploatację tych obsza-rów, zwłaszcza w Gwinei i na Wybrzeżu Kości Słoniewej.

Tak więc w rękach Francji znalazły się Gwi-nea (1886), Senegal (1889), Wybrzeże Kości Słoniowej (1891), Dahomej (1894) oraz tereny Sudanu, Górnej Wolty, Nigru i Czadu two-rząc tzw. Francuską Afrykę Zachodnią.

System kolonialnego zarządzania Francji w Afryce Zachodniej przedstawiał drabinę hie-rarchiczną, na której szczycie znajdował się urząd generalnego gubernatora, reprezentują-cego prezydenta Francji. Gubernator general-ny utrzymywał w swoich rękach całokształt

władzy wykonawczej i ustawodawczej. Będą-ca jego organem doradczym, Rada Kolo-nialna praktycznie nie była w stanie wywrzeć jakiegokolwiek poważniejszego wpływu na przedsięwzięcia polityczne, gospodarcze czy militarne. Gubernator generalny podlegał Ministerstwu Kolonii. Był on jednocześnie bezpośrednim zwierzchnikiem gubernatorów rządzących poszczególnymi koloniami w Afryce Zachodniej. Tym zaś z kolei podlegali dopiero szefowie okręgów.

Szczególny opór kolonizatorom w Afryce Zachodniej stawiało państwo Aszantów, leżą-ce na terenie obecnej Ghany. W latach 1807— —1874 Wielka Brytania siedmiokrotnie roz-poczynała wojnę z Aszantami. Aby zniszczyć swojego przeciwnika, Anglicy starali się wy-korzystać sprzeczności między Aszantami i szczepami Fanti, zamieszkującymi rejony przybrzeżne. W 1897 r. ekspedycja brytyjska zajęła stolicę Aszantów — Kumasi. Nie ozna-czało to jednakże ostatecznego podboju tego kraju. W 1900 r. Anglia stanęła w obliczu potężnego powstania ludowego. Dopiero w wyniku wieloletniej walki obszary te przeszły ostatecznie pod berło korony brytyjskiej.

3. Ekspansja Wielkiej Brytaniiw Afryce

Egipt i Sudan. 17 listopada 1869 r. otwarty został Kanał Sueski, skracający drogę z Euro-py do Azji. W związku z tym wzrosło znacze-nie ekonomiczne i strategiczne terytoriów le-żących wzdłuż nowo uruchomionego szlaku. O opanowanie tych obszarów rozgorzała za-ciekła walka między państwami imperialisty-cznymi. W ciągu pierwszych 5 lat po urucho-mieniu kanału największe zyski osiągnął kapi-tał francuski, który partycypował w finanso-waniu budowy. W tej sytuacji Anglia postawi-ła sobie za cel opanowanie tego ważnego stra-tegicznie punktu. W 1871 r. Anglicy uzyskali kontrolny pakiet akcji kanału, co zapewniło im decydującą pozycję ekonomiczna w Egip-cie, formalnie wchodzącemu w skład impe-rium otomańskiego. W krótkim okresie czasu kapitałowi brytyjskiemu udało się ograniczyć wpływy francuskie w strefie kanału.

W 1876 f. państwa europejskie utworzyły tzw. Kasę Długu Egipskiego, dzięki czemu ustanowiły faktyczną kontrolę nad finansami Egiptu. Pociągnęło to za sobą podporządko-wanie tego kraju interesom mocarstw kolo-nialnych. Ten stan rzeczy doprowadził do wy-buchu powstania, na którego czele stanął Ara-bi Pasza. Anglia potraktowała ten ruch jako pretekst do interwencji zbrojnej i do, zajęcia kraju.

W latach siedemdziesiątych i osiemdziesią-tych XIX w. Sudan podobnie jak i Egipt, sta-nowił część imperium otomańskiego. W prak-tyce jednak władzę w Sudanie sprawował bry-tyjski generał Charles Gordon, pozostający formalnie na służbie egipskiej. W 1874 r. Gor-don został mianowany gubernatorem prowin-cji, a w roku 1877 — generalnym gubernato-rem całego Sudanu. Jego polityka zmierzała wyraźnie do całkowitego podporządkowania Sudanu Anglii. Sfera nominalnie egipskiego, a praktycznie rzecz biorąc — brytyjskiego panowania, ulegała systematycznemu rozsze-rzaniu.

Pod pretekstem walki z niewolnictwem Wielka Brytania przystąpiła już w latach sie-demdziesiątych do eksploatacji bogactw Su-danu. Wywożono stąd produkty rolnicze, bydło, gumę arabską, kość słoniową i inne towary. W walce o opanowanie tych terenów Wielka Brytania nie spotkała się jeszcze w tych latach ze zdecydowanym sprzeciwem ze strony innych krajów.

Głównym konkurentem Anglii w tym rejo-nie, podobnie jak i w innych częściach Afryki, była Francja. W 1862 r. Francuzi zakupili w Somali niewielkie terytorium, które przeksz-tałcili w bazę ekspansji w tej części kontynentu afrykańskiego. Szczególne niebezpieczeństwo dla Anglii w tym rejonie stanowiły próby po-rozumienia się Francji z Etiopią, podjęte po roku 1898. Francuskie Dżibutti stało się głów-nym portem tranzytowym Etiopii. Jednocześ-nie francuska misja wojskowa przystąpiła w tym kraju do organizacji artylerii i nowoczes-nej armii.

Poważne zainteresowanie tymi rejonami zdradzać zaczai również kapitał włoski. W 1869 r., bezpośrednio po otwarciu Kanału Sueskiego, Włosi na mocy porozumień z

miejscowym sułtanem uzyskali tu niewielkie terytorium, przeznaczone na bazy zaopatrze-niowe dla okrętów płynących tym szlakiem. Wkrótce okręg Assab stał się kolonią włoską. W 1882 r. była to już główna baza wypadowa, z której Włosi rozpoczęli swe natarcie na Etio-pię. Kapitał brytyjski był zainteresowany w poparciu ekspansji włoskiej w tym rejonie ja-ko przeciwwagi wpływów Francji. W tych wa-runkach Włochy mogły rozszerzać swoje po-siadłości na południe i północ od Assabu. W 1885 r. Anglicy odstąpili Włochom Massau, a w 1888 r. Włochy ogłosiły protektorat nad terytorium Somali. Jakkolwiek tereny opano-wane przez Włochy nie reprezentowały więk-szych walorów gospodarczych, ich znaczenie strategiczne było jednak ogromne. Oddzielały one między innymi Etiopię od wybrzeża mor-skiego.

Kolonialne zdobycze Wielkiej Brytanii w tym rejonie były niewielkie. W 1876 r. Wielka Brytania ogłosiła protektorat nad wyspą So-kotra, zajmującą kluczową pozycję przy wejś-ciu z Oceanu Indyjskiego do Zatoki Adeń-skiej. Decydującym czynnikiem w walce o Af-rykę Wschodnią była kontrola nad sułtanem Zanzibaru. O wpływy w Zanzibarze walczyły Anglia i Francja. W latach osiemdziesiątych do walki tej przystąpiły Niemcy, a także Stany Zjednoczone, które już wcześniej odgrywały dużą rolę w handlu zagranicznym Zanzibaru, zajmując w 1860 r. pierwsze miejsce w ekspor-cie tego kraju.

W latach siedemdziesiątych i osiemdziesią-tych, na skutek rozwoju ruchów zbrojnych w Sudanie, walka o podział Afryki Wschodniej uległa znacznemu osłabieniu. Ucisk adminis-tracji brytyjskiej był przyczyną wzrostu pow-szechnego niezadowolenia. Powstania w Dar-fur (1877) i Bahrel-Ghazal (1878) poprzedziły rozwój wydarzeń.

W okresie muzułmańskiego święta Rama-dan, w sierpniu 1881 r. Mohammed Ahmed publicznie ogłosił się wysłannikiem Allaha i przystąpił do organizowania ruchu oporu. Wezwał on narody do zjednoczenia i rozpo-częcia „świętej wojny" przeciwko „niewier-nym" i cudzoziemcom. W programie ruchu była likwidacja nienawistnych podatków oraz zapewnienie równości wszystkich w obliczu

Mahdi

boga — Allacha. Mohammed Ahmed, znany pod imieniem Mahdi, pochodził ze szczepu Dangala. W krótkim czasie stał się powszech-nie uznanym wodzem powstania narodowe-go, które objęło wiele prowincji wschodnich, a następnie cały Sudan. Mahdyści przystąpili do walki z ekspedycjami karnymi, wysyłany-mi w celu zdławienia powstania. Szeregi po-wstańcze rosły. W niespełna rok od chwili wy-buchu powstania, we wrześniu 1882 r., pod kontrolą wojsk anglo-egipskich pozostały we wschodnim Sudanie jedynie miasta Bara i El--obejd. W lutym 1883 r. i te miasta zostały zmuszone do kapitulacji. Wpływy mahdystów szybko wzrastały. W listopadzie 1883 r. woj-ska mahdystów rozgromiły 10-tysieczny kor-pus anglo-egipski. W roku 1884 cały rejon graniczący z Morzem Czerwonym, z wyjąt-kiem głównego portu Sudanu — Suaakin, zna-lazł się w rękach powstańców. Niewielkie gar-nizony anglo-egipskie rozlokowane na połud-niu znalazły się w izolacji.

Wielka Brytania nie posiadała w tym okre-sie wystarczających sił, by zorganizować eks-pedycję karną. W tej sytuacji dyplomacja bry-tyjska opracowała plan ewakuacji garnizo-nów brytyjskich z Sudanu, co przyczyniło się do ostatecznej utraty wpływów w tej części Afryki. Jednocześnie w Londynie opracowa-no plan podziału Sudanu. Południowe jego

okręgi postanowiono przyłączyć do brytyj-skich posiadłości kolonialnych w Afryce Wschodniej, a rejony północne i centralne proklamować niezależnym państwem pod kontrolą Anglii. Politykę tę miał realizować generalny gubernator Sudanu — gen. Charles George Gordon, przebywający w Chartumie. Zginął on jednak w styczniu 1885 r., gdy stoli-ca Sudanu po długotrwałej i krwawej walce została wzięta szturmem. W ten sposób woj-ska anglo-egipskie zostały wypędzone z Su-danu.

Po zwycięstwie w latach 1881—1885 mah-dyści starali się umocnić suwerenność Suda-nu. Ruch ten odroczył co najmniej na 20 lat ostateczne podporządkowanie Sudanu kapi-tałowi angielskiemu.

W toku walk powstańczych wielokrotnie dochodziły do głosu masy ludowe, które na-dawały ruchowi radykalny charakter społe-czny. Wielu żołnierzy egipskich walczących w Sudanie przeszło na stronę powstańców. Ist-nienie niezależnego Sudanu wpływało w po-ważnym stopniu na sytuację w samym Egip-cie, pogarszając położenie kolonizatorów. Echa powstania rozchodziły się po całej Afry-ce, docierając do państw Bornu, Sokoto, Ni-gerii i do krajów Maghrebu.

Wojownik Mahdiego

W rezultacie manewrów dyplomatycznych państwom europejskim udało się w latach 1885—1889 doprowadzić do zaostrzenia sto-sunków między Sudanem i Etiopią. Rezulta-tem tego były starcia zbrojne, które poważnie osłabiły młode państwo mahdystów. Wojska Sudanu poniosły porażkę. Zmieniła się rów-nież sytuacja polityczna Sudanu. Został on otoczony posiadłościami państw imperialisty-cznych, które starały się usadowić w dolinie Nilu. Erytrea i część Somali znalazły się w rękach Włoch. Niemcy przystąpiły do opano-wywania obszarów Tanganiki. Belgia usado-wiła się w Kongu.

Dla Wielkiej Brytanii najgroźniejsze były zabiegi kolonializmu francuskiego w tym rejo-nie. Francja w tym okresie dosyć energicznie posuwała się wzdłuż doliny Nilu, pragnąc ob-jąć ją swoimi wpływami. W obliczu zaostrza-jącej się rywalizacji państw europejskich o po-dział Afryki stanął przed kolonializmem bry-tyjskim problem konieczności likwidacji pań-stwa mahdystów.

W okresie tym wzrosło szczególnie znacze-nie Francji w Etiopii. Francja pragnęła utrwa-lić swą pozycję w tym kraju, aby w ten sposób zakończyć budowę wielkiego imperium kolo-nialnego, sięgającego od Zatoki Gwinejskiej aż po wybrzeża Morza Czerwonego. Plany te wyraźnie zagrażały brytyjskiej koncepcji im-perium na linii Kair—Kapsztad.

Anglia przystąpiła do działania. Na czele doskonale uzbrojonej armii brytyjskiej stanął gen. Horatio Herbert Kitchener. Wojska nie-podległego Sudanu liczyły 100 tyś. żołnierzy, z których zaledwie 34 tyś. posiadało karabiny. Park artyleryjski armii składał się z 75 przesta-rzałych dział. Mimo zdecydowanej przewagi nad przeciwnikiem, Kitchener postępował o-strożnie. W rezultacie ciężkich i niezwykle krwawych walk powstanie mahdystów zosta-ło ostatecznie stłumione. W toku walk prze-ciwko mahdystom nastąpiło w pobliżu wioski Faszoda spotkanie wojsk Kitchenera z fran-cuską ekspedycją kapitana Marchanda. Stało się to przyczyną poważnego konfliktu między-narodowego. Ostatecznie w 1899 r. wschodni Sudan przekształcony został w kondominium anglo-egipskie. Władzę w tym kraju, na pod-stawie porozumienia egipsko-brytyjskiego,

sprawował generalny gubernator wyznaczony przez kedywa egipskiego na zlecenie Wielkiej Brytanii.

Zdobycze w Afryce Zachodniej. W drugiej po-łowie XIX w. Wielka Brytania przedsięwzięła również kroki zmierzające do opanowania re-jonów leżących miedzy rzekami Niger i Benue. W 1851 r. ustanowiono protektorat nad Lago-sem. Był to rezultat długotrwałych walk i sil-nego bombardowania miasta, co zmusiło miejscowego władcę do rezygnacji z niepod-ległości. W ślad za Lagosem również dwory sułtańskie najsilniejszych państw na północy: Sokoto, Kano i Jola postanowiły zawrzeć traktaty o protektoracie z kolonizatorami. W ten sposób kacykowie suwerennych do nie-dawna państewek afrykańskich przekształceni zostali faktycznie w urzędników kolonialnej administracji brytyjskiej. Również i w innych rejonach Afryki Zachodniej napotkała Wielka Brytania na silny opór miejscowych ludów. Tak było na przykład z próbą pokona-

Ostatni niezależny władca Benm — Overami

nią nadmorskiego państewka Benin, którego stolica w 1'897 r. zrównana została z ziemią.

Posuwając się wzdłuż Nigru ekspedycje brytyjskie zetknęły się wkrótce z ekspedycjami francuskimi, zmierzającymi w kierunku prze-ciwnym. Narastające sprzeczności między obiema rywalizującymi stronami obejmowały płaszczyznę ekonomiczną i polityczną. W 1879 r. szereg firm brytyjskich, działających w tym rejonie, powołało do życia wspólną organizację handlową, która w 1881 r. przyję-ła nazwę National Africa Company. Jej dzia-łalność nie ograniczała się bynajmniej do handlu. Zakładała ona faktorie w delcie Ni-gru, a jednocześnie organizowała wyprawy zdobywcze w głąb Czarnego Lądu, podpo-rządkowując sobie coraz to nowe tereny.

W 1880 r. poważnym rywalem tej kompanii stała się Compagnie Francaise de FAfriąue Eąuatoriale oraz inne organizacje francuskie działające w Senegalu. Zarówno kompanie francuskie, jak i brytyjskie cieszyły się bez-względnym poparciem swoich rządów. Rezul-tatem ich działalności był fakt, że w począt-kach lat osiemdziesiątych znajdowały się tutaj 34 faktorie brytyjskie i 32 faktorie francuskie, będące ośrodkami ekonomicznego i militar-nego panowania w tej części Afryki. Jednakże w 1884 r. silniejsze pod względem finansowym kompanie brytyjskie zmusiły swoich konku-rentów do ustępstw i „sprzedaży" posiada-nych placówek handlowych. Ekonomiczna przewaga kapitału brytyjskiego była kluczem do politycznego uregulowania pretensji tery-torialnych obu stron w strefie dolnego Nigru. Wprowadzono swobodę żeglugi na Nigrze. Konferencja berlińska w latach 1884—1885 powierzyła mimo sprzeciwu Francji kontrolę nad realizacją zasady wolnej żeglugi władzom brytyjskim.

W 1885 r. Wielka Brytania ogłosiła protek-torat nad obszarem Lagosu i terenami przy-brzeżnymi oraz nad doliną Nigru aż po tereny Benue. Ostatecznie zdobycze francuskie i bry-tyjskie w Afryce Zachodniej zostały potwier-dzone w umowach podpisanych w latach dzie-więćdziesiątych. W 1900 r. National Africa Company została pozbawiona funkcji polity-cznych, a nad północną i południową Nigerią ustanowiono protektorat brytyjski.

David Livingstone

Afryka Wschodnia. W latach osiemdziesiątych XIX w. Afryka Wschodnia była terenem ry-walizacji między Wielką Brytanią, Niemcami i Francją. Szczególną aktywność w tym rejonie przejawiała Wielka Brytania. Działalność tę poprzedziły wyprawy odkrywcze, w szczegól-ności Davida Livingstone'a (1813—1873), który odkrył jeziora Ngami i Niasa oraz zba-dał dorzecze Górnej Zambezi i Górnego Kon-ga, a także (wspólnie z Henrym Stanleyem) rejony jeziora Tanganika. Deklaracja fran-cusko-brytyjska z 1862 r. gwarantowała nie-podległość sułtanatu Zanzibaru. Mając na względzie to porozumienie, Niemcy początko-wo zrezygnowały z jakichkolwiek zabiegów w kierunku podporządkowania sobie tego pań-stwa, koncentrując się na wyprawach w głąb lądu. Ekspedycjom niemieckim patronowały niemieckie towarzystwa kolonialne.

W 1884 r. podróżnik niemiecki Carl Peters zawarł szereg umów o protektoracie z wodza-mi plemion Ba-Sagara, Ba-Zaguba, Ba-Iu-guru itp. Na mocy tych układów w 1885 r. założono Niemiecką Kompanię Wschodnio--Afrykańską, która sprawowała władzę nad obszernymi rejonami Wschodniej Afryki Równikowej. Kompania ta, podobnie jak analogiczne „towarzystwo" Leopolda II i bry-tyjskie kompanie kolonialne, była w rzeczywi-stości narzędziem kolonialnej polityki impe-

rializmu niemieckiego. Od tego momentu sfe-ra wpływów niemieckich w Afryce Wschod-niej zaczęła się systematycznie rozszerzać. W początkach 1885 r. kompania zawarła szereg nowych umów z miejscowymi kacykami. Dzięki temu w jej rękach znalazło się teryto-rium bogate i reprezentujące duże walory eko-nomiczne.

Rozszerzanie się wpływów niemieckich wy-wołało zaniepokojenie w Londynie. W kwiet-niu 1885 r. gabinet brytyjski — w imieniu sułtana Zanzibaru — zaprotestował przeciw-ko wtargnięciu Niemiec na terytorium tego kraju. Protest nie na wiele się zdał. Ostatecznie w sierpniu 1885 r. sułtan zmuszony był uznać protektorat Niemiec nad zajętymi terenami. Jednocześnie agenci niemieccy zaczęli przeni-kać do innych terytoriów w tym rejonie. Niem-cy pragnęły zorganizować w tej części Afryki kolonię równą rangą i znaczeniem brytyjskim Indiom. Ich działalność napotykała jednakże na aktywne przeciwdziałanie Anglii.

W 1886 r. przystąpiono do uregulowania wzajemnych pretensji. Na mocy- zawartych porozumień sułtanowi Zanzibaru zostawiono wyspy Zanzibar i Pemba oraz rejony przy-brzeżne od Dar es-Salam do Mombassy. Nie-miecka Kompania Wschodnio-Afrykańska uzyskała szereg wyjątkowo cennych przywile-jów politycznych. Jednakże porozumienia z 1886 r. były nietrwałe. Część terytoriów po-dzielonych przez państwa imperialistyczne nie była jeszcze efektywnie zajęta. Fakt, że nie określono ściśle granic między sferami wpły-wów pozwalał na rozmaitą interpretację ist-niejącego stanu rzeczy, stając się zarzewiem nowych konfliktów. W ten sposób walka o podział Afryki Wschodniej rozgorzała na no-wo.

W 1888 r. na terenach zajętych przez Nie-mcy wybuchło powstanie. Szczepy arabskie wspólnie z plemionami Bań tu rozpoczęły wal-kę przeciwko kolonizatorom, przepędzając ich z zajętych ziem. Ze względu jednak na to, że powstanie zagrażało nie tylko Niemcom, lecz również Anglii, Francji i Włochom, pań-stwa te zastosowały blokadę wybrzeża, a na-stępnie przystąpiły do rozgromienia powstań-ców.

W 1889 r., wykorzystując wojnę domową w

Wojsko niemieckie w Afryce

Bugandzie, Anglia podporządkowała swoim wpływom władcę tego kraju. W 1894 r. narzu-cono mu układ o protektoracie. Jednocześnie Anglicy zajęli inne tereny w tym rejonie. W wyniku wzmożonej ekspansji kolonializmu brytyjskiego wpływy Niemiec zmalały do mi-nimum. W roku 1890 między Niemcami i Anglią zawarty został układ helgolandzki, na mocy którego w angielskiej sferze wpływów znalazły się Zanzibar, Pemba, Kenia, Ugan-da, Niasa oraz niektóre sporne terytoria w Afryce Zachodniej na pograniczu Złotego Wybrzeża i Togo.

Etiopia. Jedynym krajem w tej części Afryki, któremu udało się zachować niepodległość, była Etiopia. W połowie XIX w. państwo to składało się z licznych drobnych księstewek prowadzących ze sobą ciągłe walki. Jednakże niebezpieczna sytuacja polityczna przyspie-szyła formowanie się scentralizowanego orga-nizmu państwowego. Ekonomiczną podstawą tego procesu był stosunkowo wysoki stopień rozwoju żyjących tu szczepów. W latach 1856—1868 w Etiopii przeprowadzono postę-

powe reformy, które sprzyjały dalszemu roz-.wojowi kraju oraz ograniczały tendencje separatystyczne, umacniając władzę cesarza.

W latach 1867—1868 do walki o Etiopię przystąpiła Anglia. Ekspedycyjny korpus bry-tyjski rozbił armię Teodora II, który zginął w walce. Jego następca, Jan IV (1868—89), był posłusznym narzędziem w rękach kolonializ-mu brytyjskiego. W latach osiemdziesiątych Etiopia stała się obiektem szczególnego zain-teresowania rozwijającego się w tym czasie imperializmu włoskiego. Ekspansja włoska w Afryce spotkała się z przychylnym przyjęciem Londynu, który widział w niej przeciwwagę wpływów Francji — głównego rywala Anglii na Czarnym Lądzie. W 1885 r. Wielka Bryta-nia sprzedała Włochom miasto Massau, jed-nak zdecydowanie sprzeciwiła się rozszerzeniu ekspansji włoskiej na zachód w kierunku doli-ny Nilu.

Podbój południa Afryki. W latach 1870—1890 imperializm brytyjski podporządkował sobie Egipt, wschodni Sudan, Ugandę, Kenię, Nige-rię, Złote Wybrzeże, kraj Beczuanów oraz Ro-

dezję. W rękach brytyjskich znalazła się wiec olbrzymia część terytoriów afrykańskich. W wyniku polityki podbojów stworzone zostały warunki dla zbudowania potężnego imperium kolonialnego, rozciągającego się od Kairu do Kapsztadu. W tym właśnie kierunku zmierza-ła cała działalność polityczna i ekonomiczna Wielkiej Brytanii. Istniały jednak czynniki, które stanowiły poważną przeszkodę na dro-dze realizacji tych zamierzeń.

Pierwszym z nich była skomplikowana sy-tuacja międzynarodowa w ówczesnej Europie, charakteryzująca się wzrastającą rywalizacją czołowych państw kapitalistycznych o sfery wpływów w Europie i w posiadłościach kolo-nialnych. Rywalizacji tej towarzyszył proces formowania się militarnych ugrupowań impe-rialistycznych, wzmagający napięcie w sytua-cji międzynarodowej i grożący powikłaniami zbrojnymi.

Po wtóre, realizując politykę podboju Afry-ki, kolonizatorzy brytyjscy natknęli się na

przeszkodę w postaci dwóch republik znajdu-jących się w Afryce Południowej—Transwalu i Oranii, zorganizowanych i zamieszkanych przez holenderskich chłopów — przesiedleń-ców, tzw. Burów.

Tereny te miały dla Wielkiej Brytanii do-niosłe znaczenie z dwóch względów. Po pier-wsze, obszar tych republik stanowił naturalne zamkniecie posiadłości brytyjskich leżących na osi Kair—Kapsztad. Po drugie, znajdowa-ły się tutaj bogate kopalnie złota i diamentów, które od dawna przyciągały uwagę angielskiej burżuazji. Obszary Afryki Południowej za-mieszkane były przez liczne szczepy afrykań-skie. Zachodnią część Kraju Przylądkowego zajmowali trudniący się hodowlą Hotentoci oraz myśliwskie plemiona Buszmenów. Pier-wsi umieli wytapiać żelazo i wyrabiać z niego narzędzia, drudzy posługiwali się narzędziami z kamienia. Ludy te znajdowały się w stadium rozwojowym wspólnoty rodowej. Pozostałe rejony Afryki Południowej zamieszkiwały lu-

Mekdela, stolica Teodora II, w czasie szturmu wojsk brytyjskich

dy Bantu, stojące na względnie wysokim stop-niu rozwoju. W XIX w. wśród ludów Bantu zaczął się krystalizować podział na klasy spo-łeczne oraz proces formowania narodowości. Ponadto na obszarach tych żyły liczne szcze-py: Basuto, Beczuana, Maszona, Matabele, Herero, Owambo, Damara i inne.

Chęć opanowania tych bogactw i perspek-tywa olbrzymich zysków spowodowały, że wielka finansjera brytyjska postanowiła do-konać likwidacji niepodległości republik bur-skich. Na mocy konwencji londyńskiej z roku 1884 państewka te zachowały suwerenność w zakresie polityki wewnętrznej, jedynie ich po-lityka zagraniczna podporządkowana została nadzorowi brytyjskiemu. W roku 1884 po-wstała Republika Południowo-Afrykańska (Transwal), zamieszkana przez Burów, którzy odnieśli zwycięstwo w walce z miejscowymi plemionami afrykańskimi oraz Anglikami.

W obliczu wielkich perspektyw gospodar-czych, otwierających się przed tymi terenami, stanęła na porządku dziennym sprawa ich aneksji. Realizatorem tych posunięć stał się angielski premier Kraju Przylądkowego, bru-talny zdobywca Cecil Rhodes. W 1895 r. za-stępca Rhodesa, dr Leander Starr Jameson, wtargnął na czele wojsk brytyjskich do repub-liki burskiej, usiłując zająć jej stolicę — Preto-rię. Raid Jamesona zakończył się całkowitym niepowodzeniem.

W 1899 r., podczas pobytu w Berlinie, Cecil Rhodes uzyskał od Wilhelma II pozwolenie na przeprowadzenie przez terytoria niemiec-kie w Afryce Wschodniej linii kolejowej: Przy-lądek Dobrej Nadziei—Kair. Realizacja tego planu mogła nastąpić jedynie pod warunkiem zagarnięcia republik burskich przez Wielką Brytanię. Pragnąc sprowokować wojnę, Ang-lia zażądała od władz republiki burskiej rów-nouprawnienia dla awanturników angiel-skich, którzy po odkryciu pokładów złota nad rzeką Witwater masowo przybywali w te stro-ny. Żądania te miały charakter ultimatum i doprowadziły ostatecznie do działań wojen-nych. Rozpoczęły się one w październiku 1899 r. Wojna trwała 31 miesięcy i-była jedną z najbardziej długotrwałych i krwawych wojen kolonialnych, prowadzonych przez Anglię w Afryce. 31 maja 1902 r. został podpisany

układ pokojowy, na mocy którego Transwal i Orania zrzekły się niepodległości w zamian za nadanie im autonomii w ramach imperium brytyjskiego.

Wojna przeciwko Burom miała charakter impenalistyczny. Monopole brytyjskie prag-nęły ta drogą rozszerzyć swoje rynki zbytu i bazy zaopatrzenia oraz powiększyć zyski. Zwycięstwo wzmocniło pozycję Anglii na are-nie międzynarodowej. Jednakże zaostrzenie się sprzeczności wśród mocarstw kolonial-nych postawiło przed dyplomacją brytyjską problem szukania sojuszników, przy pomocy których imperializm angielski mógłby bar-dziej skutecznie stawić czoło rosnącej w siły kaizerowskiej Rzeszy.

Antagonizmy brytyjsko-niemieckie wysu-wały się na czoło w ówczesnym układzie sił w Europie i na świecie. Opanowanie Afryki Po-łudniowej przez kolonializm brytyjski wzbu-dziło w Niemczech głęboki niepokój. Rzesza miała bowiem własne plany polityczne i gos-podarcze wobec tej części Afryki. Na przykład kapitał niemiecki dostarczył republice bur-skiej środków na budowę linii kolejowej, któ-ra miała prowadzić od stolicy kraju, Pretorii, do Wybrzeża Wschodniego (Kolej Delagoa). Niemiecki przemysł maszynowy był głównym dostawcą wyposażenia dla kopalni złota, przedsiębiorstw przemysłowych i kolejnictwa. W samym Transwalu inwestycje niemieckie sięgały sumy około 500 min marek, w Johan-nesburgu mieszkało prawie 15 tyś. Niemców. W 1899 r., z inicjatywy Banku Niemieckiego, utworzone zostało specjalne konsorcjum ce-lem finansowania prac związanych z poszuki-waniem złota w Afryce Południowej. Z bie-giem czasu konsorcjum to stało się jednym z najbardziej dochodowych przedsiębiorstw niemieckich działających za granicą.

Interesy gospodarcze Niemiec w tym rejo-nie musiały siłą rzeczy znaleźć swoje odzwier-ciedlenie w prowadzonej przez nie polityce. Gdy w 1896 r. republika burska odparła raid Jamensona, Wilhelm II przesłał do prezyden-ta republiki, Paula Kriigera, depeszę gratula-cyjną następującej treści: „Winszuję Panu szczerze, że zdołał Pan wraz ze swoim na-rodem, bez uciekania się do pomocy mo-carstw zaprzyjaźnionych [Wilhelm II miał tu

na myśli Niemcy —przyp. J. P.] przywrócić pokój i obronić niezależność swojego kraju przed atakami z zewnątrz w walce przeciw uzbrojonym bandom, które jako mąciciele pokoju wdarły się do pańskiego kraju". Treść tej depeszy zaostrzyła stosunki brytyjsko-nie-mieckie, przyczyniła się do pogłębienia w ówczesnej Europie napięcia, które utrzymy-wało się aż do pierwszej wojny światowej.

W maju 1910 r. ze wszystkich podbitych przez Anglię obszarów w Afryce Południowej utworzono Związek Południowej Afryki — dominium wchodzące w skład imperium bry-tyjskiego. Był to cenny nabytek dla burżuazji brytyjskiej zarówno ze względu na bogactwa naturalne, jak i możliwości rozwoju produkcji rolniczej. W 1913 r. parlament Związku Po-łudniowej Afryki przyjął ustawę, na mocy któ-rej Afrykanom zabroniono kupna gospo-darstw rolnych poza wyznaczonymi im do zamieszkania rezerwatami. Przyjęcie tej usta-wy było ukoronowaniem całokształtu działal-ności kolonizatorów europejskich, zmierzaj ą-cach do objęcia w swoje posiadanie najbar-dziej żyznych i korzystnie położonych ziem. W ten sposób 90 % ogólnej ilości gruntów upraw-nych znalazło się w rękach kolonizatorów an-gielskich i burskich.

Posunięcia Europejczyków spowodowały wrzenie wśród ludów Bantu, co znajdowało wyraz w wystąpieniach zbrojnych. W walce z kolonizatorami ludność miejscowa utworzyła w 1912 r. swoją pierwszą organizację polity-czną. Był to Afrykański Kongres Narodowy.

Wspólna walka Anglików i Burów przeciw-ko ludności afrykańskiej nie oznaczała bynaj-mniej, że z chwilą utworzenia Związku kon-flikty wśród ludności europejskiej zostały za-żegnane. Wręcz przeciwnie, między oboma grupami kolonizatorów przez długi czas to-czyła się walka o kierowniczą rolę w państwie. W 1913 r. afrykanerzy (burscy obszarnicy i farmerzy) utworzyli Partię Nacjonalistyczną, która reprezentowała ich interesy klasowe i dążenia polityczne. W okresie pierwszej wojny światowej ruch nacjonalistyczny rozwinął za-krojoną na szeroką skalę działalność przeciw-ko Anglii. Na terenach byłych republik Tran-swalu i Oranii wybuchło nawet powstanie zbrojne przeciwko Anglikom.

4. Walka o sfery wpływóww Afryce Środkowej

i w basenie rzeki Kongo

Kongo i południową część Francuskiej Afryki Równikowej zamieszkiwały ludy, któ-re mówiły językami należącymi do rodziny bantu. Zróżnicowanie językowe żyjących tu-taj szczepów było dość znaczne i sprzyjało poważnej ich izolacji oraz utrudniało wzaje-mną wymianę doświadczeń.

W omawianym przez nas okresie żyjące tu-taj plemiona znajdowały się na niezwykle ni-skim stopniu rozwoju. Podstawą ich egzysten-cji było prymitywne rolnictwo. Hodowla pra-wie nie istniała, gdyż mucha tse-tse swym śmiercionośnym jadem dziesiątkowała bydło. Rozwój sił wytwórczych w tej części Afryki był bardzo nierównomierny. Niektóre szczepy jeszcze przed przybyciem Europejczyków umiały wytapiać żelazo i miedź ze znajdują-cych się tutaj rud. W ostatnich latach XIX w. większość ludów tej części Afryki znajdowała się na różnych etapach rozwoju wspólnoty rodowej. Tylko wśród niektórych występowa-ły pewne elementy rozwarstwienia klasowego. Posługiwano się tu również pracą niewol-niczą.

Na przełomie lat trzydziestych i czterdzie-stych XIX w. do opanowania tych terenów przystąpiła Francja (Gabon), jednakże głów-ną rolę w podboju Afryki Środkowej odegrał kapitał belgijski. Belgia w tym czasie nie od-grywała decydującej roli w polityce europej-skiej, ale taka właśnie pozycja pozwoliła jej spełnić rolę katalizatora zaostrzających się sprzeczności imperialistycznych w walce o no-we kolonie.

We wrześniu 1876 r. odbyła się w Brukseli z inicjatywy króla belgijskiego, Leopolda II, Międzynarodowa Konferencja Geograficzna. W jej obradach wzięli udział politycy, ekono-miści, wybitni naukowcy oraz specjaliści pra-wa międzynarodowego. Reprezentowali oni Anglię, Austro-Węgry, Belgię, Francję, Nie-mcy, Rosję, Włochy i Stany Zjednoczone Ameryki. Konferencja poświęcona była spra-wie rozszerzenia „cywilizacji" w Afryce. Re-zultatem obrad było powołanie do życia Międzynarodowego Towarzystwa Afrykań-

skiego. Organizacja ta miała odegrać specjal-ną rolę w procesie poznania i opanowania tej części Afryki. Zadania jej sformułowano w sposób następujący: zbadanie nieznanych części Afryki Środkowej, rozpowszechnianie w tych rejonach europejskiej cywilizacji i handlu, wreszcie likwidacja niewolnictwa. Środkami służącymi realizacji tych zadań miały być ekspedycje naukowe oraz budowa faktorii w Afryce Środkowej. Główne sumy na fundusz założycielski towarzystwa wniósł król belgijski Leopold II. Szczególną zaś dzia-łalność w ramach organizacji rozwinął utwo-rzony już w listopadzie 1876 r. Belgijski Komi-tet Narodowy. Poprowadził on zakrojoną na szeroką skalę propagandę na rzecz kolonizacji basenu Konga. Podobne komitety powstały w Niemczech, Austro-Węgrzech, Francji, Sta-nach Zjednoczonych i innych krajach. Tak wiec wszyscy uczestnicy konferencji liczyli na nowe zdobycze kolonialne w Afryce Środ-kowej.

Na usługach Towarzystwa był miedzy inny-mi słynny podróżnik-odkrywca Henry M. Stanley, który w latach 1874—77 odbył szereg podróży w głąb Afryki. Rezultatem ich było zbadanie basenu rzeki Kongo, ustępującego pod względem swych rozmiarów jedynie base-nowi Amazonki. Powróciwszy do Europy w 1878 r. Stanley zaoferował swe usługi Anglii. Jednakże Anglia, zaabsorbowana walkami kolonialnymi w różnych częściach świata, nie poświeciła należytej uwagi planom Stanleya. Wobec tego w tymże samym roku zgodził się on na współpracę zaproponowaną mu przez przedstawicieli Międzynarodowego Towarzy-stwa Afrykańskiego.

Kolejne wyprawy Stanleya do Afryki w la-tach 1879—1884 stworzyły podwaliny pod kolonizację terenów basenu Konga. Obawia-jąc się rywalizacji ze strony innych państw kolonialnych, kapitał belgijski poczynił szereg kroków praktycznych w kierunku opanowa-nia tych terenów. Przystąpiono mianowicie do utworzenia konfederacji politycznej szczepów zamieszkujących basen Konga. Powstało w ten sposób niepodległe państwo afrykańskie, którego protektorem został Leopold II. Pań-stwo to przyznało kapitałowi belgijskiemu li-czne koncesje i przywileje.

W latach 1879—1884 Stanley zorganizował w basenie rzeki Kongo 22 faktorie handlowe, stanowiące punkty oparcia dla gospodarcze-go, politycznego i militarnego panowania Bel-gii. Podpisał on jednocześnie z wodzami miejs-cowymi plemion około 450 układów o ustano-wieniu protektoratu. W ten sposób w krótkim czasie cały basen rzeki Kongo znalazł się w rękach kapitału belgijskiego. Pod flagą mię-dzynarodowej organizacji Belgia opanowała olbrzymie obszary Afryki.

U schyłku XIX w. zainteresowanie dorze-czem rzeki Kongo zaczął przejawiać imperia-lizm francuski i niemiecki. Niemcy zajmują w tym czasie Afrykę Południowo-Zachodnią, Togo i Kamerun, Francuzi zaś część Konga, gdzie zakładają miasto Brazzaville. Już bo-wiem w roku 1875 Francja, posuwając się z zajętego wcześniej Gabonu w kierunku pół-nocnym od ujścia rzeki Kongo, rozszerzyła swe posiadłości. Przedsięwzięcie to było orga-nizowane przez francuską sekcję Towarzy-stwa, która na tle rywalizacji weszła w konflikt z komitetem brukselskim. Realizatorem fran-cuskich planów ekspansji w tym rejonie był oficer marynarki — Pierre Savorgnan de Brazza.

Imperialistyczne koła Francji zdawały so-bie w pełni sprawę z pojawienia się w Kongo poważnego konkurenta w postaci kapitału belgijskiego. Dlatego też ekspedycje de Brazza ogranizowane były przy aktywnym poparciu rządu francuskiego. Podobnie jak w innych częściach Afryki (Maroko, Algieria), odbywa-ły się one pod hasłem misji oświatowych, po-szukiwań geograficznych bądź badań etno-graficznych. Francuskie Zgromadzenie Naro-dowe wyasygnowało na te cele sumę 100 tyś. franków. Inne sumy pochodziły z budżetu oświaty itp.

De Brazza stosował podobne metody jak Stanley. We wrześniu 1880 r. zawarł on układ z wodzem Mak oko, którego posiadłości poło-żone były wzdłuż dolnego biegu Konga. W ten sposób Francja odcięła posiadłości belgijskie od oceanu. W dodatku wspomniany traktat sformułowany był w ten sposób, że w przy-szłości pozwolił dyplomacji francuskiej wysu-wać pretensje również do terenów leżących na lewym brzegu Konga. 30 listopada 1882 r.

Plantacja ananasów

parlament francuski usankcjonował przynale-żność do Francji terenów zajętych przez eks-pedycje de Brazza. W ten sposób wszystkie posiadłości Republiki Francuskiej w Afryce Równikowej zostały zjednoczone. Powstała kolonia — Kongo Francuskie. Granice tych posiadłości nie były uregulowane, tym bar-dziej, że zawarta w 1880 r. umowa Stanleya z władcą Makoko przyznawała również Towa-rzystwu prawa do terenów położonych na le-wym brzegu Konga. Próby opanowania tery-toriów w basenie rzeki Kongo podejmowała również Pdrtugalia, lecz bez większych rezul-tatów. W ten sposób walkę o opanowanie Afryki Środkowej toczyły głównie między so-bą Belgia i Francja.

W latach osiemdziesiątych XIX w. do walki o te tereny przyłączyły się również Wielka Brytania, Niemcy i Stany Zjednoczone. Koła brytyjskie biorąc pod uwagę skomplikowaną sytuację w Afryce doszły do wniosku, że warto poprzeć pretensję Portugalii w tym rejonie. W lutym 1884 r. podpisano układ brytyjsko--portugalski, na mocy którego Anglia uzna-wała prawa Portugalii do wybrzeża po obu stronach dolnego biegu Konga. Układ ten

miał być manewrem korzystnym dla obu stron. Jeden z jego paragrafów stwierdzał bo-wiem, że zasady żeglugi na rzece Kongo będą ustalone przez mieszaną komisję brytyjsko--portugalską. Niezależnie od tego Portugalia zobowiązała się przyznać brytyjskim podda-nym, okrętom i towarom te same przywileje, co Portugalczykom. W ten sposób Anglia, jakkolwiek nie posiadała żadnego punktu oparcia w tym rejonie, zyskała dość dogodne pozycje wyjściowe.

Jeszcze większe znaczenie miał ten układ dla Portugalii, która sama, bez dyplomatycznego poparcia wielkiego mocarstwa, nie mogła li-czyć na skuteczne przeciwstawienie się Belgii. Realizacja układu brytyjsko-portugalskiego spowodowałaby niekorzystne następstwa dla Belgii. Ewentualne odcięcie posiadłości To-warzystwa od oceanu uzależniłoby je od państw zajmujących kluczowe pozycje w tym rejonie: Francji, Portugalii oraz Anglii. Jed-nakże takie rozwiązanie było nie na rękę zbyt wielu stronom i w tej sytuacji Belgia mogła liczyć na poparcie ze strony innych państw.

Szczególne zainteresowanie tą częścią Afry-ki przejawiały również Stany Zjednoczone,

których rząd rozumiał, że interesy kapitału amerykańskiego w tym rejonie będą zagwa-rantowane tylko i wyłącznie wtedy, gdy domi-nującą pozycję zajmie tam słaby partner, tzn. Belgia. W 1883 r. prezydent Stanów Zjedno-czonych, zwracając się listownie do Kongresu, wskazał na konieczność podjęcia środków, zmierzających do zabezpieczenia amerykań-skich interesów w basenie rzeki Kongo. W kwietniu 1884 r. Stany Zjednoczone uznały flagę Towarzystwa za godło zaprzyjaźnionego państwa. Umocniło to poważnie pozycję To-warzystwa w toczącej się walce dyploma-tycznej.

Również Francja, zaniepokojona umacnia-niem się pozycji swojego głównego rywala w polityce kolonialnej — Anglii, zgodziła się na częściowe uregulowanie konfliktu z Towarzy-stwem. W zawartym porozumieniu Francja uznała faktycznie suwerenność Towarzystwa nad zajętymi przez nie terenami. Pozycję To-warzystwa wzmocniło również stanowisko Niemiec, które oświadczyły, że nie uznają układu anglo-portugalskiego. W ten sposób kolonializm brytyjski znalazł się w całkowitej niemal izolacji.Taki rozwój wydarzeń powa-żnie pokrzyżował brytyjskie plany w innych rejonach kontynentu afrykańskiego, gdzie in-teresy Anglii były daleko ważniejsze niż w ba-senie Kongo i gdzie jej głównymi konkurenta-mi były Francja i Niemcy. W tego rodzaju sytuacji dyplomacja brytyjska postanowiła ustąpić z wałki o Kongo. Porozumienie brytyjsko-portugalskie nie było ratyfikowane w parlamencie, a w czerwcu 1884 r. anulo-wano je.

U schyłku XIX w. walka o opanowanie kontynentu afrykańskiego zaostrzyła się je-szcze bardziej. Podział Czarnego Lądu posu-nął się tak daleko, że jakiekolwiek dalsze kro-ki w tej dziedzinie wywoływały sprzeciwy ze strony innych krajów. Sprzeczności miedzy państwami imperialistycznymi wystąpiły we wszystkich częściach Afryki. W takiej sytuacji konieczne stało się uregulowanie powstałych konfliktów. Zawierane dotychczas porozu-mienia dwustronne okazały się niewystarcza-jące. Rozwój imperializmu w czołowych pań-stwach europejskich zaostrzył jeszcze bardziej walkę konkurencyjną o kolonie. Dla rozwią-

zania tych konfliktów trzeba było zwołać kon-ferencję międzynarodową.

Na konferencji międzynarodowej w Berli-nie (1884-1885) podjęte zostały decyzje doty-czące podziału sfer wpływów w Afryce. Usta-lone wtedy granice utrzymały się, z grubsza rzecz biorąc, do wybuchu I wojny światowej. Na mocy wspomnianych decyzji utworzone zostało Niezależne Państwo Konga, stano-wiące oficjalną własność Międzynarodowego Towarzystwa Konga, a faktycznie — Leopol-da II. W ten sposób w rękach Belgii znalazły się olbrzymie połacie niezwykle bogatych tere-nów. Mała Belgia mogła zachować swój stan posiadania jedynie dlatego, że sprzeczności między człowymi państwami kolonialnymi uniemożliwiły im podział Konga między sie-bie. Po długotrwałej, pełnej kontrowersyj-ności dyskusji konferencja powzięła wreszcie uchwałę w sprawie wolności handlu w dorze-czu Konga, u jego ujścia i w krajach sąsiednich oraz w sprawie neutralności obszarów leżą-cych w dorzeczu Konga. Ponadto uchwalono akt w sprawie żeglugi na rzece Kongo i inne. Akt w sprawie żeglugi głosił:

„Art. 1. Handel wszystkich krajów korzy-stać będzie z całkowitej wolności na obszarze dorzecza Konga, strefy morskiej i krajów są-siednich.

Art. 2. Wszystkie bandery, bez względu na przynależność państwową, będą miały wolny dostęp do wszystkich brzegów terytoriów wy-mienionych powyżej, do rzek, które wpadają do morza, do wszystkich wód Konga i jego dopływów, włączając w to jeziora, do wszyst-kich portów położonych nad brzegami tych wód, jak również do wszystkich kanałów, któ-re mogą być w przyszłości zbudowane w celu utworzenia połączenia między rzekami i jezio-rami znajdującymi się na całym obszarze opi-sanym w art. 1. Bandery te będą mogły upra-wiać wszelkiego rodzaju transport i kabotaż morski i rzeczny, jak również żeglugę rzeczną na tych samych warunkach co krajowcy.

Art. 3. Towary wszelkiego pochodzenia im-portowane do tych obszarów pod jakąkol-wiek banderą morską, drogą rzeczną lub lądo-wą, opłacać będą tylko takie podatki, które mogą być pobierane jako słuszna równowar-tość wydatków handlowych i z tego tytułu

opłacane będą jednakowo przez krajowców i przez obcokrajowców bez względu na przyna-leżność państwową.

Zakazuje się jakiegokolwiek nierównego traktowania zarówno statków, jak i towa-rów".

Kapitał belgijski zorganizował rabunkową eksploatację kolonialną. Głównym jej przed-miotem stał się kauczuk. W latach dziewięć-dziesiątych wprowadzono monopol na kau-czuk i kość słoniową, prawo ich eksploatacji przyznano poszczególnym kompaniom hand-lowym. W 1898 r. przystąpiono do budowy linii kolejowej od wybrzeża oceanu i obu pro-gów dolnego biegu Kongo. Miała ona służyć bardziej skutecznej eksploatacji tych terenów.

W kilka miesięcy po zakończeniu konferen-cji berlińskiej, l sierpnia 1885 r., pozostające pod zarządem Towarzystwa terytoria w Afry-ce Środkowej zostały przekształcone w wolne państwo Kongo, związane z Belgią unią per-sonalną w osobie Leopolda II. W rzeczywi-stości w basenie rzeki Kongo wprowadzono reżim kolonialny. W latach 1885—1908 w Kongu dokonywał się proces organizowania administracji kolonialnej, podporządkowania w drodze działań zbrojnych zbuntowanych szczepów oraz budowa podstaw eksploatacji kraju.

Dynamikę obrotów handlowych Konga Belgijskiego przedstawia zestawienie:

Tabela 25. Kongo Belgijskie. Rozwój handlu

Wartość w min franków

Eksport Import Saldo

1893 6,2 9,2 — 3,0

1903 54,6 20,9 + 33,71913 55,2 71,6 —16,41918 112,0 75,9 + 36,1

Wskazuje ona wyraźnie na coraz to bardziej wzrastającą rolę tego terytorium w świato-wym systemie kolonialnym.

W latach 1891—1894 Francja zajęła teryto-rium Ubangi-Szari, Niemcom zaś udało się ustanowić swoją kontrolę nad rejonem Ruanda-Urundi. Portugalia zachowała swe~ stare posiadłości w Angoli, a Hiszpania — małą enklawę Rio Muni i wyspy Fernando Po.„

Imperializm i Afryka. Rozległe obszary Afryki opanowane zostały wiec przez państwa impe-rialistyczne stosunkowo najpóźniej, gdy już podporządkowały one sobie tereny amery-kańskie i azjatyckie. Stało się tak z wielu po-wodów. Czarny Ląd krył wiele bogactw natu-ralnych. Zamieszkująca dżungle, busz i pusty-nie ludność afrykańska stanowiła nieograni-czoną rezerwę siły roboczej. Niezbyt daleka odległość Afryki od Europy ułatwiała komu-nikację oraz wyposażała ten ląd w specjalnej wagi atrybuty strategiczne. Wszystkie te walory przez długie lata nie mogły jednak być wyko-rzystywane ze względu na gorący i niezdrowy klimat, a przede wszystkim na niedostępność kontynentu. Dlatego też Afryka najdłużej na-leżała do najmniej znanych lądów, aczkolwiek na jej wybrzeżach prowadzono działalność kolonizatorską. Gdy wiec cała Azja, Ameryka oraz tereny Bliskiego i Środkowego Wschodu podzielone zostały przez największe państwa imperialistyczne na strefy wpływów, przyszła kolej na Afrykę.

Podbój Afryki. Podbój Afryki trwał kilkaset lat i obfitował w wiele dramatycznych mo-mentów. Do ostatecznego podziału kontynen-tu między państwa kolonialne doszło w dru-giej połowie XIX w., gdy w najbardziej rozwi-niętych krajach Europy ukształtował się sy-stem imperialistyczny. Posiadłości kolonialne w Afryce miały wówczas: Anglia, Francja, Hiszpania, Portugalia, Niemcy, Belgia i Wło-chy.

W początkach bieżącego stulecia walka o strefy wpływów na kontynencie afrykańskim weszła w stadium końcowe. Faktycznie jedy-nie Etiopia i Liberia utrzymały niepodległość. Ostatecznie Afryka podzielona została na ko-lonie, protektoraty, prowincje i strefy wpły-wów. Zaborcy, opanowując i dzieląc te tereny, nie uwzględniali w swojej polityce żadnych kryteriów etnicznych czy historycznych. Gra-nice posiadłości kolonialnych zostały miejsco-wym ludom narzucone poprzez dyplomaty-czne traktaty i umowy. Afrykę, bez względu na złożoną przeszłość historyczną, kulturalną i wyznaniową, poszatkowano na terytoria za-leżne od różnych państw. W ten sposób kolo-nizatorzy naruszyli normalny proces formo

wania się narodów, rozwoju społeczno-gospo-darczego, wzajemnego oddziaływania kultur, religii i języków. Opanowanie Afryki wywoła-ło poważne skutki kulturowe i cywilizacyjne dla niektórych, zwłaszcza szybko rozwijają-cych się ośrodków miejskich tego kontynentu.

Podział Afryki był w dużym stopniu uwa-runkowany siłą i potęgą mocarstw kolonial-nych, które go przeprowadzały. Nie oznacza to jednak, że posiadłości kolonialne w Afryce zostały podzielone proporcjonalnie między mocarstwa imperialistyczne.

Stany Zjednoczone, które na początku XX w. reprezentowały już wysoki poziom rozwoju oraz grały dużą rolę w polityce światowej, nie brały udziału w kolonialnym podziale Afryki, zaabsorbowane w tym czasie ekspansją na kontynencie amerykańskim i na Dalekim Ws-chodzie.

W walce o podział kolonii decydujące zna-czenie miały nie tylko zdolności produkcyjne państw-metropolii, ale także takie czynniki, jak tradycje kolonialne, istnienie odpowied-nich kadr, dysponowanie silną flotą wojenną i handlową, posiadanie baz militarnych i gos-podarczych oraz aktualny splot sprzeczności między państwami imperialistycznymi. Sprze-czności te pozwoliły niektórym słabszym part-nerom — Belgii, Hiszpanii, Portugalii — na opanowanie częstokroć olbrzymich połaci Af-ryki: Konga Belgijskiego, Angoli Portugal-skiej, Mozambiku itp.

Kolonializm brytyjski w Afryce. W walce o podział Afryki, o zajęcie najzasobniejszych w bogactwa naturalne terenów, stanowiących jednocześnie węzłowe punkty strategiczne, najwięcej osiągnął imperializm brytyjski. U schyłku XIX w. Wielka Brytania opanowała m. in. Egipt, wschodni Sudan, Somali, Kenię, Ugandę, tereny Afryki Południowej, Rodezję, Nigerię, Złote Wybrzeże oraz inne terytoria. Posiadłości te miały dla gospodarki brytyj-skiej kapitalne znaczenie. Afryka Południowa i Zachodnia obfitowały w bogate złoża złota, srebra, rud metali zwykłych i kolorowych, a także w diamenty. Wydobywane tutaj kopali-ny przewożono jako surowce do Europy dla gwałtownie rozwijającego się w tym czasie przemysłu brytyjskiego. Eksploatacja kolonii

jako baz surowcowych przyniosła wielkie ko-rzyści burżuazji angielskiej. Również pokaźne zyski ciągnęli Brytyjczycy z opartego na nie-równoprawnych zasadach handlu z kolonia-mi. Kolonie dostarczały Wielkiej Brytanii zboże, kauczuk, produkty palmowe, kawę, kakao, owoce cytrusowe, tytoń, bawełnę, drewno, trzcinę cukrową, mięso i wiele innych produktów.

Podbój Afryki dokonywany był przy użyciu środków militarnych, ekonomicznych oraz politycznych. Anglicy podporządkowali sobie szereg samodzielnych państw afrykańskich, udzielając im kredytów na lichwiarskich wa-runkach i w ten sposób sprawując kontrolę nad ich działalnością gospodarczą. Za bez-wartościowe prezenty i zobowiązania wyku-pywano od miejscowych kacyków ich posiad-łości i ludzi. Gdy te środki zawodziły, wtedy na arenę wkraczała armia, która siłą zaspoka-jała kolonialne ambicje brytyjskiej burżuazji.

Ostatecznie posiadłości brytyjskie rozciąg-nęły się—jeśli nie liczyć posiadłości portugal-skich i niemieckich — niemal naeałą wschod-nią część kontynentu-affykańskiego — od Kairu-dcrCapetown. W sumie Wielka Bryta-nia opanowała w Afryce terytoria o po-wierzchni 7,7 min km2 (bez Egiptu), zamiesz-kane w początkach XX w. przez około 37 min Afrykanów. Był to obszar dwadzieścia pięć razy większy od powierzchni Wysp Brytyj-skich.

Kolonializm francuski. Na drugie miejsce pod względem liczby kolonii zagarniętych w Afry-ce wysunął się imperializm francuski.

Posiadłości francuskie rozciągały się od Morza Śródziemnego do Zatoki Gwinejskiej i jeziora Czad. Były to: podbita w latach 1830— —1848 Algieria, Tunezja (1881), Mauretania, Senegal, Gwinea, Sudan, Niger, Górna Wol-ta, Wybrzeże Kości Słoniowej, Dahomej, Kongo Środkowe, Madagaskar i szereg in-nych terytoriów.

Obszary te, w szczególności Algieria, miały dla Francji duże znaczenie ekonomiczne i strategiczne. Gospodarka rolna Algierii sta-nowiła znaczące uzupełnienie ekonomiki francuskiej. Dogodne położenie geograficzne oraz taniość transportu powodowały, że Al-

gieria zajmowała w tym okresie ważne miejsce w ekonomice i polityce francuskiej.

Obszary opanowane przez Francję dostar-czały gospodarce francuskiej zboża, owoców cytrusowych, produktów palmowych, kawy, kakao, drewna, trzciny cukrowej, trawy alfa, mięsa, tytoniu i wielu innych artykułów. Znaj-dowały się tam ponadto takie bogactwa mine-ralne, jak fosfaty, rudy żelaza, miedzi, co mia-ło szczególne znaczenie dla rozwoju przemys-łu francuskiego, wobec utraty Alzacji i Lota-ryngii. Kolonie francuskie w Afryce (bez Tu-nezji i Algierii) obejmowały obszar 6,7 min km2, z ludnością liczącą blisko 17 min. Jedno-cześnie Francja prowadziła upartą, zakończo-ną w 1912 r. walkę o opanowanie Maroka, rywalizując skutecznie z Wielką Brytanią, Niemcami, Hiszpanią i Włochami.

Dalszy podział Afryki. Trzecie miejsce w walce0 kolonie w Afryce zajęła Belgia/Ten znacznysukces mogła ona osiągnąć jedynie dzięki rywalizacji o zdobycie afrykańskich terenów, toczącej się pomiędzy Wielką Brytanią, Niemcami i Francją. Słaby stosunkowo partner, jakim był imperializm belgijski, odegrał tu niejako rolę katalizatora. W basenie rzeki KongoBelgia zajęła kluczowe pozycje polityczne igospodarcze. Jej posiadłości w tym rejonie objęły 2,3 min km2, z ludnością liczącą około 15min. Tereny te obfitowały w złoża uranu, złota, miedzi, kobaltu, cynku i diamentów. Rozwinięta była również produkcja rolna.

Imperializm niemiecki zajął dopiero czwar-te miejsce, zagarniając w czterech punktach kontynentu tereny o ogólnym obszarze 2,5 min km2 i niewiele ponad 10 min ludności. Były to: Niemiecka Afryka Wschodnia, Zan-zibar, Niemiecka Afryka Południowo-Zacho-dnia, Kamerun i Togo. Potencjał gospodarczy1 walory strategiczne kolonii niemieckich byłymniejsze niż belgijskich, jakkolwiek pod względem obszaru posiadłości obu tych krajów byłyprawie równe. Dla imperializmu niemieckiegokolonie stanowiły głównie bazy surowcowe.

Kolonialna polityka Niemiec wyróżniała się szczególnym okrucieństwem i bezwzględ-nością. U schyłku XIX w. we wszystkich po-siadłościach niemieckich, przede wszystkim w

Kamerunie, doszło do wystąpień narodowo-wyzwoleńczych, wymierzonych przeciwko kolonizatorom.

Piąte miejsce w walce o podział Afryki zaję-ła Portugalia. Jej posiadłości: Angola i Mo-zambik obejmowały tereny o powierzchni około 2 min km2, z ludnością liczącą 5 min. Kolonie te dostarczały głównie kawę i baweł-nę na rynek światowy.

Ponadto kolonie w Afryce posiadały Wło-chy i Hiszpania.

Tak przedstawiał się w początkach XX w. układ sił mocarstw imperialistycznych w pod-bitej i skolonizowanej Afryce. Jednak żadne z państw, które brały udział w tym podziale, nie było zadowolone ze swojego stanu posia-dania.

Znaczenie Afryki. Nierównomierny rozwój państw imperialistycznych oraz antagonisty-czne sprzeczności wynikające z istoty imperia-lizmu — doprowadzały walkę o bazy surow-cowe i rynki zbytu w Afryce do szczególnego napięcia. Na tym kontynencie walka o kolo-nie, podporządkowana ogólnym prawom im-perializmu, częstokroć była brzemienna w wojny i konflikty dyplomatyczne.

Nie tylko złoto, diamenty, srebro, żelazo i kauczuk decydowały o znaczeniu Afryki. U schyłku XIX w., podobnie jak i obecnie, kon-tynent ten odgrywał istotną rolę strategiczną i polityczną ze względu na swoje szczególne po-łożenie geograficzne. Zwłaszcza Afryka Pół-nocna, oparta na wschodzie o Kanał Sueski, pozwalała sprawować kontrolę nad tym nie-zwykle ważnym szlakiem komunikacyjnym; a jednocześnie twierdza Gibraltar i położony naprzeciwko — Tanger stanowiły naturalny klucz do kontrolowania całego basenu Morza Śródziemnego.

Nic zatem dziwnego, że posunięcia gospo-darcze i polityczne mocarstw europejskich na przełomie XIX i XX w. koncentrowały się właśnie w walce o podział Afryki. Splot sprze-czności interesów pomiędzy mocarstwami rzutował na rozwój sytuacji międzynarodo-wej, na proces tworzenia się bloków imperiali-stycznych, na przygotowania do wojny o no-wy podział świata.

ROZDZIAŁ XIII

AMERYKA

1. Stany Zjednoczone Ameryki

Imigracja. Stany Zjednoczone nie były pań-stwem jednolitym narodowo. Miejscowa lud-ność indiańska została niemal całkowicie wy-niszczona przez przybywających z Europy osadników.

Tabela 26. Imigracja do USA w latach 1871—1900

Dziesięciolecie Liczba (w tyś.)

1871—1880 2800

1881—1890 52001891—1900 3800

Istniejące zasoby ziemi, przemysł, możność szybkiego wzbogacenia się były magnesem dla tysięcy biednych, pozbawionych pracy i dachu nad głową mieszkańców starego lądu. Wśród imigrantów przeważali Anglicy, Irlandczycy, Niemcy, Słowianie (przede wszystkim Polacy) i Włosi. W wyniku imigracji ludność USA wydatnie wzrosła i w 1913 r. liczyła już 97 milionów.

Tabela 27. Wzrost zaludnienia w USA w latach 1870—1910

RokLiczba ludności (w

tyś.)Średnia gęstość

zaludnienia na km2

1870 39818 5,1

1890 62948 8,01910 91972 11,7

Imigranci nie byli jednak w stanie zaspo-koić rosnącego zapotrzebowania na siłę robo-czą. A-gospodarka amerykańska cierpiała na brak rąk do pracy.

Rozwój gospodarczy. Na gwałtowny rozkwit gospodarki amerykańskiej złożyło się wiele czynników. Tereny te bogate były w złoża węgla, rudy żelaza, miedzi, w ropę naftową i inne surowce. W oparciu o nie w szybkim tempie wyrastać zaczęły nowe kopalnie, huty, zakłady przemysłowe posługujące się najnow-szymi osiągnięciami nauki i techniki, co przy-niosło szybki wzrost produkcji.

Podobnie szybko rozwijało się rolnictwo. Obfitość gruntów uprawnych i możliwość dal-szej kolonizacji terenów należących do Indian

Rodzina imigrantów włoskich po przybyciu do Nowego Jorku, 1905 r.

Imigranci udający się do stanu Nebraska, 1886 r.

powodowały, że każdy, kto chciał, mógł otrzymać przydział ziemi i założyć gospodar-stwo rolne.Tabela 28. Wzrost produkcji przemysłowej w USA w latach 1870—1913

RokWytop (w

tyś. ton)Wydobycie (w min ton)

żelaza stali węgla ropy naftowej

1870 1665 69 29,5

1880 3835 1247 63,8 3,41890 9203 4277 140,91898 11774 8933 196,41900 13789 10188 240,8 8,51907 25781 23363 428,91913 30966 31301 508,9 34,0

Warunki sprzyjające dalszemu rozwojowi gospodarczemu powstały po zakończeniu wojny domowej (1861—1865). Na Południu rolnictwo z wielkim trudem pokonywało skut-ki wojny secesyjnej, natomiast na słabo zalud-nionych rozległych obszarach zachodnich w drugiej połowie XIX w. nastąpił gwałtowny rozwój kolonizacji. Zniesienie niewolnictwa w dużym stopniu przyczyniło się do rozwoju ka-pitalizmu w rolnictwie. Na miejscu dawnych plantacji opartych na pracy niewolników wy-

rosły nowe gospodarstwa, organizowane bądź na zasadzie pracy niewolników, bądź na zasa-dzie pracy najemnej, bądź na wydzierżawieniu ziemi Murzynom. W krótkim-okresie powsta-ły tutaj wielkie plantacje pszenicy oraz ogro-mne przedsiębiorstwa kolonialne, dostarcza-jące środków żywnościowych szybko wzrasta-jącej ludności miast i na eksport.

Dla silniejszego powiązania przemysłu z rolnictwem i usprawnienia wymiany towarów zbudowano wiele linii kolejowych. O ile w 1870 r. ich długość wynosiła 87 600 km, to w 1913 r. osiągnęła już 410900 km. Przyczyniły się one do rozszerzenia rynku wewnętrznego. Przemysł otrzymał nowe możliwości zbytu dla swoich towarów, a rolnictwo lepsze warunki rozwoju produkcji na rynek.

Równolegle z rozwojem gospodarczym Sta-nów Zjednoczonych Ameryki zmieniała się rola, jaką ekonomika tego kraju odgrywała w świecie. Jeżeli w 1860 r. Stany Zjednoczone zajmowały czwarte miejsce pod względem produkcji przemysłowej, to w 1894 r. były już na pierwszym miejscu, produkując dwa razy więcej niż Wielka Brytania. Stosunek ten zwiększył się jeszcze bardziej na korzyść USA w pierwszych latach XX wieku.

Zwiększenie produkcji szło w parze z eks-

pansją kapitału amerykańskiego za granice. Około roku 1900 suma inwestycji zagrani-cznych USA wynosiła blisko pół miliarda do-larów. Były one skoncentrowane w krajach Ameryki Łacińskiej. Tam też znajdowały się główne rynki zbytu dla amerykańskiej pro-dukcji, wzrost produkcji sprzyjał bowiem roz-wojowi handlu.

Tabela 29. Handel zagraniczny USA w latach 1870—1913

Rok Wywóz Przywóz(w min dol.)

1870 337 420

1880 876 6831890 846 8121900 1453 8041905 1599 1152

' 1910 1829 15261913 2448 1757 •

U schyłku XIX w. poważne zmiany nastąpi-ły również w strukturze samej gospodarki. Większe przedsiębiorstwa łączyły się, tworząc kartele i trusty, aby skupiwszy w swoich rę-kach surowce, transport i zbyt, monopolizu-jąc je — móc dyktować wyższe ceny i elimino-wać przedsiębiorstwa konkurencyjne. Kartele i trusty kontrolowały większość produkcji i transportu. Niektóre z nich, jak np. United States Steel, posiadały ponad miliard dolarów kapitału i skupiały w swoich rękach wszystko, co związane było z produkcją stali, lub jak np. Standard Oil Company, które objęło swą kon-trola niemalże cały przemysł naftowy w USA.

Powstanie monopoli oznaczało przejście gospodarki amerykańskiej w stadium impe-rializmu. Jednocześnie nastąpiło łączenie się

kapitału przemysłowego z kapitałem banko-wym. W ten sposób powstawał kapitał finan-sowy, który w zasadzie kontrolował całe życie gospodarcze i — jak później zobaczymy — również życie polityczne Stanów Zjednoczo-nych. Na przełomie XIX i XX w. właśnie w USA najdalej posunął się proces monopoliza-cji produkcji i koncentracji kapitału.

Stosunki wewnętrzne. Szybki rozwój gospo-darczy USA nieprzypadkowo przypada na okres po wojnie domowej, gdyż zniesienie nie-wolnictwa zlikwidowało ostatnie zapory na drodze rozwoju kapitalizmu w stanach połud-niowych. Przyznana Murzynom równość wo-bec prawa praktycznie nie była jednak stoso-wana, toteż na przykład za prezydentury Johnsona (1865—1869) ożyły prześladowania czarnej ludności, znowu dochodziło do krwa-wych pogromów i dyskryminacji. Południe zostało podzielone na pięć okręgów wojsko-wych i chociaż stacjonowały tam okupacyjne wojska Północy, nadal wobec Murzynów sto-sowano karę chłosty, utrzymano prawo o włó-częgach itp. Często też dochodziło do linczu. Od 1866 r. ciągłe pogromy ludności murzyń-skiej były organizowane przez Ku-Klux-Klan — tajną organizację, stawiającą sobie za cel prześladowanie ludności murzyńskiej. Zam-knięci w rezerwatach Indianie nie stanowili większego problemu dla kół rządzących.

W warunkach powojennych, nie ustabilizo-wanych jeszcze, zbijali majątki różni awantur-nicy, kombinatorzy i spekulanci. Rej wodziły jednak przede wszystkim wielkie monopole, które spekulowały na dostawach państwo-wych, na działkach ziemi nabywanych przez

Tabela 30. Proces koncentracji przemysłu w USA w latach 1904—1914

Klasyfikacja przedsiębiorstw wg wartości produkcji rocznej

Przedsiębiorstwa Robotnicy Produkcja

RokLiczba w tyś.

"//o

ogółuLiczba w tyś.

°//o

ogółu

Wartość w min dol.

% ogółu

1—20 tyś. dol. 1904 72 33 419 8 751 5

1914 87 49 429 6 9.06 420—100 tyś. dol. 1904 48 22 1027 19 2129 14

1914 57 32 999 14 2550 10100 tyś. — 1 min dol. 1904 22 10 2515 46 6109 41

1914 30 17 3022 43 8762 36powyżej 1 min dol. 1904 2 1 1400 25 5628 38

1914 4 2 2476 35 11794 49

Kanał Panamski w budowie, 1911 r.

państwo w związku z budową kolei itp. Pod koniec prezydentury Granta (1869—1877), gdy wszystkie stany południowe z powrotem zostały przyjęte do Związku, wzmógł się na-cisk sił reakcyjnych.

W życiu politycznym USA decydującą rolę odgrywały dwie partie: republikanów i de-mokratów. Pierwsi z nich reprezentowali wielki i średni kapitał, byli związani ze sferami finansowymi i przemysłowymi, zainteresowa-nymi we wprowadzeniu ceł ochronnych dla przemysłu amerykańskiego w obronie przed konkurencją wyrobów zagranicznych. Re-publikanie domagali się wprowadzenia ceł protekcyjnych i scentralizowanej polityki gos-podarczej oraz rozwijania i popierania eks-portu do krajów amerykańskich.

Natomiast Partia Demokratyczna opierała się na właścicielach ziemskich, bogatych far-merach i plantatorach, inteligencji, drobno-mieszczaństwie i tej części burżuazji, która nie była zainteresowana we wprowadzeniu ceł protekcyjnych. Partia ta domagała się stoso-

wania zasad wolności handlu i rozszerzenia uprawnień samorządu lokalnego.

Obie partie toczyły zacięte boje o wpływy wśród drobnych farmerów i klasy robotniczej. Różniły się jedynie poglądami w zakresie tak-tyki gospodarczej, nie różniły ich natomiast odmienne programy bądź doktryny. Taki sy-stem dwupartyjny był na rękę burżuazji, która popierała obie partie, stąd bez względu na to, kto wygrał wybory, władza zawsze pozosta-wała w jej rękach.

Do roku 1879 po kolejnych wyborach wła-dza przechodziła z rąk jednej partii do drugiej, później — ażdo!912r. — w wyborach zawsze zwyciężali republikanie.

Problemy ruchu robotniczego. Sytuacja ruchu robotniczego w USA była szczególna. Obej-mował on tylko małą część klasy robotniczej. Na stan ten wpłynęły właściwości rozwoju ka-pitalizmu w tym kraju.

Przeciętny poziom życia był w USA wyższy niż w innych krajach kapitalistycznych. Cią-

gły brak robotników dla rozwijającego się przemysłu, możliwości otrzymania w każdej chwili działki rolnej pod uprawę — powodo-wały, że burżuazja, chcąc zapewnić sobie po-trzebną ilość rąk do pracy, stwarzała tutaj lepsze niż gdzie indziej warunki pracy i płacy. Wspomniane okoliczności hamowały rozwój rewolucyjnego ruchu robotniczego. Poważną przeszkodą był również wielonarodowościo-wy skład klasy robotniczej. Burżuazja różny-mi sposobami starała się poróżnić ze sobą po-szczególne narodowości, wzniecając wśród imigrantów wszelkiego rodzaju nacjonalizmy, stosując różne stawki płacy za pracę, zależnie od narodowości, itp. Ponadto wytworzyła się warstwa lepiej opłacanych robotników, tzw. arystokracja robotnicza, składająca się z wyk-walifikowanych majstrów i techników, którz\ swoją ugodową postawą rozbrajali rewolucyj-ne nastroje wśród robotników. To było przy-czyną, że na przełomie XIX i XX w. — mimo rozwiniętego imperializmu — w Stanach Zjednoczonych nie powstała rewolucyjna par-tia klasy robotniczej.

W latach siedemdziesiątych i osiemdziesią-tych również w USA miały miejsce masowe wystąpienia, strajki i demonstracje. Odbywały się one pod hasłem wprowadzenia ośmiogo-dzinnego dnia pracy. W Chicago podczas de-monstracji l maja 1886 r. doszło do walk uli-cznych z policją, w wyniku których padli zabi-ci i ranni. Spośród nielicznych organizacji ro-botniczych trzeba wymienić Zakon Rycerzy Pracy założony w 1869 r. i działający nielegal-nie aż do 1878 r. To właśnie Zakon Rycerzy Pracy był w Chicago w dniu l maja 1886 r. organizatorem strajku o ośmiogodzinny dzień pracy.

Inną organizacją ruchu robotniczego była Amerykańska Federacja Pracy założona w 1881 r. przez Samuela Gompersa. Reprezen-towała ona interesy robotników wykwalifiko-wanych i najlepiej uposażonych. W 1901 r. została utworzona Partia Socjalistyczna.

Kierunki ekspansji kolonialnej USA. Rozwija-jąca się gospodarka amerykańska szukała co-raz to nowych terenów ekspansji. Przebiegała ona nieco inaczej niż tradycyjne podboje kolo-nialne państw europejskich. Stany Zjednoczo-

Teodore Roosevelt

ne posługiwały się metodami ekspansji gospo-darczej, zwłaszcza tzw. dyplomacją dolara, w celu politycznego podporządkowania sobie innych krajów, bez pozbawienia ich formalnej niepodległości. Posiadanie koloni było dla USA sprawą, od rozwiązania której zależało, czy wygrają one rywalizację z Wielką Brytania0 panowanie nad światem.

Już w 1867 r. Stany Zjednoczone odkupih od Rosji Alaskę, zyskując w ten sposób duże chociaż niezamieszkane tereny. W 1889 r. Kongres przyjął uchwałę o budowie dwóch flot wojennych: na Pacyfiku i na Atlantyku. Były to przygotowania do wkroczenia na dro-gę kolonialnych zaborów. Opanowawszy na-stępnie wyspy Samoa i Hawaje — USA zajęły dogodne pozycje wyjściowe do dalszej eks-pansji, w szczególności na rynek chiński.

Na półkuli zachodniej Stany Zjednoczone starały się podporządkować sobie politycznie1 gospodarczo państwa Ameryki Łacińskiej,wykorzystując w tym celu idee wzajemnej pomocy i współpracy. W 1889 r. utworzony został Związek Panamerykański, który miał byćnarzędziem tej polityki. Mimo początkowychtrudności, Stanom Zjednoczonym udało siępodporządkować sobie te kraje. Nierzadkoodbywało się to przy użyciu siły. Na przykładw czasie prezydentury Theodore'a Roosevelta(1901—1909), USA — po wykupieniu akcjiKanału Panamskiego od Francji i Anglii —

Karykatura amerykańska na sytuację na Filipinach

postanowiły przystąpić do jego budowy. W tym celu zwróciły się do Kolumbii, przez któ-rej ziemie kanał miał przebiegać, z propozycją sprzedaży odpowiednich terytoriów pod za-budowę. Gdy rząd kolumbijski odmówił, Sta-ny Zjednoczone zorganizowały w tym rejo-nie powstanie przeciwko Kolumbii, następnie utworzyły nową republikę Panamę. Oczywiś-cie rząd Panamy zawarł umowę w sprawie budowy kanału na warunkach jeszcze dogod-niejszych dla USA niż te, które odrzuciła Ko-lumbia.

Wojna amerykańsko-hiszpańska. Jednym z przejawów amerykańskiej ekspansji kolonial-nej była wojna z Hiszpanią w 1898 r. Pretekstu do niej dostarczyło wysadzenie w powietrze przez nieznanych sprawców, stojącego w głównym porcie Kuby, Hawanie, krążownika amerykańskiego „Maine". Jednakże istotną przyczyną była chęć opanowania tego kraju, mającego dla USA wyjątkowe znaczenie stra-tegiczne i ekonomiczne.

Kuba dostarczała około 50% światowej produkcji cukru. Kapitaliści amerykańscy za-inwestowali tam ponad 50 min dolarów. Do-ceniając olbrzymie znaczenie wyspy dla gos-podarki amerykańskiej, USA próbowały od-kupić ją od Hiszpanii. Gdy to się nie udało, wykorzystując wspomniany incydent, Stany Zjednoczone wypowiedziały wojnę Hiszpanii. Była to pierwsza w historii USA wojna o wy-

raźnie imperialistycznym charakterze.Zacofana i słaba Hiszpania okazała się nie-

malże bezbronna. W podpisanym w Paryżu w 1898 r. traktacie pokojowym zrzekła się ona Kuby. Wyspa otrzymała niepodległość, zre-sztą bardzo szybko przekształconą w rodzaj nadzoru ze strony USA. Na mocy narzuconej jej tzw. poprawki Platta, Kuba zobowiązała się do niezawierania porozumień z obcymi państwami, które by zagrażały jej niepodle-głości, do niezaciągania pożyczek ponad mo-żliwości spłaty, a ponadto przyznała USA prawo interwencji dla obrony jej państwowoś-ci, rządu itp. Była to cena formalnej niepod-ległości spłacona USA przez Kubę. Wszystkie te postanowienia znalazły się w traktacie ame-rykańsko-kubańskim, podpisanym w 1903 r.

Poza tym, za 20 min dolarów, USA odkupi-ły od Hiszpanii Filipiny, Puerto Rico i inne tereny, przekształcając je w swoje kolonie. W ten sposób Stany Zjednoczone uzyskały nowe obszary, które przyczyniły się do umocnienia ich przodującej roli ekonomicznej i polity-cznej w ówczesnym świecie.

2. Ameryka Łacińska

Argentyna. Ten ogromny kraj znajdował się w drugiej połowie XIX w. w trakcie konsolidacji wewnętrznej organizacji państwa. W Republi-ce Argentyny silne były tendencje secesjoni-styczne. Postępował również znaczony wojna-mi z sąsiadami proces ustalania granic pań-stwowych. Napływ wielkich rzesz imigrantów z Europy sprzyjał wzrostowi zatrudnienia, rozwojowi osadnictwa i zwiększaniu produk-cji. Rozbudowa komunikacji lądowej i żeglugi ułatwiała nie tylko zagospodarowanie wnę-trza kraju, lecz przyczyniła się wydatnie do wzrostu eksportu do Europy, zwłaszcza zboża i mięsa. Rozwojowi gospodarczemu kraju to-warzyszyło jednocześnie wymieranie rdzennej ludności tych ziem, Indian, wypieranych z ich żyznych ziem i spychanych w głąb interioru. Rozwój urbanizacji był wynikiem postępu-jącego na przełomie XIX i XX wieku uprze-mysłowienia. Pogłębiające się rozwarstwienie wśród społeczeństwa rodziło konflikty klaso-we. W 1896 r. powstała partia socjalistyczna.

Brazylia. Również i tutaj przebiegały procesy konsolidacji wewnętrznej, poszukiwania od-powiednich form ustrojowo-politycznych itp. Jednym z ważniejszych problemów tego okre-su była kwestia murzyńska, która w Brazylii została później rozwiązana niż w innych kra-jach Ameryki Południowej. Dopiero bowiem w 1850 r. wprowadzono zakaz handlu niewol-nikami. Niewolnictwo zniesione zostało nato-miast w 1888 r. Bunty niewolników i towarzy-szące im konflikty polityczne stanowiły istot-ną przeszkodę w procesie konsolidacji we-wnętrznej i rozwoju gospodarczym.

W 1889 r. rozstrzygnęły się również kwestie ustrojowe Brazylii. Zniesione zostały rządy cesarskie i osłabiona pozycja kół monarchi-stycznych. Brazylię proklamowano republiką. Pierwszym prezydentem został Manuel Fon-seca. 24 lutego 1891 r. Brazylia otrzymała no-wą konstytucję.

Na przełomie XIX i XX w. rozwijała się dynamicznie gospodarka. Wzrosły inwestycje zagraniczne, głównie angielskie i amerykań-skie, przynoszące wysokie korzyści, zwłaszcza w warunkach wzrostu zapotrzebowania na brazylijskie surowce: kawę, bawełnę itp. Na-pływający z Europy imigranci, w tym również Polacy, znajdowali tutaj duże możliwości podjęcia pracy, kolonizacji itp. potęgowane wprowadzeniem zakazu handlu niewolnikami i ustiiniii wskutek tetio dopływu taniej siły roboczej, a także wyniszczaniem ludności in-diańskiej.

W miarę postępującego uprzemysłowienia zaczęła się stopniowo kształtować klasa ro-botnicza, głównie w ośrodkach przemysło-wych i wielkich metropoliach miejskich. W 1896 r. utworzona została Socjalistyczna Par-tia Brazylii.

Meksyk. Główną rolę w gospodarce kraju od-grywało rolnictwo. Dominowała tutaj wielka własność ziemska. Ogromne połacie ziem u-prawnych znajdowały się w rękach wielkich obszarników, zaś około 90 % ludności chłop-skiej nie posiadało ziemi w ogóle. Powszech-nym zjawiskiem były nędza i głód. Podobna sytuacja była w miastach i ośrodkach prze-mysłu górniczego. Władze krwawo tłumiły wszelkie .przejawy niezadowolenia i opozycji.

Dyktatorskie rządy sprawował w latach 1877—1911 gen. Porfirio Diaz. Powszechne niezadowolenie przekształciło się w 1910 r. w rewolucję wymierzoną przeciwko dyktaturze. Ważną w niej rolę odegrał chłopski ruch par-tyzancki, na którego czele stali Francisco Villa i Emiliano Zapala. W maju 1911 r. dyktatura została obalona. Prezydentem obrano przy-wódcę Partii Liberalnej Francisco Maderę. Nowy rząd reprezentował interesy liberalnej burżuazji i obszarników. Został on jednak obalony w lutym 1913 r. przy aktywnym po-parciu USA. W wyniku spisku władzę przejął gen. Yictoriano Huerta, zaś Maderę rozstrze-lano.

Dyktatura Huerty spotkała się z masowym sprzeciwem. Partyzantka chłopska, liberało-wie i część armii wystąpiły przeciwko dyktatu-rze, którą obalono w lipcu 1914 r. Na czele rządu stanął prz'ywódca liberałów Yenustia-no Carranza. Takie rozwiązanie nie odpowia-dało jednak siłom rewolucyjnym. Doszło do walk zbrojnych z oddziałami Villi i Zapaty. Chłopi domagali się likwidacji wielkich laty-fundiów i ziemi; walki trwały aż do 1919 r. 5 lutego 1917 Kongres uchwalił nową Konsty-tucję. W ówczesnych warunkach była to po-stępowa konstytucja, wprowadzająca szereg istotnych postanowień. Wymienić wśród nich należy: wprowadzenie reformy rolnej, nacjo-nalizację bogactw naturalnych, prawo pracy, oddzielenie Kościoła od państwa itp. Rewolu-cja lat 1910—17 miała charakter burżuazyj-no-demokratyczny.

Problemy społeczno-gospodarcze. U schyłku XIX w. proces konsolidacji republik Ameryki Łacińskiej był niemalże zakończony. W Argentynie, Meksyku, Chile, Urugwaju, We-nezueli i Kolumbii, obok istniejących tam sto-sunków typu feudalnego, w ekonomice zaczę-ły sobie torować drogę elementy kapitalizmu.

Zacofanie gospodarcze Ameryki Łacińskiej sprzyjało jej uzależnieniu ekonomicznemu od mocarstw imperialistycznych: USA, Wielkiej Brytanii oraz Francji i Niemiec. •

Gospodarkę rolną krajów Ameryki Łaciń-skiej charakteryzowała monokultura: uprawa kawy, bananów i trzciny cukrowej na potrze-by rynku zagranicznego. Obok tych produ-

któw wywożono bawełnę (Brazylia), skóry (Argentyna) i inne artykuły. Eksportu doko-nywano z wyraźną szkodą dla zaspokojenia potrzeb miejscowej ludności, którą nierzadko nękał głód.

Na przełomie XIX i XX w. w rolnictwie Ameryki Łacińskiej postępował szybko pro-ces koncentracji ziemi i produkcji rolnej w rękach obszarników oraz anglo-amery-kańskich kompanii plantacyjnych. Koncen-tracja ta dokonywała się poprzez zajmowanie „wolnych" ziem państwowych oraz rabunek gruntów należących do wspólnot indiańskich. Szczególnie dotkliwie odczuli to Indianie; pozbawieni ziemi oraz dachu nad głową ginęli z głodu i padali ofiarą epidemii. A mimo to w krajach Ameryki Łacińskiej wciąż jeszcze przeważała gospodarka wspólnot indiań-skich. Ogromne latytundia ziemskie posiada) również Kościół Katolicki.

W rolnictwie powszechnym zjawiskiem by-ła praca niewolnicza, w formie tzw. peonażu. Było to swoiste niewolnictwo za długi, które obejmowało przede wszystkim wolnych chło-pów i Indian. Instytucja peonażu rozwinęła się szczególnie w latach siedemdziesiątych, w o-kresie budowy kolei, finansowanej przez kapi-tał zagraniczny. Istniała również pańszczyzna obejmująca znaczną ilość ludności chłopskiej. Rolnik typu amerykańskiego farmera był tam postacią rzadko spotykaną.

W latach osiemdziesiątych dokonał się w krajach tego rejonu ostateczny proces li^ kwidacji niewolnictwa Murzynów (Kuba — 1880 r., Brazylia— 1888 r.), jednakże elemen-ty niewolnictwa przetrwały jeszcze bardzo długo. W ekonomice krajów Ameryki Łaciń-skiej istniały więc równolegle różne typy sto-sunków produkcji: kapitalizm, feudalizm, nie-wolnictwo i wspólnota — wszystkie związane z zacofaną bazą wytwórczą oraz z półkolo-nialną eksploatacją tych terenów przez obce trusty i monopole. Na tym polegała specyfika struktury gospodarczej tego rejonu.

Ze strukturą tą ściśle związane były zjawi-ska polityczno-ustrojowe. Cechą charaktery-styczną dla krajów Ameryki Łacińskiej była dyktatura, działająca w interesie kół obszarni-czych, duchowieństwa i obcego kapitału. Je-dynie w Argentynie i Kolumbii istniał konsty-

tucyjny urząd prezydenta, lecz charakter kla-sowy tej instytucji był taki sam, jak w pozosta-łych krajach. Częste zamachy stanu i „prze-wroty pałacowe", będące nieodłącznym atry-butem południowoamerykańskiej dyktatury, nie wyrażały bynajmniej zmian w klasowej treści władzy, stanowiły jedynie zmianę rzą-dzącej koterii czy kliki w ramach na ogół jed-nej i tej samej klasy społecznej.

Ameryka Łacińska — półkolonia imperiali-/mu. Szczególna rolę w ekonomicznym ujarzmieniu Ameryki Łacińskiej odegrał kapitał brytyjski. Po kryzysie w 1873 r. rozpoczął on zakrojoną na szeroką skale ekspansję do krajów tego rejonu. W 1913 r. suma inwestycji brytyjskich osiągnęła tam miliard funtów szterlingów, z czego na Argentynę przypadło — 357,7 min, a na Brazylię — 223,9 min fun-tów szterlingów.

Na przełomie XIX i XX w. rozpoczęła się tu również infiltracja kapitału USA. Ogłoszona w 1823 r. słynna doktryna prezydenta Mon-roe, pozwalająca występować Stanom Zjed-noczonym w roli obrońcy niezależności mło-dych państw Ameryki, kryła w sobie przede wszystkim chęć zdobycia hegemonii nad nimi. Dalsza polityka USA poszła w tym właśnie kierunku. Do końca XIX w. Stany Zjednoczo-ne zajęły w Ameryce Łacińskiej pozycje klu-czowe, zdecydowanie wypierając wpływy an-gielskie. W 1913 r. suma inwestycji USA w krajach Ameryki Łacińskiej osiągnęła ok. 1,5 mld dolarów. Dla Stanów Zjednoczonych te zacofane kraje stanowiły bardzo korzystną, blisko położoną bazę surowcową (nafta, bo-gactwa mineralne, produkcja rolna) oraz ry-nek zbytu dla wyrobów przemysłowych. Zna-czenie tej strefy potęgowały jej walory strate-giczne.

W tego rodzaju sytuacji USA przystąpiły do przekształcania Ameryki Łacińskiej w zwartą strefę swoich wpływów, wykorzystując ideo-logię panamerykanizmu — hasła gospodar-czej i politycznej współpracy pod przewod-nictwem USA. Wspomniany już Związek Panamerykański, czyli zrzeszenie państw amerykańskich, stał się doskonałym narzę-dziem do realizacji tej polityki.

W procesie uzależniania od siebie Ameryki

Łacińskiej, USA nie rezygnowały również ze stosowania środków militarnych; brały udział w wielu zbrojnych interwencjach m. in.: wojna z Hiszpanią (1898), konflikty w Wenezueli (1895 i 1902—1903), sprawa Kanału Panam-skiego (1903), wysłanie urzędników podatko-wych do Republiki Dominikańskiej (1905), okupacja Nikaragui (1909), kontrola nad Hondurasem (1911), okupacja części Meksy-ku (1914 i 1916) itp.

Ostatecznie, w rywalizacji z Anglią, Francją i Niemcami o rynki południowoamerykań-skie, USA wysunęły się na czoło, przekształca-jąc kraje tego rejonu w strefę wpływów swoich trustów i monopoli.

Rozwój kapitalizmu. Początki ruchu robotni-czego. W początkach XX w. w Ameryce Ła-cińskiej wzrosło tempo kapitalistycznych

przeobrażeń. Niezależnie od zamiarów kolo-nizatorów eksploatacja tych terenów przez obce kapitały wniosła elementy stosunków kapitalistycznych do nowo powstającego tu przemysłu, zwłaszcza wydobywczego i tek-stylnego. Wzrosło wydobycie ropy naftowej (Wenezuela), miedzi (Chile), cyny (Boliwia) i metali kolorowych (Kolumbia).

W miarę rozwoju stosunków kapitalisty-cznych na arenę dziejową wstąpiły burżuazja i proletariat. Warunki pracy robotników były bardzo ciężkie (12—16 godzin pracy na dobę). U schyłku XIX w. związki zawodowe zorgani-zowały szereg strajków. Rozwój ruchu robot-niczego był również związany z falą imigracji zarobkowej z Europy, szczególnie silnej w latach 1870—1890. Wniosła ona wiele elemen-tów rewolucyjnych do działalności południo-woamerykańskich organizacji robotniczych.

ROZDZIAŁ XIV

ZMIANY W UKŁADZIE SIŁNA PRZEŁOMIE XIX I XX W.

EKSPANSJA KOLONIALNAMOCARSTW IMPERIALISTYCZNYCH

1. Sytuacja międzynarodowa

Sprzeczności francusko-niemieckie. Na przeło-mie XIX i XX w. w Europie istniały następują-ce ugrupowania polityczne: trójprzymierze, obejmujące Niemcy, Austro-Węgry (na mocy układu z 1879) i Włochy (1882), oraz blok francusko-rosyjski, któremu początek dał układ z 1892 r. U źródeł powstania tych obo-zów leżały głównie antajionizmyjYancusko--memleckie. Dotyczyły one przede wszystkim kwestii związanych z zakończeniem wojny 1870—1871 r. Postanowienia traktatu frank-furckiego, upokarzające godność narodową Francuzów, były przyczyną wzmacniania się w społeczeństwie francuskim nastrojów odwe-tu. Nastroje antyniemieckie wzrosły zwła-szcza w wyniku powstania trójprzymierza, skierowanego przeciwko Francji, oraz w re-zultacie ekspansji kapitału niemieckiego do Maroka. Maroko było obiektem szczególnej uwagi francuskiej burżuazji kolonialnej, bo-wiem opanowanie tego obszaru pozwalało Francji połączyć w całość posiadłości północno- i zachodnioafrykańskie, a wiec Al-gierię, Tunezję, Saharę i Francuską Afrykę Zachodnią oraz umacniało jej pozycję w base-nie Morza Śródziemnego poprzez fakt posia-dania wybrzeży afrykańskich. Dlatego skiero-wanie się ekspansji niemieckiej ku Maroku zaogniło jeszcze bardziej stosunki francusko--niemieckie.

W obliczu wzrastającej groźby niemieckiej Francja, nie mogąc samodzielnie przeciwsta-wić się trójprzymierzu, postanowiła szukać sojuszników, co było sprawą trudną.

Współpraca francusko-rosyjska. U schyłku XIX w. Francja znajdowała się w izolacji poli-tycznej. Złożyły się na to istniejące od dawna sprzeczności angielsko-francuskie, niemiec-ko-francuskie i francusko-włoskie, związane z nie rozstrzygniętymi kwestiami kolonialnymi i granicznymi.

Wśród mocarstw tylko jedno miało z Fran-cją więcej wspólnych niż sprzecznych intere-sów. Mocarstwem tym była Rosja. Obu kra-jów nie dzieliły jakieś istotne konflikty wzaje-mne w Europie i koloniach. Oba również znaj-dowały się w faktycznej izolacji. Zarówno Francja, jak i Rosja były zagrożone przez trój-przymierze. Francja ze względu na problem Alzacji i Lotaryngii oraz rywalizację gospo-darczą Niemiec, Rosja zaś przez aneksjonisty-czną politykę Austro-Węgier na Bałkanach. Wreszcie oba kraje łączyła konieczność przeciwstawienia się Anglii, która w tym okre-sie zbliżała się do trójprzymierza.

To zadecydowało o zbliżeniu Francji i Ros-ji. Francuskie pożyczki dla Rosji i rosyjskie zamówienia dla francuskiego przemysłu były gospodarczym podłożem zawartego w 1892 r. francusko-rosyjskiego sojuszu wojskowego. Z chwilą gdy układ ten 27 grudnia 1893 r. został ratyfikowany przez cara, zmieniło się zasadni-czo polityczne oblicze Europy. Powstał nowy blok państw skierowany przeciwko trójprzy-mierzu.

Sprzeczności brytyjsko-francuskie. W tej sy-tuacji Anglia starała się zachować pozycję neutralną, wykorzystując wzajemną rywaliza-cję obu ugrupowań. Taka polityka niewiąza-

nią się była dla niej korzystna ze względu na chęć wzajemnego osłabienia rywalizujących ze sobą bloków, z którymi Anglię dzieliły sprzeczne interesy ekonomiczno-kolonialne.

Najsilniej sprzeczności te zaznaczyły się w stosunkach Anglii z Francją. Dotyczyły one ekspansji obu krajów na Dalekim Wschodzie i w Afryce.

W osiemdziesiątych latach XIX w. Francja opanowała nowe tereny w Indochinach. Za-niepokojona tym Anglia, nie chcąc mieć w pobliżu Indii swojej rywalki, podburzyła Chi-ny i w 1884 r. wybuchła wojna francusko--chińska o Tonkin. Anglia tymczasem opano-wała Półwysep Malajski i Birmę: Syjam, po-siadający formalną niezależność, stał się tere-nem zaciekłej rywalizacji angielsko-fran-cuskiej.

Walka z przewagą brytyjską na Dalekim Wschodzie zbliżyła Francję do Rosji, zanie-pokojonej wojną Anglii z Afganistanem (1878) i wpływami angielskimi w tym rejonie.

Ostre sprzeczności między Anglią i Francją wystąpiły również w polityce kolonialnej tych państw w Afryce. Jak już wspomniano, w la-tach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XIX w. państwa imperialistyczne zagarnęły prawie całą Afrykę.

W 1882 r. w Egipcie wybuchło powstanie narodowe kierowane przez Arabi-Paszę, wy-mierzone przeciwko rządowi egipskiemu, pro-wadzącemu politykę uległości wobec Francji i Anglii. Do tłumienia powstania przystąpili Turcy, choć wtedy zależność Egiptu od Turcji była już czysto nominalna. W stłumieniu pow-stania pomogły Turkom wojska brytyjskie. Francja, ze względu na skomplikowaną sytua-cję związaną z powstaniem trójprzymierza, nie mogła wziąć w tym udziału, co tylko wzmocniło pozycję brytyjską w Egipcie.

W 1898 r. rywalizacja angielsko-francuska przerodziła się w konflikt. Po opanowaniu Egiptu brytyjskie oddziały wojskowe dowo-dzone przez gen. Kitchenera ruszyły w górę Nilu, podbiły wschodni Sudan i przyłączyły do posiadłości brytyjskich nowe terytoria po-łożone w górnym biegu Nilu. Maszerując na południe brytyjskie oddziały wojskowe koło wioski Faszoda zetknęły się z ekspedycją fran-cuską, na czele której stał kapitan Jean Bapti-

ste Marchand. Przybył on tutaj z Francuskiej Afryki Zachodniej, pragnąc wyprzedzić An-glików w opanowaniu górnego basenu Nilu. Wtedy Wielka Brytania, grożąc Francji woj-ną, zażądała wycofania ekspedycji Marchan-da. Z uwagi na zagrożenie ze strony Niemiec, jak i słabość militarną kraju, rząd francuski poszedł na ustępstwo i odwołał Marchanda.

Sprzeczności brytyjsko-rosyjskie. Wiele spraw spornych istniatDTÓwnIeźTniędzy Wielką Bry-tanią i Rosją. Oba te kraje były zainteresowa-ne Wrozszerzeniu i umocnieniu swoich wpły-wów na Dalekim i Środkowym Wschodzie. Jakkolwiek słabość gospodarcza i wojskowa carskiej Rosji nie mogły zagrażać trwale prze-wadze brytyjskiej w Azji, niemniej bliskie są-siedztwo i ekspansja caratu na te tereny wy-wołały niepokój angielskiej burżuazji.

Obok tradycyjnej rywalizacji w Chinach, do splotu antagonizmów kolonialnych doszły postępy Rosji w budowie linii kolejowej w Turkiestanie — do Taszkientu, tzw. transkas-pijskiej, oraz zajęcie w 1892 r. części Pamiru. W ten sposób Rosja stanęła u wrót Persji i Afganistanu — domeny wpływów angiel-skich.

Sprzeczności brytyjsko-niemieckie. Wzrost po-tęgi Niemiec. Tak wiec interesy kolonialne Francji i Rosji, splatając się wzajemnie, stwo-rzyły poważne niebezpieczeństwo dla angiel-skiej burżuazji kolonialnej. Zagrożona poczuła się również angielska burżuazja przemysłowa, bowiem konkurencja wyrobów niemieckich była tak duża, iż w 1887 r. została wydana w Anglii ustawa nakazująca, aby wszystkie towary importowane z Niemiec były znakowane jako madę in Germany, lecz i to zawiodło.

Aby z jednej strony — uniknąć rywalizacji z Niemcami, z drugiej zaś wzmocnić swą pozy-cję wobec Francji i Rosji, Wielka Brytania postanowiła porozumieć się z Niemcami i za-proponować im podział stref wpływów w Tur-cji i Maroku. Negocjacje w tej sprawie trwały od roku 1898 do roku 1901. Ze strony brytyj-skij gorącym zwolennikiem ich prowadzenia był ówczesny minister kolonii Joseph Cham-berlain. Jednakże idea ta miała wielu powa-

żnych przeciwników w obu krajach. W Nie-mczech należeli do nich m. in. cesarz Wilhelm II i kanclerz Bernhard von Biilow.

Ostatecznie Wielka Brytania nie przystąpiła do trójprzymierza. Na fakt ten wpłynęły zary-sowujące się coraz bardziej sprzeczności kolo-nialne między obu krajami. I tak, po uzyska-niu w 1888 r. przez Bank Niemiecki koncesji od rządu tureckiego na budowę linii kolejowej Izmir — Angora, wpływy kapitału niemieckie-go na Bliskim Wschodzie zaczęły poważnie zagrażać Anglii. Zostały one umocnione wizy-tą Wilhelma II w Turcji. W tej sytuacji brytyj-skie plany podziału Wpływów w Turcji Niem-cy uznały za niekorzystne i odrzuciły je.

Zaniepokojenie Wielkiej Brytanii polityką niemiecką na Bliskim Wschodzie, bezpośred-nio zagrażającą Indiom i strefie Kanału Sue-skiego, było tym większe, że szło w parze ze zwiększonymi zbrojeniami morskimi Nie-miec. W marcu 1898 r. Reichstag wydał usta-wę, nakazującą zwiększenie w ciągu sześciu lat stanu floty wojennej do 19 okrętów liniowych, 8 pancerników przybrzeżnych i 42 krążowni-ków. W czerwcu 1900 r. Reichstag uchwalił nową ustawę, przewidującą dalsze zwiększe-nie floty wojennej do 38 okrętów liniowych, 14 wielkich i 38 małych krążowników. Konsek-wencją tej polityki na arenie międzynarodo-wej było dalsze pogłębienie się antagonizmu niemiecko-brytyjskiego.

Aktem niejako symbolicznym, który przy-pieczętował niedojście do skutku układu angielsko-niemieckiego była depesza gratula-cyjna Wilhelma do prezydenta Republiki Bur-skiej, z którą Anglia prowadziła wojnę. Ta tzw. depesza kriigerowska szczególnie mocno rozjątrzyła polityków brytyjskich. U źródeł decyzji jej wysłania leżało zaangażowanie ka-pitałów niemieckich w Transwalu na sumę 50 min marek i obecność ponad 15 tyś. Niemców w tym rejonie.

W ten sposób w początkach XX w. okazało się, że zarówno Niemcy, jak i Anglia chciały sojuszu jedynie dla zastraszenia Rosji i Fran-cji. Jednakże między obu krajami istniały głę-bokie sprzeczności związane z walką o rynki zbytu i bazy zaopatrzenia. Dyplomaci obu krajów nie dostrzegli, że sprzeczności te były ostrzejsze niż antagonizmy angielsko-fran-

cuskie i angielsko-rosyjskie. Niemcy stały się potęgą, która zaczęła zagrażać brytyjskiemu panowaniu w świecie.

2. Droga ku entente cordiale

Zwrot w polityce Włoch. W początkach XX w. Włochy stały się widownią poważnych prze-mian politycznych. Burżuazja włoska zaczęła zdawać sobie sprawę, że sojusz z państwami centralnymi nie da jej żadnych nowych nabyt-ków kolonialnych, ani też nie pomoże w walce z przewagą francuską w Afryce Północnej. Z drugiej strony Włochy były mocno związane z Francją, a~!ćh ekonomika i handel w przewa-żającej mierze uzależnione od_kapitału francu-skiego. Po przystąpieniu Włoch do trójprzy-mierza w 1882 r., Francja czyniła wszystko, by poprzez politykę celną, zerwanie stosunków handlowych i wycofanie kapitałów zrujnować gospodarkę włoską.

Te represje gospodarcze ze strony Francji spowodowały, że w rządzie włoskim wzięły górę elementy profrancuskie. I tak w 1898 r. Włochy uznały protektorat Francji w Tunezji. W lipcu 1900 r. zamordowany został król Humbert, rzecznik polityki trójprzymierza. Jego syn, Wiktor Emanuel, reprezentował orientację profrancuską.

Poważne kroki w celu pozyskania sobie Włoch przedsięwzięła również Francja. W wy-niku układu 7 1901 r. oraz tajnej francusko--włoskiej wymiany not w 1902 r., rząd wioski zobowiązał się zachować neutralność w wy-padkiTataku państw trójprzymierza na Fran-cję oraz zrzekł się jakichkolwiek praw Włoch do Maroka w zamian za uznanie jego specjal-nych praw w Trypolisie.

Jednakże Włochy nie wystąpiły z trójprzy-mierza, obawiając się całkowitego podpo-rządkowania wpływom francuskim. Bardziej odpowiadała im polityka lawirowania. Do-szło wiec do dalszego osłabienia tego sojuszu i zmiany układu sił w Europie.

Układ z 8 kwietnia 1904 r. Jjitente cordiale.Poważną rolę~^w powstałej sytuacji "odegrali dwaj wybitni politycy tego okresu — rzecznicy zbliżenia anglo-francuskiego: król Wielkiej

Edward VII

Brytanii, Edward VII, i minister spraw zagra-nicznych Francji, Theophile Delcasse.

Po długich przygotowaniach dyplomaty-cznych, po wizycie w 1903 r. Edwarda VII w Paryżu i prezydenta Loubeta w Londynie, 8 kwietnia 1904 r. podpisany został układ mie-dzy Wielką Brytanią i Francją, znany pod nazwą JJfente cordiale. Układ ten likwidował sprawy^<>fne w polityce obu krajów na tere-nie Azji i Afryki. Jego częścią najważniejszą był jednak rozdział, dający Wielkiej Brytanii wolną rękę w Egipcie,Trancji zaś w Maroku.

Jakkolwiek w układzie ani słowem nie wspomniano o Niemczech, wiadome było, że nosi on wybitnie antyniemiecki charakter. Po-pierając Francję w Maroku, Wielka Brytania wypowiedziała się przeciwko Niemcom, które chciały przekształcić Maroko w swoją ko-lonię.

3. Nowy układ sił w Europie

W zawarciu entente cordiale jednakowo by-ły zainteresowane Francja i Wielka Brytania. Francja potrzebowała poparcia brytyjskiego dla dalszego umocnienia się w Maroku oraz w sprawie Alzacji i Lotaryngii. Wielka Brytania natomiast zyskiwała we Francji poważnego sprzymierzeńca wobec niemieckich gróźb ode-grania prjpfującej roli w świecie. Zaniepoko-jenie intensywnymi zbrojeniami morskimi i lą-dowymi, buńczucznymi oświadczeniami nie-

Theophile Delcasse

mieckich dyplomatów oraz wzmożoną eks-pansją kapitału niemieckiego w krajach kolo-nialnych i zacofanych było jednakowo silne w obu krajach. Układ okazał się korzystny dla Wielkiej Brytanii również dlatego, że poprzez układ francusko-rosyjski z 1892 r. zbliżył ją do Rosji, która jako państwo graniczące z Niem-cami od wschodu, odgrywała ważną rolę stra-tegiczną. Ponadto bliższa współpraca gospo-darcza ułatwiała Wielkiej Brytanii i Francji walkę konkurencyjną z kapitałem i handlem niemieckim w koloniach oraz krajach zale-żnych.

W ten sposób w 1904 r. w Europie ukształ-towały się dwa przeciwstawne sobie bloki państw imperialistycznych, które powstały w wyniku walki o strefy wpływów: trójprzymie-rze — obejmujące Niemcy, Austro-Węgry i Włochy, z drugiej zaś strony entente cordiale — Wielkiej Brytanii i Francji oraz dwuporo-zumienie Francji i Rosji. Narastające konflik-ty w każdej chwili groziły katastrofą wojenną.

4. Wzrost sprzecznościimperialistycznych

w latach 1904—1914

Sprzeczności między państwami trójprzymie-rza i trójporozumienia. Zawarcie układu en-tente cordiale zmieniło zasadniczo układ sił w Europie. Po klęsce w wojnie z Japonią Rosja

przestała się chwilowo liczyć jako partner po-lityczny na arenie europejskiej. Było to pod-nietą dla Niemiec, które postanowiły wyko-rzystać istniejącą sytuację, aby osłabić ententę poprzez przeciągniecie Rosji w sferę swojej polityki.

Z tego też powodu, jeszcze w czasie trwania wojny rosyjsko-japońskiej, Wilhelm II wydal polecenie zaopatrywania floty rosyjskiej w żywność i paliwo w portach niemieckich. Wy-raził on również ubolewanie z powodu klęski caratu w tej wojnie. Wilhelm II marzył o soju-szu kontynentalnym mocarstw pod przewo-dem Niemiec, skierowanym przeciwko Wiel-kiej Brytanii, a następnie — również przeciw-ko Stanom Zjednoczonym i Japonii. Jego dą-żenia znajdowały pozytywny oddźwięk u nie-których polityków rządu carskiego.

Sprzeczności, jakie istniały między trój-przymierzem i carską Rosją uniemożliwiały jednak praktyczną realizację tych planów. Te-renem ekspansji Austro-Węgier były słowiań-skie państwa leżące na Półwyspie Bałkańskim. Również Rosja zainteresowana była w podpo-rządkowaniu sobie tych państw, gdyż w ten sposób mogłaby wywierać nacisk na Turcję.

Niezwykle ważnym problemem dla Rosji była kwestia otwarcia cieśnin tureckich — Bosforu i Dardaneli — dla przepływu floty czarnomorskiej. Zamknięcie ich sprawiło, że flota czarnomorska nie mogła wziąć udziału w wojnie z Japonią. Carat czuł się z tego powodu bardzo upokorzony, dlatego też wszelkimi sposobami próbował wywrzeć nacisk na Tur-cję, by otworzyła cieśniny. Jednakże sprzeci-wiały się temu wszystkie państwa imperialisty-czne. Aneksjonistyczne zapędy Austro-Wę-gier na Bałkanach krzyżowały rosyjskie plany w tym rejonie. Równocześnie zainteresowanie kapitału niemieckiego Turcją oraz poparcie udzielane przez Niemcy rządowi tureckiemu utrudniały Rosji prowadzenie aktywnej poli-tyki wobec tego kraju.

W miarę rozwoju gospodarczego Niemcy zaczęły już bezpośrednio zagrażać interesom brytyjskim i francuskim na Dalekim i Bliskim Wschodzie, w Afryce i Europie. Kapitał nie-miecki opanował większość rynków europej-skich, zagrażając coraz bardziej handlowi zamorskiemu Wielkiej Brytanii. Było to przy-

czyną wzrastającego napięcia międzynarodo-wego.

Z drugiej strony Rosja po klęsce pod Cuszi-mą była tak osłabiona, że przestała być gro-źnym rywalem dla polityki brytyjskiej w Azji. Dlatego też Wielka Brytania, pragnąc wzmoc-nić obóz ententy, postanowiła zawrzeć z Rosją układ analogiczny do układu z 1904 r. Poro-zumienie zostało podpisane 31 sierpnia 1907 r. Oba państwa rozwiązały w nim wszystkie ist-niejące między nimi sporne kwestie kolonial-ne. Wielka Brytania zrezygnowała z Tybetu, który ogłoszono krajem neutralnym. Rosja zgodziła się na utworzenie w Afganistanie protektoratu brytyjskiego. Persja została po-dzielona na trzy strefy: brytyjską, rosyjską i rozgraniczającą je — strefę neutralną.

W ten sposób państwa trójporozumienia okrążyły Niemcy. Wielka Brytania poprzez swój układ z Japonią rozciągała ten system na Daleki Wschód. Sytuacja taka zaistniała dzię-ki imperialistycznej polityce kolonialnej pro-wadzonej przez państwa wchodzące w skład obu ugrupowań.

Jednym z czynników, które odsunęły od Niemiec część państw „neutralnych" był problem marokański.

Maroko w polityce państw imperialistycznych.Niemcy szybko zorientowały się, że układ brytyjsko-francuski z 1904 r. czyni z Maroka strefę wpływów kapitału francuskiego. Dlate-go też postanowiły przeciwdziałać. Politycy niemieccy doszli do wniosku, że silnym ude-rzeniem dyplomatycznym mogą rozerwać en-tente cordiale. Z namowy kanclerza Rzeszy, Biilowa, 31 marca 1905 r. Wilhelm II podczas jednej ze swoich przejażdżek po Morzu Śród-ziemnym wylądował w Tangerze, niezwykle uroczyście witany przez kolonię niemiecką oraz Marokańczyków, lawirujących między Francją i Niemcami. Wilhelm wygłosił agre-sywne przemówienie, w którym zagwaranto-wał sułtanowi Maroka niepodległość jego kraju.

To posunięcie Niemiec całkowicie zasko-czyło rząd francuski i brytyjski. Francja zna-lazła się w trudnej sytuacji. Rosja, którą wią-zał z Francją traktat o pomocy wojskowej, była osłabiona. Pomoc brytyjska — również

Wilhelm II w Tangerze

problematyczna, ponieważ nie przewidywał jej układ z 8 kwietnia 1904 r.

Konferencja w Algeciras. Sytuacja taka była jednak pomyślna dla Niemiec. Zażądały one zwołania konferencji międzynarodowej, która potwierdziłaby niepodległość Maroka. Rząd francuski początkowo zaprotestował, jednak-że gdy uzyskał poparcie dla swojego stanowi-ska ze strony Wielkiej Brytanii, Hiszpanii i Stanów Zjednoczonych, wyraził zgodę na jej zwołanie.

W styczniu 1906 r. w miasteczku hiszpań-skim Algeciras odbyła się konferencja między-narodowa, która w myśl założeń jej niemiec-kich projektodawców miała pozbawić Francję i Hiszpanię ich uprzywilejowanych stanowisk w Maroku, jakie tam posiadały na mocy ukła-du entente cordiale.

Stało się jednak inaczej. Wszyscy uczestnicy konferencji, z wyjątkiem Austro-Węgier, po-

parli stanowisko Francji. Konferencja po-twierdziła co prawda niepodległość Maroka, jednakże uznała specjalne interesy Francji i Hiszpanii w tym kraju. W ten sposób uczynio-ny został następny krok w dziele kolonialnego ujarzmienia Maroka.

Kryzys lat 1905—1906 miał również duże znaczenie dla dalszego zacieśniania więzów między Wielką Brytanią i Francją. Napięta sytuacja międzynarodowa i groźba napaści ze strony Niemiec zapoczątkowały między szta-bami obu krajów współpracę, którą konty-nuowano aż do zakończenia pierwszej wojny światowej.

Konferencja w Algeciras jeszcze bardziej pogłębiła różnice między oboma obozami. Niemcy poczuły się izolowane w światowym systemie imperializmu. Z izolacji tej pragnęły one wyrwać się za wszelką cenę, chociażby za cenę wojny. Z drugiej strony podpisanie ukła-du brytyjsko-rosyjskiego w sierpniu 1907 r.

zakończyło proces przemian politycznych, które ukształtowały szachownicę polityczną Europy w przededniu pierwszej wojny świa-towej.

Drugi kryzys marokański. W 1911 r. powstał drugi kryzys marokański. Wykorzystując powstanie przeciwko sułtanowi, jakie w tym czasie wybuchło w Maroku, Niemcy pod pre-tekstem ochrony mienia i życia swoich obywa-teli, wysłały tam kanonierkę „Panther", która wpłynęła do portu Agadir.

W rzeczywistości Niemcy — wykorzystując istniejącą w Maroku anarchię wewnętrzną — zamierzały uzyskać tam specjalne przywileje i utworzyć zaopatrzeniowo-militarną bazę na atlantyckim wybrzeżu Maroka. Zagroziły więc Francji wojną i żądały od niej ustępstw w Maroku lub rekompensaty terytorialnej w in-nych posiadłościach kolonialnych Francji w Afryce.

Po stronie Francji opowiedziały się wszyst-kie państwa związane z obozem entente cor-

diale. Wielka Brytania zagroziła Niemcom wojną w wypadku ich napaści na Francje. Imperializm niemiecki musiał ustąpić. Pod koniec 1911 r. została podpisana umowa nie-miecko-francuska, w której Niemcy wyraziły zgodę na ustanowienie francuskiego protekto-ratu w Maroku, w zamian za oddanie im częś-ci francuskiego Konga o pow. 17500 km2, graniczącej z niemieckim Kamerunem. Po-twierdzono także zasadę „otwartych drzwi" w Maroku.

Umowa ta była dla Niemiec niekorzystna. Otrzymany przez nie skrawek Konga w ni-czym nie równoważył ewentualnych korzyści, jakie mogłoby im dać Maroko.

Sprzeczności między dwoma imperialisty-cznymi ugrupowaniami państw europejskich uległy dalszemu zaostrzeniu.

Wyścig zbrojeń. Agresywnej polityce Niemiec towarzyszyły przyśpieszone zbrojenia lądowe i morskie. Realizacja niemieckiego programu zbrojeń morskich z 1900 r. poważnie zagroziła

Hala produkcyjna w zakładach Kruppa w Essen

brytyjskiemu panowaniu na morzach świata. W takiej sytuacji Wielka Brytania przedsię-wzięła w 1906 r. szereg środków, by nie dać się zaskoczyć przez Niemcy. Przede wszystkim rozpoczęto budowę nowych wojennych ol-brzymów morskich typu „Dreadnought". O-kręty te posiadały pancerz grubości 28 mm i sześć wież uzbrojonych w działa. Okręty do-tychczasowe miały tylko dwie wieże. Jedno-cześnie Brytyjczycy ściągnęli na Morze Pół-nocne część floty z Dalekiego Wschodu i Mo-rza Śródziemnego. Port Rosyth w Szkocji przebudowano na bazę wojskową. Po prze-znaczeniu przez parlament specjalnych dota-cji na zbrojenia stocznie brytyjskie wodowały po trzy „Dreadnoughty" rocznie.

Rzecz jasna, że posunięcia brytyjskie nie uszły uwadze Niemiec. Odpowiedzią na nie była uchwała Reichstagu o budowie okrętów także typu „Dreadnought". Jednocześnie ad-mirał Alfred von Tirpitz spowodował rozpo-częcie pogłębiania i poszerzania Kanału Ki-lońskiego, poprzez który okręty niemieckie można by szybko przerzucić z Bałtyku na Mo-rze Północne.

Przyśpieszone zbrojenia Niemiec wywołały zaniepokojenie Brytyjczyków. Wydatki zbro-jeniowe już i tak poważnie obciążały budżet państwowy. Widmo ich wzrostu oraz możli-wość utraty przewagi na morzu sprawiły, że Wielka Brytania postanowiła porozumieć się z Niemcami w sprawie ograniczenia zbrojeń. Propozycje brytyjskie Niemcy skłonne były przyjąć pod warunkiem rozerwania entente cordiale. Gdy Wielka Brytania odmówiła, obie strony zaczęły się gorączkowo przygoto-wywać do konfrontacji sił.

Sprawy wschodnie. Krajem, który odgrywał szczególną rolę w przygotowaniach obu ugru-powań imperialistycznych do wojny, była Turcja. Na jej terenie ścierały się wpływy Nie-miec i Wielkiej Brytanii.

Zwycięstwo rewolucji młodotureckiej w 1908 r. poważnie zaniepokoiło państwa trój-przymierza. Niemcy obawiały się możliwości zwiększenia wpływów brytyjskich, Austro-Wę-gry zaś roszczeń terytorialnych Turcji — na Bałkanach. Wykorzystując osłabienie Turcji i ogólną dezorientację polityczną, Austro-Wę-

gry w 1908 r. włączyły w granice swojego pań-stwa Bośnię i Hercegowinę. Akt ten wywołał kryzys polityczny, który o mało nie spowodo-wał wojny światowej. Decyzja Austro-Węgier naruszyła bowiem interesy nie tylko włączo-nych przemocą w jej terytorium ziem tych na-rodów słowiańskich, ale również interesy Tur-cji i państw trójporozumienia.

Wielka Brytania była zaniepokojona zbliże-niem się trójprzymierza do cieśnin czarnomor-skich i Bliskiego Wschodu. Takie same obawy żywiła Rosja, która w dodatku sama była za-interesowana w rozwoju swoich wpływów na Bałkanach. Ostatecznie jednak państwa trój-porozumienia musiały ustąpić i wyrazić zgodę na dokonaną aneksję. Ta wymuszona zgoda jeszcze bardziej zaostrzyła istniejące napięcie międzynarodowe.

Wojny bałkańskie. Ewolucja wewnętrzna i wzrost ruchu narodowowyzwoleńczego wśród ludności słowiańskiej, zamieszkującej Półwy-sep Bałkański, poważnie osłabiły siły Turcji. Sytuację tę postanowiła wykorzystać Rosja w celu realizacji swoich planów otwarcia cieśnin czarnomorskich dla własnej floty. Jej dążenia zbiegły się z planami państw bałkańskich, pragnących zdobyczy terytorialnych kosztem Turcji.

Przy aktywnym poparciu Rosji, w 1912 r. powstał Związek Bałkański, obejmujący Ser-bię, Bułgarię, Czarnogórę i Grecję. W tym samym roku państwa te zaatakowały Turcję.

Pierwsza wojna bałkańska (1912—1913) zadziwiła wszystkich, Związek Bałkański bo-wiem wystawił przeciwko Turcji ok. 600 tyś. żołnierzy, podczas gdy Turcja mogła przeciw-stawić im jedynie ok. trzystutysieczną armię. W dodatku armia turecka składała się prze-ważnie ze starych roczników i była bardzo źle wyposażona. Nic też dziwnego, że Turcja w przeciągu kilku tygodni poniosła klęskę. Wojska bułgarskie zbliżyły się do Konstanty-nopola.

Zwycięstwa wojsk koalicyjnych zmieniły zasadniczo sytuację w tym rejonie. Prawie cały obszar europejskiej części Turcji został wyz-wolony.

Zaniepokoiło to poważnie państwa trój-przymierza. Austro-Węgry obawiały się prze-

rzucenia ruchu wyzwoleńczego na ludy sło-wiańskie żyjące w ich granicach. Ponadto wspólnie z Włochami rościły sobie pretensje do wybrzeża Albanii, które opanowały woj-ska serbskie. Dla Niemiec wszelkie osłabienie Turcji, z którą były związane, oznaczało cios wymierzony w trójprzymierze.

W takiej sytuacji Austro-Węgry rozpoczęły mobilizację i koncentrację wojsk nad granicą serbską. Rosja poparła Serbię i również roz-poczęła przygotowania wojenne. Ostatecznie w grudniu 1912 r. nastąpiło zawieszenie broni i rozpoczęto w Londynie rokowania pokojo-we. Trwały one do 30 maja 1913 r. Państwa entente cordialc popierały Związek Bałkań-ski, pragnąc w ten sposób osłabić trójprzymie-rze. W rezultacie podpisano traktat, w którym Turcja zrezygnowała z posiadłości na Półwys-pie Bałkańskim na rzecz państw bałkańskich. Stworzono również niepodległe państwo — Albanię, pozostającą jednak pod silnymi wpływami Austro-Węgier i Włoch.

Wśród zwycięzców zarysowały się poważne rozbieżności na tle zdobyczy terytorialnych.

Serbia i Grecja zażądały od Bułgarii przyzna-nia im większych obszarów Tracji i Macedo-nii, które otrzymała ona na mocy traktatu podpisanego w Londynie.

Mając poparcie Austro-Węgier, Bułgaria odmówiła, a w końcu czerwca 1913 r. rozpo-częła działania wojenne przeciwko Serbii i Grecji. Do wojny z Bułgarią przystąpiła Ru-munia oraz Turcja, która zajęła z powrotem Adrianopol.

Druga wojna bałkańska (1913) miała wy-bitnie niszczycielski charakter. Wszyscy do-tychczasowi sojusznicy oraz Turcja, która po-stanowiła wykorzystać zaistniałą sytuację, po-konali Bułgarię w ciągu kilku dni.

W sierpniu 1913 r. podpisano w Bukaresz-cie traktat pokojowy, na mocy którego Bułga-ria utraciła na rzecz zwycięzców Macedonię, część Tracji oraz Dobrudzę.

W przeddzień wojny światowej. Kryzys maro-kański i wojny bałkańskie naruszyły istniejącą równowagę sił w Europie, a tym samym za-ostrzyły sprzeczności między państwami euro-

Austriacki arcyksiaże Franciszek Ferdynand z żoną — przed zamachem

Aresztowanie Gawriło Principa po zamachu w Sarajewie

pejskimi. Wyrazem tego były wzmagające się zbrojenia.

3 lipca 1913 r. Reichstag postanowił zwięk-szyć stan armii niemieckiej z 623 tyś. do 820 tyś. żołnierzy. Austro-Węgry również pod-wyższyły liczebność swych wojsk z 103 do 160 tyś. Francja wprowadziła nową ustawę o służ-bie wojskowej, która zwiększała stan armii z 480 tyś. do 750 tyś. żołnierzy. Rosja rozpoczę-ła realizację planu, zmierzającego do utworze-nia największej na świecie armii, liczącej 2 700 tyś. żołnierzy. Podobne kroki przedsięwzięła Wielka Brytania oraz rządy innych krajów. Świat przygotowywał się do wojny. Istnieją-ce sprzeczności potrzebowały tylko iskry, któ-ra wywołałaby zawieruchę wojenną.

W czerwcu 1914 r. zamordowany został w Sarajewie austriacki następca tronu, arcyksią-żę Franciszek Ferdynand. Zamach został zor-ganizowany i wykonany przez tajną organi-zację serbską. Austro-Węgry postanowiły wy-korzystać ten moment w celu rozprawienia się z Serbią. Po uzyskaniu aprobaty Berlina rząd austriacki wręczył Serbii ultimatum utrzy-mane w niezwykle agresywnym tonie. Serbia zgodziła się na przyjęcie wszystkich postawio-nych w nim warunków z wyjątkiem tych, które naruszały suwerenność kraju. Austro-Węgry uznały to za wystarczający pretekst do zerwa-nia rokowań i 28 lipca wypowiedziały Serbii wojnę.

ROZDZIAŁ XV

NIEKTÓRE PROBLEMYMIĘDZYNARODOWEGO

RUCHU ROBOTNICZEGO

Marksizm w ruchu robotniczym. Wojna doj-rzewała na przestrzeni lat, w narastających konfliktach gospodarczych i politycznych, na tle walki o nowy podział świata. Równole-gle do tych procesów, przebiegających na po-litycznej szachownicy świata, postępowało zaostrzanie się sprzeczności klasowych wew-nątrz samego systemu imperializmu. Nara-stające konflikty społeczne wiodły proletariat do organizowania sił w walce przeciwko bur-żuazji.

W końcu XIX w. powstałe w wielu krajach Europy, a także w Ameryce, partie robotnicze liczyły ponad 300 tyś. członków, co było od-zwierciedleniem przemian w strukturze klaso-wej najbardziej rozwiniętych krajów.

Tam, gdzie partie robotnicze i związki za-wodowe działały legalnie, aktywnie włączały się one do walki politycznej, uczestnicząc w wyborach, organizując wystąpienia proleta-riatu.

Ważnym problemem dla rozwijającego się ruchu robotniczego stała się sprawa opraco-wania założeń teoretyczno-programowych. Dzieła tego dokonali Karol Marks, Fryderyk Engels i Włodzimierz Iljicz Lenin.

Już Manifest Komunistyczny (1848) nakre-ślał główne zarysy programu działania partii robotniczej. Został on opracowany i naukowo uzasadniony na tle analizy ustroju kapitalisty-cznego w dziełach Marksa: Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej (1859); Kapitał, t. I (1867), t. II i III opublikowane przez En-gelsa (l 885 i 1894), Wojna domowa we Francji w 1871 r. (1871). Dzieła filozoficzne Engelsa: Anty-Duhring (1878); Pochodzenie rodziny,

własności prywatnej i państwa (1884) oraz Lud-wik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej (1886) — kładły podwaliny pod filozofię marksistowską, uczyły materializmu dialektycznego i historycznego.

Marks i Engels udowodnili w sposób na-ukowy, że istnienie klas społecznych związane jest z określonymi etapami rozwoju produk-cji, że walka klas poprzez dyktaturę proleta-riatu musi doprowadzić do zniesienia wszyst-kich klas, do ukształtowania społeczeństwa socjalistycznego. Sądzili oni, że w ówczesnych warunkach rewolucja osiągnie zwycięstwo, je-żeli do walki z burżuazją stanie proletariat wszystkich krajów. Dopiero Lenin na bazie doświadczeń rozwoju imperializmu udowod-nił możliwość zwycięstwa rewolucji w jednym tylko kraju.

Reformizm i rewizjonizm. Ostatnie ćwierćwie-cze XIX w. charakteryzowało się względną stabilizacją kapitalizmu oraz rozwojem po-tencjału gospodarczego szeregu krajów Euro-py. Brak większych wojen i rewolucji społe-cznych, wzrastająca eksploatacja kolonii oraz związana z tym częściowa poprawa warun-ków materialnych proletariatu — wszystko to wytworzyło złudzenie o trwałości pokoju na świecie, nie tylko w sensie konfliktu zbrojne-go, ale również pokoju społecznego.

Rozwijający się system imperialistyczny był w stanie zapewnić odpowiednio wysoką stopę życiową coraz to większej grupie robotników, zwłaszcza wykwalifikowanych, bądź zajmują-cych kierownicze stanowiska w procesie pro-dukcji. Grupa ta tworzyła tzw. arystokrację

Karol Marks Fryderyk Engels

robotniczą i poważnie neutralizowała rewolu-cyjne nastroje wśród części najbardziej uświa-domionego proletariatu. Na tym tle w między-narodowym ruchu robotniczym doszły do głosu poglądy, w myśl których po to, aby zbudować socjalizm, proletariat winien posłu-giwać się tymi wszystkimi formami działal-ności, jakie zagwarantowała klasie robotni-czej demokracja burżuazyjna, a więc wybory do parlamentu, działalność parlamentarna, strajki, walka o ustawodawstwo robotnicze, działalność w organizacjach spółdzielczych i kulturalnych itp.

W ten sposób w międzynarodowym ruchu robotniczym coraz bardziej zaczęły szerzyć się tendencje reformistyczne. Ich nosiciele ja-ko cel działalności partii robotniczych widzieli reformy dokonywane w ramach społeczeń-stwa burżuazyjnego, bez naruszania podstaw ustrojowych tego społeczeństwa. Walka z ty-mi tendencjami w partiach robotniczych była bardzo niekonsekwentna i słaba.

Rewizjonizm narodził się w Niemczech. Je-go teoretyk, Eduard Bernstein, głosił tezę o demokratyzacji kapitalizmu i możliwości przejścia do socjalizmu drogą reform podpo-rządkowanych długotrwałej ewolucji ustroju. Było to zaprzeczeniem teorii rewolucji. Idee te szerzyły się w ruchu robotniczym wielu kra-jów, co pociągało za sobą konkretne posunię-

cia polityczne, prowokowało do dyskusji i sporów. Lenin ostro skrytykował tezy Bern-steina, podobnie Róża Luksemburg.

Inną groźbę dla marksizmu, znacznie mniejszą niż rewizjonizm, stanowił anar-chizm.

Rozwiązanie I Międzynarodówki. Okres od powstania w 1864 r. I Międzynarodówki w ruchu robotniczym wypełniła walka o zwycię-stwo idei marksizmu nad innymi kierunkami, które miały zwolenników w partiach robotni-czych ówczesnej Europy. Marksizm, z wiel-kim trudem torując sobie drogę, musiał wal-czyć z prudhonizmem i anarchizmem. Prud-honizm pchał ruch robotniczy do współpracy z burżuazją, rozbrajając w ten sposób proleta-riat, czyniąc go niezdolnym do prowadzenia rewolucyjnej walki o wyzwolenie społeczne. Anarchizm, za podstawową metodę walki z istniejącym wyzyskiem, uznający terror indy-widualny, narażał ruch robotniczy na krwawe represje ze strony burżuazji.

W takiej sytuacji dalsze współistnienie w ramach I Międzynarodówki proudhonizmu i anarchizmu obok kierunku marksistowskiego okazało się zgubne, gdyż hamowało rozwój rewolucyjnego ruchu robotniczego. W 1876 r. I Międzynarodówka została rozwiązana. Ale w związku z gwałtownym rozwojem ekonomi-

Pierre J. Proudhon

cznym szeregu państw europejsKich, które znajdowały się w stadium przechodzenia od kapitalizmu wolnokonkurencyjnego do impe-rializmu, nastąpił dalszy rozwój ruchu robot-niczego w szeregu krajów Europy, szczególnie w Niemczech, Francji, Wielkiej Brytanii oraz Belgii.

II Międzynarodówka. W warunkach ogólnego rozwoju ruchu robotniczego zarysowała się potrzeba nawiązania bliskiej współpracy mie-dzy poszczególnymi partiami robotniczymi, aby móc wymieniać wzajemne doświadczenia i wspólnie prowadzić walkę z burżuazją. Na tym tle zarysowała się konieczność powołania do życia międzynarodowej organizacji robo-tniczej na wzór I Międzynarodówki. Wniosek o utworzenie takiej organizacji pierwsi wysu-nęli socjaliści francuscy. Z propozycją zwoła-nia kongresu wystąpili jednocześnie gedyści i posybiliści.

Engels, dążąc do zjednoczenia ruchu robo-tniczego i usunięcia rozbieżności ideologi-cznych drogą dyskusji, doradził Beblowi i Liebknechtowi — przywódcom niemieckiej socjaldemokracji, aby zaproponowali posybi-listom zorganizowanie wspólnego kongresu. Propozycja ta jednak została odrzucona.

W ten sposób w 1889 r. w Paryżu odbyły się dwa kongresy: jeden zorganizowany przez partie marksistowskie, drugi — przez posybili-

stów, grupujący przede wszystkim angielskie trade-uniony i członków Federacji Socjalde-mokratycznej.

W kongresie zorganizowanym przez mar-ksistów uczestniczyli tacy wybitni działacze i teoretycy ruchu robotniczego, jak: Edouard Yailland, Jules Guesde, Paul Lafargue, Wil-helm Liebknecht, August Bebel, Gieorgij Ple-chanow i inni. W toku obrad miało miejsce wiele wystąpień o charakterze oportunisty-cznym i nacjonalistycznym. Było to zrozumia-łe o tyle, że w obradach — obok przedstawi-cieli partii marksistowskich — brali udział także anarchiści oraz przedstawiciele innych organizacji robotniczych i związków zawodo-wych. Niektórzy z nich domagali się od kon-gresu połączenia z posybilistami — nawet za cenę pewnych ustępstw ideologicznych. Do po-łączenia jednakże nie doszło, gdyż sprzeciwili się temu zarówno gedyści, jak i posybiliści.

Kongres paryski był jednocześnie forum walki z anarchistami. Doszło do niej z okazji dyskusji nad problemami ustawodawstwa ro-botniczego. W projekcie uchwały zjazdowej podkreślano, że walka proletariatu o reformy i polepszenie sytuacji materialnej, o ustawo-dawstwo robotnicze nie jest głównym celem działalności partii, lecz jedynie środkiem do zdobycia poparcia mas, aby w ich interesie kierować walką z kapitalizmem o ustanowie-nie władzy proletariatu. Sformułowania te atakowali anarchiści.

Na porządku dziennym obrad kongresu znajdowały się również zagadnienia dotyczą-ce metod walki ekonomicznej i politycznej. Jedno ze sformułowań mówiło, że prowadzo-na przez związki zawodowe walka o lepsze warunki bytowe klasy robotniczej nie wystar-cza, że w aktualnej sytuacji należy we wszyst-kich krajach utworzyć partie robotnicze pro-wadzące bezkompromisową walkę z kapita-lizmem. Także i to sformułowanie atakowali anarchiści. Zebrani uchwalili ostatecznie pro-jekty uchwal.

Kongres paryski podjął między innymi uchwałę o ustanowieniu dnia l maja świętem klasy robotniczej całego świata. Dzień l maja miał być uroczyście świętowany pod hasłem walki o ośmiogodzinny dzień pracy, o ustawo-dawstwo robotnicze i o międzynarodową soli-

Karol Liebknecht

darność proletariatu. Uchwała stwierdzała, że w dniu l maja robotnicy powinni porzucić pracę oraz organizować pochody i demonstra-cje. Wybór dnia l maja nawiązywał do wy-padków, jakie rozegrały się w roku 1886 w Chicago, gdzie policja i wojsko krwawo roz-pędziły manifestację robotniczą.

Kongres paryski dał początek II Międzyna-rodówce. W historii ruchu robotniczego roz-począł się okres walki o zjednoczenie. Mimo istniejących różnic w poglądach na wiele spraw, większość delegatów zdecydowanie wypowiedziała się za rewolucyjnym marksiz-mem.

Kolejny kongres II Międzynarodówki odbył się w 1891 r. w Brukseli, zaś następny — w 1893 r. w Zurychu. Na Kongresie tym przema-wiał Fryderyk Engels. Stwierdził on, że przyję-ta taktyka działania jest słuszna. Jednocześnie wyraził poważny niepokój z powodu ugodo-wości panującej w partiach II Międzynaro-dówki. Wypowiadając się na temat dyskusyj-ności niektórych problemów ruchu, Engels zwrócił uwagę, że dyskusja jest możliwa jedy-nie w ramach marksizmu. Słowa te nic nie straciły ze swojej aktualności do dnia dzisiej-szego. Kongres zwrócił też uwagę na konie-czność walki o powszechne prawo wyborcze.

W 1883 r. zmarł Karol Marks, a w 1895 r. Fryderyk Engels. Międzynarodowy ruch ro-

botniczy stracił wielkich teoretyków i przy-wódców. W latach następnych oportunizm w ruchu robotniczym rozwinął się jeszcze bar-dziej i przeniknął do większości instancji i ogniw organizacyjnych wielu partii. Teorety-czne jego uogólnienie w ruchu robotniczym dał Eduard Bernstein. W swoich pracach prze-prowadził on „rewizję" teorii marksistow-skiej, w wyniku której odrzucił marksistowską filozofię, marksistowską ekonomię oraz mar-ksistowską naukę o walce klasowej, o rewo-lucji i dyktaturze proletariatu. Bernstein sta-nął na stanowisku, że marksizm się już przeżył i jako teoria wymaga zasadniczej rewizji, uwzględniając rozwój imperializmu.

Pierwsze otwarte wystąpienie oportunistów miało miejsce na kongresie paryskim w 1900 r., gdzie doszło do zaciętej dyskusji wokół omawianej już sprawy Milleranda, który jako deputowany wszedł do rządu burżuazyjnego w charakterze ministra handlu.

W początkowym okresie marksiści działa-jący w ramach II Międzynarodówki nie doce-niali w pełni niebezpieczeństwa grożącego ze strony reformizmu i rewizjonizmu. Zredago-wana przez Karola Kautskiego tzw. kauczu-kowa rezolucja głosiła, że udział socjalisty w rządzie burżuazyjnym nie jest kwestią zasad, a jedynie taktyki. Kongres powołał do życia Międzynarodowe Biuro Socjalistyczne, które-go członkiem od 1905 r. był Lenin.

Po 1900 r. II Międzynarodówka opanowa-na została przez tendencje oportunistyczne. Jej partie wykazały zupełną niezdolność do walki w nowo powstałych warunkach polity-cznych; w ich szeregach panował lęk przed stosowaniem rewolucyjnych form walki.

Trzy kierunki w II Międzynarodówce. Rewolu-cja 1905 r. w Rosji otworzyła nowy okres w historii ruchu robotniczego, oznaczała ona, że czas pokoju klasowego się skończył i że ruch robotniczy wkroczył na drogę rewolucyjnego rozwiązywania stojących przed nim zadań. Wśród partii robotniczych na zachodzie roz-winęła się szeroka dyskusja wokół stosunku do rewolucji rosyjskiej i jej oceny. Dyskusja ta, jak i całokształt walki ideologicznej i poli-tycznej prowadzonej w ramach II Międzyna-rodówki doprowadziła do faktycznego wy-

kształcenia się w jej szeregach trzech zasadni-czych kierunków.

Prawica II Międzynarodówki występowa-ła przeciwko wszelkiemu zbrojnemu powsta-niu i strajkowi powszechnemu; tzw. centrum próbowało iść na ugodę zarówno z prawicą, jak i lewicą, w rzeczywistości wzmacniając po-zycję oportunistów. Przywódcą centrum był Karol Kautsky, który w tym okresie zszedł w wielu sprawach na pozycje nie mające nic wspólnego z rewolucyjnym marksizmem. Za przejściem do nowych, rewolucyjnych metod walki zdecydowanie wypowiedziała się jedy-nie lewica II Międzynarodówki, m. in.: Wło-dzimierz Iljicz Lenin, Karol Liebknecht, Róża Luksemburg i Klara Zetkin.

Stosunek II Międzynarodówki do wojny. Jed-nym z zasadniczych problemów w działalno-ści II Międzynarodówki, obok walki z rewi-zjonizmem, był problem stosunku do wojny imperialistycznej. Okres, w którym przyszło działać II Międzynarodówce — to okres „zbrojnego pokoju". Charakteryzował się on dynamicznym rozwojem gospodarczym, ekspansją kolonialną i wyścigiem zbrojeń. Narastały siły i dążenia do zmiany istnieją-cych sfer wpływów, nawet poprzez wojnę.

Nowy podział świata — gdy wszystkie jego wolne tereny zostały już przekształcone w ko-lonie państw imperialistycznych — mógł się dokonać jedynie w drodze wojny światowej. Stąd też, począwszy od 1905 r., widmo wojny wisiało nad Europą. Przygotowywały się do niej rządy państw trójprzymierza i trójporozu-mienia oraz ich sojuszników. Z tych też powo-dów jednym z najbardziej zasadniczych prob-lemów, jakie stanęły przed międzynarodo-wym ruchem robotniczym, była sprawa zapo-bieżenia wojnie.

Na kongresie w Stuttgarcie w 1907 r. na porządku dziennym znalazła się także aktual-na sprawa walki z wojną i militaryzmem. W wyniku długotrwałych dyskusji kongres przy-jął uchwalę w sprawie wojny; projekt uchwały opracował Bebel, zaś poprawki wnieśli Lenin i Róża Luksemburg. Uchwała ta stwierdzała między innymi, że proletariat winien walczyć o jak najszybsze zakończenie wojny oraz dą-żyć do wykorzystania wywołanego wojna

kryzysu dla przyspieszenia likwidacji kapi-talizmu.

Tabela 31. Daty powstania niektórych partii robotniczych

1863 Powszechny Niemiecki Związek Robotników 1869 Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Nie-miec 1875 Socjalistyczna Partia Portugalii1875 Socjaldemokratyczna Partia Niemiec1876 Socjaldemokratyczna Partia Danii1876 Partia Robotnicza USA, w 1877 r. przekształ -

cona w Socjalistyczną Partię Robotniczą USA1878 Socjaldemokratyczna Partia Czech (czeskie zie

mie Austro-Węgier)1879 Partia Robotnicza Francji1879 Socjalistyczna Partia Robotnicza Hiszpanii1879 Socjalistyczna Partia Belgii1882 Rozłam miedzy marksistami i posybilistami we

Francji1882 Włoska Partia Robotnicza1882 „Proletariat" w Polsce1883 Grupa „Wyzwolenie Pracy" w Rosji1884 Federacja Socjaldemokratyczna w Anglii1885 Belgijska Partia Robotnicza1887 Norweska Partia Robotnicza1888 Socjaldemokratyczna Partia Austrii1889 Socjaldemokratyczna Partia Szwajcarii1889 Socjaldemokratyczna Partia Szwecji1890 Socjaldemokratyczna Partia Węgier1890 Socjalistyczna Liga Australii1891 Bułgarska Partia Socjaldemokratyczna1892 Polska Partia Socjalistyczna1892 Włoska Partia Socjalistyczna1892 Socjaldemokracja Królestwa Polskiego (od

1900—SDKPiL)1893 Niezależna Partia Pracy w Anglii1895 Związek Walki o Wyzwolenie Klasy Robotni

czej1895 Socjalistyczna Partia Argnetyny1898 Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji1899 Socjaldemokratyczna Partia Finlandii1901 Socjaldemokratyczna Partia Japonii1903 Serbska Partia Socjaldemokratyczna1905 Francuska Partia Socjalistyczna1906 Partia Pracy (Labour Party) Anglii

Tabela 32. Wzrost liczby członków związków zawodowych w latach 1890—1900

RokAnglia Francja Niemcy

Trade-uniony Syndykaty Wolne zw. zaw.

(w tysiącach)

1890 1900

1 502,31 1 955,7

139,7 491,6

277,72 680,4

1 Dane za 1892 r.2 Dane za 1891 r.

Sprawy wojny były również przedmiotem obrad dwóch dalszych kongresów II Między-narodówki: w Kopenhadze, w 1910 r., na któ-rym potępiono występujące w większości kra-jów Europy przyśpieszone przygotowania do wojny oraz wezwano proletariat do przeciw-stawienia się militarnej polityce rządów bur-

żuazyjnych, i w Bazylei — w 1912 r., w okresie wojen bałkańskich, na którym to uchwalono ostrzeżenie pod adresem wszystkich rządów burżuazyjnych, wskazując na niebezpieczeń-stwo wojny dla samego panowania burżuazji. Poważnie też wzrosła liczba związków za-wodowych i ich członków.

ROZDZIAŁ XVI

NAUKA I KULTURA

Na przełom XIX i XX w. przypadł burzliwy rozwój nauki i kultury. Okres ten obfitował w liczne odkrycia naukowe, które zrewolucjoni-zowały poglądy człowieka na świat, a równo-cześnie stworzyły podstawy nowoczesnej pro-dukcji przemysłowej.

Nauki ścisłe. W rezultacie rozwoju nauki na-stąpiła dalsza jej specjalizacja. Pojawiły się nowe dziedziny wiedzy. Na pograniczu fizyki i chemii powstała jako samodzielna gałąź nauki — chemia fizyczna, na pograniczu chemii i biologii — biochemia. Odkrycia nauk mate-matyczno-fizycznych i biologicznych miały duże znaczenie światopoglądowe, rozszerzały i pogłębiały poznanie świata i rządzących nim praw. Uczeni tej miary, co David Gilbert (1862—1943), Felix Klein (1849—1925) i inni opracowali szereg nowych zagadnień teorety-cznych w zakresie wyższej matematyki i geo-metrii. Szczególnie rozwinęły się badania nad teorią prawdopodobieństwa.

Licznych doniosłych odkryć naukowych dokonano w dziedzinie fizyki. W 1887 r. Hein-rich Hertz (1857—1894) odkrył właściwości fal elektromagnetycznych, co miało ogromne znaczenie dla praktycznego ich wykorzysta-nia. Wielkim osiągnięciem w zakresie nauk fizy-cznych było odkrycie w 1895 r. przez Wilhel-ma Roentgena (1845— 1923) promieni X, któ-re odegrały doniosłą rolę. zwłaszcza w medy-cynie, fizyce i naukach technicznych. Poważne sukcesy uzyskano także w badaniach nad strukturą materii. Stworzone zostały podsta-wy nauki o budowie jądra atomowego. Roz-winięto badania nad teoretycznymi i prakty-cznymi aspektami działania po':; magnety-

cznego. Szczególną rolę w tych badaniach odegrali Piotr Liebiediew (1866—1912) i Jo-seph Thomson (1856—1940). W 1896 r. Henri Antoine Becąuerel (1852—1908) odkrył zja-wisko promieniotwórczości. Maria Skłodow-ska-Curie (1867—1934) oraz jej mąż, Pierre Curie (1859—1906), odkryli dwa pierwiastki promieniotwórcze: polon i rad. Robert Milli-kan (1868—1953) opracował metodę pomia-rów ładunku elementarnego oraz badał zjawi-sko fotoelektryczne i promieniowania kosmi-cznego. Albert Einstein (1879—1955), jeden z najwybitniejszych fizyków świata, opracował szczególną — w 1905 r. i ogólną w — 1916 r. teorię względności, udowodnił także równo-ważność masy i energii.

Maria Skłodowska-Curie i Pierre Curie

Albert Einstein

Ogromny krok naprzód zrobiła chemia. Na rozwój tej nauki wpłynęły z jednej strony osiągnięcia nauk fizycznych, z drugiej zaś konsekwencje wyciągnięte z opracowanej przez Dymitra Mendelejewa (1834—1907) tablicy pierwiastków. Duże sukcesy osiągnięto zwłaszcza w dziedzinie syntezy organicznej. Dokonano znacznych postępów w uzyskaniu szeregu syntetycznych surowców przemysło-wych, m. in. kauczuku. Louis Gay-Lussac (1778—1850) odkrył prawo objętości gazów. Osiągnięcia te, zwłaszcza w dziedzinie chemii organicznej, przyczyniły się do rozwoju rol-nictwa oraz pozwoliły w wielu dziedzinach przemysłu wprowadzić nowe rozwiązania technologiczne.

W zakresie medycyny szeregu odkryć doko-nał Louis Pasteur (1822—1895), który dał po-czątek nauce o mikrobach — bakteriologii, co zrewolucjonizowało wiedzę medyczną i far-makologię, umożliwiając produkcję szeregu szczepionek, skutecznie chroniących przed wieloma chorobami o charakterze epidemi-cznym.

Poważne znaczenie dla rozwoju biologii miały: teoria o ewolucji Charlesa R. Darwina (1804—1882) i doświadczenia Iwana Pawio-wa (1849—1936) zebrane w badaniach wyż-szych czynności nerwowych. Pod koniec XIX w. poznano części składowe komórki.

W omawianym okresie rozwinęły się rów-

Louis Pasteur

nież nauki astronomiczne. Pozwoliło to uczy-nić dalszy krok naprzód w poznaniu wszech-świata. Rozwój astronomii był rezultatem osiągnięć w dziedzinie matematyki, fizyki, chemii oraz innych nauk ścisłych. Dzięki ana-lizie spektralnej i fotografii można było pro-wadzić bardziej wnikliwe badania kosmosu. W drugiej połowie XIX w. opracowana zosta-ła klasyfikacja spektralna gwiazd. Odkryto nowe planety: Uran i Neptun.

Charles R. Darwin

Na przełomie XIX i XX w. w szybkim tem-pie rozwijała się mechanika, w szczególności dynamika ciał stałych i mechanika gazów. W początkach XX w., w związku z powstaniem lotnictwa — bracia Orville i Wilbur Wright — w 1903 r. dokonali pierwszych lotów na samo-locie własnej konstrukcji — rozwinęła się aerodynamika. Dużą rolę w położeniu pod-walin tej dziedziny wiedzy odegrał Nikołaj Żukowski (1847—1921).

Podobne sukcesy osiągnięto w różnych dziedzinach nauk ścisłych. Pociągnęło to za sobą gwałtowny rozwój techniki, a ta z kolei — rozwój sił wytwórczych.

Rozwój techniki. Osiągnięcia nauk ścisłych znalazły szerokie zastosowanie w produkcji, doskonaląc ją przez wprowadzenie wielu no-wych i bardziej ekonomicznych rozwiązań technicznych. Na przełomie XIX i XX w. co-raz większą rolę w gospodarce zaczai odgry-wać transport. Skonstruowana w 1825 r. przez Georgesa Stephensona (1781—1848) lokomo-tywa parowa została udoskonalona. Jedno-cześnie przystąpiono do prób zastąpienia sil-

Samolot Louisa Bleriota, 1909 r.

nika parowego silnikiem elektrycznym. W 1895 r. na ulicach miast angielskich pojawiły się pierwsze tramwaje elektryczne. W ślad za tym rozpoczęto intensywne badania nad moż-liwościami wykorzystania energii elektrycznej w kolejnictwie. W 1901 r. zakończono elektry-fikację kolei węzła paryskiego. Jednocześnie rozpoczęto elektryfikację linii górskich we Włoszech i Szwajcarii. Zelektryfikowana ko-lej umożliwiła transport szybszy i bardziej efektywny gospodarczo.

W drugiej połowie XIX w. udoskonalono budownictwo okrętów. W początkach XX w. przystąpiono do budowy okrętów o długości 200 m i o wyporności 20 tyś. ton. Szybkość

Samolot braci O. i W. Wright, 1903 r.

Otto Lilienthal, pionier światowego szybow-nictwa i lotnictwa

Thomas Alva Edison

niektórych statków pasażerskich osiągnęła ok. 20 węzłów, tj. ok. 40 km na godzinę.

Rozwój transportu kolejowego zrewolucjo-nizował także budownictwo dróg i mostów. W 1880 r. zbudowany został pietnastokilometro-wy tunel w Alpach, łączący Włochy ze Szwaj-carią. W latach 1887—1895 zbudowano Ka-nał Kiloński o dużym znaczeniu strategi-cznym i ekonomicznym, a w 1914 r. ukończo-no budowę Kanału Panamskiego o długości 81,6 km i 91,5—305 m szerokości, łączącego Atlantyk z Oceanem Spokojnym.

Nastąpiła rewolucja w budownictwie. W la-tach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XIX w. już powszechnie stosowano żelazobe-ton i stal. W 1889 r., w związku ze światową wystawą, Gustave Eiffel zbudował w Paryżu wieżę stalową o wysokości 300 m.

Rozwój produkcji przemysłowej, transpor-tu i budownictwa postawił nowe wymagania przed przemysłem metalurgicznym. W latach siedemdziesiątych XIX w. w hutnictwie nastą-piło upowszechnienie systemu Henrego Besse-mera, pozwalającego znacznie zwiększyć ilość i jakość otrzymywanej stali. Wzrost liczby pie-ców martenowskich i ogólny rozwój hutnic-twa zwiększyły wydatnie ilość środków umo-żliwiających dokonanie dalszych przeobrażeń w przemyśle.

W przemyśle chemicznym udoskonalono

przede wszystkim produkcję surowców synte-tycznych oraz technikę wydobycia i technolo-gię przerobu ropy naftowej. W 1870 r. wydo-byto 0,7 min t ropy naftowej, a w 1913 r. już 52,7 min t. Rozwój przemysłu naftowego w dużym stopniu związany był z osiągnięciami w dziedzinie zastosowania silnika spalinowego. W 1885 r. Karl Benz i Gottlieb Daimler skon-struowali samochód spalinowy, a w 1903 r. wspomniani już bracia Wright zastosowali sil-nik spalinowy do napędu samolotu.

W omawianym okresie pierwszorzędnego

Carl Benz na swoim pierwszym -trójkołowym samocho-dzie

August i Louis Lumiere

znaczenia nabrał problem energetyki. Jeszcze w 1866 r. Ernst Siemens (1816—1892) skon-struował prądnicę elektryczną, zapoczątko-wując wykorzystanie energii elektrycznej dla celów przemysłowych i oświetleniowych. W latach 1872—1875 skonstruowana została pierwsza żarówka elektryczna. Dokonali tego niezależnie od siebie Aleksander Łodygin (1847—1923) i Thomas Alva Edison (1847— —1931). Szczególnie doniosłą rolę odegrała elektryczność w dziedzinie łączności. W 1876 r. Aleksander Bell (1847—1922) skonstruował pierwszy telefon. W latach 1895—1897 Gug-lielmo Marconi (1874—1937) i Aleksander Popów (1859—1905) praktycznie wykorzystali zjawisko fal radiowych. W 1895 r. bracia Auguste i Louis Lumiere skonstruowali pierwszy kinemato^ raf.

Wspaniałe osi, lgnięcia techniki stały się bodź-cem do dalszego rozwoju myśli technicznej. W rezultacie — na przełomie XIX i XX w. zastosowano praktycznie prąd elektryczny, telefon, lampę elektryczną, telegraf bez drutu,

Samochody w Paryżu, 1912 ,

transformator, akumulator i inne. Osiągnięcia w dziedzinie chemii dokonały przewrotu w lecznictwie, przemyśle mydlarskim i far-biarskim oraz w rolnictwie (nawozy sztuczne).

Rozwój nauki i techniki pociągnął za sobą duże zmiany również w produkcji środków niszczenia i zagłady. Udoskonalono produ-kcje dynamitu, ekrazytu, prochu bezdymnego itp. Polityka zbrojeń, prowadzona przez pań-stwa imperialistyczne, wyzyskała zdobycze nauki i techniki dla produkcji karabinów ma-szynowych, dział dalekonośnych itp. Zrewo-lucjonizowany został całkowicie przemysł okrętów wojennych.

Ten olbrzymi rozwój nauki i techniki wiązał się ściśle z przemianymi gospodarczymi za-chodzącymi w szeregu krajów europejskich i w Ameryce Północnej, a zmierzającymi do rozwijania w szybkim tempie potencjału gos-podarczego w walce o zajęcie czołowego miejsca w świecie.

Nauki humanistyczne. Rozwój sił wytwór-czych, w tym nowoczesnej techniki, przyczynił się nie tylko do przeobrażeń politycznych, gospodarczych i społecznych. Sprzyjał on również powszechnemu wzrostowi oświaty i kultury. Rozwój komunikacji, łączności i środków masowego przekazu wydatnie wpły-wał na wymianę osiągnięć kulturalnych, oży-wienie życia umysłowego i rozwój sztuki.

W dziedzinie nauk humanistycznych szcze-gólnie rozwinęły się: historia i filozofia. W latach poprzedzających wybuch pierwszej wojny światowej zapoczątkowano wieloto-

Zeppelin (sterowiec), 1909 r.

Lenin, Paryż 1910 r.

mowę serie wydawnicze z historii Niemiec, Francji, Belgii i innych krajów.

W dziedzinie filozofii i nauk społecznych przemożny wpływ wywarły prace Karola Marksa (1818—1883) i Fryderyka Engelsa (1820—1895), systematyzujące zasady mate-rializmu dialektycznego i historycznego, for-mułujące prawa rozwoju społeczeństwa ludz-kiego i nakreślające perspektywy walki o so-cjalizm.

Od strony teoretycznej i praktycznej rozwi-nięciem i wzbogaceniem teorii marksizmu za-jął się Włodzimierz Iljicz Uljanow, Lenin (1870—1924).

Na pr/elomie XIX i XX w. marksizm stal

Emile Zola

się bardzo popularny nie tylko wśród teorety-ków, ale również wśród działaczy organizacji i partii robotniczych: w Rosji, Niemczech, Francji i innych państwach. Wśród teorety-ków marksizmu należy wymienić: Georgija Plechanowa (1856—1918), Franza Mehringa (1846—1919)—jednego z wybitnych badaczy historii ruchu robotniczego, Karola Kautskie-go (l 854—1938) i wielu innych. Marksizm zy-skał sobie zwolenników także wśród ekono-mistów, ekonomia marksistowska dała bo-wiem pierwszą naukową analizę systemu ka-pitalistycznego.

Obok marksizmu, rozwijały się inne teorie społeczne. Na przykład w ekonomii rozwinął się subiektywizm i historyzm.

Literatura. Na przełom XIX i XX w. przypadł także bujny rozkwit literatury. Pogłębiające się rozwarstwienia społeczne, rozwój sił wy-twórczych, wydatne rozszerzanie się horyzon-tów geograficznych i wzrost wiedzy o świecie, wszystko to sprzyjało powstaniu wielu wybit-nych dzieł literackich, różnorodnych pod wzglę-dem formy, treścią obejmujących złożone aspekty ówczesnego życia. Wzrastające możli-wości upowszechniania dzieł literackich na-dały specjalną rangę i znaczenie powstającym wówczas dziełom.

Najczęstszym tematem utworów owego okresu były problemy społeczne, które znala-

Anton P. Czechów

zły swój wyraz m. in. w twórczości Emile'a Zoli (1840—1902), Anatola France'a (l 844—1924), Romaine'a Rollanda (1866—1944), Marcela Prousta (1871—1922), George'a Bernarda Shawa (1856—1950) i wielu innych. Obok dzieł poświęconych problematyce społecznej, powstało wiele prac opiewających ekspansję kolonialną mocarstw ówczesnego okresu czy też próbujących wybiegać naprzód w kierun-ku fantazji, utopii i ukazać odległe perspe-ktywy ludzkości. Do wybitnych pisarzy te-

Lew B. Tołstoj

Georg Bernard Shaw

go okresu należy zaliczyć m. in. Gerharta Hauptmanna (1862—1946), Thomasa Manna (1875—1955), Fiodora Dostojewskiego (1821—1881), Lwa Tołstoja (1828—1906), Antona Czechowa (1860—1904), Maksyma Gorkiego (1868—1936), Henrika Ibsena (1828—1906), Josepha Conrada (1857—1924), Marka Twaina (1835—1910), Uptona Sinclai-ra (1878—1968), Theodora Dreisera (1871 — —1945) i wielu innych. Literatura odgrywała ogromną rolę w kształtowaniu świadomości społeczeństw, nastrojów i poglądów.

Sztuka. Na przełomie XIX i XX w. nastąpił burzliwy rozwój malarstwa i rzeźby. W malar-stwie dominowały realizm i impresjonizm. Wielkie dzieła powstały wówczas we Francji. Wśród realistów należy wymienić Gustave'a Courbeta, Jeana Franęois Milleta. Najwy-bitniejszym przedstawicielem impresjonizmu był Edouard Manet (1832—1883). Do grupy tej należeli także: Claude Monet, Edgar De-gas, Paul Cezanne, Auguste Renoir i inni. Różnice miedzy realizmem a impresjonizmem polegały głównie na sposobie widzenia ota-czającej człowieka rzeczywistości. Realiści zmierzali do pełnego, możliwie najbardziej dokładnego odtwarzania codzienności, zaś zwolennicy impresjonizmu starali się przed-stawić szereg wrażeń i impresji odczuwanych przez artystę. Ich dzieła pełne są światła, jasnych kolorów i piękna.

Z innych kierunków malarskich wymienić należy symbolizm, futuryzm i kubizm.

Prasa. W omawianym okresie wzrosło wyda-tnie znaczenie prasy, jedynego w owych latach masowego środka informacji i kształtowa-nia poglądów. Rozwój techniki pozwalał na wzrost nakładów drukowanych gazet, szyb-kość produkcji i atrakcyjną formę zewnętrz-na. Do najpoważniejszych wydawnictw pra-sowych tego okresu należy zaliczyć: „The Ti-mes", „New York Herald", „Daily Tele-graph", „Die Woche" i inne.

ROZDZIAŁ XVII

PIERWSZA WOJNA ŚWIATOWA

1. Początek wojny

Imperialistyczny charakter wojny. Napaść Austro-Węgier na Serbię zapoczątkowała wojnę światową. U jej genezy tkwił cały okres historycznych zmagań imperializmu niemiec-kiego o uzyskanie dla Niemiec przodującego miejsca w świecie. Niemcy poprzez pokonanie ententy pragnęły rozszerzyć swoje posiadłości w Azji i Afryce. W Europie dążyły one do utworzenia mocarstwa kontynentalnego, obejmującego państwa trójprzymierza oraz tereny Polski, Rosji, Belgii, Holandii i części Francji.

Austro-Węgry walczyły w tej wojnie o wzmocnienie swojej pozycji w krajach sło-wiańskich oraz o opanowanie Bałkanów, co wzmocniłoby ich rolę w Europie.

Francja broniła swego stanu posiadania przed Niemcami oraz walczyła o zwrot Alzacji i Lotaryngii.

Rosja pragnęła rozszerzenia wpływów na Bałkanach i w Turcji, co pozwoliłoby jej po-stawić na porządku dziennym sprawę otwar-cia cieśnin czarnomorskich. Prowadząc walkę

Tabela 33 Wydatki zbrojeniowe państw imperialistycznych w latach 1888—1913

Kraj Procent wzrostu

Niemcy 145,7

Wielka Brytania 131,9Francja 102,1Rosja 208,0Austria 80,0Włochy 99,0USA 270,7Japonia 748,8

o wpływy w tym rejonie, siłą rzeczy musiała się ona przeciwstawiać bałkańskiej i blisko-wschodniej polityce Niemiec i Austro-Węgier.

Anglia występowała w obronie swojej przo-dującej roli w świecie, dążąc do zniszczenia Niemiec jako swego głównego rywala oraz do rozszerzenia wpływów na Bliskim Wschodzie, zwłaszcza w Turcji.

Japonia przystępując do wojny chciała wy-korzystać ogólną sytuację dla umocnienia własnych wpływów w Chinach — kosztem kolonii i koncesji niemieckich.

Pierwsza wojna światowa miała charakter zaborczy — ze strony wszystkich państw bio-rących w niej udział. Dlatego też była to wojna imperialistyczna. Prowadzono ją o nowy po-dział świata. Sam wybuch wojny był dziełem imperializmu niemieckiego.

Wybuch wojny. 28 lipca 1914 r., przy poparciu Niemiec, Austro-Węgry rozpoczęły wojnę z Serbią. Udzielając poparcia Austrii, Niem-cy pragnęły stopniowo wykruszyć swoich przeciwników, nie chcąc występować na razie przeciwko ugrupowaniu ententy, a zwłaszcza przeciwko Wielkiej Brytanii. Z drugiej strony Wielka Brytania doskonale zdawała sobie sprawę, że bez poparcia Francji i Rosji nie będzie mogła oprzeć się skutecznie naciskowi niemieckiemu. To zadecydowało o przyjęciu niemieckiego wyzwania przez całą ententę.

Rosja nie mogła pozostawić Serbii bez po-mocy i wobec napaści na nią, w dniach 29—30 lipca rozpoczęła powszechną mobilizację. W dzień później mobilizację zarządziły Austro--Węgry, Niemcy i Francja.

l sierpnia Niemcy wypowiedziały wojnę

Manewry niemieckie w 1914 r.

Rosji. W odpowiedzi na pociągnięcia zbrojne Austro-Węgier i Niemiec, czyli tzw. państw centralnych Wielka Brytania przygotowując się do wojny, 2 sierpnia rozpoczęła koncentra-cję floty. p

2 sierpnia Niemcy wręczyły Belgii ultima-tum, w którym domagały się prawa swobod-nego przemarszu przez ten kraj dla swoich wojsk, mających zaatakować Francję. Powo-łując się na traktat z 1830 r. „O wiecznej neu-tralności", Belgia odmówiła. W nocy z 3 na 4 sierpnia wojska niemieckie wkroczyły do Bel-gii. Napotkały tu na silny opór. Rząd belgijski zwrócił się do Anglii, Francji i Rosji z prośbą o pomoc.

Wypadki te oraz wypowiedzenie wojny Francji spowodowały 4 sierpnia wypowiedze-nie wojny Niemcom przez Anglię. Dni nastę-pne przyniosły dalsze wypowiedzenia wojny między uczestnikami obu ugrupowań oraz de-klaracje o neutralności ogłoszone przez rządy Włoch i Rumunii.

Włochy nie przystąpiły do wojny po stronie państw centralnych ze względu na sprzeczno-

ści wynikłe między mmi i Austro-Wegrami w sprawie kwestii bałkańskiej. Podejrzewały one swego sprzymierzeńca, zresztą słusznie, o ukryte aneksjonistyczne zamiary w tym rejo-nie. Gdy w dodatku okazało się, że również Anglia wyraźnie zadeklarowała swoje stano-

Tabela 34. Stan uzbrojenia na początku I wojny światowej

Blok ententy (bez kolonii)

Państwa centralne

Liczba ludności 279040000 120200000

Warunki pokojowe:armia kadrowa 2733555 1246000Warunki wojenne:stan bojowy 6178778 3568250po mobilizacji 10856555 6182000liczba armat różnegokalibru 13145 13476łodzie podwodne 154 48ogólny tonaż floty 31945401 12708071Flota w budowie:liniowce 36 12krążowniki 9 4wielkie torpedowce 73 42łodzie podwodne 70 12

wisko, rząd włoski ogłosił neutralność. Było to zresztą zgodne z układem włosko-francus-kim z 1902 r.

Siły przeciwników. Działania wojenne rozpo-częły się w sytuacji niekorzystnej dla Niemiec. Blok ententy posiadał przewagę w uzbrojeniu.

Przystępując do wojny, Niemcy częściowo zdawali sobie sprawę z przewagi przeciwnika. Liczyli oni jednak nie tylko na neutralność Anglii, ale również na zacofanie i poważne opóźnienia mobilizacyjne armii rosyjskiej. Pozwoliłoby im to najpierw rozbić Francję, ze strony której zagrożenie było najbardziej real-ne, a po upływie około sześciu tygodni — zaatakować Rosję. Zasady takiego prowadze-nia wojny zawierał plan gen. Alfreda Schlief-fena — zmarłego w 1913 r. szefa niemieckie-go sztabu generalnego. Cały ciężar frontu wschodniego w początkowym okresie brała na siebie armia Austro-Węgier. Atak na Fran-cję miał być wykonany poprzez Belgię, której neutralność Niemcy w przeszłości uroczyście gwarantowały.

Gdy rozpoczęła się wojna, plan ten z pe-wnymi poprawkami wszedł w życie.

2. Działania wojenne

Marsz na Paryż. Przekraczając granicę Belgii i Luksemburga, Niemcy nie spodziewali się, że spotkają się z tak silnym oporem, który powa-żnie opóźni ich plany zakończenia wojny w ciągu 3—4 miesięcy. Ogólnej liczbie ok. l min 600 tyś. żołnierzy niemieckich, ententa prze-ciwstawiła ponad 2 min wojska.

Jednakże sukcesy Niemiec, chociaż wywal-czone z wielkim trudem, sprawiły, że ich armie szybko posuwały się na zachód. 11 sierpnia padła twierdza belgijska Leodium, a 20 sierp-nia wojska niemieckie zdobyły Brukselę. Jed-nocześnie Niemcy wkroczyli na terytorium Francji. W krwawych walkach Francuzi stra-cili ok. 30% stanu swoich oddziałów.

Niemcy posuwali się naprzód. W począt-kach września zbliżyli się do Paryża i rozpo-częli artyleryjskie ostrzeliwanie miasta. Rząd francuski przeniósł się do Bordeaux.

Przyspieszenie rozpoczęcia przez Rosję

Joseph Joffre

ofensywy na froncie wschodnim (w Prusach Wschodnich) na wyraźne nalegania Francu-zów, zmusiło dowództwo niemieckie do prze-rzucenia części wojsk na front rosyjski. Fakt ten oraz właściwa ocena sytuacji przez do-wództwo francuskie, na którego czele stał marszałek Joseph Joffre, umożliwiły przepro-wadzenie przegrupowania i przejście do kon-trofensywy. Z drugiej strony dowództwo nie-mieckie z gen. Helmuthem von Moltke na czele, w okresie zamieszania wywołanego przyspieszoną ofensywą rosyjską i załamania się w związku z tym planu Schlieffena, nie doceniło niebezpieczeństwa sytuacji i w ogóle nie wzięło w rachubę ofensywy francuskiej. Francuzi wykorzystali tę sytuację i 6 września rozpoczęli czterodniową bitwę nad rzeką Marną. Bitwa ta skończyła się porażką całko-wicie zaskoczonych Niemców. 9 września na-stąpił odwrót wojsk niemieckich, który prze-sądził losy frontu zachodniego. Klęska nad Marną była również powodem zwolnienia Moltkego ze stanowiska szefa sztabu general-nego.

Wycofując się z zajętych terytoriów, wojska niemieckie stanęły na linii rzeki Aisne. Na tej też linii ustaliły się wkrótce pozycje obu stron. Zima ! 9! 4—1915 r. rozpoczęła się tzw. wojna pozycyjna.

Jakkolwiek w rękach Niemiec pozostała Belgia i dziesięć departamentów Francji, to

przebieg wydarzeń w pierwszym okresie trwa-nia wojny przekreślił plany niemieckiego do-wództwa — przeprowadzenia wojny krót-kotrwałej. Jednocześnie Niemcy i Anglia roz-poczęły wzajemną blokadę morską, usiłując nie przepuścić transportów morskich, by w ten sposób zniszczyć gospodarkę przeciwnika.

Ofensywa rosyjska. Państwa zachodnie roz-poczynając wojnę liczyły poważnie na udział Rosji w działaniach na froncie wschodnim. Carat oczywiście był zainteresowany w wojnie z Niemcami, jednakże uwagę swoją koncen-trował głównie na wojnie z A ustro-Węgrami o Bałkany i Turcję. Dopiero po wielu interwen-cjach, zwłaszcza prezydenta Francji, Poinca-re'go, armia rosyjska wkroczyła do Prus Wschodnich. Podjecie ofensywy przez Rosję ułatwiło Francji koncentrację sił i zwycięstwo nad Marną.

Ofensywa rosyjska w Prusach szybko zosta-ła powstrzymana. Głównodowodzący armią

niemiecką w tym rejonie, gen. Paul von Hin-denburg oraz szef sztabu, gen. Erich Lilden-dorff, wykryli słabe miejsce armii rosyjskich i w końcu sierpnia rozbili armię Aleksandra Samsonowa, biorąc do niewoli wielu jeńców, zdobywając ponad 350 dział itp. Wkrótce też rozbili drugą armię rosyjską gen. Pawła von Rennenkampfa i wkroczyli na, terytorium Królestwa Polskiego.

Natomiast w walkach z Austro-Węgrami wojska rosyjskie odnosiły sukcesy. W rezalta-cie, pod koniec 1914 r., Rosja stwarzała stałe zagrożenie dla wojsk państw centralnych. Ofensywa rosyjska, która zmusiła Niemcy do przerzucenia wojsk z frontu zachodniego na wschodni, przekreśliła ostatecznie plan Schlieffena, a wraz z nim nadzieję Niemiec na błyskawiczne poprowadzenie i wygranie wojny.

Sytuacja na Bałkanach. Terenem, który powa-żnie absorbował uwagę Niemiec i Austro-Wę-

Hindenburg, Wilhelm II i Ludendorf w kwaterze głównej

Erich Ludendorf

gier, były neutralne kraje bałkańskie: Bułga-ria, Rumunia i Grecja.

Jeszcze na początku działań wojennych Bułgaria obiecała Niemcom wystąpić zbrojnie po ich stronie. Nie przeszkadzało to jej bynaj-mniej w prowadzeniu przetargów z blokiem ententy w sprawie zachowania ewentualnej neutralności. Ostatecznie w 1915 r. Bułgaria przyłączyła się do państw centralnych, otrzy-mując obietnicę, że po zakończeniu wojny uzyska serbską część Macedonii i Trację. W ten sposób powstało czwórprzymierze obej-mujące Niemcy, Austro-Węgry, Turcję i od października 1915 r. — Bułgarię.

Front wschodni. W 1915 r. państwa centralne rozpoczęły ofensywę na froncie rosyjskim. Wykorzystując chwilowy spokój na zacho-dzie, postanowiły one pokonać Rosję i zmusić ją do zawarcia odrębnego pokoju. W ofensy-wie tej przewaga techniczna, a na niektórych odcinkach frontu i liczebna, były po stronie państw centralnych". Wojska rosyjskie walczy-ły w prymitywnych warunkach, bez odpo-wiedniego zaopatrzenia w broń i amunicję. Brak było zaplecza technicznego, a także mundurów, obuwia itp. Wysyłając na front

olbrzymie armie, carat nie wyposażył ich nale-życie. Niektóre oddziały były w ogóle niezdol-ne do prowadzenia walki. Przyczyny tego sta-nu rzeczy tkwiły w zacofaniu Rosji, w jej trud-nej sytuacji gospodarczej. Poważną rolę w ży-ciu politycznym Rosji odgrywała partia ger-manofilska, pragnąca pojednania z Niemca-mi. Spiski i intrygi na dworze carskim ułatwiły Niemcom poznanie państwowych i wojsko-wych tajemnic caratu. Wszystko to w sumie musiało przyczynić się do klęski Rosji w tej kampanii.

W wyniku prowadzonych działań wojen-nych Rosja opuściła tereny Królestwa Kon-gresowego, Wołynia, Litwy i Kurlandii. Pod koniec września front wschodni przebiegał na linii Dniestr—Zatoka Ryska. Ostatecznie Niemcy nie osiągnęły swego głównego celu ---zniszczenia armii rosyjskiej i zawarcia z Rosją odrębnego pokoju. Wojna, przekształcona w pozycyjną, nadal wiązała poważne siły czwór-przymierza.

Porażki Rosji miały niekorzystne następ-stwa dla Serbii. Wykorzystując klęski wojsk rosyjskich, Austria, Niemcy i Bułgaria prze-szły do ofensywy na froncie serbskim, gdzie poprzednio w 1914 r. Serbia odniosła powa-żne zwycięstwo. Armia serbska została zmiaż-dżona przez trzykrotnie silniejszego nieprzy-jaciela. Rząd i około 12 tyś. żołnierzy ratowa-ło się ucieczką na wyspę Korfu.

W 1916 r. wojska rosyjskie, dowodzone przez gen. Aleksieja Brusiłowa, rozpoczęły ofensywę na linii: błota pińskie — granica rumuńska. Ofensywa ta, absorbując siły nie-przyjaciela, pomogła aliantom w ich walkach na froncie zachodnim. W jej wyniku przerwa-no front austriacki; dwie armie austriackie zostały niemal całkowicie zniszczone. Armia Brusiłowa ponownie zajęła Bukowinę i część Galicji. Do niewoli wzięto ponad 400 tyś. jeń-ców, zdobyto ok. 500 armat i wiele sprzętu wojskowego.

Front zachodni. Rząd włoski prowadząc ro-kowania z obiema stronami, pragnął wy-korzystać toczącą się wojnę dla zaspokoje-nia swoich ambicji terytorialnych. Dotyczyły one zwłaszcza Dalmacji, Triestu, południo-wego Tyrolu i Albanii oraz posiadłości ko-

Sotnia jazdy rosyjskiej w ataku

lonialnych na Bliskim Wschodzie i w Afryce. Po wielu rokowaniach i przetargach w maju 1915 r. Włochy przystąpiły do wojny po stro-nie ententy.

W lutym 1916 r. Niemcy wznowili ofensywę n'a froncie zachodnim. Zacięte walki o zdoby-cie twierdzy Yerdun toczyły się prawie rok. Zginęło ponad 500 tyś. żołnierzy obu walczą-cych stron. Po tak krwawych zmaganiach Nie-mcy musieli ustąpić.

Jeszcze bardziej krwawe żniwo było wyni-kiem bitwy pod Sommą. Akcję rozpoczęli Anglicy w lipcu 1916 r. Trwała ona do listopa-da. Wówczas to po raz pierwszy w historii wojny technika zachodnia dorównała nie-mieckiej.

Rokowania z jedną i drugą z walczących stron prowadziła Rumunia. W zamian za ewentualne przystąpienie do wojny żądała ona od państw centralnych Besarabii i części Ukrainy, a od ententy — Transylwanii i Bu-kowiny. To frymarczenie neutralnością poz-woliło klasom posiadającym bogacić się na dostawach wojennych. Rumunia po wyśrubo-wanych cenach sprzedawała zboże państwom

centralnym. Przez jej terytorium przebiegał, drogo opłacany, tranzyt broni niemieckiej do Turcji. Tego rodzaju sytuacja istniała do 1916 r., kiedy to Rumunia zorientowała się, czyim udziałem będzie zwycięstwo i w końcu sierp-nia 1916 r. przystąpiła do wojny po stro-

Francuscy żołnierze w okopach podczas niemieckiego ataku gazowego

nie ententy, aby wziąć udział w podziale łu-pów. Siły zbrojne Rumunii były nikłe, a jej udział w wojnie raczej utrudniał położenie ententy, zmuszonej do obrony słabego sojusz-nika. Szczególnie pogorszyło to sytuacje Ros-ji, która musiała wysłać kilka korpusów na front rumuński oraz wydłużyć poważnie linię frontu.

Grecja przystąpiła do wojny po stronie en-tenty dopiero w 1917 r.

Na pogorszenie sytuacji państw central-nych w dużym stopniu wpłynęła blokadajnor-ska prowadzona przez flotę sprzymierzonych. Blokada w znacznym stopniu utrudniała za-opatrywanie Niemiec i ich sojuszników za-równo w artykuły wojskowe, jak i handlowe. Gospodarce Niemiec groziła ruina. W maju 1916 r. Niemcy postanowiły przerwać blokadę frontalnym atakiem całej swej floty. U wy-brzeży Jutlandii doszło do walnej rozprawy floty angielskiej i niemieckiej. W bitwie tej flota niemiecka została zmuszona do ucieczki. Anglicy stracili 14 okrętów, Niemcy zaś 11. Bit".va Jutlandzka była jedyną i ostatnią wiel-ką operacją morską w tej wojnie.

Tak więc pod koniec 1916 r. sytuacja państw centralnych uległa dalszemu pogor-szeniu — zarówno na obydwu frontach, jak i na morzu.

3. Końcowy etap wojny

Tocząca się wojna doprowadziła do ruiny życie gospodarcze wielu krajów europejskich. Zniszczeniu uległy liczne zakłady przemysło-we, wyczerpały się zasoby surowców i żywnoś-ci. Blokada podkopała handel zagraniczny. Pogorszyło się życie ludności. Na tym tle w wielu krajach, a zwłaszcza w Niemczech, Austro-Węgrzech i Rosji wzmógł się ruch re-wolucyjny przeciwko wojnie. Także wśród kół rządzących dały się zauważyć dążenia do jak najszybszego rozstrzygnięcia wojny.

Narastający ruch rewolucyjny i ogólne trudności były przyczyną wystąpienia państw centralnych w grudniu 1916 r. z propozycjami pokojowymi. Niemcy i Austro-Węgry chciały takiego pokoju, który zalegalizowałby do-tychczasowe zdobycze wojenne. Jednocześnie

pragnęły one zawrzeć odrębny pokój z Rosją, aby w ten sposób rozerwać otaczający je pier-ścień sił ententy. Stąd propozycje pokojowe tych państw były bardzo ogólnikowe i nie za-wierały żadnych warunków.

Blok ententy nie zgodził się na propozycje niemieckie, gdyż oznaczałoby to sukces Nie-miec. Państwa ententy gotowe były przystąpić do rozpoczęcia rozmów, m. in. pod warun-kiem wycofania wojsk czwórprzymierza ze wszystkich zajętych terytoriów, przywrócenia niepodległości Belgii i Serbii oraz zwrotu Al-zacji i Lotaryngii — Francji.

Rząd carski, pragnąc stłumić narastającą w kraju rewolucję, gotów był do podpisania od-rębnego traktatu. Uczynić tego jednak nie zdołał, bowiem w wyniku rewolucji burżua-zyjno-demokratycznej w lutym 1917 r., po-wstał Rząd Tymczasowy reprezentujący intere-sy kapitalistów i obszarników, który oświad-czył, że wojnę będzie prowadził nadal. Sytu-acja zmieniła się dopiero w wyniku Rewolucji Październikowej, gdy na żądanie mas pracują-cych Rosji bolszewicy ogłosili wycofanie się Rosji z wojny.

Tymczasem sytuacja wojskowa i polityczna Niemiec oraz ich sojuszników poważnie się pogorszyła. Na Dalekim Wschodzie, jeszcze w chwili wybuchu wojny, Japonia zajęła Kiao-czao oraz przejęła niemieckie koncesje w pro-wincji Szantung, eliminując imperializm nie-miecki z rynku chińskiego.

6 kwietnia 1917 r. Stany Zjednoczone wy-powiedziały wojnę Niemcom. Przez cały czas trwania wojny mimo pozornej neutralności, były one zainteresowane w klęsce Niemiec, których ekspansjonistyczne zamiary niechęt-nie widział imperializm amerykański; ewen-tualne zwycięstwo Niemiec w tej wojnie zmu-siłoby USA do walki z nimi o przodującą rolę w świecie. Tym się tłumaczy udzielanie przez USA poparcia państwom ententy. Stojąc na uboczu Stany Zjednoczone ciągnęły z wojny wielkie zyski, a jeszcze większych spodziewały się po jej zakończeniu. Dlatego też, gdy wojna zmierzała już ku końcowi, USA, wykorzystu-jąc jako pretekst wojnę podwodną prowadzo-ną przez Niemcy, przystąpiły do bezpośre-dnich działań wojennych.

W Niemczech w trzecim roku wojny wzro-

sły nastroje rewolucyjne. W 1917 r. strajko-wało ok. 700 tyś. robotników, zwłaszcza w przemyśle metalowym. Miały również miej-sce bunty w niektórych jednostkach wojsko-wych. Silny ruch strajkowy rozwinął się też w Austrii.

Na początku 1918 r., wykorzystując fakty-czny brak frontu wschodniego oraz fakt, że wojska amerykańskie nie wylądowały jeszcze w Europie, Niemcy podjęły ostatnią próbę rozgromienia sił alianckich. W tym celu prze-rzuciły część swoich wojsk z frontu wschod-niego na zachód i przystąpiły do ofensywy. Ofensywa ta nie powiodła się, doprowadzając armie niemieckie do prawie całkowitego wy-czerpania. Przejście wojsk sojuszniczych pod dowództwem gen. Focha, z udziałem przyby-łych w tym czasie wojsk amerykańskich, do decydującej kontrofensywy, pognębiło Nie-mcy ostatecznie. Jednocześnie alianci rozpo-częli ofensywę na Bałkanach. W jej wyniku 29 września skapitulowała Bułgaria. Otworzyło to aliantom drogę do Austro-Węgier. Prze-prowadzenie ofensywy na Bliskim Wschodzie zmusiło z kolei Turcję do kapitulacji w dniu 30 października.

Rozpad monarchii austro-węgierskiej. W paź-dzierniku 1918 r. cesarz Karol I, ostatni cesarz

Ferdinand Foch

Austrii i król Węgier (jako Karol IV) prokla-mował manifest, zapowiadający przekształ-cenie Austro-Węgier z państwa dualistycz-nego w federalistyczne. 28 października zosta-ła proklamowana republika czechosłowacka, 29 października w Zagrzebiu ogłoszono akt połączenia się południowych Słowian z Ser-bią, w wyniku czego l grudnia powstało Kró-lestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców

Czołgi angielskie w ataku na pozycje niemieckie

Miejsce rokowań między koalicją a Niemcami, listopad 1918 r.

(SHS). 31 października uległy likwidacji rządy austriackie w Krakowie.

Rewolucja obaliła panowanie Habsbur-gów. 12 listopada 1918 r. została proklamo-wana republika Austrii, a 16 listopada —- re-publika Węgier.

Koniec wojny. Klęska Niemiec była nieuni-kniona. Cesarz mianował nowy rząd, którego zadaniem było doprowadzenie do zawarcia rozejmu. W skład tego rządu weszli również socjaldemokraci. Burżuazji niemieckiej cho-dziło o opanowanie gniewu i rozgoryczenia mas ludowych, o zapobieżenie wybuchowi re-wolucji ludowej. 9 listopada w Niemczech ogłoszono republikę. Wilhelm II abdykował. W takich okolicznościach 11 listopada 1918 r. w lasku Compiegne pod Paryżem doszło do podpisania przez rząd niemiecki aktu kapitu-lacji. Niemcy zostały zobowiązane do opu-szczenia okupowanych terenów Francji, Bel-gii, Luksemburga oraz lewego brzegu Renu, ale jednocześnie — do pozostawienia swych wojsk na froncie wschodnim, jako zapory

przed rozszerzeniem sie^ wpływów rewolucji rosyjsjdej._Ponadto Niemcy_ miały wydać zwy-cięzcom prawie całą flotę wojenną i lotnictwo, większość ciężkiego i nowoczesnego uzbroje-nia oraz sprzętu komunikacyjnego.

4. Sprawa polska

Sprawa polska nie zajmowała należnego jej miejsca w planach i strategii państw biorących udział w wojnie. Rosja, Prusy i Austro-Węgry, a więc państwa zaborcze, początkowo nie były zainteresowane w posunięciach mających na celu restaurację państwa polskiego. Niepod-ległość Polski nie była też przedmiotem zainte-resowania państw enten ty. Dla Francji aktyw-ne zaangażowanie się w tę sprawę mogło jedy-nie przeszkodzić w jej stosunkach współpracy i przyjaźni z caratem. W polityce Wielkiej Bry-tanii, której Rosja również była sojusznikiem, sprawa polska zajmowała odległe miejsce.

Państwa uczestniczące w tej zaborczej woj-nie były zainteresowane nie w przywróceniu niepodległości Polsce, lecz głównie w wyko-rzystaniu Polaków w toczących się działa-niach wojennych przeciwko jednej bądź też drugiej stronie. Na przykład książę Mikołaj Mikołajewicz, pragnąc pozyskać Polaków w odezwie z 14 sierpnia 1914 r. obiecywał zjed-noczenie w przyszłości ziem polskich i nadanie im autonomii. Ta bardzo ogólnikowa odezwa ,nie zapowiadała niepodległego bytu państwo-wego i faktycznie zmierzała do zabezpieczenia sobie poparcia Polaków przeciwko Niemcom.

Walki na frontach europejskich poważnie osłabiły pozycje państw zaborczych w Polsce. W tych warunkach zapoczątkowany został proces tworzenia polskich oddziałów wojsko-wych, które wzięły udział w walkach o niepod-ległą Polskę. 6 sierpnia 1914 r. Józef Piłsudski na czele oddzicłów strzeleckich opuścił Kra-ków. Dowodzone przez niego oddziały wkro-czyły do Królestwa. Tutaj w Kielcach chciał Piłsudski utworzyć powstańczy ośrodek wła-dzy politycznej i wojskowej. Jednakże społe-czeństwo nie było przygotowane do powsta-nia zbrojnego. Z tych-też względów prace mobilizacyjno-organizacyjne przebiegały po-" woli. 16 sierpnia 1914 r. w Krakowie powoła-

no Naczelny Komitet Narodowy, który stał się polityczną reprezentacją ruchu legionowe-go. Komitet zmierzał do zjednoczenia Galicji i Królestwa w ramach monarchii habsburskiej. Piłsudski uznając zwierzchnictwo Komitetu zmierzał do realizacji własnych koncepcji poli-tycznych.

Polskie oddziały wojskowe powstały także na obszarach innych zaborów, w tym również rosyjskiego, gdzie w oparciu o wspomnianą odezwę księcia Mikołaja tworzono oddziały polskie, które miały być skierowane do walki przeciwko Niemcom.

W miarę rozwoju wydarzeń militarnych na froncie również Niemcy podjęły wysiłki zmie-rzające do zabezpieczenia sobie poparcia Po-laków. Chcieli oni utworzyć armię polską pod dowództwem niemieckim, która wzięłaby udział w walce przeciwko Rosji. Z tych wzglę-dów w 1916 r. wyrazili oni zgodę na wprowa-dzenie częściowego samorządu terytorialnego na niektórych obszarach Polski oraz podjęli kroki w pewnym stopniu sprzyjające rozwojo-wi szkolnictwa i oświaty. Niemcy pragnęli też wykorzystać polską siłę roboczą do pracy w przemyśle niemieckim.

W dniu 5 listopada 1916 r wjdany został przez dwóch gubernatorów, niemieckiego i austro-węgierskiego, akt zapowiadający utworzenie po zakończeniu wojny „samo-

Karykatura współczesna na projekty rozwiązania sprawy polskiej przez Austrię i Niemcy

Woodrow Wilson

dzielnego" państwa polskiego. Zapowiedź ta naturalnie nie mogła zaspokoić aspiracji Pola-ków. Również mało konkretny w treści rozkaz Mikołaja II do armii, wydany 25 grudnia 1916 r., zapowiadający utworzenie po zakończeniu działań wojennych z trzech rozdzielonych części Polski jednego państwa polskiego; nie oparty na realnych możliwościach i faktach, nie wnosił do sprawy polskiej niczego nowego.

Czynione przez państwa zaborcze próby pozyskania poparcia Polaków w toczącej się wojnie wpłynęły na pewną ewolucję stanowi-ska państw ententy wobec kwestii polskiej. Wtedy to właśnie we Francji i Anglii zaczęły się kształtować pierwsze koncepcje i poglądy w sprawie niepodległej Polski. Znalazły one swój wyraz w szeregu opracowań rządu fran-cuskiego i brytyjskiego, a także prezydenta USA, Woodrow Wilsona — w orędziu do Kongresu z 22 siycznia 1917 r. (14 punktów Wilsona), w którym wystąpił o utworzenie zjednoczonej i niepodległej Polski.

W 1917 r. w Rosji wybuchła Rewolucja Paź-dziernikowa. Wprowadziła ona do sprawy polskiej nowe elementy. Jedno / państw za-borczych bowiem przekreśliło jednostronnie porozumienia zawarte w przeszłości i stwarza-ło warunki dla proklamowania niepodległości Polski. Jednakże pozostałe kraje nie rezygno-wały z możliwości wywarcia większego wpły-wu na rozwój wydarzeń związanych z niepod-

ległością Polski. Rewolucja w Rosji zmieniła poważnie stanowisko państw centralnych i państw ententy w kwestii polskiej. W obliczu zachodzących wydarzeń i zbliżającej się prze-granej Niemiec, próba podporządkowania oddziałów polskich dowództwu armii państw centralnych nie przyniosła spodziewanych re-zultatów. Legioniści odmawiali złożenia przy-sięgi. W lipcu 1917 r. aresztowano Piłsudskie-go oraz innych oficerów polskich i podjęto próbę oparcia się na siłach reakcji. 12 września 1917 r. cesarze Niemiec i Austrii powołali do życia trzyosobową Radę Regencyjną. W jej skład weszli: arcybiskup warszawski ksiądz Aleksander Kakowski, książę Zdzisław Lu-bomirski oraz Józef Ostrowski — wielki obszarnik.

Również państwa zachodnie stanęły wobec konieczności określenia swojej polityki w kwestii polskiej. Próby wykorzystania Polski w rozgrywkach militarnych i politycznych, podejmowane przez państwa centralne, spot-kały się z przeciwdziałaniem, czego wyrazem było między innymi utworzenie armii polskiej we Francji oraz powstanie 15 sierpnia 1917 r. w Lozannie Komitetu Narodowego Polskiego z Romanem Dmowskim na czele. Jednym z przedstawicieli Komitetu był Ignacy Paderew-ski. Komitet miał reprezentować interesy Pol-ski we Francji, Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych i Włoszech, kierować armią polską na Zachodzie oraz roztoczyć opiekę nad Polakami za granicą. Siedzibą Komitetu był Paryż. Komitet uznały kolejno: Francja, Wielka Brytania, Włochy i Stany Zjedno-czone. Jednak państwa ententy wciąż jeszcze nie miały jasnego poglądu, w jaki sposób bę-dzie można wykorzystać problem Polski dla wzmocnienia własnych pozycji w Europie.

5. Walka przeciw wojnie

Organizacje pacyfistyczne. W latach wojny szczególnego znaczenia nabrały działania zmierzające do zapobieżenia jej tragicznym skutkom oraz zaprzestania operacji wojen-nych. Walka z wojną stanowiła cel działania wielu ruchów i organizacji pacyfistycznych, utworzonych jeszcze przed wybuchem wojny

światowej. Niektóre z nich powstały już w początkach XIX w. Skupiały one wybitnych myślicieli, ludzi pióra, działaczy politycznych, uczonych propagujących hasła antywojenne ł poszukujących sposobu rozwiązywania kon-fliktów międzynarodowych bez uciekania się do użycia siły. Wśród tych organizacji szcze-gólną rolę odgrywały: utworzona w 1871 r. we Francji Międzynarodowa Liga Pokoju i Wolności, powstałe w 1891 r. w Szwajcarii Międzynarodowe Biuro Pokoju oraz powoła-na w Genewie w latach wojny światowej — Międzynarodowa Liga Kobiet dla Pokoju i Wolności.

Działania podejmowane przez te organiza-cje, jak kongresy międzynarodowe na rzecz pokoju, kampanie propagandowe nie były jednak w stanie zapobiec narastającym kon-fliktom międzynarodowym. Tym niemniej odegrały one ważną rolę w uświadamianiu społeczeństwom skutków wojen i niewątpli-wie wywarły pewien wpływ na założenia pro-gramowe utworzonej po zakończeniu wojny Ligi Narodów.

Międzynarodowy ruch robotniczy. Walka przeciwko wojnie zawsze zajmowała ważne miejsce w działalności partii robotniczych.

Napięta sytuacja międzynarodowa i groźba wybuchu wojny spowodowały zwołanie do Bazylei w 1912 r. nadzwyczajnego Kongresu II Międzynarodówki. Kongres uchwalił mani-fest, w którym wzywał proletariat całego świa-ta do przeciwstawienia się wojnie. Manifest oskarżał rządy Niemiec, Austro-Węgier, An-glii, Francji, Rosji i Włoch o przygotowania do rzezi światowej. Manifest wzywał wszyst-kie partie socjalistyczne do walki z niebezpie-czeństwem wojny.

Na wezwanie Kongresu robotnicy odpo-wiedzieli strajkami i demonstracjami. Przebie-gały one bardzo burzliwie we wszystkich kra-jach, a szczególnie w Niemczech i Wielkiej Brytanii.

Upadek II Międzynarodówki. W chwili wybu-chu wojny okazało się jednak, że uchwały i manifesty II Międzynarodówki stały się nic nie znaczącymi deklaracjami. II Międzynaro-dówka była bezsilna.

4 sierpnia 1914 r. niemieccy deputowani, w tym socjaldemokraci, głosowali w Reichstagu za kredytami wojennymi, rzekomo w obronie zagrożonej ojczyzny. To samo uczynili socja-liści w innych krajach imperialistycznych. Przedstawiciele socjalistów francuskich i bel-gijskich weszli nawet w skład rządów.

W ten sposób II Międzynarodówka roz-padła się na szereg zwalczających się, szowini-stycznie do siebie nastawionych partii. Hasła internacjonalistyczne stały się nic nie mówią-cymi frazesami. Był to efekt roli, jaką w mię-dzynarodowym ruchu robotniczym odegrały reformizm i rewizjonizm.

Jedynie słuszne stanowisko w chwili wybu-chu wojny zajęli bolszewicy. Poparli oni wszystkie poprzednie uchwały II Międzynaro-dówki i przeszli do praktycznego ich wyko-nania. Wbrew mienszewikom rozpoczęli oni wśród proletariatu rosyjskiego szeroką kam-panię przeciwko wojnie.

Również niemieccy lewicowcy z Różą Lu-ksemburg i Karolem Liebknechtem na czele prowadzili działalność antywojenną. Podob-nie w zasadzie słuszne stanowisko wobec woj-ny zajęła SDKPiL oraz PPS-Lewica. Pozostali przywódcy socjalistyczni poszli na współpracę z burżuazją, zdradzając interesy klasy robot-niczej.

Walka przeciwko wojnie. Trwająca kilka lat wojna całym swym ciężarem spadła na barki klasy robotniczej i chłopstwa. Zaostrzyło to sytuację rewolucyjną w krajach europejskich. Bolszewicy rozpoczęli kampanię o wspólny front klasy robotniczej w walce z wojną. Re-wolucyjny odłam międzynarodowego ruchu robotniczego reprezentowała partia bolszewi-ków. Lenin wysunął hasło przekształcenia wojny imperialistycznej w wojnę domową. Znaczyło to, że masy pracujące, które tworzą siłę zbrojną, pragnąc sprawiedliwego pokoju, powinny skierować broń przeciwko własnej burżuazji i obalić jej panowanie.

Idea wysunięta przez Lenina nie znalazła poparcia w szeregach europejskiej socjalde-mokracji. Jednakże z biegiem czasu w po-szczególnych partiach zaczęły powstawać gru-py potępiające politykę zdrady, prowadzoną przez przywódców wobec własnej partii i wo-

bec klasy robotniczej. Wokół tych grup kon-centrowała się działalność antywojenna; stały się one zalążkiem późniejszej Międzynaro-dówki Komunistycznej.

Rola bolszewików w międzynarodowym ruchu robotniczym. Walka o utworzenie III Między-narodówki. W wytworzonej podczas wojny sy-tuacji przestała praktycznie istnieć II Między-narodówka. Powstała konieczność powołania do życia międzynarodowej organizacji, która kierowałaby działalnością partii robotniczych i walką z burżuazją.

Dlatego też już w pierwszych dniach wojny Lenin i bolszewicy poczynili szereg kroków przygotowawczych mających na celu utwo-rzenie III Międzynarodówki, w skład któ-rej wchodziłyby jedynie ugrupowania rewo-lucyjne.

Jeszcze w czasie trwania wojny odbyły się dwie konferencje, które przygotowały grunt pod utworzenie nowej organizacji. Pierwsza z nich odbyła się w 1915 r. w Zimmerwaldzie (Szwajcaria), z udziałem Lenina. Uczestniczy-li w niej delegaci 11 krajów europejskich. Konferencja poświecona była sprawom walki przeciwko wojnie imperialistycznej oraz anali-zie sytuacji w międzynarodowym ruchu ro-botniczym. Mimo że większość uczestników konferencji stanowili centryści, utorowała ona drogę do utworzenia nowej międzynaro-dowej organizacji robotniczej.

Druga konferencja międzynarodowa odby-ła się w kwietniu 1916r., również w Szwajcarii, w Kienthalu. Spośród biorących w niej udział 43 delegatów, większość stanowili przedstawi-ciele lewicy w ruchu robotniczym. Konferen-cja ta była niewątpliwie krokiem naprzód w stosunku do poprzedniej. W toku obrad uchwalono manifest przeciwko wojnie. Wzy-wał on klasę robotniczą do walki z wojną, do walki przeciwko aneksjom terytorialnym, do walki z uciskiem narodowym i wskazywał, że trwały pokój można osiągnąć jedynie walcząc o socjalizm.

Konferencja kienthalska odegrała dużą rolę w krystalizowaniu się tych elementów w mię-dzynarodowym ruchu robotniczym, które doprowadziły do powstania w 1919 r. Między-narodówki Komunistycznej.

6. Skutki wojny

Podczas wojny wiele zakładów przemysło-wych przestawiło się na produkcję wojenną. Prowadzona w oparciu o najnowocześniejsze środki techniki wojna wymagała wciąż no-wych wynalazków i udoskonaleń technicz-nych, aby nowymi rodzajami broni stworzyć sytuację zaskoczenia dla przeciwnika. Tak więc wojna toczyła się nie tylko na froncie, ale również w halach produkcyjnych i pracow-niach uczonych.

W czasie trwania pierwszej wojny światowej wyprodukowano: karabinów — 27601 tyś., karabinów maszynowych — l 075,5 tyś., ar-mat — 151,7 tyś., czołgów — 9,1 tyś., samo-lotów — 171,9 tyś., amunicji do karabinów 34,2 mld, pocisków artyleryjskich — l 051 min sztuk.

Ciężar kosztów produkcji tych olbrzymich ilości broni i amunicji spadał na barki społe-czeństwa, w szczególności klasy robotniczej. Oba bloki imperialistyczne starały się wzaje-mnie prześcignąć w produkcji środków zagła-dy. Wojnę wygrała ententa, ona to bowiem przewyższała czwórprzymierze w dziedzinie produkcji zbrojeniowej.

Potrzeba wprowadzenia nowych rodzajów broni wynikała z charakteru działań wojen-

Kobiety pracujące w niemieckiej fabryce broni

nych. Walki pozycyjne wymagały stałego ulepszania broni automatycznej, broni ręcznej i artylerii. Wyprodukowano i wprowadzono do użytku nowe typy ręcznych karabinów ma-szynowych, granatów ręcznych — zwykłych i przeciwpancernych (1916 r.). W wyniku zasto-sowania udoskonaleń technicznych znacznie zwiększył się zasięg operatywnego działania poszczególnych rodzajów broni. I tak, w toku działań wojennych zasięg lekkiej artylerii zwiększono z 8 do 11 km, ciężkiej artylerii — do 120 km. Wprowadzono do walki artylerię przeciwlotniczą o zasięgu do 3,5 km.

W 1916 r. wojska alianckie zastosowały czołgi, które odegrały niezmiernie ważną rolę w dalszych działaniach zbrojnych. Sprzęt wo-jenny stale doskonalono, na przykład w 1916 r. waga czołgu wynosiła 29 t, w 1919 r — od 6,5 do 141, zaś grubość pancerza wzrosła z 12—15 mm do 14—18 mm. Zwiększyła się również szybkość czołgu i polepszyło jego uzbrojenie.

Oto niektóre dane dotyczące produkcji zbrojeniowej obu bloków:

Tabela 35. Produkcja broni w czasie I wojny światowej

Rodzaj broni Państwa centralne Ententa

(w tyś. sztuk)

Karabiny 12047 15554

Karabiny maszynowe 320,5 755Armaty 79,9 71,8Czołgi — 9,1Samoloty 52,7 119,2Amunicja karabinowa 12200000 22000000

Powyższe zestawienie ukazuje zdecydowa-ną przewagę ententy nad państwami central-nymi, zwłaszcza w dziedzinie broni wprowa-dzonych po raź pierwszy do działań wojen-nych, tj. czołgów i lotnictwa. Miało to nie-wątpliwie duży wpływ na ostateczny wynik wojny.

Podczas wojny światowej Niemcy po raz pierwszy zastosowali, obok broni klasy-cznych, broń chemiczną w postaci gazów tru-jących.

Lotnictwo nie odegrało większej roli. Jego wartość bojowa była dosyć ograniczona, a po-nadto walczące strony dysponowały jeszcze małą ilością samolotów. Niemniej zastoso-

wanie samolotu bojowego wywarło pewien wpływ na przebieg działań wojennych.

Tabela 36. Produkcja samolotów w czasie I wojny światowej

Rodzaj broniSzybkość km/godz.

Zasięg rażenia w km

Ładunek bomb w tonach

Myśliwce 220 400 _____

Bombowce lekkie 180 500 0,5Bombowce średnie 150 600 1,1Bombowce ciężkie 130 600 2,1

W czasie pierwszej wojny światowej po raz pierwszy znalazły zastosowanie łodzie pod-wodne i hydroplany. Pojawienie się ich spo-wodowało z kolei zmiany w budowie i uzbro-jeniu innych jednostek morskich; do walki wprowadzono szybkie torpedowce, niszczy-ciele łodzi podwodnych i lotniskowce.

Ogromnym zmianom uległa technika wo-jenna. Jej osiągnięcia nie oznaczały bynaj-mniej podniesienia się ogólnego poziomu wie-dzy i kultury ogólnoludzkiej, przeciwnie, do-konały się jej kosztem.

W pierwszej wojnie światowej tylko na sku-tek działań wojennych poległo ok. 10 min osób. Ponadto pozostawiła ona po sobie mi-liony rannych i inwalidów; wielu ludzi zginęło w wyniku szerzących się epidemii, głodu itp.

Koszty materialne tej wojny oblicza się na

Tabela 37. Koszty l wojny światowej

90 mld dolarów, z czego na państwa centralne przypadło ponad 25 mld. W okresie najwię-kszego nasilenia działań wojennych, a wiec w 1918 r., każda godzina wojny kosztowała 10 min dolarów.

Wojna zrujnowała gospodarkę przemysło-wą i rolną większości krajów. Jej skutki od-czuła przede wszystkim klasa robotnicza i chłopstwo.

Wojna zachwiała równowagę finansową krajów kapitalistycznych. Głównym ich wie-rzycielem stały się Stany Zjednoczone Amery-ki, których gospodarcza i polityczna rola w świecie w wyniku wojny bardzo wzrosła.

Tabela 38. Straty ludzkie w l wojnie światowej (w tyś.)

KrajLiczba miesz-kańców

Liczba zabitych i zmarłych

Na 1 tyś. miesz-

kańców

Państwa ententy 813400 5413 6,0

w tym:Rosja 167000 1811 11,0Francja 39600 1327 34,0W. Brytania 46100 715 16,0Wiochy 35900 578 16,0

Państwa centralne 152800 4015 26,0

w tym:Niemcy 67800 2037 30,8Austro-Węgry 58600 1100 18,0Turcja 21700 804 37,0

Ogółem 966200 9458

Kraj Koszty (w

min dol.)Na 1 mieszkańca

(w dol.)

Anglia 24143 524,9

Francja 11208 280,2Włochy 4489 124,6Rosja 7658 44,0USA 17337 176,9Austro-Węgry 5438 108,8Niemcy'

19984 292,6

Wojna doprowadziła do nowego podziału świata między przodujące państwa imperiali-styczne. Podział ten miał odpowiadać nowe-mu układowi sił w świecie.

Jednakże wojna nie rozwiązała istniejących sprzeczności imperialistycznych, przeciwnie — zaostrzyła je, stwarzając nowe źródła anta-gonizmów, wynikające z pokonania jednej grupy państw imperialistycznych przez inne.

ROZDZIAŁ XVIII

WIELKA SOCJALISTYCZNA REWOLUCJA PAŹDZIERNIKOWA

l. Burżuazyjno-demokratyczna rewolucja lutowa 1917 r.

Narastanie rewolucji w carskiej Rosji. Wyda-rzenia związane z pierwszą wojną światową wywołały poważne wstrząsy gospodarcze i społeczne w imperium rosyjskim. Długotrwa-łe działania wojenne pogłębiły i tak ciężką sytuację wewnętrzną kraju. Pogorszyło się przede wszystkim położenie mas pracujących, na barkach których spoczywała większość ciężarów związanych z prowadzeniem wojny.

Carat rozpoczął działania wojenne, nie bę-dąc do nich przygotowanym. Słabo rozwinię-ty przemysł rosyjski nie mógł zaspokoić nawet najbardziej podstawowych potrzeb wojen-nych. Braki w zaopatrzeniu armii były bardzo duże. Uzupełnienie wyposażenia armii w sprzęt zagraniczny napotkało na wielkie trud-ności z powodu katastrofalnego stanu finan-sów państwowych.

Deficyt budżetowy, będący wynikiem dłu-gotrwałych działań wojennych i nastawienia całej prawie produkcji na zaspokojenie po-trzeb frontu, pogłębiał się z roku na rok. Carat próbował zaciągać nowe pożyczki wojenne w Wielkiej Brytanii i Francji; pogarszało to je-szcze bardziej ogólny stan finansów państwa, a ponadto politykę i ekonomikę Rosji coraz bardziej podporządkowywało zagranicy.

Konsolidacja sił rewolucyjnych. Katastrofalna sytuacja gospodarcza, wojna prowadzona nieudolnie przez sztab rosyjski, wreszcie liczne klęski armii carskiej — wszystko to powodo-wało narastanie fali niezadowolenia wśród ro-

botników, chłopów i żołnierzy. Nastroje re-wolucyjne — w armii i na zapleczu — wzma-gały się zwłaszcza wśród robotników. W 1917 r. strajkowało 676 tyś. robotników, co w ów-czesnych warunkach świadczyło o wzroście potężnej fali nastrojów rewolucyjnych, głębo-kim kryzysie wewnętrznym oraz niezadowole-niu z polityki caratu.

W takich warunkach przebiegała w Rosji konsolidacja sił rewolucyjnych. Doprowadzi-ła ona do powstania dwóch ośrodków polity-cznych. Pierwszy z nich — obóz rewolucyjny, kierowany przez proletariat — zmierzał do obalenia caratu i przejęcia władzy we własne ręce oraz do natychmiastowego zakończenia działań wojennych. Działalność klasy robo-tniczej i ugrupowań społecznych tego obozu musiała wywołać zrozumiałe zaniepokoje-nie burżuazji rosyjskiej, która w większości wchodziła w skład obozu liberalnoburżuazyj-nego, związanego silnie z obcym kapitałem, przede wszystkim z kapitałem francuskim i angielskim.

Obóz liberalnoburżuazyjny obawiał się, że skorumpowany rząd carski nie będzie w stanie doprowadzić wojny do zwycięskiego końca i zgodzi się na separatystyczny pokój z Niemca-mi. Obawy te były całkowicie uzasadnione. Opinia publiczna głośno komentowała wiado-mości o prowadzonych tajnych rokowaniach z Niemcami, zmierzających do zawarcia po-koju między obu państwami. Obóz liberalno-burżuazyjny dążył do przewrotu pałacowego i wprowadzenia w Rosji monarchii konstytu-cyjnej. Oznaczałoby to przejecie władzy przez burżuazję.

Jak widzimy, na pierwszy rzut oka oba obo-zy zmierzały do tego samego celu, to znaczy do obalenia caratu. W rzeczywistości jednak dążenia każdej ze stron w tej walce i motywy, którymi się kierowały, były całkowicie od-mienne.

W drugiej połowie lutego 1917 r. wybuchły strajki w Piotrogrodzie. 18 lutego (3 marca) zastrajkowali robotnicy wielkich Zakładów Putiłowskich; 22 lutego (7 marca) — robotni-cy większości fabryk Piotrogrodu; 23 lutego (8 marca) — robotnice; wreszcie wybuchł strajk powszechny, obejmując wkrótce swym zasię-giem całe terytorium carskiej Rosji.

Strajk w Piotrogrodzie miał przede wszyst-kim charakter polityczny. 22 lutego (7 marca) doszło do nowej demonstracji. Odbyła się ona, gdy strajk objął już ok. 200 tyś. robotni-ków. Strajkujący łączyli żądania ekonomiczne — „żądamy chleba", „żądamy podwyżki płac", z hasłami politycznymi — „precz z wojną", „precz z caratem". Olbrzymią rolę w organi-zowaniu tych strajków odegrał piotrogrodzki komitet partii bolszewików.

Władze carskie za pomocą wszelkich do-stępnych i możliwych do zastosowania środ-ków próbowały walczyć z ruchem rewolucyj-nym. Przeprowadzono masowe aresztowania. Jednakże trudno było objąć tymi represjami całą klasę robotniczą Piotrogrodu.

Sytuacja stała się bardzo korzystna dla re-wolucjonistów, gdy do demonstrantów przy-łączyło się wojsko, które odmówiło strzelania do robotników i zaczęło przechodzić na ich stronę. 2 marca (15) abdykował Mikołaj II, a jego następca ks. Michał zrzekł się korony. Powstał problem zorganizowania nowej wła-dzy państwowej. Już 27 lutego (12 marca) ut-worzono Piotrogrodzką Radę Delegatów Ro-botniczych i Żołnierskich.

Podstawowym zadaniem rewolucji w jej po-czątkowym etapie było obalenie caratu, przeprowadzenie całkowitej likwidacji prze-żytków feudalizmu, a następnie objęcie wła-dzy przez proletariat. Jednakże realizacja tych zamierzeń napotkała poważne trudności. Wy-nikały one z polityki prowadzonej przez libe-ralną burżuazję, pragnącej obalenia caratu przede wszystkim dlatego, aby móc zrealizo-wać własne cele klasowe.

Rosyjska burżuazja liberalna dążyła do ut-worzenia burżuazyjnej republiki oraz wpro-wadzenia na wzór zachodnioeuropejski bur-żuazyjnego parlamentu. Aby móc zrealizo-wać te plany, postanowiła ona pozyskać dla swych celów przede wszystkim chłopstwo, li-cząc, że przy pomocy chłopstwa uda się jej stłumić ruch rewolucyjny proletariatu. Jedno-cześnie zamierzała przeciągnąć na swoją stro-nę obszarników oraz iść na kompromisy wo-bec kół monarchistycznych.

W takiej sytuacji politycznej przed partią stanęły jako główne zadania: doprowadzenie rewolucji do zwycięskiego końca oraz pozy-skanie chłopstwa do realizacji jej celów. Jedy-ńie~wśpólńa walka proletariatu i chłopstwa mogła doprowadzić do zlikwidowania sa-mowładztwa i zagrozić sojuszowi burżuazji i obszarników.

Dla realizacji tych zadań na obszarze całego kraju powstały Rady Delegatów Robotni-czych i Chłopskich oraz Komitety Żołnier-skie. W warunkach Rosji Rady były platfor-mą sojuszu robotniczo-chłopskiego, organem władzy ludu pracującego.

Utworzenie Rządu Tymczasowego. Lutowe wypadki rewolucyjne wprawdzie nie dopro-wadziły do utworzenia rządu dyktatury prole-tariatu, jednak wpłynęły na aktywizację szero-kich mas społeczeństwa — do niedawna je-szcze biernych politycznie, nie posiadających doświadczenia rewolucyjnego.

Większość robotników była na froncie. W środowiskach drobnomieszczaństwa, rze-mieślników i chłopstwa, w atmosferze sukce-sów po obaleniu caratu, znalazły posłuch ele-menty ugodowe, domagające się współpracy z liberalną burżuazja. W dalszym toku wyda-rzeń rewolucyjnych, elementy te zdobyły prze-wagę w Radzie Piotrogrodzkiej i doprowadzi-ły do utworzenia Rządu Tymczasowego, bę-dącego wyrazicielem interesów burżuazji.

Rząd ten, chociaż powstał na fali ogólnych wypadków rewolucyjnych, był rządem bur-żuazyjnym, którego „liberalizm" miał na celu osłabienie napięcia rewolucyjnego, aby nie dopuścić do przejęcia władzy przez prole-tariat.

Dwuwładza. W ten sposób w rzeczywistości istniały dwie władze. Pierwsza — to Rady De-legatów Robotniczych, Chłopskich i Żołnier-skich, a wiec organ dyktatury proletariatu i chłopstwa. Działalność rad cieszyła się popar-ciem mas, zaś ich decyzje miały wielokrotnie większe znaczenie niż rozporządzenia Rządu Tymczasowego. Rząd Tymczasowy nie był na tyle silny, aby móc rady rozwiązać, rady zaś nie były na tyle silne, aby obalić Rząd Tym-czasowy, gdyż działalność ich paraliżowali mienszewicy i eserowcy, mający wówczas prze-wagę w kierownictwie większości rad.

Drugą władzą był Rząd Tymczasowy, pro-wadzący politykę w interesie burżuazji: obie-cywał społeczeństwu, że zrezygnuje z polityki aneksji; występował w imieniu ludu, a jedno-cześnie paraliżował wszelkie dążenia klasy ro-botniczej .

Aby powstrzymać samorzutnie w niektó-rych rejonach przebiegającą reformę rolną, Rząd Tymczasowy zapowiedział, że dopiero przyszły parlament (konstytuanta) zadecydu-je o formie ustroju rolnego. W rzeczywistości — poprzez tworzone Komitety Rolne pragnął przejmować samodzielną inicjatywę chłop-ską, zmierzającą do podziału ziemi, aby móc ją odwrócić w zupełnie innym kierunku.

2. Powstanie zbrojne w październiku 1917 r.

Luty—kwiecień 1917 r. Pierwszy etap rewolu-cji został zakończony obaleniem caratu. Par-tia bolszewicka mogła działać legalnie. W Rosji wprowadzono republikę burżuazyjno--demokratyczną.

Jednocześnie jednak rewolucja nie rozwią-zała szeregu innych stojących przed nią zadań. Nie zawarto pokoju. Nie przeprowadzono wywłaszczenia obszarników. Nowy rząd nie obalił starej biurokratycznej machiny rządo-wej, zmienili się w niej jedynie ludzie zajmują-cy kierownicze stanowiska. Dlatego też, aby wszystkie zadania rewolucji mogły być zreali-zowane, należało odebrać władzę burżuazji. Jeżeli tak, to dalszy rozwój wydarzeń rewolu-cyjnych powinien doprowadzić do starcia z burżuazją. Istota sytuacji w Rosji polegała

więc na tym, że był to moment przejścia do rewolucji socjalistycznej.

Program takiego przejścia stanął przed par-tią bolszewicką. Jej pierwszym w tej sytua-cji zadaniem było pozyskanie większości pro-letariatu, następnie — zorganizowanie go i pchnięcie do walki o zrealizowanie celów re-wolucji do końca. Jednocześnie bolszewicy stanęli w obliczu konieczności wciągnięcia w orbitę swoich wpływów pracującego chłop-stwa i zbudowania sojuszu klasowego proleta-riatu z chłopstwem, które w większości ufało obietnicom Rządu Tymczasowego.

W tych warunkach partia bolszewicka przystąpiła do mobilizacji sił rewolucji.

Tezy kwietniowe Lenina. Problem działalności partii bolszewickiej w przejściowym okresie przerastania rewolucji w socjalistyczną był niezwykle skomplikowany. Sprawami tymi zajmowała się m. in. VII Ogólnorosyjska Konferencja Partyjna w kwietniu 1917 r.

Lenin w swoich Tezach kwietniowych_o za-daniach proletariatu w obecnej rewolucji posta-wił przed partią zadanie zakończenia wojny imperlalistycznej. Realizacja tego zadania byłaby spełnieniem żądań proletariatu i chłopstwa. W tym też celu partia szeroko wy-jaśniała imperialistyczny i antyludowy cha-rakter wojny.

Lenin szczegółowo sformułował szereg po-stulatów, które winny być realizowane przez partię w okresie przejściowym. Przede wszyst-kim podkreślił konieczność przeprowadzenia konfiskaty ziemi obszarniczej oraz nacjonali-zacji ziemi, co pozwoliłoby na pełną likwi-dację pozostałości feudalizmu na wsi rosyj-skiej i uniemożliwiłoby dalszą koncentrację ziemi w rękach burżuazji wiejskiej. Nacjonali-zacja ziemi spowodowałaby również zmiany społeczne i polityczne. W szybszym tempie nastąpiłoby przegrupowanie sił klasowych na wsi. Walka z obszarnikami i burżuazją stwo-rzyłaby mocne podstawy sojuszu robotniczo--chłopskiego, który zagwarantowałby zwycię-stwo rewolucji.

Uwzględniając rolę, jaką w polityce i eko-nomice odgrywał kapitał bankowy, Lenin rzu-cił hasło połączenia wszystkich banków i od-dania ich pod nadzór narodu. Jednocześnie

kontrola proletariatu miała objąć działalność przedsiębiorstw przemysłowych. Wprowa-dzenie takiej kontroli w różnych dziedzinach gospodarki stworzyłoby warunki dla przyszłej nacjonalizacji środków produkcji.

Lenin bardzo mocno podkreślił rewolucyj-ne znaczenie realizacji prawa do samostano-wienia narodów wchodzących w skład car-skiej Rosji- Znalazło to swój wyraz w uchwa-łach" podjętych przez konferencję. Wezwano również proletariat innych narodowości do współdziałania w walce przeciwko burżuazji.

W praktycznej działalności bolszewicy wy-stąpili z hasłem „Cała władza w ręce rad". Bolszewicy wysunęli to hasło mimo faktu, że rady znajdowały się wtedy jeszcze pod silnymi wpływami mienszewików i eserów. Partia zda-wała sobie z tego sprawę, ale z drugiej strony rady były organizacją masową, posiadającą poparcie proletariatu i chłopstwa, głęboko wrośniętą w społeczeństwo. Dlatego też partia^, bolszewicka postawiła przed sobą jako pod-stawowe i najpilniejsze w danej chwili zadanie — zdobycie w radach większości, usuniecie z nich mienszewików i eserów, a następnie oba-lenie Rządu Tymczasowego. Gdyby wypadki rewolucyjne potoczyły się po tej linii, istniała-by możliwość pokojowego rozwoju rewolucji.

Bolszewicy działalnością swoją objęli wszystkie ważniejsze ośrodki klasy robotni-czej na terenie Rosji, a przede wszystkim główne centra przemysłowe: Zagłębie Doniec-kie, Piotrogród, Moskwę i inne^Partia bolsze-wików stanęła na czele walki o wprowadzenie ośmiogodzinnego dnia pracyj o realizację kontroli nad produkcją itp. Działalność bol-szewików aktywizowała i wcjągała do walki elementy proletariackie dotychczas bierne, stojące na uboczu wydarzeń rewolucyjnych. Bolszewicy występowali przeciwko wyzysko-wi uprawianemu przez lichwiarzy, spekulan-tów, handlarzy itp. Jednocześnie ujawniali bur-żuazyjny charakter polityki Rządu Tymczaso-wego i nawoływali do walki z nim.

Olbrzymią rolę w pracy propagandowej wśród mas odegrał organ prasowy bolszewi-ków — „Prawda". W dużej mierze dzięki tej gazecie, jasny, konkretny, swoją treścią prze-mawiający do wszystkich program bolszewi-ków stał się znany większości społeczeństwa.

Okres przygotowawczy do zbrojnego powsta-nia. Sukcesy organizacyjne i propagandowe partii bolszewików oraz ogólny wzrost nastro-jów rewolucyjnych w społeczeństwie rosyj-skim wywołały silne przeciwdziałanie ze stro-ny burżuazji. Znalazło ono wyraz w posunię-ciach Rządu Tymczasowego oraz różnych reakcyjnych organizacji popieranych jawnie lub skrycie przez rząd. Rozpoczęto stosowa-nie ostrych represji i prześladowań, zarówno wobec bolszewików, jak i ruchu rewolucyjne-go w ogóle.

Gdy w drodze represji, prześladowań i pro-wokacji nie udało się zdławić działalności bol-szewików, w lipcu rząd przystąpił do zdecydo-wanego natarcia. Na jego czele stanął Ale-ksander Kiereński. Opanowany przez eserow-ców i mienszewików Centralny Komitet Wy-konawczy Rad przyznał rządowi nieograni-czone pełnomocnictwa dla obalenia rewolucji. Niektórzy przywódcy partii bolszewików zos-tali aresztowani, a sama partia zdelegalizowa-na. Przestały istnieć warunki dla przejęcia władzy przez rady, w drodze pokojowej. Posu-nięcia te oznaczały jednocześnie przekreślenie perspektyw pokojowego rozwoju rewolucji.

W tej sytuacji władza mogła przejść w ręce bolszewików jedynie w drodze zbrojnego powstania. Problemem tym zajmował się VI Zjazd partii obradujący nielegalnie w Piotro-grodzie w sierpniu 1917 r. Uchwały zjazdu wskazały jako najbliższe zadanie — przygoto-wanie zbrojnego powstania. Wobec tego, że rady zostały podporządkowane Rządowi Tymczasowemu i przestały być organem wła-dzy ludu, zjazd musiał porzucić hasło „Cała władza w ręce rad". Wezwał on do skoncen-trowania wszystkich wysiłków partii na przy-gotowaniach do decydującej walki o zdobycie władzy, bowiem tylko rząd dyktatury proleta-riatu mógł rozwiązać sprawy pokoju, wolnoś-ci, ziemi i chleba.

Jednakże strona przeciwna czyniła wszyst-ko, aby zepchnąć ruch robotniczy w podzie-mie i dzięki temu dezorganizować go. W okre-sie tym, jak już mówiliśmy, Rosja przechodzi-ła ogólny kryzys polityczny i gospodarczy. W całym kraju panowała anarchia, wzrastało bezrobocie, braki w zaopatrzeniu, zastój w produkcji, groził głód. Wszystko to oraz ter-

'f*

Rozgromienie demonstracji w Piotrogrodzie, lipiec 1917 r.

ror stosowany przez rząd burżuazyjny przy-czyniało się do dalszego wzrostu nastrojów rewolucyjnych w społeczeństwie. Wówczas to carski generał Ławr Korniłow uderzył na Pio-trogród. Zmierzał on do dyktatury i obalenia rządu Kiereńskiego, ale w rzeczywistości był to atak wymierzony w rewolucję.

Plany te zostały jednak unicestwione przez bolszewików Piotrogrodu, którzy uzbroili ro-botników do wałki z Korniłowem. Robotnicy proklamowali strajk powszechny oraz obronili miasto przed napaścią. Rząd Tymczasowy stracił resztki zaufania mas ludowych, zaś na porządku dziennym stanął problem zbrojnego powstania.

W takiej sytuacji umacniała się pozycja par-tii bolszewików w większości rad Piotrogro-du, Moskwy i innych ośrodków, a także w związkach zawodowych. Partia bolszewików stanowiła w tym okresie jedyną realną siłę zdolną zapobiec zdradzie burżuazji. Partia bolszewików .dysponowała też własną siłą zbrojną — Czerwoną Gwardią.

W październiku przy Radzie Piotrogrodz-

kiej utworzony został Komitet Wojskowo--Rewolucyjny, kierujący przygotowaniami do powstania. Problem wybuchu powstania był przedmiotem specjalnych narad Komitetu Centralnego partii bolszewickiej. Za konie-cznością powstania zbrojnego wypowiedział się Lenin, który 24 października (6 listopada) przybył do Piotrogrodu i objął kierownictwo akcji. Ostatecznie datę wybuchu powstania wyznaczono na 25 października (7 listopada) 1917 r.

Zdobycie władzy przez proletariat Piotrogro-du. Powstanie wybuchło w nocy z 24 na 25 października (6—7 listopada). Salwa z krą-żownika „Aurora" była hasłem. Bolszewicy działali szybko. Opanowano główne obiekty strategiczne w mieście: elektrownie, dworce, poczty, obsadzono mosty i wreszcie — przy-puszczono szturm na Pałac Zimowy.

Szybkość natarcia, bezgraniczne poświęce-nie i bohaterstwo proletariatu zapewniły po-wstańcom szybkie przełamanie oporu wroga, przy niewielkich stratach własnych. Na stronę

rewolucji przeszło jednocześnie wiele oddzia-łów wojskowych, stacjonujących w Piotrogro-dzie. Duże znaczenie dla powstańców miała konfiskata broni w arsenale twierdzy Pietro-pawłowskiej. Broń tę otrzymały załogi robo-tnicze w większych fabrykach Piotrogrodu. Tego samego dnia Komitet Wojskowo-Rewo-lucyjny wydał odezwę Do obywateli Rosji, w której stwierdzał, że Rząd Tymczasowy został obalony, że władzę przejęła Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich Piotrogrodu.

II Zjazd Rad. 25 października (7 listopada) późnym wieczorem otwarte zostały obrady II Ogólnorosyjskiego Zjazdu Rad. Zjazd obra-dował w Instytucie Smolnym, gdzie mieścił się Komitet Centralny i Komitet Wojskowo-Re-wolucyjny. Przewodniczącym Ogólnorosyj-skiego Komitetu Wykonawczego Rad został Jakub Swierdłow. Następnego dnia Zjazd po-wołał pierwszy rząd radziecki — Radę Komi-sarzy Ludowych. Przewodniczącym jej został Włodzimierz Uljanow — Lenin.

Zjazd uchwalił manifest do społeczeństwa rosyjskiego, do robotników, żołnierzy i chło-pów. Stwierdzał w nim, że władza radziecka uczyni wszystko, aby zakończyć wojnę. W tym celu zaproponuje ona wszystkim naro-dom natychmiastowy demokratyczny pokój oraz powszechne zawieszenie broni. Manifest zapowiadał, że komitety chłopskie otrzymają do swej dyspozycji, bez żadnego odszkodowa-nia, grunty obszarnicze i klasztorne, że prze-prowadzona będzie demokratyzacja armii oraz ustanowiona kontrola robotnicza nad prze-mysłem. W celu zapobieżenia klęsce głodu zostanie zorganizowana dostawa zboża do miast i artykułów pierwszej potrzeby na wieś. Wszystkie narody zamieszkujące olbrzymie terytorium carskiej Rosji otrzymają rzeczywi-ste prawo do samookreślenia.

Dekrety o pokoju i o ziemi. Na posiedzeniu w dniu 8 listopada Lenin w imieniu Komitetu Centralnego partii bolszewickiej i Rady Ko-misarzy Ludowych zaproponował zjazdowi uchwalenie dwóch dekretów: o pokoju i o zie-mi. Zjazd uchwalił te dekrety.

W Dekrecie o pokoju rewolucyjna Rosja zaproponowała sprawiedliwy i demokraty-

Piotrogród w dniach rewolucji

czny pokój, bez aneksji i kontrybucji: „Za po-kój sprawiedliwy, czyli demokratyczny, które-go pragnie gorąco przytłaczająca większość wyczerpanych, znużonych i znękanych przez wojnę robotników i klas pracujących wszyst-kich krajów wojujących — za pokój, którego w sposób najbardziej wyraźny i uporczywy domagali się robotnicy i chłopi rosyjscy po obaleniu monarchii carskiej — za taki pokój Rząd uważa natychmiastowy pokój bez anek-sji (tj. bez zaboru cudzych ziem, bez przyłącze-nia przemocą innych narodowości) i bez kon-trybucji.

Rząd Rosji proponuje wszystkim narodom biorącym udział w wojnie niezwłoczne zawar-cie takiego pokoju, wyrażając gotowość pod-jęcia natychmiast, bez najmniejszej zwłoki, wszelkich zdecydowanych kroków, aż do ostatecznego zatwierdzenia wszystkich wa-runków takiego pokoju przez pełnomocne zgromadzenia przedstawicieli wszystkich kra-jów i wszystkich narodów".

Dekret o ziemi — po raz pierwszy w historii Rosji oraz historii społeczeństw klasowych:— rozwiązywał problem agrarny. Znosił on własność obszarniczą bez żadnych wykupów i

Dekret o pokoju

oddawał ją do dyspozycji Rad Delegatów i Komitetów Chłopskich.

15 listooada 1917 r. opublikowana została przez Radę Komisarzy Ludowych Deklaracja praw narodów Rosji. Czytamy w niej między innymi:

„...Rada Komisarzy Ludowych postanowi-ła uznać następujące zasady za podstawę swej działalności wobec narodów Rosji:

1. Równość i suwerenność narodów Rosji:2. Prawo narodów Rosji do swobodnego

samookreślenia, aż do oderwania się i utworzenia samodzielnego państwa.

3. Zniesienie wszelkiego rodzaju przywilejów i ograniczeń narodowościowych i naro-dowo-religijnych.

4. Swobodny rozwój mniejszości narodowych i grup etnicznych zamieszkujących terytorium Rosji".

Przed partią bolszewików i rewolucją sta-nęło zadanie objęcia swoimi wpływami rzesz chłopskich, rozszerzenia i umocnienia władzy rewolucyjnej w całym kraju.

Wieść o wypadkach piotrogrodzkich z nie-bywałą szybkością rozeszła się po całym kra-ju. Po Piotrogrodzie powstanie wybuchło w

Moskwie, gdzie rady również przejęły władzę. Wrzenie rewolucyjne objęło przebywającą na froncie armię, która w większości rekrutowała się spośród chłopstwa. Zjazd Chłopski, obra-dujący w Piotrogrodzie w listopadzie 1917 r., poparł Radę Komisarzy Ludowych. Oznacza-ło to zwycięstwo proletariatu w walce o pozy-skanie chłopstwa. Sojusz robotniczo-chłopski stał się faktem.

25 stycznia 1918 r. III Zjazd Rad uchwalił Deklarację praw ludu pracującego i wyzyski-wanego oraz proklamował Rosyjską Federa-cyjną Socjalistyczną Republikę Rad.

28 stycznia tegoż roku Rada Komisarzy Ludowych powołała do życia Armię Czerwo-ną, a 11 lutego — Flotę Czerwoną.

Stosunek Rewolucji Październikowej do spra-wy Polski. Rząd Tymczasowy zamierzał roz-. wiązać kwestię polską w sposób połowiczny. Według jego planów niepodległa Polska miała być połączona z Rosją ścisłym sojuszem wojskowo-politycznym. Faktycznie oznacza-łoby to podporządkowanie Polski interesom burżuazji rosyjskiej.

28 marca 1917 r. Rada Delegatów Robotni-czych i Żołnierskich Piotrogrodu uchwaliła historyczne orędzie do narodu polskiego. Stwierdzało ono: „Carat, który wciągu półto-ra wieku dławił zarówno Naród Polski, jak i Rosyjski, został obalony wspólnymi siłami proletariatu i wojska. Zawiadamiając Naród Polski o tym zwycięstwie wolności nad ogól-norosyjskim żandarmem, Piotrogrodzka Ra-da Delegatów Robotniczych i Żołnierskich oświadcza, że demokracja w Rosji stoi na sta-nowisku uznania samookreślenia polityczne-go narodów i oznajmia, że Polska ma prawo do całkowitej niepodległości pod względem państwowo-międzynarodowym". W ten spo-sób proletariat rosyjski, postępując zgodnie z nakazami internacjonalizmu proletariackie-go, potępił politykę zaboru prowadzoną przez carską Rosję.

15 grudnia 1917 r. w gazecie „Prawda" uka-zał się artykuł redakcyjny, w którym czytamy: „Żądamy samookreślenia dla wszystkich na-rodów uciskanych i dlatego nie możemy po-zwolić, aby naród polski był pozbawiony tego prawa".

162

29 sierpnia 1918 r. Rada Komisarzy Ludo-wych wydała dekret, na mocy którego „Wszystkie układy i akty zawarte przez b. Rząd Cesarstwa Rosyjskiego z rządami Kró-lestwa Pruskiego i Cesarstwa Austro-Węgier-skiego dotyczące rozbiorów Polski, zostają ze względu na ich sprzeczność z zasadą samo-określenia narodów i rewolucyjnym poczu-ciem prawnym narodu rosyjskiego, który uznał niezaprzeczalne prawo narodu polskie-go do niepodległości i jedności, zniesione ni-niejszym w sposób nieodwołalny".

Oświadczenie to oznaczało wycofanie się Rosji z porozumień rozbiorowych wobec Pol-ski, która znalazła się pod okupacją państw centralnych.

Udział Polaków w Rewolucji Październikowej.W wielkiej rewolucji w Rosji brali udział pols-cy rewolucjoniści. W okresie października za-stępcą przewodniczącego, a następnie prze-wodniczącym sekcji żołnierskiej Rady Delega-tów w Moskwie był Stanisław Budzyński, były członek Komitetu Warszawskiego SDKPiL. Komisarzem Komitetu Wojskowo-Rewolu-cyjnego w dzielnicy Suchanowskiej w Moskwie był członek Moskiewskiej Rady Delegatów, Stanisław Bobiński. W butyrskiej dzielnicy Moskwy działał Stanisław Gąsiniak. Wielu Polaków walczyło w szeregach Czerwonej Gwardii. W powstaniu w Piotrogrodzie m. in. brali aktywny udział: Stanisław Pestkowski i Julian Leszczyński-Leński.

Po zwycięstwie Rewolucji Październikowej Polacy czynnie uczestniczyli w umacnianiu władzy radzieckiej i w jej sprawowaniu. Z ini-cjatywy Feliksa Dzierżyńskiego utworzono 7 (20) grudnia 1917 r. Ogólnorosyjską Nadzwy-czajną Komisję do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem, którą kierował Dzierżyński. Ju-lian Marchlewski po przyjeździe do Rosji zos-tał wybrany członkiem Centralnego Komitetu Wykonawczego Rady. Marchłewski współ-pracował również z Ludowym Komisarzem Spraw Zagranicznych. W służbie dyplomaty-cznej pracowali ponadto: Stefan Brodowski, Jakub Hanecki i Karol Radek. Wielu Pola-ków brało udział w pracach Ludowego Komi-sariatu do Spraw Narodowości.

Polskie oddziały wojskowe walczyły z ban-

dami białogwardyjskimi i obcą interwencją. W walkach rewolucyjnych szczególnie wsła-wiły się: Czerwony Pułk'Warszawy, Mazo-wiecki Pułk Ułanów, Pułk Czerwonych Huza-rów, Zachodnia Dywizja Strzelców i inne. Rewolucyjne braterstwo polskich i rosyjskich komunistów było wyrazem solidarnej walki polskich i rosyjskich mas pracujących.

Historyczne znaczenie Października. Wielka Socjalistyczna Rewolucja Październikowa w Rosji była pierwszym w historii ludzkości, na tak szeroką skalę zorganizowanym ruchem politycznym, uwieńczonym sukcesem, w wy-niku którego obalona została władza klas po-siadających i stworzono warunki do zapocząt-kowania budownictwa socjalistycznego. U źródeł tego zwycięstwa tkwiły czynniki o cha-rakterze wewnętrznym i zewnętrznym.

Na czele rewolucji stał proletariat rosyjski, który pod kierownictwem Lenina stworzył sil-ną partię, nie mającą sobie równej wśród in-nych partii politycznych w Rosji. Klasa robot-nicza i jej partia stanęły na czele ogólnonaro-dowej walki z caratem, przeciwko dyktaturze burżuazji i obszarników, w imię interesów i potrzeb szerokich mas.

Proletariat rosyjski zagwarantował sobie pełne poparcie biedoty chłopskiej i rewolucyj-nej inteligencji. Sojusz robotniczo-chłopski pozbawił burżuazję i inne reakcyjne klasy i warstwy społeczne możliwości szukania opar-cia przeciwko proletariatowi w masach lud-ności wiejskiej, klasie robotniczej zaś dopo-mógł w zwycięskim przeprowadzeniu rewo-lucji.

Rewolucja powołała do życia nowe organy władzy radzieckiej, łamiąc stary skorumpo-wany aparat ucisku i wyzysku. Rady Delega-tów Robotniczych, Żołnierskich i Chłopskich stały się ucieleśnieniem sojuszu robotniczo--chłopskiego, w którym hegemonia należała do proletariatu.

Burżuazja rosyjska, w porównaniu z bur-żuazją innych krajów kapitalistycznych, sła-ba pod względem gospodarczym i polity-cznym, nie była w stanie oprzeć się rewolucji, mającej poparcie szerokich mas.

O zwycięstwie rewolucji zadecydował fakt, że walką mas kierowała doświadczona, rewo-

lucyjna partia bolszewików. Przygotowując i realizując zadania rewolucji socjalistycznej, partia bolszewicka twórczo rozwinęła ideolo-gię marksistowską, uzasadniając teorię o moż-liwości zwycięstwa rewolucji socjalistycznej w jednym kraju — Rosji. Lenin wzbogacił mar-ksistowską teorię rewolucji o specyficzną for-mę dyktatury proletariatu — Republikę Rad, wysunął koncepcję możliwości pokojowego rozwoju rewolucji.

Partia bolszewicka potrafiła stanąć na czele wszystkich ruchów rewolucyjnych, potrafiła połączyć zadanie wyzwolenia społecznego z hasłami wyzwolenia narodowego, właściwie rozwiązując kwestię narodową poprzez przy-znanie narodom Rosji prawa do samostano-wienia.

Na zwycięstwo proletariatu rosyjskiego istotny wpływ miała sytuacja międzynarodo-wa, a zwłaszcza światowa wojna imperialisty-czna, wiążąca siły międzynarodowej burżua-zji, uniemożliwiająca jej przyjście ze skuteczną pomocą burżuazji rosyjskiej.

Ogromnej pomocy rewolucji rosyjskiej udzielił proletariat innych krajów. Jego wystą-

pienia w różnych państwach europejskich utrudniały organizowanie antyradzieckiej in-terwencji imperialistycznej i ułatwiały zwycię-stwo proletariatu rosyjskiego.

W tych warunkach Rewolucja Październi-kowa odniosła historyczne zwycięstwo. Zapo-czątkowała ona nową epokę w historii ludz-kości i udowodniła, że walkę o władzę proleta-riat może wygrać jedynie w sojuszu z chłop-stwem i jedynie wówczas, gdy potrafi stanąć na czele sił rewolucyjnych; wykazała, że jed-nym z warunków pomyślnej realizacji progra-mu przemian społeczno-gospodarczych w ówczesnych warunkach była dyktatura prole-tariatu — swoista forma sojuszu klasowego robotniczo-chłopskiego. Już w pierwszych chwilach swojego istnienia władza Rad przy-stąpiła do rozwiązania nabrzmiałych kwestii społecznych i politycznych: chleba, ziemi i władzy. W Dekrecie o pokoju sformułowała pierwsze zasady pokojowego współistnienia. Wreszcie Rewolucja Październikowa wypra-cowała jedynie słuszną drogę rozwiązania kwestii narodowej.

CZĘŚĆ DRUGA

1919—1939

ROZDZIAŁ XIX

ŚWIAT KAPITALISTYCZNY PO I WOJNIE ŚWIATOWEJ

1. Rozwiązania polityczne

Konferencja paryska. 18 stycznia 1919 r. roz-poczęła w Paryżu obrady konferencja między-narodowa, w której wzięło udział 27 państw walczących z państwami centralnymi po stro-nie ententy: Francja, Wielka Brytania (z do-miniami), Włochy, USA, Belgia, Boliwia, Brazylia, Chiny, Czechosłowacja, Ekwador, Grecja, Gwatemala, Haiti, Hidżaz, Hondu-ras, Japonia, Jugosławia, Kuba, Liberia, Ni-karagua, Panama, Peru, Polska, Portugalia, Rumunia, Syjam, Urugwaj. W konferencji nie brała udziału Rosja Radziecka, której rządu rewolucyjnego nie uznawały państwa ententy. W tym czasie zresztą miała miejsce interwen-cja zbrojna przeciwko Rosji. Państwa zwycię-żone nie były reprezentowane na konferencji.

Na konferencji paryskiej decydującą rolę odgrywali: prezydent Stanów Zjednoczonych Ameryki Thomas Woodrow Wilson, premier brytyjski David Lloyd George, premier fran-cuski Georges Clemenceau oraz premier Włoch Yittorio Orlando. Każde ze zwycię-skich mocarstw miało własną koncepcję zor-ganizowania Europy i świata. Na tym tle wy-nikły poważne rozbieżności.

Delegacja francuska zmierzała do zawarcia takiego traktatu pokojowego, który zapewnił-by jej przodującą rolę na kontynencie europej-skim oraz zabezpieczył przed ewentualną no-wą groźbą ze strony imperializmu niemieckie-go. Z tego powodu Francja domagała się roz-członkowania Niemiec. Politycy francuscy dążyli do utworzenia z terenów leżących na lewym brzegu Renu, tzw. Nadrenii, odrębnej

republiki pod protektoratem Francji. Snuli również plany oderwania Bawarii od Niemiec i utworzenia z niej samodzielnego państwa. Francja domagała się ponadto przekazania jej zagłębia węglowego Saary, likwidacji niemiec-kich sił zbrojnych i nałożenia na państwo nie-mieckie takich ograniczeń w tej dziedzinie, by w przyszłości nie mogło ono jej zagrażać. Jed-nocześnie Francja opowiadała się za utworze-niem państwa polskiego, które byłoby jej so-jusznikiem i stało się w Europie czynnikiem równowagi, nadwerężonej zwycięstwem re-wolucji w Rosji, silnym atutem politycznym zarówno w polityce antyniemieckiej, jak i an-tyradzieckiej w tej części Europy.

Dążenia dyplomacji brytyjskiej szły w nieco innym kierunku. Sprawą zasadniczą dla Wiel-kiej Brytanii była kwestia podziału niemiec-kich posiadłości kolonialnych w Afryce i Azji. Wielka Brytania rościła pretensje do przejęcia wielu z nich. Ponadto Anglicy nie zapatrywali się entuzjastycznie na propozycje francuskie, zmierzające do znacznego osłabienia potęgi militarnej Niemiec i tym samym wzrostu roli Francji w Europie.

Delegacja amerykańska, dążąc do umoc-nienia swojej pozycji w świecie, pragnęła od-grywać rolę arbitra w zaostrzających się sprze-cznościach. Wysunęła ona propozycję utwo-rzenia organizacji międzynarodowej, skupia-jącej wszystkie państwa, której celem byłoby takie zorganizowanie współżycia między na-' rodami świata, aby na przyszłość wykluczyć wojnę jako środek rozwiązywania sporów międzynarodowych. Rolę tę miała spełnić Liga Narodów. Przy jej pomocy Stany Zjed-

„Wielka czwórka"

noczone chciały wywierać wpływ na rozwią-zywanie problemów politycznych w Europie. Zarówno Anglia, jak i Stany Zjednoczone postanowiły nie dopuścić do zbytniego umoc-nienia pozycji Francji kosztem Niemiec. Oba-wiano się, że Francja, w miarę wzrostu poten-cjału polityczno-gospodarczego, zechce pro-wadzić w Europie coraz bardziej samodzielną politykę, przeciwstawiając się koncepcjom amerykańskim i brytyjskim.

Traktat wersalski. W wyniku długich dyskusji między sojusznikami, po wielu kompromi-sach, opracowany został wspólny projekt traktatu pokojowego z Niemcami. 7 maja wręczono go delegacji niemieckiej, która ze swej strony przedstawiła szereg kontrpropo-zycji. Wreszcie 28 czerwca 1919 r. traktat zo-stał podpisany.

Traktat ten winą za wywołanie wojny świa-towej obciążał Niemcy i nakładał na nie szereg zobowiązań. Jego postanowienia były wyra-zem kompromisu między zwycięzcami.

Postanowienia polityczne i gospodarcze

traktatu były dla Niemiec bardzo ciężkie. Nie-mcy musiały zwrócić Francji zagarnięte w wojnie francusko-pruskiej Alzację i Lotaryn-gię. Zagłębie węglowe Saary na piętnaście lat oddano pod powiernictwo polityczne Ligi Narodów, a o jego dalszym losie miał zadecy-dować plebiscyt. Pas wzdłuż prawego brzegu Renu o szerokości 50 km miał być całkowicie zdemilitaryzowany. Okręgi Eupen i Malmedy otrzymała Belgia. O losie Szlezwiku i Holszty-nu ostatecznie miał zadecydować plebiscyt. Dotychczasowe kolonie niemieckie przy-padły głównie Wielkiej Brytanii i Francji, któ-re podzieliły między siebie Togo i Kamerun; Związek Południowej Afryki otrzymał Nie-miecką Afrykę Południowo-Zachodnią; Nie-miecka Afryka Wschodnia została podzielona między Wielką Brytanię i Belgię, Nowa Gwi-nea (niemiecka) przekazana Australii, a wys-py Samoa — Nowej Zelandii. Niemieckie koncesje w Chinach oraz wyspy na Pacyfiku, znajdujące się na północ od równika, otrzy-mała Japonia. W ten sposób próba nowego podziału świata, jakiej pragnął imperializm

Posiedzenie konferencji paryskiej w dniu 7 V 1919 r.

niemiecki, rozpoczynając wojnę światową, za-kończyła się dla Niemiec niepowodzeniem i klęską.

W samych Niemczech zniesiona została obowiązkowa służba wojskowa, a stan liczeb-ny armii, która miała się rekrutować z ochot-ników, ograniczono do 100 tysięcy żołnierzy. Jednocześnie na mocy postanowień sojuszni-czych poważnie zredukowano flotę wojenną Niemiec. Zabroniono im posiadania okrętów podwodnych oraz lotnictwa wojskowego. Po-nadto w ciągu trzydziestu lat Niemcy miały zapłacić kontrybucję, której wysokość określo-no — zresztą dopiero w 1921 r. — na 132 mld marek w złocie (31,5 mld dolarów).

Celem zagwarantowania wypełnienia przez Niemcy postanowień traktatu wersalskiego, uchwalono na lat piętnaście okupację przez wojska zwycięzców terenów leżących na le-wym brzegu Renu.

Traktat wersalski osłabił potencjał gospo-darczy Niemiec i zmniejszył ich rolę polity-czną.

Traktat z Austrią. Traktat pokojowy z Austrią podpisany został 10 września 1919 r. w Saint--Germain pod Paryżem. Oznaczał on przypieczętowanie rozpadu Austro-Węgier, zaś zrodził się w obliczu silnych sprzeczności angło-francuskich, dotyczących oblicza poli-tycznego przyszłej Europy. Na jego podsta-wie, z dawnych terytoriów cesarstwa Włochy otrzymały południowy Tyrol i Triest, a po-nadto z Jugosławią (Królestwo Serbów, Chor-watów i Słoweńców) podzieliły się Karyntią i Krainą. Jugosławii przyznano Słowenię, Boś-nię i Hercegowinę oraz Dalmację i część Styrii. Flota wojenna i handlowa Austrii na Adriaty-ku i Dunaju została przekazana zwycięzcom. Liczebność stanu osobowego armii austriac-kiej ograniczono do 30 tysięcy. Wielonarodo-wościowa monarchia legła ostatecznie w gru-zach, aby już nigdy nie powstać.

Traktat z Bułgarią. Na mocy traktatu pokojo-wego podpisanego 27 listopada 1919 r. na przedmieściu Paryża, Neuilly, Bułgaria straci-ła 10 % swego terytorium, mianowicie na rzecz

Rumunii południową Dobrudzę, Grecji — za-chodnią część Tracji, oraz na rzecz Jugosławii — część Macedonii. Ponadto Bułgaria zobo-wiązana została do wydania sojusznikom pra-wie całej floty wojennej i płacenia odszkodo-wań wojennych.

Traktat z Węgrami. 4 czerwca 1920 r. w wer-salskim pałacu Trianon podpisany został traktat pokojowy z Węgrami. Węgry straciły 2/3 terytorium z czasów monarchii: na rzecz Rumunii (Siedmiogród i wschodnią część Ba-natu), Jugosławii (Chorwację i Słowenię), Czechosłowacji oraz Austrii. W rezultacie te-go traktatu poważna część narodu węgierskie-go znalazła się poza granicami swego pań-stwa. Fakt ten nie służył stabilizacji w Europie środkowej. Ponadto ustanowiono kontrolę międzysojuszniczą nad żeglugą na Dunaju.

Traktat z Turcją. Wreszcie 10 sierpnia 1920 r. w Sevres pod Paryżem podpisano traktat po-kojowy z Turcją, który jednak nie wszedł w życie. Obszar Turcji miał być zmniejszony o 4/5 w stosunku do obszaru sprzed wybuchu wojny. Francja otrzymała mandat nad Liba-nem i Syrią, Anglia — nad Palestyną i Ira-kiem. Cieśniny tureckie zostały zdemilitaryzo-wane.

W stosunku do Bułgarii, Węgier i Turcji, podobnie jak do Niemiec i Austrii, zastosowa-no ograniczenia militarne i nałożono wysokie kontrybucje wojenne.

Traktaty pokojowe nie zakończyły procesu ustalania granic w Europie.

W latach 1920—1921 przeprowadzono sze-reg plebiscytów, których wyniki zadecydowa-ły o dalszych, już niewielkich zmianach teryto-rialnych.

W ten sposób stworzony został nowy układ sił w Europie. Układ ten otrzymał w historii nazwę systemu wersalskiego. Główną jego ce-chą było to, że w zasadzie zapewniał hegemo-nię Francji na kontynencie, sankcjonował wpływy Wielkiej Brytanii na Bliskim i Środ-kowym Wschodzie oraz umacniał prestiż i znaczenie Japonii na Dalekim Wschodzie.

Sprawa Polski na konferencji paryskiej. Spra-wa polska była przedmiotem szczególnie wie-

lu sporów, przetargów i dyskusji miedzy mo-carstwami. Francja w swych dążeniach do u-tworzenia silnego państwa polskiego była osa-motniona. Stanom Zjednoczonym i Wielkiej Brytanii chodziło o to, aby Polsce w żadnym wypadku nie umożliwić prowadzenia efek-tywnej polityki antyniemieckiej, umacniającej pozycję Francji. W rezultacie uznano niepod-ległość Polski, ale zakreślone przez traktai jej granice nie objęły wszystkich rdzennie pol-skich ziem. Prapolskie ziemie na zachodzie kraju, rozległe obszary Pomorza, Śląska, Warmii i Mazur, nie weszły w skład państwa polskiego. Postanowienia o granicy polsko--niemieckiej były wyraźnie krzywdzące dla Polski, która nie otrzymała szerokiego dostę-pu do Morza Bałtyckiego. Nie przekazano również Polsce Gdańska, przekształconego w wolne miasto, w którym Polska miała jedynie prawo korzystania z portu, kolei, poczty itp. Ponadto na Warmii, Mazurach oraz na Gór-nym Śląsku w przyszłości miały być przepro-wadzone plebiscyty.

Powstanie Ligi Narodów. Wśród postanowień konferencji paryskiej szczególne miejsce zaj-muje utworzenie Ligi Narodów, której statut podpisały 44 państwa.

Utworzenie Lig; Narodów było wyrazem pacyfistycznych nastrojów i poglądów, które w związku z wojną szerzyły się w tym okresie i wywierały duży wpływ na kształtowanie się opinii publicznej w szeregu państw imperiali-stycznych. Liga Narodów stawiała sobie za cel obronę pokoju i rozwijanie współpracy mię-dzynarodowej. Kierowniczą rolę odgrywały w niej wielkie mocarstwa, których przedstawi-ciele tworzyli Radę Ligi. Były to początkowo: Wielka Brytania, Francja, Japonia i Włochy, od 1926 r. — Niemcy, a od 1934 r. — ZSRR. W 1933 r. z Ligi wystąpiły Japonia i Niemcy, zaś w 1937 r. — Włochy. Do Ligi Narodów nie weszły Stany Zjednoczone, których senat w 1920 r. odrzucił traktat wersalski. W tej sytua-cji największe znaczenie miały w Lidze Na-rodów delegacje brytyjska i francuska.

Zgodnie z Paktem Ligi Narodów jej człon-kami mogły być wszystkie państwa, dominia lub kolonie rządzące się samodzielnie, pod warunkiem, że za ich przyjęciem wypowie się

Obrady Zgromadzenia Ligi Narodów

dwie trzecie Zgromadzenia. Wśród tzw. pier-wotnych członków Ligi Narodów znajdowała się m.in. Polska. Zgodnie z postanowieniami paktu, każde państwo członkowskie dyspono-wało w Zgromadzeniu Ligi jednym głosem. Stałe miejsce w Radzie Ligi Narodów miały wielkie mocarstwa. W skład Rady wchodzili również przedstawiciele innych krajów wy-brani przez Zgromadzenie.

Liga Narodów miała się zajmować wszelki-mi sprawami dotyczącymi pokoju światowe-go. W rzeczywistości jednak jej możliwości bezpośredniego działania były ograniczone. Brak jednomyślności państw członkowskich, nieuzwglednianie w jednakowym stopniu in-teresów wszystkich krajów stały się przyczy-ną, dla której Liga Narodów nie była w stanie obronić pokoju na świecie.

Liga Narodów zatem reprezentowała prze-de wszystkim interesy tych państw imperiali-stycznych, które ją utworzyły i które odgry-wały w niej decydującą rolę. Typowym przy-kładem może być chociażby tzw. system man-datowy, wprowadzony przez Ligę Narodów w

odniesieniu do byłych posiadłości kolonial-nych Niemiec i Turcji.

System mandatowy Ligi Narodów. Prezyaent Stanów Zjednoczonych, Wilson, w orędziu do Kongresu z 8 stycznia 1918 r. postulował „swobodne, szczere i zupełnie bezstronne za-łatwienie wszystkich pretensji kolonialnych, opartych na ścisłym przestrzeganiu zasady, że przy rozstrzyganiu wszystkich problemów zwierzchnictwa, interesy ludności miejscowej będą ważyły tyleż, co słuszne pretensje rządu, którego tytuł ma być przedmiotem decyzji".

Wspomniany Pakt Ligi nakreślał właśnie zasadę realizacji tych postulatów. Ekspansja kolonialna państw imperialistycznych wobec byłych posiadłości tureckich i niemieckich przybrała postać systemu mandatowego Ligi Narodów, który miał zamaskować fakt po-działu głównie między Wielką Brytanię i Francję terenów w Azji, Afryce i na Oceanie Spokojnym.

W artykule 22 Paktu Ligi Narodów czyta-my: „Następujące zasady stosują się do koło-

nii i do terytoriów, które na skutek wojny przestały podlegać zwierzchnictwu państw dotychczas nimi rządzących, a które są za-mieszkane przez ludy jeszcze niezdolne do rzą-dzenia się samodzielnie w szczególnie trud-nych warunkach nowoczesnego świata. Do-brobyt i rozwój tych ludów stanowią święte posłannictwo cywilizacji i dlatego należy włą czyć do niniejszego Paktu rękojmię spełnienia tego posłannictwa.

Najlepszym sposobem urzeczywistnienia w praktyce tej zasady jest powierzenie opieki nad tymi ludami narodom rozwiniętym, które ze względu na swe zasoby, doświadczenie i położenie geograficzne mogą najskuteczniej wziąć na siebie podobną odpowiedzialność i zechcą ją przyjąć. Narody te wykonywałyby opiekę w charakterze mandatariuszy Ligi i w jej imieniu".

Tak wiec pod sztandarami „misji cywiliza-cyjnej" i „dziejowego posłannictwa" ukrywał się najzwyklejszy kolonializm z towarzyszą-cym mu uciskiem i wyzyskiem ludów zale-żnych.

We wspomnianym wyżej artykule 22 Paktu Ligi Narodów stwierdzono, że: „Niektóre społeczności, należące poprzednio do Cesar-stwa Otomańskiego, osiągnęły taki stopień rozwoju, że ich istnienie jako narodów nie-podległych może być uznane tymczasowo pod warunkiem, że rady i pomoc mandatariusza kierować będą ich administracją aż do chwili, kiedy się staną zdolne do samodzielnych rzą-dów. Życzenia tych społeczności powinny być w pierwszym rzędzie wzięte pod rozwagę przy wyborze mandatariusza".

Sformułowania te dotyczyły tzw. manda-tów „A", tj. terenów najbard/iej rozwiniętych pod względem gospodarczym i politycznym. Należały do nich: Irak, Palestyna i Transjor-dania, których mandatariuszem została Wiel-ka Brytania, oraz mandaty francuskie: Syria i Liban.

Przed pierwszą wojną światową obszary te wchodziły w skład imperium Otomańskiego. Jednakże zapoczątkowany u schyłku XIX w. proces przekształcenia Turcji w półkolonię powodował systematyczne zmniejszanie się terytoriów objętych władzą sułtana tureckie-go. W 1878 r. imperium straciło część swoich

posiadłości na Półwyspie Bałkańskim. Wielka Brytania zagarnęła Cypr. W 1881 r. Francja zajęła Tunezję, jedną z północnoafrykańskich prowincji imperium Otomańskiego. W rok później Anglia zajęła Egipt. W 1882 r. Turcja oddała Grecji Tessalię, w 1897 r. straciła Kre-tę, we wrześniu 1911 r. — Trypolitanię i Cyre-najkę (Libia), w 1912 r. — Macedonię i część Tracji.

Wybuch pierwszej wojny światowej ozna-czał dla Turcji walkę o podział jej terytoriów. Niemcy zagrażały panowaniu brytyjskiemu na Bliskim Wschodzie, Rosja za wszelką cenę pragnęła uzyskać cieśniny czarnomorskie i Konstantynopol. Wielka Brytania chciała utrwalić swoje panowanie w Mezopotamii, Palestynie i Egipcie. Podobne cele przyświeca-ły imperializmowi francuskiemu. Z partnerów tych jedynie Wielkiej Brytanii i Francji udało się, w rezultacie wygranej wojny, zrealizować swoje zamierzenia. Okrojone po wojnie tery-torium Turcji liczyło 763 tyś. km2 (przed woj-ną około l 787 tyś. km2).

Nowe zdobycze terytorialne miały dla Wiel-kiej Brytanii ogromne znaczenie polityczne, gdyż pozwalały jej w decydujący sposób wpły-wać na politykę krajów świata arabskiego i kontrolować węzły komunikacyjne o podsta-wowym znaczeniu strategicznym.

Przekazanie Iraku. Palestyny i Transjorda-nii pod mandat brytyjski wywołało oburzenie miejscowej ludności i wzrost walki naro-dowowyzwoleńczej. W 1920 r. wybuchło w Iraku potężne powstanie ludowe, z trudem stłumione przez wojska brytyjskie. Wystąpie-nia antyimperialistyczne miały też miejsce w latach następnych. Po wygaśnięciu mandatu w 1932 r. Irak stał się państwem formalnie niezależnym, faktycznie jednak pozostającym w półkolonialnej zależności od imperializmu brytyjskiego. Dopiero rewolucja narodowa w 1958 r. uwolniła ten kraj od wpływów obcego kapitału.

W Palestynie Wielka Brytania z powodze-niem stosowała zasadę divide et impem — dziel i rządź, i wykorzystując skomplikowane problemy ludnościowe tego kraju, związane z masową imigracją ludności żydowskiej i anta-gonizmami żydowsko-arabskimi, w rzeczywi-stości przekształciła go w swoją kolonie. Do-

piero w 1948 r. zostało tutaj utworzone pań-stwo Izrael, gospodarczo i politycznie związa-ne ze Stanami Zjednoczonymi i Wielką Bryta-nią, zaś problem Arabów palestyńskich do-tychczas nie doczekał się swojego rozwiąza-nia. Transjordania znajdowała się pod man-datem brytyjskim do 1946 r., kiedy to — pod berłem dynastii haszemickiej — powstało Królestwo Jordanii sprzymierzone z Wielką Brytanią.

Jak widzimy, mimo zaawansowanego roz-woju gospodarczego i politycznego, znajdują-ce się pod mandatem brytyjskim kraje Bliskie-go Wschodu długo musiały czekać na rzeczy-wistą niepodległość. Tak wiec cytowane zało-żenia systemu mandatowego Ligi Narodów odnośnie tych terenów stały się jeszcze jedną fikcją, maskującą system kolonializmu.

Syria i Liban stanowiły, jak już wspomnia-no, terytoria mandatowe Francji. Były to ob-szary o daleko mniejszych walorach gospo-darczych i strategicznych niż te, na które man-dat otrzymała Wielka Brytania. Zasoby ropy naftowej i innych kopalin były tu ubogie. Główne bogactwo stanowiła produkcja rolni-cza, nastawiona głównie na potrzeby rynku zagranicznego. Syria była terytorium manda-towym Francji aż do drugiej wojny światowej, zaś Liban uzyskał niepodległość dopiero w 1946 roku.

Żywot mandatów „A" był bardzo długi i jedynie proces budzenia się świadomości na-rodowej ludów arabskich oraz rozwój ruchów narodowowyzwoleńczych przyspieszył ich likwidację. Los innych terytoriów mandato-wych Ligi Narodów był jeszcze bardziej dra-matyczny.

We wspomnianym wyżej artykule 22 Paktu Ligi Narodów czytamy dalej: „Stopień rozwo-ju, na którym znajdują się inne ludy, w szcze-gólności w Afryce, wymaga, aby mandata-riusz podjął zarząd terytorium na warunkach, które — uniemożliwiając takie nadużycia, jak handel niewolnikami, bronią i alkoholem — zapewniłyby wolność sumienia i religii, z tymi tylko ograniczeniami, których może wymagać utrzymanie porządku publicznego i dobrych obyczajów, zabroniłyby wznoszenia fortec, tworzenia baz wojskowych i morskich oraz szkolenia wojskowego tubylców, o ile to nie

jest konieczne ze względów policyjnych lub obrony terytorium, wreszcie zapewniłyby tak-że innym członkom Ligi równe warunki wy-miany i handlu".

Sformułowania te dotyczyły tzw. manda-tów „B", obejmujących terytoria byłych kolo-nii niemieckich w Afryce: części Togo, części Kamerunu i Tanganiki, na które mandat uzy-skała Wielka Brytania, części Togo i części Kamerunu, na które mandat uzyskała Fran-cja, oraz Ruanda-Urundi, na które mandat uzyskała Belgia.

Jak wiec widzimy, również w Afryce im-perializm brytyjski zagarnął dla siebie naj-większe i najbogatsze obszary. System za-rządzania tymi krajami oparty był na trady-cyjnych wzorach kolonialnych. Państwa--mandatariusze bezlitośnie eksploatowały bo-gactwa naturalne tych krajów i pracę ludności afrykańskiej.

Artykuł 22 Paktu Ligi Narodów mówił da-lej: „W końcu, są takie terytoria, jak Afryka południowo-zachodnia i niektóre wyspy po-łudniowego Pacyfiku, które — wskutek małej gęstości zaludnienia, niewielkiego obszaru, oddalenia od ognisk cywilizacji, położenia w pobliżu terytorium mandatariusza lub z in-nych powodów — mogłyby być rządzone naj-lepiej pod panowaniem ustaw mandatariuszy jako część nierozdzielna jego terytorium, z za-strzeżeniem jednak wyszczególnionych wyżej gwarancji w interesie ludności tubylczej".

Sformułowania te dotyczyły tzw. manda-tów „C", obejmujących: Mariany, Karoliny i wyspy Marshalla (mandat japoński), Nową Gwineę, Nową Zelandię, Nową Brytanię, Na-uru i wyspy Salomona (mandat Australii), Sa-moa Zach. (mandat Nowej Zelandii) oraz byłe posiadłości niemieckie w Afryce południowo--zachodniej (mandat Związku Południowej Afryki).

W ten sposób stworzony został system mandatowy, który przez długie lata flagą Ligi Narodów osłaniał politykę kolonialną, pro-wadzoną przez mocarstwa imperialistyczne w Azji, Afryce i innych częściach świata.

Konferencja waszyngtońska. Konferencja pa-ryska nie rozwiązała wielu problemów zwią-zanych z zakończeniem pierwszej wojny świa-

towej w sposób, jakiego życzyłyby sobie Stany Zjednoczone. Pominięte przy podziale zdoby-czy wojennych interesy imperializmu amery-kańskiego, w szczególności postanowienia konferencji umacniające wpływy japońskie na terytorium Chin oraz przyznanie Japonii sze-regu wysp i archipelagów na Pacyfiku, ograni-czały możliwości ekspansji amerykańskiej na Dalekim Wschodzie. Była to jedna z przyczyn, dla których senat amerykański nie ratyfiko-wał traktatu wersalskiego. Z tego też względu dyplomacja amerykańska zażądała ponownej konferencji międzynarodowej, która rozpa-trzyłaby szereg problemów dotyczących Dale-kiego Wschodu i stworzyła zaporę dla wzrostu ekspansji japońskiej w tym rejonie.

Zwołana do Waszyngtonu konferencja międzynarodowa obradowała od listopada 1921 r. do lutego 1922 r. Wzięło w niej udział dziewięć państw: Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Chiny, Japonia, Francja, Włochy, Holandia, Belgia i Portugalia. W konferencji tej, podobnie jak i w konferencji paryskiej, nie brała udziału Rosja Radziecka, mimo że była zainteresowana sprawami politycznymi tego rejonu.

W wyniku nacisku politycznego i gospodar-czego ze strony Stanów Zjednoczonych, Japo-nia została zmuszona do zawarcia porozumie-nia z Chinami, na mocy którego zrezygnowała z szeregu swoich uprawnień w Chinach. Jed-nocześnie Wielka Brytania zrezygnowała na rzecz Chin z dzierżawy Wejhaj (Szantungu). 6 lutego 1922 r. dziewięć wyżej wymienionych państw podpisało umowę, określającą ich sto-sunki z Chinami. Zgodnie z tą umową — mo carstwa zagwarantowały niepodległość i su-werenność Chin oraz wyraziły gotowość na-wiązania z nimi kontaktów handlowych. Umowa potwierdziła oficjalnie lansowaną przez imperializm amerykański zasadę „ot-wartych drzwi" — w odniesieniu do penetracji gospodarczej w Chinach.

Dzięki uchwałom konferencji waszyngtoń-skiej Stany Zjednoczone zyskały dogodną po-zycję dla penetracji gospodarczej i politycznej na Dalekim Wschodzie. Mimo sprzeciwów ze strony Wielkiej Brytanii i Francji, odnośnie ograniczenia strefy wpływów imperializmu ja-pońskiego, kraje te musiały ostatecznie uznać

stanowisko amerykańskie. Było to niewątpli-wie wyrazem wzrastającego w okresie między-wojennym znaczenia polityki USA na arenie światowej.

Na konferencji waszyngtońskiej ustalono również wzajemny stosunek tonażu floty wo-jennej Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Bry-tanii, Japonii, Francji i Włoch. Proporcje te wynosiły 5: 5: 3:1,75:1.75. W innych spra-wach, dotyczących ograniczeń wojskowych, między innymi w dziedzinie budowy łodzi podwodnych, porozumienia nie osiągnięto. Ponadto cztery mocarstwa: Stany Zjednoczo-ne, Francja, Wielka Brytania i Japonia podpi-sały traktat, który stwierdzał wzajemną ich odpowiedzialność za bezpieczeństwo Chin i strefy Pacyfiku.

Zawarte na konferencji waszyngtońskiej traktaty w sprawie Chin były w rzeczywistości typowo kolonialnym rozwiązaniem problemu chińskiego. Nie mogąc się porozumieć co do podziału Chin, państwa imperialistyczne „zagwarantowały" ich niepodległość. Konfe-rencja waszyngtońska była przedłużeniem systemu wersalskiego na obszary Dalekiego Wschodu i zakończyła ostatecznie proces kształtowania się układu sił w świecie po pier-wszej wojnie światowej.

2. Wzrost nastrojów rewolucyjnychw świecie

Wpływ Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej. Wydarzenia rewolucyjne w carskiej Rosji, w rezultacie których powstało pierwsze w świecie państwo robotników i chłopów, wywarły ogromny wpływ na aktywi-zację walki proletariatu w innych krajach świata. Powstało pierwsze w świecie państwo budujące socjalizm. Po raz pierwszy zasto-sowano w praktyce twórcze idee marksizmu--leninizmu.

W latach 1918—1920 doszło do zakrojo-nych na szeroką skalę wystąpień klasy robot-niczej w Niemczech, Austrii, Węgrzech, Fran-cji, Anglii, Polsce i innych krajach. W wielu z tych państw w oparciu o doświadczenia prole-tariatu rosyjskiego utworzono Rady Delega-tów Robotniczych i Chłopskich. Szczególne

znaczenie dla wzrostu fali ruchu rewolucyjne-go w Europie miała rewolucja listopadowa1918 r. w Niemczech. W tym okresie proletariat Europy nie odniósł jednak poważniejszych sukcesów w walce z burżuazją, gdyżpowstające partie komunistyczne nie opanowały jeszcze w pełni rewolucyjnej teoriimarksizmu-leninizmu, nie potrafiły porwaćmas do walki. Walka proletariatu o władzępolityczną w krajach Europy Zachodniej splatała się z aktywną działalnością w obronieRosji Radzieckiej przeciwko kontrrewolucji iobcej interwencji.

Masowy wzrost nastrojów rewolucyjnych sprzyjał powstaniu partii komunistycznych. W 1918 r. utworzone zostały m..in. partie komunistyczne w Austrii, Finlandii, Nie-mczech, Polsce i Węgrzech, w latach 1919— —1920 —- w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjed-noczonych Ameryki, Włoszech i Francji.

W 1919 r. powołano do życia III Międzyna-rodówkę Komunistyczną.

Wydarzenia rewolucyjne w Rosji sprzyjały również aktywizacji ruchu narodowowyzwo-leńczego w krajach kolonialnych i zależnych. Do szczególnie silnych wystąpień doszło w1919 r. w Chinach. Ostra walka przeciwkokolonizatorom rozgorzała w latach 1918——1922 w Indiach. W marcu i kwietniu 1919 r.doszło do wybuchu walk wyzwoleńczych wKorei. Przykłady takie można mnożyć.

W 1921 r. powstała Mongolska Partia Ludowo-Rewolucyjna i zapoczątkowana zo-stała w Mongolii rewolucja ludowa, w rezulta-cie której powstało pierwsze państwo demo-kracji ludowej w Azji. Mongolska Republika Ludowa (od 1924 r.), w oparciu o pomoc ZSRR, przystąpiła do budownictwa socjali-stycznego.

Wzrost fali ruchów antyimperialistycznych nastąpił we wszystkich niemalże częściach świata. W 1920 r. utworzono Komunistyczną Partię Indonezji, w 1921 r. — Komunistyczną Partię Chin, w 1921 r. — Komunistyczną Par-tię Egiptu, a w 1922 r. — Komunistyczną Partię Brazylii.

Światowy ruch komunistyczny odegrał istotną rolę w aktywizacji mas, w walce przeciwko imperializmowi i kolonializmowi.

Walki rewolucyjne w Niemczech (1918— —1919). Rewolucja listopadowa. Wojna do-prowadziła do załamania się gospodarki wielu krajów. Jej konsekwencje gospodarcze i społe-czne były niezwykle głębokie. Wojna przy-niosła poważne uszczuplenie majątku narodo-wego. Znacznie spadły produkcja przemysło-wa i rolna.

Zjawiska te szczególnie dały o sobie znać w Niemczech — w końcowej fazie wojny i po jej zakończeniu. Zniszczenia, brak rąk do pracy, głównie na skutek powołania mężczyzn do armii, brak maszyn rolniczych i nawozów sztucznych — spowodowały katastrofalne skutki dla rolnictwa. Sytuację gospodarczą pogarszała wzrastająca spekulacja. Trudności komunikacyjne, blokada gospodarcza prowa-dzona przez państwa ententy, brak dowozu surowców przemysłowych — w sumie za-ostrzały coraz bardziej kryzys gospodarczy.

Brzemię kryzysu całym swoim ciężarem legło na barkach proletariatu. Szybki wzrost cen (w 1917 r. ceny artykułów żywnościowych wzrosły o 60 %) oraz pogarszanie się jakości wyrobów wywołały, obok głodu, zastraszający wzrost chorób zakaźnych. Wśród proletariatu niemieckiego nastąpiło ożywienie tendencji rewolucyjnych. Ich wyrazem były masowe strajki. Kryzys gospodarczy wpłynął także na proletaryzację warstw średnich, które swoim położeniem społecznym i w konsekwencji także programem politycznym zbliżyły się do klasy robotniczej.

Poważne wpływy wśród robotników mieli socjaldemokraci (SPD). Elementy rewolucyj-ne proletariatu skupiały się w Niezależnej So-cjalistycznej Partii Niemiec (USPD), kierowa-nej przez centrystów. Obok tych partii istniało wiele innych ugrupowań politycznych o cha-rakterze socjalistycznym, z których najwa-żniejszy był założony W 1916 r. zajmujący po-zycje rewolucyjne Związek Spartakusa (zwał się najpierw: Grupa Spartakusa), od 1917 r. wchodzący w skład USPD.

Wzrost nastrojów rewolucyjnych w Nie-mczech wiązał się ściśle z określoną sytuacją międzynarodową. Głównymi elementami tej sytuacji były: zwycięstwo Rewolucji Paździer-nikowej w Rosji, zbliżająca się nieuchronnie klęska Rzeszy w wojnie imperialistycznej oraz

Karol Liebknecht na trybunie robotniczego wiecu w Berlinie

wystąpienia proletariatu rosyjskiego z apelem o zakończenie wojny światowej. Momenty te niewątpliwie aktywizowały masy ludowe i sta-wiały na porządku dziennym rewolucyjne wy-stąpienia w obronie praw proletariatu.

Klęski militarne Niemiec na jesieni 1918 r. przypieczętowały ostatecznie porażkę impe-rializmu niemieckiego w wojnie światowej. Celem przeprowadzenia 'rokowań pokojo-wych utworzony został nowy rząd, na którego czele stanął ks. Maksymilian badeński. W skład tego, jak go nazywano „demokratyczne-go" gabinetu weszło również dwóch działaczy SPD: Filip Scheidemann i Otto Bauer. Ten liberalnoburżuazyjny rząd miał ułatwić za-warcie kompromisowego pokoju oraz rozła-dować wewnętrzne napięcia społeczne. Spra-wa była o tyle ważna, iż w końcowej fazie wojny Niemcy znalazły się w obliczu rewolu-cji. W polityce wewnętrznej rząd ten nie prze-jawiał chęci przeprowadzenia daleko idących reform społecznych.

Przeciwko rządowi występowała jedynie słaba i nieliczna Grupa Spartakusa. W uchwa-lonej w październiku 1918 r. odezwie domaga-

ła się ona nacjonalizacji kapitału bankowego, wywłaszczenia wielkich posiadłości ziem-skich, nacjonalizacji kopalń i hut, skrócenia czasu pracy oraz ustanowienia dolnej granicy płacy, zwolnienia więźniów politycznych, zlik-widowania w Niemczech lokalnych dynastii itp.

W początkach listopada doszło do de-monstracji i powstania zbrojnego w Kilonii. Bezpośrednią przyczyną tych wydarzeń były masowe aresztowania wśród marynarzy i ofi-cerów, którzy odmówili wypłynięcia na morze w celu kontynuowania walk z Anglikami. W końcu października dowództwo floty nie-mieckiej wydało bowiem rozkaz wyjścia w morze, w warunkach, gdy wojna była już prze-grana. Walki te, w myśl koncepcji niemieckich kół wojskowych, miały stworzyć Niemcom dogodniejszą pozycję w zbliżających się roko-waniach z państwami ententy. W rzeczywi-stości to awanturnicze posuniecie mogło oznaczać śmierć dla 80 tyś. marynarzy.

W krótkim czasie władzę w mieście przejęły, zorganizowane wzorem robotników Piotro-grodu, Rady Marynarzy. Wkrótce powstanie ogarnęło całe północne Niemcy; wszędzie

Walki uliczne w Berlinie, 9X11918 r.

organizowano Rady Żołnierskie i Robotni-cze.

9 listopada 1918 r. doszło do wielkich de-monstracji w Berlinie. Proklamowano strajk powszechny i wezwano do powstania zbrojne-go. Część armii przeszła na stronę powstań-ców. Tego samego dnia rozwój rewolucyj-nych wydarzeń zmusił Maksymiliana badeń-skiego do przekazania władzy socjaldemokra-tom, którzy proklamowali Niemcy republiką.

Wilhelm II, obawiając się odpowiedzialnoś-ci za sprowokowanie wojny światowej, abdy-kował pod naporem rewolucyjnych wydarzeń. Na czele państwa stanął rząd socjaldemokra-tyczny jako Rada Pełnomocników Ludo-wych, w którym główną rolę odgrywali Filip Scheidemann i Fryderyk Ebert. Karol Lieb-knecht, któremu również proponowano udział w rządzie, uwarunkował swoje ewen- • tualne doń przystąpienie oddaniem całej wła-dzy w ręce rad oraz usunięciem z rządu wszyst-

kich ministrów burżuazyjnych. Warunki te zostały odrzucone.

Program realizowany przez SPD, polegają-cy w zasadzie na dalszym rozwoju rewolucji typu demokratycznego i na bezwzględnym odcinaniu się na każdym kroku od wszelkich doświadczeń rewolucji rosyjskiej, nie wycho-dził naprzeciw dążeniom i tendencjom rewolu-cyjnej i biorącej aktywny udział w wydarze-niach politycznych niemieckiej klasy robotni-czej. Polityka, prowadzona w tym czasie przez przywódców SPD-,. wielokrotnie była sprze-czna z.ich własnymi celami i dążeniami. Sytua-cja taka służyła kontrrewolucji.

W ten sposób na niemieckim ruchu robot-niczym mściły się koncepcje reformistyczne i rewizjonistyczne, które zdobyły sobie prawo obywatelstwa w okresie poprzedzającym omawiane wydarzenia i wiązały się ściśle z -rolą, jaką niemiecka socjaldemokracja ode-grała na forum II Międzynarodówki. Koncep-

cje te dotyczyły nie tylko pokojowych metod prowadzenia walki klasowej, lecz również podporządkowania przez SPD klasowych in-teresów proletariatu nacjonalistycznym inte-resom Niemiec. Koncepcje te wynikały wresz-cie z niewiary w rewolucyjną siłę niemieckiej klasy robotniczej.

Na przełomie lat 1918—1919 SPD liczyła ok. miliona członków. Ten masowy wzrost dokonał się przede wszystkim przez przy-ciągniecie rewolucyjnie nastrojonego drobno-mieszczaństwa, niektórych warstw proletaria-tu oraz powracających z frontu żołnierzy.

Program SPD przewidywał wprowadzenie reform społecznych typu burżuazyjnego: wol-ność słowa, prasy i stowarzyszeń, umowy zbiorowe oraz wprowadzenie ośmiogodzinne-go dnia pracy — drogą pokojowej, demokra-tycznej rewolucji bez wstrząsów wewnętrz-nych. Wydawało się, że odpowiada to intere-som większości klasy robotniczej, zwłaszcza wobec rozsiewanych pogłosek, jakoby w wy-padku dojścia w państwie niemieckim do re-wolucji na wzór rosyjski, miały tu wkroczyć wojska ententy i na nowo rozpocząć woine.

Również USPD, wykorzystując istniejącą dezorientację polityczną w masach oraz sła-bość Związku Spartakusa, torpedowała roz-wój rewolucji w kierunku socjalistycznym. Nowy „sukces" w tej dziedzinie odniosły te partie w listopadzie 1918 r., gdy udało się im uzyskać większość w Radzie Berlina, będącej w praktyce Centralną Radą Robotniczo--Żołnierską w Niemczech.

W dniach od 16 do 21 grudnia 1918 r. obra-dował pierwszy Ogólnoniemiecki Zjazd przedstawicieli Rad Robotniczych i Żołnier-skich. Uczestniczyło w nim 288 socjaldemo-kratów, 87 delegatów USPD, 27 bezpartyj-nych żołnierzy, 28 członków partii birrżuazyj-nych i tylko 10 spartakusowców. Decydującą rolę na zjeździe odegrała SPD. Pod jej wpły-wem przyjęte zostały uchwały, przekazujące rządowi władzę ustawodawczą i wykonawczą oraz zwołujące w najbliższym czasie posiedze-nie Zgromadzenia Konstytucyjnego, co ozna-czało samolikwidację rad.

Przebieg wydarzeń doprowadził do wieloty-sięcznych protestacyjnych demonstracji pro-letariatu. Przed Związkiem Spartakusa stanę-

Róża Luksemburg

ło w całej rozciągłości zadanie zbudowania samodzielnej partii politycznej. 14 grudnia w organie prasowym „Die Rotę Fahne" opubli-kowano deklarację: Czego pragnie Związek Spartakusa^. Nakreślono w niej program dal-szego rozwoju rewolucji celem wprowadzenia dyktatury proletariatu i utworzenia niemiec-kiej republiki socjalistycznej. Droga do jego realizacji wiodła przez likwidację militaryzmu pruskiego, organizację milicji robotniczej, upaństwowienie banków, kopalń, przemysłu ciężkiego, przeprowadzenie reformy rolnej, likwidację odrębnych państw niemieckich, rozbrojenie policji i sił zbrojnych służących interesom klas panujących.

Na konferencji Związku Spartakusa w dniu 29 grudnia postanowiono zerwać więzi z USPD i utworzyć Komunistyczną Partię Nie-miec (KPD). W dzień później odbył się w Ber-linie zjazd założycielski KPD. Programowa deklaracja Czego pragnie Związek Spartaku-sal po wniesieniu niewielkich poprawek, uznana została za program partii. Z chwilą gdy demonstracje zaczęły się przekształcać w powstanie, na arenę wkroczyła armia, która stłumiła rewolucyjne wystąpienia proletariatu Berlina. Kontrrewolucjoniści zamordowali wybitnych przywódców KPD: Karola Lieb-knechta i Różę Luksemburg. Powstały wa-runki umożliwiające ostateczne zwycięstwo kontrrewolucji. W nowo utworzonym parła-

mencie większość uzyskali deputowani partii burżuazyjnych. Wrzenie rewolucyjne jednak nadal obejmowało prawie cały kraj. W kwiet-niu 1919 r. proklamowano w Bawarii republi-kę rad, która istniała ok. trzech tygodni, za-nim upadła pod ciosami interwencji.

Węgierska Republika Rad. Udział Austro--Węgier w wojnie światowej i konsekwencje tego stworzyły sytuację sprzyjającą wzrostowi ruchu rewolucyjnego wśród ludów zamiesz-kujących obszary monarchii habsburskiej. Szczególnie ostro proces ten przebiegał na Węgrzech, gdzie w październiku 1918 r. prole-tariat Budapesztu proklamował strajk po-wszechny, domagając się zakończenia wojny i ustanowienia republiki ludowej. 28 paździer-nika utworzono w Budapeszcie Radę Delega-tów Żołnierskich, a 31 października — Radę Delegatów Robotniczych. Tegoż dnia robot-nicy zajęli szereg budynków rządowych i wa-żnych punktów strategicznych: mosty, pocztę, telegraf itd. Oznaczało to przekształcenie się

Rewolucja na Węgrzech -nik 1918 r.

ruchów strajkowych w rewolucję burżuazyj-no-demokratyczną, która postawiła przed so-bą zadania: zlikwidowanie przeżytków feu-dalnych hamujących dalszy rozwój ekonomi-czny kraju, rozwiązanie problemu narodo-wościowego oraz przekształcenie Węgier w niepodległą republikę typu burżuazyjnego. Hegemonem tej rewolucji była klasa robotni-cza, ale kierownictwo spoczywało w rękach reformistów. Do władzy doszła burżuazja wę-gierska, za słaba, by w ówczesnych warunkach historycznych stanąć na czele walki.

W tej sytuacji, 16 listopada 1918 r. rząd hr. Mihaly Karolyiego proklamował republi-kę Węgier. Wprowadzono powszechne prawo wyborcze oraz ośmiogodzinny dzień pracy. Decyzje te nie były jednak w stanie wpłynąć uspokajająco na powszechne zaostrzenie kon-fliktów społecznych, tym bardziej że nie prze-prowadzono reformy rolnej oraz nie zrównano w prawach wszystkich narodowości.

20 listopada 1918 r. utworzona została Ko-munistyczna Partia Węgier. Partii tej, od lute-go 1919 r. działającej w podziemiu, przypadło w udziale zmobilizować masy pracujące, ro-botników i chłopów (ok. 52,4 % ogółu ludnoś-ci) do walki z burżuazja. W połowie marca uległa znacznemu zaostrzeniu sytuacja we-wnętrzna Węgier na tle ingerencji państw enten-ty, a następnie dywersji rządu hr. Karolyiego. Wydarzenia te oraz wrzenie rewolucyjne mas zapoczątkowały nowy etap rewolucji. 21 mar-ca zrewolucjonizowany tłum zajął centralne punkty stolicy. Proklamowano utworzenie Węgierskiej Republiki Rad. Na jej czele stanął koalicyjny rząd komunistów i socjaldemokra-tów, którzy utworzyli Zjednoczoną Partię So-cjalistyczną (działała do sierpnia 1919 r.). Rząd ten, kierowany przez wybitnego działa-cza ruchu robotniczego — komunistę Belę Kuna (1886—1939), przeprowadził nacjonali-zację banków, zakładów przemysłowych, transportu, wielkiej własności ziemskiej itd. Na straży zdobyczy rewolucji stanęła powoła-na do życia Armia Czerwona.

Władza radziecka na Węgrzech istniała do l sierpnia 1919 r., kiedy to po bohaterskim opo-rze upadła pod naciskiem interwencji z ze-wnątrz, zorganizowanej przez państwa enten-ty, oraz na skutek działalności reakcji we-

- obalenie monarchii, paździer-

Miklos Horthy wjeżdża do Budapesztu po obaleniu władzy radzieckiej

wnętrznej. Do władzy doszły elementy faszy-stowskie, którym przewodził Miklos Horthy (1868—1957).

Węgierska Republika Rad upadła pod na-porem sił reakcji. Komuniści węgierscy zbyt mało mieli wówczas doświadczenia, sama par-tia była młoda i nie potrafiła zyskać sobie poparcia mas chłopskich. Zastąpienie refor-my rolnej nacjonalizacją majątków obszarni-czych nie sprzyjało zacieśnieniu sojuszu robotniczo-chłopskiego. Wreszcie taktyczny sojusz z socjaldemokracją, bez ścisłego okreś-lenia stanowiska komunistów w kwestiach programowych rewolucji, sprzyjał osłabieniu spoistości ideowej i organizacyjnej ruchu poli-tycznego. Tym niemniej w okresie 133 dni pa-nowania władzy radzieckiej uczyniono wiele. Ustanowiono socjalistyczny aparat władzy robotniczej, przeprowadzono szereg reform gospodarczych i społecznych. Podstawą poli-tyki zagranicznej republiki był internacjona-lizm. Wyrażał się on nie tylko w sojuszu z rewolucyjną Rosją i ruchem robotniczym w

innych krajach świata, lecz także w prawi-dłowej polityce narodowościowej, w zapew-nieniu jednakowych praw mniejszościom na-rodowym.

W obronie republiki walczyły oddziały in-ternacjonalistów rosyjskich, polskich, ukraiń-skich, czechosłowackich, bułgarskich i jugos-łowiańskich. Lenin bardzo wysoko ocenił wal-kę proletariatu węgierskiego i jego doświad-czenia.

Rewolucja narodowoburżuazyjna (1918—1923)w Turcji.Olbrzymie ofiary w ludziach i straty materialne poniesione przez naród turecki w czasie pierwszej wojny światowej, polityka władz, która wplątała kraj w tę wojnę — spo-wodowały wzrost fali rewolucyjnej w Turcji. Pod koniec wojny gospodarka rolna Turcji znalazła się w stanie ruiny. Zbiory tytoniu, które wynosiły przed wojną 49 tyś. ton zmniej-szyły się do 18,5 tyś. ton; zbiory bawełny spad-ły z 24 tyś, do 2 tyś. ton; pogłowie bydła z 45 min sztuk zmniejszyło się do 19 min sztuk

itp. Powszechnym zjawiskiem na wsi tureckiej był głód. Wielu chłopów poległo w czasie dzia-łań wojennych. Pozostali przy życiu wiedli nędzną wegetację, uginając się pod brzemie-niem feudalnej eksploatacji, wprowadzanych coraz to nowych podatków i wzmagającego się terroru władz sułtańskich.

Nie lepiej przedstawiała się sytuacja ludnoś-ci miejskiej. Poważnie wzrosły koszty utrzy-mania. Średnio wykwalifikowany robotnik zarabiał dziennie od 15 do 50 piastrów Rodzi-na powołanego do wojska otrzymywała 5 piastrów dziennie. W tym samym czasie l oku (1,25 kg) chleba kosztował 15—20 piastrów, mięsa — 130 piastrów, ryżu — 90 piastrów masła — 400 piastrów itp. W kraju kwitła spekulacja. Warunki życia stawały się coraz trudniejsze. Na tym tle wzrastała fala sprzeci-wu przeciwko istniejącemu stanowi rzeczy. Hasła walki zarówno przeciwko rodzimym, jak i obcym eksploatatorom, przeciwko feu-dałom i kapitalistom znajdowały coraz szer-szy posłuch.

W wyniku pierwszej wojny światowej Tur-cja została faktycznie zdana na łaskę zwycięz-ców. Państwa ententy nie zadowoliły się opa-nowaniem prowincji wchodzących niegdyś w skład imperium osmańskiego, lecz wyraźnie przygotowywały się do ostatecznego podziału Turcji. Kraj ten posiadał bowiem dla mo-carstw imperialistycznych nie tylko znaczenie gospodarcze, lecz również duże walory strate-giczne.Jego tereny mogły służyć jako baza wy-padowa do ewentualnej interwencji antyra-dzieckiej.

Najbardziej zainteresowana w opanowaniu Turcji była Wielka Brytania, która uzyskała decydujące wpływy na Bliskim i Środkowym Wschodzie oraz dysponowała najpoważniej-szymi siłami zbrojnymi w tym rejonie. Bur-żuazja brytyjska zmierzała do utworzenia olbrzymiego łańcucha kolonii i półkolonii brytyjskich, ciągnących się od Indii aż do Bos-foru. Dlatego pragnęła ona podziału Turcji oraz oddania cieśnin .czarnomorskich pod „zarząd międzynarodowy", czyli kontrolę bry-tyjską.

Również inne państwa snuły plany zabor-cze. Francja zmierzała do utworzenia na tere-nie Turcji swojej strefy wpływów. Pragnęła

ona zabezpieczyć sobie udział w kontroli fi-nansów Turcji i eksploatacji gospodarki tu-reckiej. Włochy miały apetyt na południowo--zachodnią i zachodnią Anatolię wraz z rejonem Izmiru, który w myśl propozycji brytyjskich miał być przekazany Grecji. Ponadto do opanowania części Turcji dążyły Stany Zjednoczone i ustanowienia mandatu USA nad Konstantynopolem, cieśninami, Anatolią oraz Armenią.

Sprzeczności między państwami imperiali-stycznymi walczącymi o wpływy w Turcji były bardzo głębokie. Jednakże mimo. tych sprze-czności państwa te reprezentowały jednolitą postawę, jeżeli idzie o ekonomiczne i polity-czne uzależnienie tego kraju. W Turcji przeby-wało wielu przedstawicieli państw kapitalisty-cznych. W cieśninach stacjonowały eskadry wojenne państw ententy, w Stambule rezydo-wali wysocy komisarze tych państw, którzy roztoczyli kontrolę nad rządem sułtana i miejscowymi organami władzy. Jednocześnie wojska sojusznicze przystąpiły do okupacji najważniejszych prowincji tureckich. Oddzia-ły brytyjskie, francuskie i włoskie, a wiosną 1919 r. również greckie, zajęły strefę cieśnin, zachodnie wybrzeże Anatolii oraz Izmir, woj-ska francuskie z terytorium Syrii wkroczyły do Aleksandretty (Iskenderun). Sądzono, że kraj rozbity i wyniszczony działaniami wojen-nymi będzie niezdolny do jakiegokolwiek oporu. Rachuby te jednak okazały się mylne. Rozwój sytuacji wewnętrznej w Turcji w po-ważnym stopniu przeszkodził realizacji pla-nów jej podziału.

Jeszcze w czasie trwania wojny tysiące żoł-nierzy tureckich dezerterowało z armii, nie chcąc walczyć w interesach niemieckiego im-perializmu i tureckiej burżuazji. Wracali oni z bronią w ręku do swoich wsi i miast, gdzie tworzyli oddziały partyzanckie. Olbrzymie ofiary w ludziach i straty materialne poniesio-ne przez naród turecki oraz polityka władz, która wplątała kraj w wojnę — spowodowały wzrost fali rewolucyjnej. Z chwilą zakończe-nia wojny, gdy Turcja znalazła się pod okupa-cją, a nad krajem zawisła groźba utraty nie-podległości, chłopskie oddziały partyzanckie pierwsze stanęły do walki o niezawisłość. Już w pierwszych miesiącach 1919 r. rozpoczęły

one walkę przeciwko wojskom francuskim, a w maju 1919 r. przeciw okupantom greckim w zachodniej Anatolii.

Na czele tych ruchów stanęła narodowa bur-żuazja, głównie anatolijska, pragnąca przede wszystkim zaspokojenia swoich aspiracji eko-nomicznych i politycznych. W tym czasie jed-nak burżuazja anatolijska była siłą rewolucyj-ną, w odróżnieniu od kompradorskiej bur-żuazji Stambułu i innych miast portowych. Sjprzeciwiała się ona zdecydowanie planom podziału Turcji na strefy wpływów państw imperialistycznych, upatrując w tym zagroże-nie realizacji swoich własnych interesów. Z tych względów burżuazja narodowa włączyła się do ruchu narodowowyzwoleńczego, przy-stępując do organizacji burżuazyjno-nacjona-listycznych organów władzy w różnych mia-stach i okręgach Turcji, których zadaniem by-ło przeciwstawienie się obcej okupacji, począt-kowo drogą protestów, deklaracji i wierno-poddańczych wezwań pod adresem sułtana i państw ententy.

W lecie i na jesieni 1919 r. proces jednocze-nia się elementów rewolucyjnych przybrał na sile. Skład społeczny tych kół był bardzo róż-norodny. W szeregach rewolucyjnych znaleźli się zarówno drobni, jak i wielcy handlowcy, urzędnicy, adwokaci, oficerowie, dziennika-rze, obszarnicy i mułłowie. Do ruchu narodo-woburżuazyjnego przyłączyły się różne war-stwy społeczne i ugrupowania polityczne roz-padającej się feudalnej Turcji. Koła feudalne i klerykalne chciały ten ruch wykorzystać do zachowania starej teokratycznej Turcji, nato-miast nacjonalistycznie nastrojona burżuazja pragnęła utworzenia nowego, burżuazyjno--nacjonalistycznego państwa. Najwybitniej-szym jej przedstawicielem był Mustafa Kemal Pasza (1881—1938).

W końcu 1919 r. przeprowadzono wybory do Izby Deputowanych. W wyborach przytła-czającą większość uzyskali kemaliści. Fakty-czną stolicą Turcji stała się Ankara. W ten sposób kemaliści odcięli się od burżuazji Kon-stantynopola i innych' miast portowych. Fakt ten miał znaczenie symboliczne i pod-creślał narodowy charakter rdwolucji.

28 stycznia 1920 r. nowo wybrana Izba De-putowanych uchwaliła uroczystą deklarację o

Mustafa Kemal Pasza-Ataturk

niepodległości Turcji. Deklaracja ta w swej istocie nie była dokumentem rewolucyjnym. Proklamowała ona niepodległość Turcji w granicach przewidzianych przez traktat poko-jowy. Nie zawierała jednak żadnego sformu-łowania określającego państwowy i społeczny ustrój państwa. Natomiast znalazło się w niej wiele reakcyjnych, ekspansjonistycznych tez szowinistów tureckich. Sam jednak fakt ogło-szenia deklaracji miał kolosalne znaczenie po-lityczne, nastąpiło to bowiem w obliczu bez-pośredniej groźby podziału Turcji.

16 marca 1920 r. wojska brytyjskie, przy po-parciu nielicznych oddziałów innych państw, wylądowały w Stambule .i okupując miasto, przystąpiły do organizowania sił zbrojnych do walki z ruchem narodowowyzwoleńczym.

23 lipca 1920 r. utworzono w Ankarze nowy parlament, który przyjął nazwę Wielkiego Zgromadzenia Narodowego i proklamował siebie jedyną prawowitą władzą w kraju. W jego skład weszli przedstawiciele starego par-lamentu, którzy w marcu uciekli ze Stambułu, jednakże większość posłów stanowili nowo wybrani delegaci. Spośród deputowanych po-wołano rząd, na którego czele stanął Mustafa Kemal Pasza. Rząd ten był odpowiedzialny przed Zgromadzeniem Narodowym.

Pod wpływem Rewolucji Październikowej oraz wydarzeń rewolucyjnych w innych kra-jach, w Turcji dokonywał się proces krystali-zacji ruchu robotniczego. Już w roku 1918 powstały tutaj pierwsze grupy komunistyczne.

Z wielką sympatią spotkały się posunięcia dy-plomacji radzieckiej, zmierzającej do ustano-wienia dobrosąsiedzkich i przyjaznych sto-sunków z Turcją, oraz odezwa Rady Komisa-rzy Ludowych RFSRR z grudnia 1917 r. Do wszystkich pracujących muzułmanów Rosji i Wschodu, w której władza radziecka potę-piła zaborczą politykę caratu wobec krajów Wschodu, a w szczególności tajne porozumie-nie w sprawie podziału Turcji. Po uroczystym otwarciu Wielkiego Zgromadzenia Narodo-wego, 26 kwietnia 1920 r. Kemal wysłał do Lenina pismo, w którym proponował nawią-zanie stosunków dyplomatycznych między RFSRR a Turcją oraz prosił o udzielenie re-wolucyjnej Turcji pomocy w jej walce przeciw-ko imperializmowi. Następnie do Moskwy udała się delegacja rządu tureckiego, a na je-sieni 1920 r. do Ankary przybyła misja ra-dziecka.

Wydarzenia te oraz postępy rewolucji tu-reckiej wywołały zaniepokojenie Wielkiej Bry-tanii. W samej Turcji nie widziała ona wystar-czająco silnej kontrrewolucji, która mogłaby się rozprawić z ruchem narodowowyzwoleń-czym. Reakcyjne powstanie w Anatolii, po-pierane przez Brytyjczyków zakończyło się niepowodzeniem. W tej sytuacji państwa en-tenty z inicjatywy i pod kierownictwem Wiel-kiej Brytanii przystąpiły do interwencji zbroj-nej.

W końcu kwietnia 1920 r., na konferencji w San Remo, państwa te porozumiały się ostate-cznie w sprawie podziału Turcji i opracowały projekt traktatu pokojowego z rządem sułta-na. Realizację tych postanowień państwa so-jusznicze zleciły Grecji, na korzyść której mia-ły przejść szczególnie ważne rejony Turcji.

W czerwcu 1920 r. armia grecka, wyszkolo-na i uzbrojona przez Wielką Brytanię, rozpo-częła natarcie z rejonu Izmiru. Druga armia grecka zajęła Adrianopol. Wychodząc z zało-żenia, że opór kemalistów zostanie bardzo szybko stłumiony, państwa ententy zmusiły sułtana do podpisania w dniu 10 sierpnia 1920 r. w Sevres traktatu pokojowego. W ten spo-sób Turcja została objęta tzw. wersalskim sy-stemem układów.

Polityka bliskowschodnia państw imperia-listycznych wymierzona była nie tylko przeciw

Turcji, lecz również przeciwko Związkowi Radzieckiemu. Na konferencji w Sevres zasta-nawiano się także nad planem dalszej inter-wencji antyradzieckiej.

Traktat z Sevres nie został jednak całkowi-cie wprowadzony w życie. Sułtan nie odważył się go ratyfikować. Naród turecki w jednoli-tym patriotycznym zrywie wystąpił do walki w obronie niezależności narodowej.

W 1920 r. utworzona została Komunisty-czna Partia Turcji, która odegrała poważną rolę w walce wyzwoleńczej narodu tureckiego. Na jej czele stanął Mustafa Subhi. Nacjonali-styczna burżuazja obawiała się postępów ru-chu komunistycznego. Z tych też względów rząd zastosował represje wobec znanych dzia-łaczy i aktywu partii. W 1921 r. żandarmi kemalistowscy zamordowali Mustafę Subhi oraz piętnastu innych działaczy komunisty-cznych. W początkach 1921 r. kemaliści roz-prawili się ostatecznie z istniejącymi jeszcze oddziałami partyzanckimi. W ten sposób za-demonstrowali w praktyce swój wrogi stosu-nek do rewolucji agrarnej, o którą walczyli chłopi.

Walka kemalistów przeciwko klasie robot-niczej i chłopstwu poważnie zahamowała roz-wój ruchu narodowowyzwoleńczego i nadała mu ograniczony,burżuazyjny charakter. Sama jednak rewolucja, jeżeli uwzględnimy obiek-tywne warunki w Turcji oraz ówczesny układ sił klasowych, przy wszystkich swoich ograni-czeniach nosiła postępowy charakter. Burżua-zyjny nacjonalizm jest zawsze obcy proletaria-towi. Jednakże w takiej mierze, w jakiej nacjo-nalistyczna burżuazja walczy o niepodległość, rewolucyjny proletariat popiera jej walkę. Le-nin pisał: „Burżuazja, która z natury rzeczy występuje w początkach każdego ruchu naro-dowego jako jego hegemon (przywódca) na-zywa popieranie wszelkich dążeń narodowych rzeczą praktyczną. Polityka proletariatu w kwestii narodowej (podobnie jak w pozosta-łych kwestiach) popiera burżuazję tylko w określonym kierunku, ale nigdy nie pokrywa się z jej polityką".

Walka antyimperialistyczna, która była w tym czasie głównym celem polityki kemali-stów w stosunku do imperializmu, stanowi decydujące" kryterium oceny ich działalności.

Dlatego właśnie rząd radziecki rozwijał i umacniał przyjazne stosunki z nową Turcją. Dzięki zacieśnieniu stosunków radziecko--tureckich Turcja uzyskała od Rosji Radziec-kiej pomoc, która pozwoliła jej jesienią 1921 r. zahamować marsz wojsk greckich, a we wrześ-niu 1922 r. ostatecznie rozgromić interwen-tów. Cała Anatolia została wyzwolona spod władzy okupantów.

11 października 1922 r. państwa ententy podpisały z Turcją zawieszenie broni, a 24 lipca 1923 r. zawarty został w Lozannie osta-teczny traktat pokojowy. Na mocy jego posta-nowień Turcja stała się państwem niezale-żnym. Był to niewątpliwie sukces tureckiego ruchu burżuazyjno-demokratycznego. Ale rząd Kemala nie mógł i nie chciał bronić interesów wszystkich klas społecznych, dlatego też nie

był w stanie zabezpieczyć rzeczywistej niepod-ległości kraju. Nastąpiły nowe prześladowa-nia ruchu komunistycznego. W niczym nie poprawiła się dola chłopstwa i klasy robotni-czej. Anatolijska burżuazja była głęboko związana z obszarnikami. Z tych też powo-dów sprzeciwiała się zdecydowanie wszelkim próbom reform agrarnych. W słowach kema-liści uznawali chłopstwo za główną siłę w kra-ju, jednakże w praktyce nie zrealizowali ża-dnego postulatu mas chłopskich, nie dali chło-pom ani ziemi, ani wolności; pozostawiono nawet stary feudalny podatek, aszar.

Politykę zagraniczną Turcji wobec państw imperialistycznych cechował brak konsek-wencji i kompromisowość. Po wojnie reak-cyjne tendencje w polityce kemalistowskiej wzrosły jeszcze bardziei.

ROZDZIAŁ XX

BUDOWA SOCJALIZMU W ZSRR

1. Interwencja państw imperialistycznych w republikach radzieckich

Walka o zawieszenie broni. Pokój brzeski. Sy-tuacja Rosji po zwycięskiej Rewolucji Paź-dziernikowej była bardzo trudna. Wyczerpa-nie kraju długoletnią wojną, ruina gospodar-cza, walki wewnętrzne — wszystko to wytwo-rzyło sytuację, w której problemem pier-wszoplanowym stało się jak najszybsze za-warcie pokoju z państwami centralnymi. Zresztą — udział państwa radzieckiego w woj-nie był sprzeczny z interesem mas ludowych i ideologią socjalizmu.

Uchwalony .i ogłoszony 8 listopada 1917 r. Dekret o pokoju wzywał wszystkie państwa do zakończenia wojny i zawarcia sprawiedli-wego pokoju — bez aneksji i kontrybucji.

W takicłi warunkach 3 grudnia rozpoczęły się w Brześciu Litewskim rokowania w spra-wie zawieszenia broni między Rosją Radziec-ką a Niemcami: Niemcy pozornie godziły się na pokój bez aneksji i kontrybucji pod warun-kiem, że ententa również uzna te zasady. Pań-stwa ententy nie chciały jednak prowadzić ro-kowań. Wobec tego 18 stycznia 1918 r. Nie-mcy przedstawiły swoje żądania terytorialne: pod wpływami niemieckimi miały pozostać Litwa, część Łotwy, Estonii, Ukrainy i Biało-rusi oraz Polska. Władza radziecka stanęła przed alternatywą: zawrzeć uwzględniający te żądania pokój z Niemcami lub dalej prowa-dzić wojnę.

Tymczasem na froncie sytuacja wojsk rosyj-skich była beznadziejna: postępujący szybko

rozkład moralny starej armii z jednej strony i niemożność zaślepienia jej w krótkim czasie nowymi oddziałami — z drugiej. Ponadto w tym okresie nie we wszystkich rejonach kraju istniała już ustabilizowana radziecka władza państwowa.

W takich warunkach zawarcie pokoju stało się koniecznością. Stojący na czele delegacji radzieckiej w Brześciu Lew Trocki, złamał dyrektywy KC i w odpowiedzi na ultimatum niemieckie, zawierające postulaty terytorialne i polityczne, zerwał rokowania. Nad Krajem Rad zawisło śmiertelne niebezpieczeństwo. 18 lutego 1918 r. Niemcy, dysponując ok. 30 dy-wizjami, przeszIFdo natarcia, zagrażając Pio-trogrodowi. Spotkali się jednak ze zdecydo-wanym odporem.

3 marca 1918 r. w Brześciu Litewskim został podpisany traktat pokojowy. Na jego mocy zakończony^ został stan wojny między Rosją Radziecką a Niemcami i Austro-Węgrami. Niemcy utrzymali się w Estonii, na Litwie i Łotwie, w Polsce oraz w części Białorusi. Uznano niezależność Ukrainy i Finlandii. Rosja musiała podpisać traktat pokojowy z Ukraińską Radą Centralną posłuszną Niem-com. Ponadto winna była zdemobilizować ar-mię i zapłacić olbrzymią kontrybucję.

Za tak wysoką cenę uzyskany pokój nie trwał długo.

Początki budownictwa socjalistycznego. Za-warcie pokoju brzeskiego było dla_ władzy ra-dzieckiej nieodzowne, umożliwiało między in-nymi wprowadzenie w życie reform gospodar-czych i społecznych, które stworzyłyby wa-

runki do rozpoczęcia budownictwa socjalisty-cznego. W połowie 1918 r. upaństwowiono główne gałęzie przemysłu i rozpoczęto przy-gotowania do przebudowy rolnictwa.

Długoletnia wojna zrujnowała rolnictwo. Rosji Radzieckiej groziła klęska głodu. Sytua-cję pogarszała przybierająca coraz większe rozmiary spekulacja zbożem, którą uprawiali wszelkiego rodzaju kombinatorzy. N a wezwa-nie partii dziesiątki tysięcy robotników wyje-chało na wieś, by pomagać miejscowym orga-nom władzy w tępieniu spekulacji i dostarcza-niu kontyngentów żywnościowych dla miast i ośrodków przemysłowych. Akcji tej nierzad-ko towarzyszyły krwawe starcia, konfiskaty dobytku i ziemi, zwłaszcza większych gospo-darstw rolnych. W wyniku tej akcji skonfisko-wano ponad 30 min ha ziemi kułackiej, którą przekazano w ręce biedoty wiejskiej.

Pierwsza konstytucja radziecka. Jednakże w ciężkich zmaganiach władza radziecka krzep-ła. 10 lipca 1918 r. uchwalona została pierwsza konstytucja. Głosiła ona, że Rosja Radziecka jest państwem dyktatury proletariatu, pozba-wiała praw politycznych dotychczasowch wy-zyskiwaczy i ludzi związanych z carskim reżi-mem, wprowadzała zasadę „kto nie pracuje, ten nie je".

Konstytucja potwierdziła wszystkie zdoby-cze polityczne i socjalne mas pracujących. Jej uchwalenie miało ogromne znaczenie dla dal-szego umocnienia władzy proletariatu.

Obca interwencja. Pierwsze kroki władzy ra-dzieckiej, zmierzające do socjalistycznej prze-budowy kraju, przerwała latem 1918 r. wojna domowa. Dwie siły polityczne wrogie socjaliz-mowi, współdziałając ze sobą, wystąpiły przeciwko zwycięskiej rewolucji. Byli to ro-syjscy obszarnicy i rosyjska burżuazja, reak-cyjny były korpus oficerski oraz rządy państw ententy.

Jeszcze, w grudniu 1917 r. Francja i Anglia zawarły tajny układ o podziale stref wpływów na południowych terenach Rosji, planując do-konanie skutecznej interwencji zbrojnej. Stre-fę wpływów francuskich miały stanowić Besa-rabia, Ukraina i Krym, a angielskich — Kau-kaz oraz ziemie kozackie nad Kubaniem i Do-

nem. Oba państwa wykorzystały antagoniz-my narodowe w Rosji, będące skutkiem poli-tyki caratu — ekspansji i ucisku narodowego. Działania państw ententy zyskały poparcie nie tylko sił kontrrewolucyjnych, ale także i na-cjonalistycznych oraz cudzoziemskich zgru-powań militarnych.

Przygotowując interwencję, państwa impe-rialistyczne zmierzały do likwidacji Rosji Ra-dzieckiej nie tylko ze względu na zamiar gos-podarczego podporządkowania sobie obsza-rów tego państwa, ale przede wszystkim z uwagi na to, że istnienie pierwszego na świecie państwa socjalistycznego było wzorem zachę-cającym proletariat i chłopstwo krajów uci-skanych przez kapitalizm do walki o wyzwole-nie.

Nadeszły ciężkie dni dla Kraju Rad. 25 ma-ja 1918 r. przeciwko władzy radzieckiej wystą-pił korpus czechosłowacki złożony z 60 tyś. jeńców wojennych, którzy otrzymali prawo powrotu do ojczyzny przez Władywostok, pod warunkiem złożenia broni. Z buntowni-kami wystąpili wspólnie eserzy i kontrrewolu-cyjni wojskowi Olbrzymie połacie Syberii i środkowego dorzecza Wołgi zostały opano-wane przez kontrrewolucjonistów, mających materialne i moralne poparcie Wielkiej Bryta-nii i Francji. Jednocześnie doszło do otwar-tych wystąpień kontrrewolucyjnych w więk-szych miastach, między innymi w Moskwie.

Sojusz kontrrewolucji i interwentów. Tak więc położenie socjalistycznego państwa było bar-dzo trudne. Środkowe Powołże, Ural i Syberię opanował korpus czechosłowacki. Zapocząt-kowana jednocześnie została interwencja zbrojna państw ententy, mająca na celu likwi-dację państwa radzieckiego. Na Dalekim Ws-chodzie znajdowały się wojska Japonii. Na okupowanych przez Wielką Brytanię terenach północnych utworzono kontrrewolucyjny rząd Północnej Rosji. Na Kaukazie odnosił sukcesy gen. Anton Denikin. W Donbasie umacniał swoje siły, przy pomocy wojsk nie-mieckich, ataman Piotr Krasnow. Całą Uk-rainę, Białoruś i kraje nadbałtyckie zajęły Nie-mcy, Zakaukazie — Turcja, a kraj zakas-pijski — Wielka Brytania. Siły kontrrewolu-

Rosja Radziecka w 1918 r. w okresie kontrrewolucji i interwencji

cji, wspierane przez interwentów, parły ze-wsząd coraz silniej, aby jak najszybciej zdła-wić młode państwo radzieckie.

Jednakże zamiary kontrrewolucjonistów i interwentów napotkały niepokonany opór. Nowo zorganizowana Armia Czerwona, opie-rając swe siły na ochotniczym zaciągu, rozpo-częła regularną walkę z kontrrewolucją i na-jeźdźcami. Zmagania wojenne skoncentrowa-ły się w tym okresie wokół Carycyna. Był to ważny punkt strategiczny i utrzymanie go

miało dla władzy radzieckiej zasadnicze zna-czenie. Chodziło o to, że dostawy z dolnego Powołża i Północnego Kaukazu, połączonych z Rosją Centralną, mogły poprawić bardzo ciężką sytuacje aprowizacyjną na terenach od-ciętych od Ukrainy i Syberii.

18 sierpnia 1918 r. oddziały białogwardyj-skie pod dowództwem Krasnowa otoczyły Carycyn. Białogwardziści nie szczędzili sił i środków, aby zdobyć miasto i w ten sposób zamknąć w żelaznych kleszczach tereny pozo-

Oddział Armii Czerwonej w drodze na front

stające pod władzą radziecką. Dzięki bohater-stwu Armii Czerwonej i mieszkańców miasta, którzy wzięli udział w walce z wojskami Kras-nowa, ataki kontrrewolucjonistów'zostały od-parte.

Jesienią 1918 r. nastąpił ponowny atak wojsk Krasnowa na Carycyn. Rzucił on do walki około 20 dywizji dobrze wyszkolonych i wyposażonych. Położenie Armii Czerwonej było krytyczne. Jednakże i ten atak zdołała odeprzeć, rozbijając wojska Krasnowa. W tym czasie Armia Czerwona odniosła również sukcesy w walce z korpusem czechosłowac-kim.

Poważne zmiany w sytuacji rewolucji rosyj-skiej wywołało zakończenie pierwszej wojny światowej i poprzedzający je wybuch rewolu-cji w Berlinie. Klęska Niemiec w tej wojnie stworzyła warunki, w których rząd radziecki wypowiedział upokarzający traktat brzeski.

Zakończenie wojny pozwoliło państwom ententy na przerzucenie części swych wojsk do Rosji w celu zlikwidowania państwa radziec-kiego. Zgodnie z tajnymi układami Anglicy wspólnie z wojskami Demkina mieli zająć

południowo-wschodnie tereny Rosji, Francja zaś przy pomocy nacjonalistów ukraińskich — tereny południowe i Ukrainę. Wojska brytyj-skie i amerykańskie zaatakowały Rosję Ra-dziecką od północy. Zajęte obszary interwen-ci grabili i bezlitośnie eksploatowali, tworzyli lokalne „rządy" i prześladowali patriotów radzieckich. Zmierzali do rozczłonkowania Rosji.

Po ucieczce Niemców z Ukrainy w 1918 r. utworzono tam tzw. Dyrektoriat z Semenem Petlurą na czele, który zawarł układ z Francją. W myśl tego układu Francja przejmowała w swoje ręce kontrolę gospodarczą Ukrainy, a Petlurą zobowiązywał się wystawić 30 tyś. ar-mię do walki z bolszewikami. Ponadto na po-łudniu Rosji znajdowało się ok. 50 tyś. żołnie-rzy ententy. Na Ukrainie powstała Rada Cen-tralna, reprezentująca interesy nacjonalisty-cznych kół ukraińskich.

Wystąpienie Petlury w interesie ukraińskich kół nacjonalistycznych po stronie francuskich interwentów zaostrzyło sytuację wewnętrzną na Ukrainie. Rozpoczęły się krwawe i upor-czywe boje partyzanckie przeciwko Petlurze.

Siemioń Budionny — dowódca Konnej Armii

Na pomoc powstańcom przyszła Armia Czer-wona. 20 listopada 1918 r. wznowiła swoją działalność władza radziecka na Ukrainie; 5 lutego 1919 r. wyzwolono Kijów, 7 kwietnia — Odessę, następnie Krym. U źródeł zwycię-stwa Armii Czerwonej tkwiło poparcie udzie-lone jej przez lud oraz rewolucyjne nastroje wśród żołnierzy wojsk interwentów. Wyra-źnym przejawem tych nastrojów było powsta-nie francuskich marynarzy w Odessie. W tym-że czasie pokonano blisko pięćdziesięciotysię-czną armie interwentów na północy.

l stycznia 1919 r. proklamowano utworze-nie Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Rad.

Na wiosnę 1919 r. interwenci wycofali z Rosji część wojsk. Nie oznaczało to bynaj-mniej rezygnacji państw imperialistycznych z interwencji w ogóle. Wyposażenie i broń wy-cofujących się oddziałów zostały przekazane armiom kontrrewolucyjnym. W ten sposób na nowo umundurowane i uzbrojone oddziały białogwardyjskie ruszyły do walki. Najsilniej-szą armią kontrrewolucyjną była armia admi-rała Aleksandra Kołczaka, który na Syberii zaprowadził dyktaturę wojskową. Wojska Kołczaka w walkach z Armią Czerwoną od-niosły zrazu szereg sukcesów. Sytuacja repub-liki stała się groźna, ponieważ jednocześnie inne oddziały białogwardyjskie, dowodzone

przez Denikina, zajęły Północny Kaukaz i za-istniała groźba połączenia się obu tych sił i ich wspólnego ataku na Moskwę. Sytuacja stała się jeszcze groźniejsza, gdy w oparciu o pomoc zagraniczną, ofensywę w kierunku Piotrogro-du rozpoczął również gen. armii carskiej— Nikołaj Judenicz.

W wyniku ciężkich bojów, dzięki wielkiemu Bohaterstwu i poświeceniu Armii Czerwonej, oddziały białogwardyjskie zostały jednak zmuszone do odwrotu i częściowo rozbite.

3 lipca 1919 r. Denikin rozpoczął pochód na Moskwę. Nieco później armia Judenicza przy-puściła kolejny atak na Piotrogród. Ofensywa ta została odparta. Wielką pomoc Armii Czer-wonej okazały samorzutnie organizowane na tyłach oddziały partyzanckie^

Likwidacja armii Judenicza i rozbicie Deni-kina umożliwiły z kolei skoncentrowanie sił do rozprawy z wojskami Kołczaka. W listopa-dzie Armia Czerwona zajęła Omsk, a w sty-czniu 1920 r. — Irkuck. Oddziały Kołczaka zostały rozbite, a on sam rozstrzelany w Irkuc-ku. W ten sposób całą Syberię oczyszczono z oddziałów białogwardyjskich.

Prowadzenie wojny domowej pociągało za sobą wiele wyrzeczeń ze strony mas pracują-cych. Wprowadzona przez państwa ententy blokada ekonomiczna, lądowa i morska, zni-szczony przemysł i rolnictwo — stworzyły nie-zmiernie trudną sytuację w kraju. Taki stan rzeczy spowodował wprowadzenie surowej polityki tzw. komunizmu wojennego, nakazu-jącej podporządkowanie wszystkich spraw potrzebom frontu. Polityka ta polegała na przymusowym ściąganiu przez państwo nad-wyżek zbożowych, na zakazie handlu prywat-nego, reglamentacji towarów, wprowadzeniu powszechnego obowiązku pracy oraz na wstrzymaniu wymiany towarowo-pieniężnej. W ciężkich warunkach wojny, polityka komu-nizmu wojennego pozwalała zmobilizować wszelkie środki i rezerwy do walki z kontrre-wolucją.

Gdy wiosną 1920 r. zapanował okres pew-nego uspokojenia, władze radzieckie natych-miast przystąpiły do odbudowy zniszczonego kraju.

Spokój nie trwał długo. Ciągnące się od wiosny 1919 r. walki polsko-rosyjskie przeksz-

tałciły się w stan trwały. W kwietniu 1920 r. Piłsudski na czele pięćdziesieciotysięcznej ar-mii polskiej wkroczył na Ukrainę. Wykorzy-stując zaskoczenie i brak przygotowania Ar-mii Czerwonej na tym froncie, wojska polskie szybko posuwały się naprzód i 6 maja zdobyły Kijów. W ten sposób prawie cała prawobrze-żna Ukraina znalazła się w polskich rękach. Sytuacja uległa zmianie, gdy przełamując skutki zaskoczenia, Armia Czerwona przystą-piła do kontrofensywy. Wojska Piłsudskiego zostały zmuszone do odwrotu.

Wielkie mocarstwa, popierając siły białej Rosji, dążąc do odbudowy państwa rosyjskie-go w granicach z 1914 r., były przeciwne pol-skiej ekspansji na wschodzie. 8 grudnia 1919 r. określiły one tymczasową wschodnią linię gra-niczną Polski, 11 lipca 1920 r. potwierdzoną przez brytyjskiego ministra spraw zagrani-cznych, George'a Curzona — jako podstawę do pośrednictwa pokojowego w wojnie polsko-radzieckiej. Linia ta pokrywała się z dawną granicą Królestwa Polskiego, z tym że po stronie polskiej pozostawał obwód biało-stocki.

Wojnę, po klęsce Armii Czerwonej pod Warszawą, zakończyło podpisanie 12 paź-dziernika 1920 r., wstępnych porozumień po-kojowych, a następnie traktatu pokojowego 18 marca 1921 r. w Rydze. W czasie wojny polsko-radzieckiej przeprowadzona została ofensywa gen. Piotra Wrangla, dowodzącego resztkami armii Denikina, oraz kolejna inter-wencja Japonii na Dalekim Wschodzie. W wy-niku kontrofensywy Armii Czerwonej baron Wrangel został pokonany, a front południo-wy zlikwidowany.

Zwycięstwo nad interwentami. Młode państwo odparło interwencję i pokonało kontrrewolu-cję wewnętrzną dzięki oddaniu, poświęceniu i bohaterstwu wielu ludzi radzieckich. Walką kierowała partia bolszewików — organizator rosyjskiej rewolucji socjalistycznej.

Dużą pomoc proletariatowi rosyjskiemu okazała klasa robotnicza całego świata. Mię-dzynarodowym bojowym hasłem proletariatu stało się: „Ręce precz od kraju Rad!" W wielu krajach odbywały się strajki protestacyjne przeciwko wojnie, przeciwko udzielaniu po-

mocy wojskowej białogwardzistom. Walka mas pracujących Rosji i poparcie jej przez cały międzynarodowy proletariat zadecydowały o tym, że rewolucyjne zdobycze zwycięskiego Października zostały obronione. Okupione jednak zostały ogromnymi stratami ludzkimi i materialnymi.

2. Utworzenie ZwiązkuSocjalistycznych

Republik Radzieckich

Po siedmioletnim okresie wojen zrujnowa-na gospodarczo i wykrwawiona Rosja Ra-dziecka wkroczyła w okres odbudowy gospo-darczej. Ogólna produkcja rolna w 1920 r. wynosiła zaledwie połowę przedwojennej, a produkcja przemysłowa była siedem razy mniejsza. Wytop żelaza sięgał 3 % w stosunku do okresu przedwojennego, tj. tyle", ile w cza-sach Piotra I. Sytuację wewnętrzną pogarsza-ło istnienie wielkiej armii zdemobilizowanych, pozostających bez pracy żołnierzy. Brakowa-ło żywności. Chłopi nie byli zainteresowani w podnoszeniu produkcji rolnej, bowiem za pło-dy rolne nie mogli otrzymać prawie" żadnych wyrobów przemysłowych.

Trudności gospodarcze kraju zostały wyko-rzystane przez wrogów politycznych dla orga-nizowania kontrrewolucyjnych wystąpień. I tak na przykład w marcu 1921 r. zorganizowa-li oni bunt marynarzy Floty Bałtyckiej w Kronsztadzie. Ponadto wystąpiły do walki grasujące po lasach kontrrewolucyjne bandy. Wiele bardzo bolesnych, trudnych spraw mu-siała rozwiązywać młoda władza radziecka.

W grudniu 1920 r. odbył się w Moskwie VIII Zjazd Rad. Jednym z głównych proble-mów omawianych na Zjeździe była sprawa przebudowy gospodarki radzieckiej na bazie nowoczesnej techniki i ściśle z tym związana sprawa elektryfikacji kraju. W marcu 1920 r. powołana została Państwowa Komisja do Elektryfikacji Rosji — GOELRO, która pod osobistym kierownictwem Lenina opracowa-ła długofalowy plan elektryfikacji kraju, uwzględniający budowę trzydziestu wielkich elektrowni w okresie dziesięciu lat. Ta baza energetyczna miała być podstawą dla socjali-stycznej industrializacji kraju. „Komunizm —

mówił Lenin — to władza radziecka plus elek-tryfikacja kraju."

Nowa polityka ekonomiczna (NEP). Jednakże budować socjalizm w kraju o zniszczonym przemyśle i zdewastowanym długimi wojna-mi rolnictwie było niezmiernie ciężko. Mało było środków inwestycyjnych, brakowało wielu urządzeń, specjalistów, techników. Z tych też względów należało przyciągnąć do współpracy kapitały prywatne, zarówno ro-syjskie, jak i zagraniczne, sprowadzić specja-listów i maszyny. W rolnictwie trzeba było znieść politykę wojennego komunizmu i wprowadzić wolny handel po to, by chłopa bezpośrednio zainteresować produkcją, by ożywić wewnętrzny rynek towarowy. Okres ten, zapoczątkowany w marcu 1921 r., nosił nazwę NEP (nowa polityka ekonomiczna). W tymże marcu, na wniosek Lenina, X Zjazd uchwalił przejście na wsi do żywnościowego podatku w naturze. Chodziło o to, iż w końco-wym okresie polityki komunizmu wojennego rozluźnił się bardzo sojusz robotniczo-chło-pski. Chłopi godzili się z komunizmem wojen-nym, mając na względzie działalność inter-wentów i kontrrewolucji. Obecnie, tworząc wolny rynek, należało zachęcić chłopa do pro-dukcji, umacniając jednocześnie sojusz robo-tniczo-chłopski. Tę rolę spełniła NEP.

Mimo że w okresie NEF-u ożywiła się dzia-łalność kapitałów zagranicznych, przemysł kluczowy pozostał w rękach państwa, podob-nie jak kierownictwo i nadzór nad całokształ-tem gospodarki kraju.

Powstanie ZSRR. Wielka Socjalistyczna Re-wolucja Październikowa zasięgiem swoim ob-jęła olbrzymie terytorium carskiej Rosji. W jej wyniku na kresach byłego imperium carskiego powstały w latach 1920—1922 republiki so-cjalistyczne. Republiki te, jak Baszkirska, Ta-tarska, Kirgiska, Dagestańska i inne uzyskały pełne prawa państw niezależnych. Wiele z nich posiadało własną armię, walutę i komisa-rzy spraw zagranicznych.

Obok republik radzieckich istniały niewiel-kie obwody autonomiczne, obejmujące tery-toria zamieszkane przez narodowości małe li-czebnie.

Władza radziecka odegrała rewolucyjną ro-lę w przekształceniu życia gospodarczego i społecznego tych rejonów. W niektórych z nich, zwłaszcza w republikach azjatyckich, ist-niały jeszcze przeżytki wspólnoty rodowej i niewolnictwa, a kultura narodowa w latach carskiego reżimu — była tępiona.

W okresie rewolucji zacieśniła się współpra-ca republik i obwodów autonomicznych. Ko-nieczność skoordynowanych działań wojen-nych w latach interwencji i wojny domowej zjednoczyła wszystkie rewolucyjne siły zbroj-ne do walki z wrogiem. Zacieśniła się również współpraca gospodarcza, gdyż wymagały te-go zaopatrywanie frontu, a następnie odbu-dowa zniszczonego wojnami kraju.

Pierwsze lata po rewolucji przyniosły naro-dom tych republik i obwodów autonomi-cznych zasadnicze zmiany. Zakończenie woj-ny domowej i przejście do budowy socjalizmu w warunkach pokojowych jeszcze bardziej związało republiki radzieckie. Wiele z nich za-warło ze sobą układy i sojusze. Mniejsze połą-czyły się, tworząc większe organizacje pań-stwowe, jak np. Republika Zakaukaska. W stosunkach między republikami obowiązywa-ła leninowska zasada prawa narodów do sa-mostanowienia o swoim losie. Czołową rolę wśród republik radzieckich odgrywała Rosyj-ska Federacyjna Socjalistyczna Republika Rad.

Życie i praktyka budownictwa socjalizmu potrzebowały jednak trwalszych form związ-ku i współdziałania niż układy między repub-likami. Konieczne było stworzenie silnej obro-ny przed tendencjami nacjonalistycznymi i przed zakusami państw imperialistycznych, które nie pogodziły się z faktem istnienia pań-stwa radzieckiego. Potrzebna była również wspólna gospodarka bogactwami naturalny-mi i mineralnymi, wzajemne uzupełnianie się w dziedzinie produkcji przemysłowej oraz rolnej.

Z tych wszystkich powodów — w grudniu 1922 r. doszło do utworzenia Związku Socjali-stycznych Republik Radzieckich, jako nowe-go, socjalistycznego typu federacji państw.

Pierwsze kroki ZSRR na arenie międzynarodo-wej. Konferencja w Genui. Wzrostowi spoi-

stości wewnętrznej i siły ZSRR towarzyszyła ożywiona działalność dyplomacji radzieckiej na arenie międzynarodowej, zmierzająca do wyrwania ZSRR z izolacji, w której znalazł się on po rewolucji 1917 r. Państwo radzieckie nie zostało zaproszone przez pozostałe mocar-stwa do wzięcia udziału w konferencji pary-skiej, ani też w konferencji waszyngtońskiej. Jednak spotkanie przedstawicieli nowego państwa radzieckiego z delegatami państw ka-pitalistycznych stało się konieczne, w celu omówienia szeregu problemów międzynaro-dowych związanych z powojenną sytuacją w świecie.

Pretekstem do takiego spotkania stały się kwestie gospodarcze. Krajom kapitalisty-cznym chodziło przede wszystkim o to, by nowy rząd radziecki zobowiązał się do uregu-lowania dawnych długów carskich oraz dłu-gów zaciągniętych przez Rząd Tymczasowy. Zależało im także, aby rząd radziecki uznał roszczenia finansowe z tytułu upaństwowienia obcych kapitałów i przedsiębiorstw na teryto-rium Rosji.

Rząd radziecki z kolei pragnął, by rozmowy doprowadziły do dyplomatycznego uzna-nia Rosji Radzieckiej, co ułatwiłoby prowa-dzenie rokowań handlowych i innych. Po-mogłoby to Rosji Radzieckiej w rozwiązywa-niu szeregu trudnych problemów gospodar-czych. Sprawom tym poświeciła swoje obrady rozpoczęta 10 kwietnia 1922 r. konferencja w Genui, w której pracach wśród przedstawicieli 29 krajów — wzięła udział delegacja radziecka z Gieorgijem W. Cziczerinem na czele.

W toku obrad państwa kapitalistyczne za-żądały od Rosji Radzieckiej zapłaty ponad 18 mld rubli w złocie tytułem spłaty długów oraz przyjęcia przez rząd radziecki całkowitej od-powiedzialności za wszystkie straty poniesio-ne przez obywateli państw kapitalistycznych na terenie Rosji.

Rząd radziecki skłonny był rozpatrzyć sprawę spłaty długów zaciągniętych przez rząd carski i Rząd Tymczasowy, jednocześnie jednak wysunął postulat częściowego chociaż-by wyrównania szkód wyrządzonych Rosji w wyniku blokady i interwencji państw ententy, określonych szacunkowo na sumę 39 mld ru-bli w złocie. Opór państw kapitalistycznych

Lenin w czasie odsłonięcia pomnika Marksa i Engelsa. Moskwa, 7X1918 r.

uniemożliwił jednak zawarcie jakiegokolwiek porozumienia. Rokowania w tej sprawie kon-tynuowano na konferencji w Hadze.

Traktat w Rapallo. Zmierzając do przełama-nia izolacji na arenie międzynarodowej, dele-gacja radziecka, zręcznie wykorzystując róż-nice poglądów między ententą a Niemcami porozumiała się z delegacją niemiecką i 16 kwietnia 1922 r. w Rapallo (przedmieście Ge-nui) podpisany został traktat między Rosją Radziecką i Niemcami. Traktat ten stwier-dzał, że oba rządy rezygnują nawzajem z ro-szczeń związanych z wydatkami i stratami wo-jennymi. Rząd niemiecki zrezygnował rów-nież z odszkodowań za znacjonalizowane przedsiębiorstwa obywateli niemieckich na te-renie Rosji, pod warunkiem jednak, iż rząd radziecki nie uzna analogicznych pretensji wy-suwanych przez inne państwa. Jednocześnie

obie strony postanowiły nawiązać stosunki dy-plomatyczne, handlowe i współprace wojskową.

Traktat ten był korzystny dla obu państw. Jego zawarcie przerywało izolację gospodar-czą Rosji Radzieckiej wskutek blokady stoso-wanej wobec niej przez państwa kapitalisty-czne, Niemcy zaś, zawierając umowę handlo-wą, otwierały olbrzymi rynek rosyjski dla zby-tu swoich towarów. Jednocześnie należy pa-miętać, że traktatem wersalskim Niemcy zos-tały zobowiązane do spłaty odszkodowań na rzecz Rosji. Traktat w Rapallo oznaczał, że Rosja Radziecka rezygnuje z tych odszko-dowań.

Traktat zawarty w Rapallo wywarł duże wrażenie na całym świecie; wzmocnił też pozy-cję międzynarodową państwa radzieckiego, jednocześnie zaniepokoił państwa sąsiednie, przede wszystkim Polskę.

Konferencja haska. W dniach od 15 czerwca do 20 lipca 1922 r. w Hadze odbyła się konfe-rencja ekspertów gospodarczych, poświecona zagadnieniom długów i kredytów. W jej obra-dach wzięła również udział delegacja radziec-ka. Problematyka obrad była niejako przedłu-żeniem konferencji genueńskiej.

Delegacja radziecka złożyła, oświadczenie, że,na terenach Rosji Radzieckiej przywrócono swobodę handlu wewnętrznego oraz wyraziła gotowość pozytywnego rozpatrzenia sprawy odszkodowań za straty poniesione przez oby-wateli obcych państw na terenie Rosji, pod warunkiem przyznania jej kredytów.

Jednakże i ta konferencja nie przyniosła konkretnych rezultatów. Państwa kapitalisty-czne rozumiejąc, że Rosji Radzieckiej zależy na nawiązaniu szerokich kontaktów handlo-wych ze światem kapitalistycznym po to, aby umacniać u siebie i rozwijać budownictwo so-cjalistyczne, odmówiły kredytów, o które za-biegała delegacja radziecka.

Konferencja w Lozannie. ZSRR uczestniczył również w pracach konferencji w Lozannie poświęconej sprawie zawarcia pokoju z Tur-cją. 24 lipca 1923 r. podpisany został układ rewidujący traktat z Sevres z 1920 r., określa-jący terytorium i granice Turcji. Jednocześnie

tego samego dnia podpisano konwencję, któ-ra gwarantowała swobodę żeglugi przez cieś-niny czarnomorskie statkom handlowym i o-krętom wojennym wszystkich państw — za-równo podczas pokoju, jak i wojny. Konwen-cja ta przewidywała jednocześnie przeprowa-dzenie demilitaryzacji Bosforu i Dardeneli. Jak widzimy, postanowienia te ze strategi-cznego punktu widzenia miały istotne znacze-nie dla Rosji Radzieckiej, gdyż wzmacniały jej pozycję w rejonie czarnomorskim.

Uznanie ZSRR. Państwa kapitalistyczne bar-dzo długo zwlekały z uznaniem Związku Ra-dzieckiego. Uznanie dyplomatyczne de iure przez Wielką Brytanię, Włochy, Norwegię, Austrię, Szwecję i Francję nastąpiło w 1924 r., a przez Japonię — w 1925 r. Równocześnie wiele państw zawarło ze Związkiem Radziec-kim umowy handlowe.

Konstytucja ZSRR. W styczniu 1924 r. II Zjazd Rad uchwalił konstytucję ZSRR. Określała ona ustrój, system rządzenia, prawa i obowiązki obywateli. Prawa wyborcze uzy-skali wszyscy obywatele ZSRR, którzy ukoń-czyli1 18 lat, z wyjątkiem osób należących do klasy wyzyskiwaczy.

Niezależnie od konstytucji ogólnozwiązko-wej, każda z republik miała swoją konstytucję. Republikom przysługiwało prawo wystąpie-nia ze Związku.

Śmierć Lenina. 21 stycznia 1924 r. zmarł Wło-dzimierz Iljicz Lenin, założyciel partii bolsze-wickiej, najwybitniejszy teoretyk marksizmu XX w., twórca państwa radzieckiego, który przez całe życie prowadził walkę ideologiczną o zorganizowanie proletariatu w partię mar-ksistowską dla urzeczywistnienia dyktatury proletariatu. W 1895 r. był współtwórcą Związku Walki o Wyzwolenie Klasy Robotni-czej. W 1900 r. stworzył „Iskrę" — pismo; które odegrało wybitną rolę w walce z „ekono-mizmem" oraz przyczyniło się do krystalizacji programu i organizacji ruchu robotniczego w Rosji. Od 1903 r. Lenin stał się przywódcą bolszewickiego odłamu SDPRR. Prześlado-wany przez carat, w latach 1907—1917 prze-bywał na emigracji. W 1912 r. uformowana

Tama na Dnieprze

została ostatecznie partia bolszewicka — SDPRR(b). Jej organem prasowym stała się „Prawda", którą również redagował Lenin. Lenin brał udział w szeregu międzynarodo-wych konferencji robotniczych jako działacz i przywódca lewicy w II Międzynarodówce; po-łożył też podwaliny pod III Międzynarodów-kę Komunistyczną. W kwietniu 1917 r. wrócił do Rosji, a w październiku tegoż roku kiero-wał powstaniem zbrojnym. Z jego imieniem jak najściślej wiązało się zwycięstwo Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej oraz budowa podstaw socjalizmu w ZSRR. II Zjazd Rad wybrał Lenina przewodniczą-cym Rady Komisarzy Ludowych, którym po-został do końca życia, wywierając wielki wpływ na całokształt spraw państwowych.

Śmierć Lenina głęboko poruszyła nie tylko narody Związku Radzieckiego, ale masy pra-cujące całego świata, pogrążając je w żałobie.

Po śmierci Lenina faktycznym przywódcą — Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolsze-wików) i rządu radzieckiego został Józef Sta-lin, od 1922 r sekretarz generalny KC .partii,

która od 1925 r. nosiła nazwę: Wszechzwiąz-kowa Komunistyczna Partia (bolszewików) — WKP(b).

3. ZSRR w latach 1925—1941

Socjalistyczna industrializacja. Po etapie wstępnego organizowania aparatu gospodar-czego — od początków roku 1918 i okresie tzw. komunizmu wojennego (1918—1921), nadeszły lata odbudowy (1921—1925), a na-stępnie okres gospodarki planowej, lata kolej-nych planów pięcioletnich: 1926—1932, tj. ok-res przygotowania i realizacji pierwszej pięcio-latki, która stworzyła podstawy do szybkiego rozwoju gospodarki radzieckiej; 1933—1937, tj. okres realizacji drugiego planu pięcioletnie-go; wreszcie 1937—1941, tj. trzeciej pięcio-latki.

Budownictwo socjalizmu stawiało przed gospodarką radziecką konieczność przebudo-wy przemysłu i rolnictwa na bazie najnowo-cześniejszej techniki. Głównym celem gospo-

darki było bowiem jak najszybsze zaspokoje-nie potrzeb materialnych ludności. Po to, by rozwijać nowoczesną produkcję, trzeba było przede wszystkim rozwinąć przemysł budowy maszyn — przemysł ciężki. Przemysł ten wi-nien również zabezpieczyć odpowiednią pro-dukcje zbrojeniową. ZSRR był jedynym w świecie państwem socjalistycznym. Groźba .interwencji zbrojnej ze strony międzynarodo-wego kapitału istniała nadal. Jedyną gwaracją zachowania suwerenności była silna, dobrze uzbrojona i wyszkolona armia. Toteż na czoło zadań realizowanych przez władzę radziecką wysunęła się konieczność przeprowadzenia industrializacji kraju. Szereg postanowień w tej sprawie przyjął III Wszechzwiązkowy Zjazd Rad, obradujący w maju 1925 r., oraz obradujący w grudniu tegoż roku XIV Zjazd partii.

Główny nacisk położony został na rozwój zakładów przemysłu ciężkiego, produkują-cych środki produkcji i sprzęt obronny oraz na elektryfikację. Industrializacja napotkała jednak trudności inwestycyjne, środki bo-wiem na rozbudowę trzeba było znaleźć wew-nątrz kraju, gdyż na kredyty zagraniczne nie można było liczyć. Trudności te zostały jed-nak pokonane i gospodarka ZSRR wstąpiła na drogę szybkiego przekształcenia zacofane-go kraju w kraj nowoczesnego przemysłu. Już w końcu 1925 r. podjęto decyzję o budowie czternastu nowych fabryk na Uralu, w Lenin-gradzie (d. Piotrogród), w Moskwie, w Rosto-wie itd. Plan zakładał też uprzemysłowienie okręgów opóźnionych w rozwoju gospodar-czym. Powstały potężne kombinaty hutnicze i metalowe w okręgu Magnitogorska i Ku-źniecka. Ponadto przeprowadzono rekons-trukcję wielu fabryk. W 1927 r. rozpoczęto budowę wielkiej elektrowni wodnej na Dnie-prze, którą ukończono w 1933 r., oraz budowę wielkiej magistrali kolejowej „Turksib" i wie-le, wiele innych. Rozpisana pożyczka pań-stwowa na rzecz rozwoju kraju ułatwiła sfi-nansowanie tych ogromnych przedsięwzięć.

Kolektywizacja rolnictwa. Bardzo skompliko-wane zadania niosła z sobą przebudowa rol-nictwa. Nie rozwijało się ono tak szybko, jak przemysł, gdyż opierało się na prymitywnej, w

przeważającej mierze indywidualnej gospo-darce chłopskiej. Mimo że w 1927 r. zbiory przekraczały poziom przedwojenny, na rynek trafiała zaledwie 1/3 plonów. Tymczasem, rozwijający się przemysł zatrudniał coraz to nowe rzesze robotników; rosło zapotrzebowa-nie na produkty rolne. Gospodarka indywi-dualna nie mogła ich dostarczyć. Unowocześ-nienie i uprzemysłowienie produkcji rolnej by-ło możliwe jedynie poprzez jej kolektywizację. Rozwiązanie sprawy kolektywizacji stało się więc jednym z głównych zadań pierwszego planu pięcioletniego, który wykonano w ciągu czterech lat (1929—1932).

'W okresie pierwszej pięciolatki ogólne na-kłady finansowe na rozwój gospodarki wyno-siły 64,6 mld rubli, z czego na rolnictwo prze-znaczono 23,2 mld rubli, na przemysł i elek-tryfikację — 19,5 mld rubli oraz na transport ok. 10 mld rubli.

Proces kolektywizacji przeprowadzony zos-tał w niezwykle trudnych warunkach. Nie zy-skał on powszechnego poparcia wśród chłop-stwa. Część chłopów, zwłaszcza posiadają-cych większe gospodarstwa rolne wystąpiła do walki przeciwko władzy radzieckiej: nama-wiała chłopów, by nie wstępowali do kołcho-zów, sabotowali zarządzenia państwowe, ni-szczyli zboże, maszyny i zabijali bydło. Pań-stwo radzieckie przeprowadziło kolektywiza-cję, stosując zarówno środki ekonomiczne, administracyjne, a po części i represyjne. Jed-nocześnie udzielono materialnego poparcia kolektywnym formom gospodarki.

W 1929 r. przystąpiono do budowy ośrod-ków maszynowo-traktorowych (MTS), które zapoczątkowały rozwój kultury technicznej na wsi. Zwrócono szczególną uwagę na maso-wą produkcję maszyn rolniczych, traktorów i kombajnów. Chociaż kolektywizacja rolnic-twa postępowała w walce z jej przeciwnikami, to wraz z nią rozszerzał się areał gruntów u-prawnych. W 1928 r. grunty uprawne kołcho-zów obejmowały l 390 tyś. ha, a w 1929 r. — już 4262 tyś. ha.

Powszechna kolektywizacja rolnictwa, spo-wodowana koniecznością dokonania przeo-brażeń w stosunkach produkcji na wsi, rozpo-częła się w drugiej połowie 1929 r. Uznano ją jako jedyną drogę do zbudowania socjalisty-

cznych stosunków na wsi. Pomocy w lym za-kresie udzielił aktyw robotniczy Moskwy, Le-ningradu, Donbasu i innych miast. W listopa-dzie 1929 r. na wezwanie plenum KC partii ok. 60 tyś. osób wyraziło chęć dobrowolnego wy-jazdu na wieś. Ośrodki miejskie pomagały wsi w organizowaniu baz maszynowo-traktoro-wych dla produkcji rolnej i w samej produkcji.

W 1932 r. proces kolektywizacji został pra-wie zakończony. W poszczególnych rejonach kraju 60%—90% gospodarstw indywidual-nych przeszło do gospodarki zespołowej. Koł-chozy i sowchozy (majątki państwowe) zasto-sowały maszyny w pracach rolnych, co pod-niosło na wyższy poziom kulturę rolną. Już w 1931 r. na polach republik radzieckich praco-wało 125 tyś. traktorów. Istnienie kołchozów i sowchozów umożliwiło władzy radzieckiej planowanie upraw rolnych, lepszą gospodar-kę rezerwami zbożowymi, lepsze zaopatrzenie ludności miast i osiedli w żywność.

Kołchozy cieszyły się poparciem państwa. Stosowano wobec nich ulgi podatkowe oraz udzielano kredytów, by mogły rozwinąć jak największą produkcję zbożową i hodowlaną.

W tej wielkiej i doniosłej kampanii spo-łeczno-gospodarczej, jaką była kolektywiza-cja, wystąpiły wypaczenia przyjętych zasad. W szeregu rejonach kraju kolektywizację przeprowadzono gwałtownie, naruszając za-sadę dobrowolności. Miały też miejsce wy-padki tzw. rozkułaczania gospodarstw śred-niorolnych, co oczywiście powodowało nieza-dowolenie i sprzeciw chłopów; pojawiały się próby sabotażu, spadała produkcja rolna. Partia zdecydowanie potępiła tego rodzaju praktyki.

W okresie pierwszej pięciolatki zmieniła się zasadniczo struktura ekonomiczna ZSRR, wartość produkcji przemysłowej przewyższa-ła bowiem wartość produkcji rolnej. Zbudo-wano wiele nowych hydroelektrowni.

Druga pięciolatka. Dalszy rozwój gospodarki radzieckiej nastąpił w okresie drugiej pięcio-latki. Ukończona w kwietniu 1937 r., tym sa-mym została zrealizowana na dziewięć miesię-cy przed terminem. W jej wyniku — we wszystkich republikach ZSR.R rozwinął się orzemysł i umocnił system kołchozowy.

W dziedzinie produkcji przemysłowej ZSRR wyprzedził Francję, Wielką Brytanię i Niemcy. Jedynie produkcja USA była jeszcze znacznie wyższa.

Tabela 39. Udział ZSRR w światowej produkcji przemysłowej, w latach 1913—1937

Kraj Lata

1913 1929 1937

Rosja — ZSRR 2,6% 3,7% 13,7%

Anglia 12,1% 8,6% 9,3%Niemcy 15,3% 11,1% 11,6%Francja 6,6% 6,5% 5,7% 'USA 38,2% 46,6% 41,9%Pozostałe państwa 25,2% 23,5% 17,8%

W okresie drugiej pięciolatki rozbudowano poważnie uralskie zagłębie przemysłowe oraz okręg Krzywego Rogu. Zbudowano bądź roz-poczęto budowę 4500 wielkich przedsię-biorstw przemysłowych. Uruchomiono Ki-rowskie Zakłady Metalurgiczne, należące do największych w kraju, a także wiele nowych gałęzi przemysłu: aluminium, miedź, kauczuk syntetyczny, nawozy sztuczne itp. Zbudowa-no nowe trasy komunikacyjne — wodne i lą-dowe, zelektryfikowano ok. tysiąca kilome-trów linii kolejowych.

Produkcja przemysłowa w 1937 r. była 2,2 razy wyższa niż w 1932 r., zaś w produkcji energii elektrycznej ZSRR przesunął się z pięt-nastego na drugie miejsce w Europie oraz na trzecie miejsce w świecie. W produkcji kom-bajnów ZSRR zajął pierwsze miejsce w świe-cie.

Dużą rolę w realizacji drugiej pięciolatki odegrał rozwijający się ruch współzawodnict-wa pracy oraz racjonalizacji produkcji. Roz-wój potencjału ekonomicznego ZSRR nie-wątpliwie dokonał się kosztem wielu wyrze-czeń klasy robotniczej, był wynikiem jej wytę-żonej i ofiarnej pracy.

Osiągnięte rezultaty gospodarcze stworzyły trwałą podstawę do dalszych przeobrażeń i zapewniły znaczną poprawę bytu ludności. ZSRR stał się pierwszym na świecie krajem, w którym zostały zbudowane polityczne, społe-czne i gospodarcze fundamenty socjalizmu.

Działalnością partii w tych latach kierował Józef Stalin (Dżugaszwili) (1879—1953). W okresie gdy stał na czele partii i rządu, ZSRR

osiągnął wielkie sukcesy gospodarcze i polity-czne. Jednak w latach trzydziestych doszło tam do poważnego łamania praworządności ludowej i naruszania norm życia wewnątrz-partyjnego. Miały miejsce liczne fakty nad-użycia władzy i represji, które godziły również w część kierowniczej kadry partii i państwa. Związany z osobą Stalina kult jednostki wy-warł ujemny wpływ na wiele dziedzin życia w kraju.

Konstytucja 1936 r. Od czasu uchwalenia w 1924 r. konstytucji, ZSRR przeszedł długą i skomplikowaną drogę rozwojową. Nastąpiło wiele zmian społecznych i gospodarczych; ostatecznie zlikwidowane zostały klasy wyzy-skiwaczy; klasa robotnicza stała się współgos-podarzem kraju, wszystkich jego bogactw; wytworzyła się nowa klasa społeczna — chłopstwo kołchozowe. ZSRR stał się pań-stwem robotników i chłopów. Zwyciężył u-strój socjalistyczny. Te wszystkie zmiany mu-siały znaleźć swoje odbicie w nowej konstytu-cji Związku Radzieckiego.

Opracowany przez specjalną komisję pro-jekt konstytucji, poddany następnie dyskusji ogólnonarodowej, został uchwalony 5 grud-nia 1936 r. na Nadzwyczajnym Wszechzwiąz-kowym Zjeździe Rad. Konstytucja ta miała znaczenie historyczne. Była to pierwsza kon-stytucja kraju zwycięskiego socjalizmu. Arty-kuł l konstytucji głosił, że ZSRR jest socjali-stycznym państwem robotników i chłopów. Zgodnie z konstytucją najwyższym organem władzy państwowej Związku Radzieckiego została Rada Najwyższa, składająca się z dwóch izb: Rady Związku i Rady Narodo-wości. Deputowani mieli być wybierani w wy-borach powszechnych, bezpośrednich, rów-nych, w tajnym głosowaniu. Prawa wyborcze otrzymali wszyscy bez wyjątku obywatele ZSRR, którzy ukończyli 18 lat.

Konstytucja określiła szczegółowo prawa i obowiązki obywateli. Przyznała im prawo do pracy, wypoczynku, zaopatrzenia na starość, prawo do nauki itp. Konstytucja zapewniła obywatelom wolność sumienia i praktyk reli-gijnych, wolność słowa, prasy, zgromadzeń i wieców, pochodów i demonstracji ulicznych, zrzeszeń itd. Narzucony przez Stalina system

sprawowania władzy nie sprzyjał jednak urze-czywistnianiu części konstytucyjnych praw obywatelskich.

Z drugiej strony konstytucja nałożyła na obywateli obowiązek przestrzegania praw, troski ó własność socjalistyczną i zobowiązy-wała, w wypadku potrzeby, do obrony Ojczy-zny. Konstytucja zastąpiła zasadę: „Kto nie pracuje, ten nie je", zasadą: „Od każdego — według jego zdolności, każdemu — według jego pracy".

Po uchwaleniu konstytucji, która zakoń-czyła etap budowy socjalizmu w ZSRR, przedsięwzięto kroki wstępne dla stworzenia warunków do rozpoczęcia budowy komuniz-mu.

ZSRR przeprowadził również wielką rewo-lucję kulturalną. Wjej wyniku, w 1939 r. uczy-ło się w szkołach różnych typów 47,5 min osób, tj. l /4 ludności. Na wyższych uczelniach studiowało ok. 600 tyś. osób.

Prasa radziecka wydawana była w 59, a książki — w 111 językach. Wiele spośród sześćdziesięciu narodów zamieszkujących ZSRR otrzymało swój alfabet i — po raz pier-wszy — książki wydrukowane w języku na-rodowym.

4. Związek Radzieckiw walce q pokój

i zbiorowe bezpieczeństwo w Europie

Pokojowa polityka ZSRR na arenie międzyna-rodowej. W początkach lat trzydziestych, gdy kryzys światowy groził konfliktami wojenny-mi, a faszyzm gotował się do walnej rozprawy o zdobycie władzy, Związek Radziecki zdwoił wysiłki mające na celu złagodzenie napięcia w sytuacji międzynarodowej oraz zahamowanie wyścigu zbrojeń.

Działalność dyplomatyczna ZSRR była bardzo utrudniona ze względu na skompliko-wany charakter sprzeczności między państwa-mi kapitalistycznymi. Wielkie mocarstwa ka-pitalistyczne dążyły do politycznego podpo-rządkowania sobie państw małych i słabych. Z drugiej strony, wśród samych wielkich mo-carstw istniały sprzeczne poglądy w wielu sprawach, np. w zagadnieniach rozbrojenia,

systemu bezpieczeństwa zbiorowego itp. Jed-nym z zasadniczych problemów dla pokoju światowego było dążenie Niemiec do zbrojeń, zakazane im przez traktaty międzynarodowe.

Polityka współistnienia. Bezpośrednie kontak-ty ZSRR z krajami kapitalistycznymi w dzie-dzinie politycznej i gospodarczej miały do-niosłe znaczenie dla całości stosunków mię-dzynarodowych. Próba izolowania ZSRR na rynku światowym nie dała spodziewanych re-zultatów. ZSRR zawarł szereg umów handlo-wych, w tym z Włochami i Wielką Brytanią. Nawiązane zostały stosunki dyplomatyczne ze Stanami Zjednoczonymi, Hiszpanią, Cze-chosłowacją, Rumunią, Węgrami i Bułgarią. W marcu 1931 r. z Turcją podpisano układ o ograniczeniu zbrojeń na Morzu Czarnym.

Przedmiotem specjalnych zabiegów Związ-ku Radzieckiego było stworzenie w Europie systemu bezpieczeństwa zbiorowego, który wszystkim krajom gwarantowałby suweren-ność i pokój. Dążenia te napotkały na sprze-ciw państw kapitalistycznych, zwłaszcza tych, które były związane interesami politycznymi bądź gospodarczymi z Niemcami.

W marcu 1933 r. Benito Mussolini wspólnie z premierem brytyjskim James MacDonaldem podjęli wysiłki w celu zmontowania paktu czterech, do którego miały przystąpić Nie-mcy, Francja, Wielka Brytania i Włochy. Pakt ten był wyraźnie skierowany przeciwko Związkowi Radzieckiemu oraz niektórym krajom Europy Wschodniej i Środkowej.

Gdy w lipcu 1933 r. pakt został zawarty, Związek Radziecki poczynił kroki dla stwo-rzenia przeciwwagi, aby w ten sposób poskro-mić apetyty Niemiec i ich zachodnich soju-szników. Tę przeciwwagę ZSRR realizował poprzez system dwustronnych układów i wy-siłki w kierunku zawarcia powszechnego ukła-du rozbrojeniowego, m. in. na forum świato-wej konferencji rozbrojeniowej, która rozpo-częła swoje obrady w lutym 1932 r. w Genewie i trwała do czerwca 1934 r. Propozycje ZSRR przeniknięte były duchem pokojowego współ-istnienia i zmierzały do stworzenia międzyna-rodowego systemu bezpieczeństwa. Jednakże propozycje te nie zostały przyjęte i w rezulta-cie wysiłki na rzecz rozbrojenia zostały znów

zahamowane, zwłaszcza że Niemcy domagały się daleko szerszych uprawnień w tej dzie-dzinie.

Bardziej efektywne rezultaty dały wysiłki w dziedzinie zawierania układów dwustron-nych. W 1932 r. ZSRR zawarł pakty o nie-agresji z Finlandią, Francją oraz Polską, w 1933 r. — z Łotwą i Włochami, oraz w 1934 r. — z Turcją.

W połączeniu z traktatami, o których już mówiliśmy, oraz rozwiniętą wymianą handlo-wą — stanowiło to niewątpliwie poważny czynnik łagodzący napięcie międzynarodowe.

Przyjęcie definicji agresora. W 1933 r. na kon-ferencji w Genewie została przedstawiona ra-dziecka definicja agresora. Mówiła ona, że agresorem jest ten, kto napada na inne pań-stwa, przeprowadza blokadę lub ingeruje w sprawy wewnętrzne innych państw przez po-pieranie wrogich band działających na ich te-rytorium.

Propozycja radziecka została przez kraje kapitalistyczne odrzucona, przede wszystkim dlatego, że niedwuznacznie określała rolę państw imperialistycznych przeprowadzają-cych blokadę Związku Radzieckiego oraz organizujących interwencje zbrojną.

W lipcu 1933 r. Związek Radziecki ponowił swoje propozycje w tej kwestii. Konwencja przedłożona przez ZSRR została zaakcepto-wana przez dwanaście mniejszych państw Europy i Azji, w tym przez sąsiadów ZSRR. Podpisały ją m. in.: Litwa, Łotwa, Estonia, Afganistan, Iran, Turcja, Czechosłowacja i Jugosławia. Fakt ten poważnie wzmocnił au-torytet ZSRR na arenie międzynarodowej, mimo że czołowe kraje kapitalistyczne zigno-rowały konwencję, gdyż w wypadku wszczęcia działań wojennych, określałaby ona dokład-nie sprawcę wybuchu wojny.

Pakt wschodni. W 1934 r. powstała idea paktu wschodniego. Autorem planu, popieranego przez Związek Radziecki, był francuski mini-ster spraw zagranicznych, Jean Barthou. Plan Barthou przewidywał zawarcie układu między ZSRR, Polską, Niemcami, Czechosłowacją, Finlandią, Litwą, Łotwą i Estonią. Układ ten gwarantowałby nienaruszalność terytorialną

oraz wzajemną pomoc wojskową w wypadku doznania agresji. Gwarantami tego paktu miały być, spośród państw pozostających po-za układem: Wielka Brytania, Francja, Wło-chy i Belgia. Rządy wymienionych krajów, z wyjątkiem Polski i hitlerowskich Niemiec, wy-raziły gotowość przystąpienia do paktu, z tym, że Łotwa i Estonia warunkowały je de-cyzją Polski.

Polska oświadczyła, że nie może brać na siebie jakichkolwiek zobowiązań w stosunku do Litwy i Czechosłowacji, oraz że przystąpi do paktu wtedy, gdy jego uczestnikiem będą również Niemcy. Hitler zaś stwierdził cyni-cznie: „Nie mamy żadnych planów agresyw-nych, zbyteczne są zatem dla nas pakty obron-ne".

W ten sposób plan, który mógłby złagodzić napięcie międzynarodowe, pozostał jedynie na papierze. Jego autor, minister Barthou, 9 października 1934 r. został zamordowany w Marsylii przez zamachowców-faszystów.

ZSRR — członkiem Ligi Narodów. Wyrazem wzrastającej roli ZSRR na arenie międzynaro-dowej było zaproszenie go przez trzydzieści państw do Ligi Narodów. We wrześniu 1934 r. Związek Radziecki został członkiem Ligi, otrzymując stałe miejsce w jej Radzie. Na fo-rum Ligi przy rozpatrywaniu takich spraw, jak napaść Włoch na Etiopię czy faszystowska

interwencja w Hiszpanii, dyplomacja radziec-ka zawsze zajmowała stanowisko opowiada-jące się za prawem narodów do samostano-wienia o swoim losie oraz uwzględniające ko-nieczność zachowania pokoju w świecie.

Związek Radziecki zdawał sobie sprawę z wykorzystywania Ligi Narodów przez mocar-stwa imperialistyczne dla usprawiedliwienia polityki agresji i zbrojeń. Pozostawał jednak w Lidze, pragnąc wykorzystać te skromne moż-liwości, jakie ona dawała, aby łagodzić napię-cie w świecie.

2 maja 1935 r. z inicjatywy ZSRR został podpisany francusko-rosyjski układ o wzaje-mnej pomocy. Układ ten mógłby mieć duże znaczenie dla sprawy pokoju w Europie, gdy-by rząd francuski traktował go poważnie. Tymczasem stało się inaczej. Układ potrzebny był Francji-jedynie dla wzmocnienia jej pozy-cji wobec Niemiec, traktowała go więc tylko formalnie.

Z podobnych względów analogiczny układ czesko-radziecki z 16 maja 1935 r. również nie mógł spełnić spodziewanej roli, gdyż klauzula, że pomoc napadniętemu zostanie udzielona wtedy, gdy pomocy tej udzieli Fran-cja, czyniła go bezużytecznym.

Mocarstwa zachodnie, pragnąc skierować ekspansję faszystowskich Niemiec na wschód, nie chciały wiązać sobie rąk wobec Związku Radzieckiego.

ROZDZIAŁ XXI

NIEMCY

1. Republika weimarska w latach 1919—1923

Konstytucja weimarska. 31 lipca 1919 r. Zgro-madzenie Narodowe obradujące w Weimarze uchwaliło nową konstytucje Niemiec, która 11 sierpnia weszła w życie. Przyjęło sieją nazy-wać konstytucją weimarską.

Konstytucja weimarska utrzymała podział Niemiec na państwa związkowe, a wśród nich państwo pruskie, co było wyrazem wzrostu separatystycznych tendencji — po krwawym stłumieniu rewolucji niemieckiej. Poszczegól-ne kraje zachowały daleko idący samorząd w sprawach związanych z ich życiem wewnęt-rznym. Ten podział, w którym każdy kraj miał swój własny rząd, nie odbył się, bynajmniej kosztem osłabienia władz centralnych. W rze-czywistości wyłącznie władze centralne decy-dowały o takich dziedzinach, jak polityka za-graniczna, armia, gospodarka, prawa obywa-telskie, polityka socjalna, związki zawodowe, druk, koleje, łączność, polityka celna, emigra-cja, a więc kierowały całością polityki pań-stwowej.

Republika weimarska (1919—1933) posia-dała izbę ustawodawczą— Reichstag, w skład którego wchodzili deputowani wybrani w wy-borach bezpośrednich i w tajnym głosowaniu, oraz Radę Państwa — Reichsrat, z przedsta-wicielami krajowych rządów lokalnych. Na czele republiki stał prezydent, wybierany w głosowaniu powszechnym na lat siedem. Mia-nował on kanclerza Niemiec i ministrów, któ-rzy odpowiadali przed Reichstagiem, był na-czelnym dowódcą niemieckich sił zbrojnych;

miał też prawo wprowadzania stanu wyjątko-wego i zawieszania swobód obywatelskich.

Ta typowo burżuazyjna konstytucja głosiła także hasła swobód demokratycznych, jak wolność słowa, zebrań, stowarzyszeń, druku, równości wszystkich obywateli przed pra-wem. Jednak wiele postanowień proklamowa-nych przez nią nigdy nie znalazło pokrycia w rzeczywistości. Sankcjonowała natomiast i umacniała w Niemczech władzę burżuazji i obszarników.

Republika weimarska różniła się od kaize-rowskich Niemiec tym, że opierała się na soju-szu burżuazji z obszarnikami, przy przewadze burżuazji, a nie —jak w czasach Wilhelma II —junkierstwa, W rezultacie burżuazja wyko-rzystała tę sytuację przede wszystkim do stłu-mienia rewolucyjnego ruchu robotniczego i umocnienia swojej pozycji w państwie.

Wzrost reakcji. Narodziny hitleryzmu. Mimo wielu usiłowań, na długo po stłumieniu rewo-lucji, burżuazyjny rząd niemiecki nie był w stanie opanować do końca rewolucyjnej sy-tuacji w kraju, nieustannych wystąpień klasy robotniczej. W marcu 1920 r. podjęta została próba obalenia rządu i dokonania przewrotu monarchistycznego (pucz Kappa — Liit-twitza). Za plecami zamachowców stały skraj-nie prawicowe koła wojskowe i junkierskie, pragnące usunięcia socjaldemokratów z rzą-du, ustanowienia dyktatury wojskowej, przywrócenia monarchii i zerwania traktatu wersalskiego. Pucz nie powiódł się, głównie dzięki postawie niemieckich robotników. W czerwcowych wyborach do parlamentu

Adolf Hitler w początkowym okresie ruchu faszystow-skiego

SPD uzyskała o połowę mniej głosów niż w 1919 r. i nie weszła w skład nowego rządu.

Trudna sytuacja wewnętrzna sprzyjała rów-nież powstawaniu organizacji reakcyjnych. W roku 1920 Niemiecka Partia Robotnicza, powstała w Bawarii w 1919 r., przekształcona została w Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partie Robotniczą i głosiła demagogiczne ha-sła antykapitalistyczne, zaś w rzeczywistości proklamowała walkę z komunizmem i ruchem rewolucyjnym w Niemczech oraz na całym świecie. Jednocześnie narodowi socjaliści wzy-wali do rewizji postanowień układu wersal-skiego dotyczących Niemiec. Ich ideologią był przede wszystkim szowinizm narodowy, wy-rażający się w teorii o wyższości narodu nie-mieckiego. Partia narodowosocjalistyczna zrze-szała głównie elementy pragnące odwetu i re-wanżu za przegraną wojną światową. Hitler zorganizował z nich uzbrojone oddziały sztur-mowe, przy pomocy których terroryzował przeciwników politycznych. Działalność hitle-rowców finansowana była przez niektóre koła

burżuazji i cieszyła się cichym poparciem władz bawarskich. W początkach 1921 r. NSDAP miała ok. 8 tyś. członków.

Sytuacja gospodarcza Niemiec po wojnie. Infla-cja. Położenie gospodarcze Niemiec pogarsza-ło się coraz bardziej. Wynikało to głównie ze zniszczeń, jakim uległ przemysł niemiecki podczas pierwszej wojny światowej oraz z fak-tu demobilizacji armii. Rezultatem było maso-we bezrobocie oraz wzrost niezadowolenia w całym kraju. Przemysł niemiecki cierpiał na brak surowców. Ceny wzrosły niesłychanie — w porównaniu z okresem przedwojennym. Ogromne rozmiary osiągnęła inflacja. Zmusi-ło to rząd do wprowadzenia nowej waluty, tzw. marki rentowej, której kurs ostatecznie zdołano utrzymać. Na trudną sytuację gospo-darczą wpłynęły również posunięcia Francji, która dążyła do osłabienia potencjału gospo-darczego Niemiec, w ten sposób pragnąc za-pewnić sobie decydującą pozycję na konty-nencie europejskim.

W związku z niewykonywaniem przez Nie-mcy postanowień traktatu wersalskiego w za-kresie terminowej spłaty odszkodowań, w sty-czniu 1923 r. Francja i Belgia rozpoczęły oku-pację Zagłębia Ruhry, najbardziej uprzemys-łowionej części Niemiec. W odpowiedzi — Niemcy zapoczątkowały politykę tzw. bierne-go oporu, który popierały USA i Wielka Bry-tania.

Ciężka sytuacja gospodarcza w Niemczech doprowadziła do zamknięcia wielu kopalń i fabryk. Liczba bezrobotnych w 1923 r. wzro-sła do 5 min. Ten ogólny stan pogarszała infla-cja — powszechny spadek wartości pieniądza. W kraju zapanowała nędza i głód, które do-tknęły przede wszystkim niemiecką klasę ro-botniczą.

Wzmagające się nastroje rewolucyjne i pog-łębiający się kryzys gospodarczy spowodowa-ły wiele strajków. W sierpniu 1923 r. wybuchł strajk powszechny przeciwko polityce rządu.

Ponowny wzrost fali rewolucyjnej. Jesienią 1923 r. nastroje niezadowolenia wśród klasy robotniczej wzmogły się jeszcze bardziej, ogarniając wszystkie kraje niemieckie. Wzmo-cniła swoje wpływy Komunistyczna Partia

Ernst Thalmann

Niemiec (KPD). W październiku 1923 r. utworzone zostały w Saksonii i Turyngii rzą-dy, w których udział wzięli socjaldemokraci oraz komuniści. Rząd centralny rozgromił oba rządy lewicowe przy pomocy sił zbroj-nych. 21 października 60 tyś. armia zajęła Lipsk. W końcu października armia przejęła władzę w Saksonii, zaś w początkach listopa-da w Turyngii.

Szczególnie ostra walka proletariatu z bur-żuazją miała miejsce w Hamburgu. W nocy z 22 na 23 października rozpowszechniono w mieście wezwanie Ogólnoniemieckiego Komi-tetu Rad Fabrycznych, wzywające do walki o przekształcenie Niemiec w republikę róbo-tniczo-chłopską. Doszło do walk, w wyniku których oddziały robotnicze zdobyły broń. Na ulicach miasta wzniesiono barykady. W organizowaniu walki czołową rolę odegrała miejscowa organizacja KPD. Brali w niej rów-nież udział socjaldemokraci i bezpartyjni oraz młodzież, na której czele stał Willy Bredel. Wojskami rewolucyjnymi dowodził Ernst Thalmann. Rząd centralny wydał armii roz-kaz zajęcia Hamburga. Przeciwko robotni-kom postanowiono skierować również załogę stojącego w porcie krążownika „Hamburg". Jednakże marynarze odmówili wzięcia udzia-łu w tłumieniu rewolucji. 24 października powstańcy ulegli w walce przeważającym si-łom reakcji. Ponieważ nie można było liczyć

na pomoc z innych okręgów Niemiec, powsta-nie musiało skapitulować. W Hamburgu wprowadzono politykę terroru. Wiele osób rozstrzelano bez sądu. Zdelegalizowano KPD.

Faszystowski pucz w Monachium. Wydarzenia w Saksonii, Turyngii i Hamburgu wpłynęły na sytuację w Bawarii. W listopadzie 1923 r. mia-ła miejsce w Monachium próba puczu faszy-stowskiego, na którego czele stanął Hitler. Wezwał oh swoich zwolenników do marszu na Berlin.

W tym czasie jednak faszyści nie mieli je-szcze zbyt dużych wpływów, ponadto, wobec rozbicia niemieckiej klasy robotniczej, bur-żuazja nie była zainteresowana w ustanowie-niu dyktatury ,'aszystowskiej. Rozpędzono więc bandy fasz; 'stów, a Hitler znalazł się w więzieniu. Tam właśnie sformułował swój program hegemonii Niemiec, odwołujący się do nacjonalizmu i rasizmu, co znalazło wyraz w jego książce Mein Kampf, która stała się programem działania NSDAP.

2. Niemcy w latach 1924—1928

Sytuacja wewnętrzna. Po nieudanym puczu Hitlera, w listopadzie 1923 r. utworzony zos-tał nowy rząd, bez udziału socjaldemokratów, na którego czele stanął Wilhelm Marks — przywódca partii katolickiej. Wzrastającej ak-tywności elementów reakcyjnych proletariat niemiecki próbował przeciwstawić wzmożoną działalność klasy robotniczej. W wyborach majowych 1924 r. na komunistów padło 3693 tyś. głosów. Otrzymali oni w Reichstagu 62 mandaty.

Położenie gospodarcze Niemiec nadal było bardzo ciężkie. Co prawda w 1924 r. nastąpiło pewne polepszenie w porównaniu z rokiem 1923, jednakże produkcja przemysłowa nadal nie osiągała poziomu przedwojennego. Bur-żuazja niemiecka szybko jednak przystąpiła do intensywnej odbudowy gospodarki. Prze-prowadzono znaczną mechanizację i moder-nizację produkcji. Dzięki temu potencjał pro-dukcyjny przemysłu niemieckiego rozwijał się

w szybkim tempie. W większości zakładów pracy przedłużony został rMeń pracy z ośmiu do dziewięciu, a nawet dziesięciu godzin. Na-stąpił realny spadek płacy roboczej.

W rolnictwie postępował masowy proces rozdrabniania gospodarstw chłopskich oraz sprzedaży gruntów obszarnikom. W 1925 r. gospodarstwa obszarnicze, stanowiące 4,3 % ogólnej liczby gospodarstw rolnych, w Niem-czech zajmowały 48,1 % ogólnego areału zie-mi. W gospodarstwach tych zatrudnionych było ponad 3 min robotników rolnych, nie posiadających własnej ziemi.

Plan Dawesa. Wzrost roli Niemiec. Gospodar-czą i militarną odbudowę Niemiec po pier-wszej wojnie światowej wydatnie ułatwił tzw. plan Dawesa, tj. nowy plan spłaty niemieckich reparacji wojennych, opracowany w 1924 r. przez Międzynarodowy Komitet Ekspertów pod przewodnictwem finansisty amerykań-skiego, Charlesa Dawesa, przyjęty na londyń-skiej konferencji państw ententy, a 31 sierpnia podpisany przez rząd niemiecki.

Plan ten zakładał zniesienie wszelkich ogra-niczeń hamujących rozwój gospodarczy Nie-miec. Postanowiono udzielić Niemcom po-życzki w wysokości 200 min dolarów, z tego 110 min dolarów — z banków amerykań-skich. Jednocześnie ustalono, iż przez najbli-szych pięć lat Niemcy będą spłacały reparacje wojenne w wysokości l—1,75 mld marek ro-cznie, zaś później — do 2,5 mld marek. Sumy te będą mogły ulec zwiększeniu w przypadku szybszej poprawy sytuacji gospodarczej w Niemczech.

Ogólna kwota reparacji, tj. 132 mld marek w złocie, pozostawała niezmieniona, ale zda-wano sobie sprawę, że Niemcy i tak nigdy jej nie spłacą. (W rzeczywistości Niemcy spłaciły jedynie około 37 mld marek, na którą to kwo-tę w znacznej mierze złożyły się pożyczki za-graniczne.)

Stany Zjednoczone były zainteresowane w tym, ażeby poprzez finansowanie ekonomiki niemieckiej stworzyć monopolom amerykań-skim możliwości udziału w operacjach gospo-darczych monopoli niemieckich. Z drugiej strony USA i Wielka Brytania popierały roz-wój gospodarczy Niemiec, gdyż pragnęły po-

móc burżuazji niemieckiej w zdławieniu wrze-nia rewolucyjnego wewnątrz kraju. Politycy zachodni zdawali sobie doskonale sprawę, że .rozwijający swój potencjał gospodarczy prze-mysł niemiecki zacznie z biegiem czasu szukać nowych rynków zbytu oraz baz surowcowych i że będzie mógł je znaleźć na wschodzie, w Rosji Radzieckiej, która w tym czasie była jeszcze jednym z najbardziej zacofanych kra-jów w Europie. W ten sposób u podstaw planu Dawesa leżało między innymi dążenie do przekształcenia Niemiec w narzędzie walki przeciwko ZSRR.

Inwestycje amerykańskie przyspieszyły w Niemczech proces koncentracji kapitału i powstawania olbrzymich trustów i monopoli. W 1925 r. powstał koncern I. G. Farbenindus-trie, z kapitałem zakładowym w wysokości l mld marek. Skoncentrował on w swoich rę-kach całokształt produkcji chemicznej, farma-ceutycznej, fotochemicznej itp. W 1926 r. powstał trust Yereinigte Stahlewerke, który wkrótce kontrolował 25 % wydobycia węgla kamiennego, 40 % produkcji stali itp. Powią-zania kapitału niemieckiego, z kapitałem mię-dzynarodowym umożliwiały obejście zaka-zów traktatu wersalskiego w sprawie produk-cji zbrojeniowej.

W związku z uregulowaniem — przynaj-mniej tymczasowym — problemu reparacji, Francja i Belgia zakończyły okupację Zagłę-bia Ruhry. Realizacja planu Dawesa umocniła pozycję marki niemieckiej oraz przyspieszyła stabilizację gospodarczą. Jednocześnie stworzone zostały korzystne warunki dla wy-wozu kapitałów USA do Niemiec.

Przyjęcie planu Dawesa było tylko jednym ogniwem w szeregu posunięć, zmierzających do umocnienia pozycji Niemiec w Europie, dla wykorzystania jej jako narzędzia nacisku na ZSRR i wschodnią Europę — z jednej stro-ny, i na Francję — z drugiej. Dlatego właśnie Wielka Brytania odrzuciła francuskie propo-zycje zawarcia porozumienia, łącznie z Belgią, wymierzonego przeciwko ewentualnej agresji Niemiec. Za namową brytyjską Niemcy prze-jęły inicjatywę francuską i zmodyfikowały ją w ten sposób, aby gwarantując wschodnie granice Francji, sobie jednocześnie pozosta-wić swobodę działania na Wschodzie. Zwycię-

Plakat wyborczy KPD

stwo tej koncepcji, wbrew oporom Francji, znalazło swój wyraz w układach w Locarno z 1925 r., na mocy których Wielka Brytania i Włochy zagwarantowały nienaruszalność wschodnich granic Francji, nie zagwaranto-wały jednak granicy polsko-niemieckiej i czechosłowacko-niemieckiej, a wiec dwóch państw będących sojusznikami Francji.

W 1926 r. Niemcy zostały przyjęte do Ligi Narodów, na prawach wielkiego mocarstwa. Od tego momentu wzrosła jeszcze bardziej pobłażliwość mocarstw zachodnich wobec naruszania przez Niemcy traktatu wersalskie-go, rozwoju zbrojeń oraz wzrostu propagandy odwetowej i rewizjonistycznej, głównie wy-mierzonej przeciwko Polsce. W ten sposób plan Dawesa stworzył Niemcom warunki, dzięki którym mogły one wystąpić do walki z postanowieniami układu wersalskiego.

Sytuacja w KPD. Wydarzenia 1923 r. były lekcją dla niemieckich komunistów. Na zjeź-dzie partii w 1924 r. oportunistyczna grupa Heinricha Brandlera została odsunięta od kie-

rownictwa. Do KCKPD wybrano Ernsta Thalmanna (1886—1944). W 1925 r. Thal-mann został przewodniczącym KC KPD. Pod jego kierownictwem partia, kierując się zasa-dami marksizmu-leninizmu, zaczęła prze-kształcać się w rewolucyjną siłę proletariatu. Komuniści niemieccy wielokrotnie próbowali doprowadzić do sojuszu z socjaldemokrata-mi, aby wspólnie prowadzić walkę w interesie klasy robotniczej. Jednakże przywódcy socjal-demokracji odrzucali te propozycje.

3. Niemcy w okresie światowego kryzysu lat 1929—1932

Sytuacja ekonomiczna. W 1929 r. w Nie-mczech, pod ->bnie jak i w innych krajach kapi-talistycznych wybuchł kryzys gospodarczy, który trwał s z do 1932 r. Kryzys ten rozpoczął się od krachu w USA i szybko przerzucił się do Europy. W Niemczech produkcja przemysło-wa zmniejszyła się znacznie i w 1932 r. stano-wiła jedynie 40 % poziomu z roku 1929. Licz-ba bezrobotnych z 2 min w 1928 r. wzrosła do 5 i pół min w 1932 r. Prawie połowa proletaria-tu niemieckiego była bez pracy. Kryzys objął również rolnictwo, handel i finanse. Wzrosło zadłużenie gospodarki chłopskiej, które w 1924 r. wynosiło 2 mld marek, a w 1932 r. już 13,9 mld marek.

Plan Younga. Burżuazja niemiecka nadal za-biegała o udzielenie Niemcom pomocy finan-sowej. Spłata reparacji wojennych w warun-kach kryzysu gospodarczego stała się argu-mentem partii opozycyjnych, atakujących po-litykę rządu.

Kontynuacją polityki, zapoczątkowanej przez plan Dawesa, był plan Younga. Jeszcze w 1928 r. powołano nowy Międzynarodowy Komitet Ekspertów dla rozpatrzenia tego problemu. Jego przewodniczącym został Amerykanin — Owen Young. W rezultacie długotrwałych rokowań w styczniu 1930 r. przyjęto tzw. plan Younga, który ułatwił Niemcom dalszą rozbudowę potencjału gos-podarczego i militarnego, dzięki powtórnemu zmniejszeniu spłacanych rat reparacji wojen-

nych oraz stworzeniu dogodnych warunków płatności.

Moratorium Hoovera. W okresie kryzysu Nie-mcy wystąpiły o zniesienie reparacji wojen-nych w ogóle. Dążenia te poparł ówczesny prezydent Stanów Zjednoczonych, Herbert Hoover. Z jego inicjatywy, w 1932 r. odbyła się konferencja w Lozannie, która umorzyła zadłużenia reparacyjne Niemiec pod warun-kiem, że w okresie jednego roku spłacą one sumę 3 mld marek. Jednak i ta suma nie zosta-ła nigdy wypłacona.

Przygotowania faszystów do objęcia władzy.Pod wpływem kryzysu gospodarczego za-ostrzyła się w Niemczech walka klasowa. Przybrały na sile masowe wystąpienia klasy robotniczej oraz chłopstwa. Na fali wystąpień robotniczych wzrosła siła partii komunisty-cznej. Burżuazja niemiecka zrozumiała, że przy zachowaniu istniejących swobód burżua-zyjnych nie będzie w stanie przeciwstawić się wzrostowi fali rewolucyjnej.

W marcu 1930 r. władzę w państwie objął, opierający się na partiach prawicowych, rząd Heinricha Briininga.

Spośród wszystkich partii burżuazyjnych najbardziej ożywioną działalność polityczną zaczęła rozwijać NSDAP, otwarcie głosząca program rewi/ji postanowień traktatu wersal-skiego i konieczność likwidacji komunizmu. Pod hasłem „wielkich Niemiec" dążyła do zjednoczenia wszystkich Niemców w Europie. Jednocześnie, aby uzyskać poparcie klasy ro-botniczej, narodowi socjaliści stwarzali pozory walki z wielkim kapitałem, żądali wprowa-dzenia kontroli państwowej nad trustami i monopolami oraz domagali się udziału klasy robotniczej w zyskach kapitalistów. Głosząc tego rodzaju demagogiczne teorie, dla rozwi-jania swej działalności, hitlerowcy jednocześ-nie korzystali z finansowej pomocy wielkich monopoli.

Do wzrostu wpływów NSDAP przyczyniła się również oportunistyczna polityka SPD oraz sekciarskie koncepcje w KPD. NSDAP powoływała się często na patriotyzm, spra-wiedliwość, sięgała również demagogicznie do rewolucyjnych tradycji ruchu robotniczego,

Hindenburg i Hitler, 1933 r.

oddziałując w ten sposób na te warstwy społe-czne, które szczególnie wiele ucierpiały w la-tach kryzysu.

W 1932 r. skończył się trwający od roku 1925 ok'-es prezydentury Hindenburga. Roz-pisane zostały wybory prezydenta. Głównymi kandydatami na to stanowisko byli: Hinden-burg i Hitler; KPD wysunęła kandydaturę Ernsta Thalmanna. Usiłowania partii komu-nistycznej, zmierzające do utworzenia wspól-nego frontu z socjaldemokratami, spełzły na niczym. W wyborach Thalmann otrzymał 5 min głosów, Hindenburg — 18,6 min, a Hitler — 11,3 min. Ponieważ żaden z kandy-datów nie uzyskał absolutnej większości, roz-pisano drugie wybory, które przyniosły zwy-cięstwo Hindenburgowi.

30 maja 1932 r. rząd Briininga zmuszony był ustąpić. Nowym kanclerzem Niemiec zos-tał Franz von Papen, związany z prawicą jun-kierską i kołami wielkiej finansjery, jeden z przywódców skrzydła prawicowego partii Centrum związany z NSDAP. Komunisty-czna Partia Niemiec, w obliczu groźby faszy-zacji kraju, wezwała masy ludowe do walki z faszyzmem. Przez cały kraj przeszła fala anty-faszystowskich kongresów, organizowanych pod hasłem jednolitego frontu z socjaldemok-racją.

Proces faszyzacji życia politycznego kraju zataczał jednak coraz większe kręgi. Sprzyjał

mu /resztą sani kanclerz — Franz von Papen. W lipcowych wyborach do Reichstagu naziści odnieśli duże zwycięstwo, uzyskując 230 na 688 mandatów. Było to jednak za mało, aby mogli utworzyć rząd. Reichstag został wiec rozwiązany. W listopadzie 1932 r., po ponow-nych wyborach, kanclerzem został Kurt Schleicher, który 28 stycznia 1933 r. podał się do dymisji. 30 stycznia prezydent Hindenburg kanclerzem Niemiec mianował Hitlera, po-wierzając mu misję utworzenia nowego rządu. Tak wiec, przy zachowaniu pozorów demok-racji, hitlerowcy doszli do władzy.

4. Okres dyktatury faszystowskiej (1933—1939)

Faszystowski terror. Z chwilą dojścia do wła-dzy, hitlerowcy przystąpili do realizacji swego programu. W pierwszych sześciu tygodniach sprawowania władzy aresztowali wielu prze-

ciwników faszyzmu, w tym 18 tyś. komuni-stów. Nowy rząd zapoczątkował politykę ter-roru.

Hitlerowcy zamierzali przekształcić naród niemiecki w narzędzie polityki monopoli nie-mieckich. Na arenie międzynarodowej — dą-żyli do rozpętania, w maksymalnie krótkim czasie, nowej wojny światowej o nowy podział świata, który utwierdziłby panowanie impe-rializmu niemieckiego w świecie.

Rządy hitlerowskie, z klasowego punktu widzenia, były dyktaturą kapitału finansowe-go. W skład rządu, obok działaczy partii hitle-rowskiej, weszli przedstawiciele wielkiego ka-pitału, np. Hjalmar Schacht i inni. Von Papen został wicekanclerzem.

W marcu 1933 r. nowo wybrany już po objęciu władzy przez hitlerowców Reichstag uchwalił nadzwyczajne pełnomocnictwa dla rządu. Pretekstem było prowokacyjne podpa-lenie gmachu Reichstagu. Zdelegalizowana została Komunistyczna Partia Niemiec. 3 mar-

Antyżydowska akcja hitlerowców

Hitlerowski obóz koncentracyjny, 1933 r.

ca 1933 r. hitlerowcy aresztowali Ernsta Thalmanna. Jednocześnie rozwiązano te związki zawodowe, które nie były podporząd-kowane partii narodowosocjalistycznej, a ma-jątek ich skonfiskowano. Wszyscy robotnicy zostali przymusowo wcieleni do faszystow-skiej organizacji związkowej Front Pracy, po-wołanej dla „obrony interesów" klasy robot-niczej. Hitlerowcy zlikwidowali również So-cjaldemokratyczną Partie Niemiec.

Jednocześnie rozpoczęły się masowe prześ-ladowania polityczne. W lipcu 1933 r. wydano ustawę o likwidacji wszystkich partii polity-cznych z wyjątkiem NSDAP. Powołano do życia tajną policję (gestapo). Zakładano obo-zy koncentracyjne. Postępowi uczeni i działa-cze polityczni znaleźli się w więzieniach bądź obozach koncentracyjnych. Na ulicach miast palono postępowe książki, dzieła ludzkiego geniuszu. Równocześnie hitlerowcy rozpoczę-li pogrom ludności żydowskiej.

Proces o podpalenie Reichstagu. 21 września 1933 r. rozpoczął się w Lipsku proces przeciw-ko bułgarskiemu komuniście, działaczowi

międzynarodowego ruchu robotniczego — Georgijowi Dymitrowowi (1882—1949), po-przedzony masowymi aresztowaniami działa-czy ruchu robotniczego. Hitlerowcy zarzucili Dymitrowowi podpalenie budynku Reichsta-gu. Zorganizowanie tego procesu było hitle-rowską prowokacją, mającą na celu odwróce-nie uwagi mas od postępującej faszyzacji kraju oraz obarczenie komunistów winą za rzekome usiłowanie obalenia siłą istniejącego w Nie-mczech systemu politycznego i tym samym dostarczenia pretekstu do rozpętania przeciw-ko nim kampanii terroru. W rzeczywistości — jak wykazały dokumenty i proces norymber-ski w 1946 r. — Reichstag został podpalony przez samych faszystów.

Dzięki odwadze i mądrości politycznej Dy-mitrowa, proces lipski, trwający do 23 grud-nia, przekształcił się w oskarżenie przeciwko systemowi faszystowskiemu i hitleryzmowi. Z ławy sądowej Dymitrow wezwał masy pracu-jące Niemiec i całego świata do walki przeciw-ko wojnie, do utworzenia wspólnego frontu antyfaszystowskiego.

Wystąpienia Dymitrowa zyskały mu po-

Georgi Dymitrow w celi berlińskiego więzienia przygoto-wuje się do procesu

wszechną sympatię. Kampania o jego uwolnie-nie objęła cały świat. W tej sytuacji sąd zmu-szony był wydać wyrok uniewinniający. Dy-mitrow przyjął nadane mu przez rząd Związ-ku Radzieckiego obywatelstwo radzieckie i udał się do ZSRR.

Przygotowania wojenne gospodarki niemiec-kiej. Zwycięstwo faszyzmu w Niemczech o-tworzyło gospodarce niemieckiej możliwości rozbudowy potencjału gospodarczego, wsku-tek nastawienia jej na cele militarne. Dużą pomoc okazały imperializmowi niemieckiemu Stany Zjednoczone i Wielka Brytania, niemal całkowicie zwalniając Niemcy od obowiązku spłaty reparacji wojennych.

Począwszy od 1933 r. Niemcy, podobnie jak i inne kraje kapitalistyczne, stopniowo zaczęły wychodzić z kryzysu gospodarczego. Główną rolę w Niemczech odgrywały te monopole ka-pitalistyczne, które poparły Hitlera w jego walce o władzę. Poprzez szereg dekretów iząd zapewnił im zarówno znaczny wzrost zysków, jak i wyeliminowanie konkurencji. Istniejący system polityczny umożliwiał zwiększenie eksploatacji klasy robotniczej, stwarzał kapi-

talizmowi monopolistycznemu warunki dal-szego szybkiego rozwoju.

Militaryzacja ekonomiki niemieckiej pole-gała przede wszystkim na podporządkowaniu celów produkcji przemysłowej militarnym planom podboju świata. Główną uwagę zwró-cono na produkcję sprzętu wojennego i jego modernizację. Zwiększyło się wydobycie rudy żelaza oraz węgla, zwiększył się wytop surów-Tabela 40. Niektóre dane dotyczące rozwoju gospodarczego Niemiec w latach 1919—1939

Rok Wydobycie węgla

Wytop suró-wki żelaza

Wytop stali

(w min ton)

1919 201 5,7 6,9

1920 243 6,4 8,41921 259 7,9 9,91929 338 13,2 16,21932 227 3,9 5,81933 236 5,2 7,61937 355 16,0 22,11938 364 18,0 25,21939 384 17,7 25,7

ki żelaza,, miedzi i stali, wzrosło wydobycie innych surowców, posiadających znaczenie strategiczne.

Od roku 1932 do roku 1939 przywóz nie-których artykułów strategicznych z zagranicy wzrósł dwukrotnie.

W swej polityce gospodarczej Niemcy zmie-rzały do całkowitego uniezależnienia się od zagranicy w dziedzinie produkcji materiałów wojennych. Według oświadczenia Hitlera, w latach 1933—1939 na same tylko zbrojenia wy-dano 90 młd marek. Gdy w latach 1933—1934 na zbrojenia i wojsko przeznaczono 24 % bu-dżetu, to w latach 1938—1939 już 50%.

Decydującą rolę w politycznym i gospodar-czym życiu Niemiec w tym okresie faszystow-skiej dyktatury odgrywało pięćdziesiąt rodzin spośród najbardziej reakcyjnych kręgów oli-garchii finansowej.

Początek zjednoczenia sil antyfaszystowskich.W okresie istnienia dyktatury faszystowskiej otwarte wystąpienia przeciwko faszyzmowi były niemożliwe ze względu na szalejący ter-ror. Nie oznaczało to jednak, że w ogóle za-przestano walki z faszyzmem, przeciwnie,

Hitlerowska parada wojskowa w Norymberdze, 15IX 1935 r.

choć w niezwykle trudnych warunkach, walka taka toczyła się, a jej organizatorem i kierow-nikiem była działająca w konspiracji Komuni-styczna Partia Niemiec.

Jedyną legalną partią była NSDAP, której władzy podporządkowano wszystkie formy życia społecznego, przy wzrastającym terrorze politycznym jej tzw. sztafet ochronnych — SS (Schutzstaffeln) oraz oddziałów szturmowych — SA (Sturmabteilungen) i policji. W sierpniu 1934 r., po śmierci Hindenburga, Hitler przy-jął tytuł fiihrera — wodza i kanclerza Rzeszy. Coraz większą rolę w Niemczech zaczęła od-grywać SS, z Heinrichem Himmlerem na czele.

W październiku 1935 r. odbyła się w Bru-kseli konferencja KPD, na której opracowano nowy program i nową taktykę walki z faszyz-mem. Postanowiono przystąpić do zorganizo-wania wspólnego antyfaszystowskiego frontu celem obalenia dyktatury hitleryzmu. Uchwa-ły konferencji zapoczątkowały proces jedno-czenia sił antyfaszystowskich w Niemczech. Komuniści i socjaldemokraci niemieccy, mi-

mo brutalnych prześladowań, prowadzili działalność antyhitlerowską; nieśli też pomoc ofiarom faszystowskiego terroru. W 1936 r. utworzono w Paryżu Niemiecki Komitet Frontu Ludowego, którego członkami byli m. in.: komuniści Wilhelm Pieck i Walter Ul-bricht, socjaldemokrata Rudolf Bernstein, pi-sarze: Lion Feuchtwanger i Thomas Mann.

Agresywna polityka zagraniczna Niemiec.Podstawowym celem hitlerowskiej polityki zagranicznej był podbój Europy w celu zapew-nienia Niemcom — „narodowi panów" (Her-renvolk), jak to głosiła propaganda hitlerow-ska — dominującego stanowiska w świecie. Przygotowując się do nowej wojny światowej, hitlerowcy prowadzili ożywioną działalność dyplomatyczną. Organy Ministerstwa Spraw Zagranicznych były jednocześnie ośrodkami działalności szpiegowskiej. Sieć szpiegowską rozbudowano szczególnie w krajach Europy Środkowej i Zachodniej, w Ameryce Łaciń-skiej, na Bałkanach, w krajach Bliskiego Wschodu, skandynawskich i nadbałtyckich.

Rozgałęziona szeroko hitlerowska machina szpiegowska i dywersyjna „piąta kolumna" służyły agresywnym celom militaryzmu nie-mieckiego.

Wysuwając hasło antykomunizmu, hitle-rowcy zdołali zyskać aprobatę Stanów Zjed-noczonych Ameryki, Wielkiej Brytanii, Fran-cji i innych państw kapitalistycznych, które liczyły na to, że skierują oni swe siły głównie przeciwko ZSRR. Przygotowując się do woj-ny o nowy podział świata, w którym zapew-nione zostało by Niemcom stanowisko decy-dujące, hitleryzm rozpocząć musiał działal-ność na arenie międzynarodowej od pogwał-cenia postanowień traktatu wersalskiego.

W marcu 1935 r. Niemcy ogłosiły, że nie uznają postanowień traktatu, zakazujących im posiadania lotnictwa wojskowego. 16 mar-ca tegoż roku wprowadzono obowiązkową służbę wojskową. Jednocześnie zbrojenia Nie-

miec wzrastały z miesiąca na miesiąc. W 1933 r. Niemcy nie posiadały lotnictwa wojskowe-go, a w 1939 r. były na tym polu pierwszą potęgą w Europie. Rozbudowano liczebnie, wyszkolono i nowocześnie uzbrojono siły lą-dowe. Poważnie wzrosła również flota wo-jenna.

Przygotowując się do nowej wojny, Niemcy zabezpieczyły się również przed możliwością paraliżowania ich posunięć przez Ligę Na-rodów. 14 października 1933 r. oznajmiły one, że występują z Ligi. 7 marca 1936 r. wojska niemieckie wkroczyły do zdemilitaryzowanej Nadrenii. W wyniku tych posunięć wszystkie postanowienia traktatu wersalskiego, ograni-czające militaryzm niemiecki, zostały prze-kreślone.

W październiku 1936 r. Niemcy i Włochy podpisały sojusz polityczny zapoczątkowują-cy tzw. „oś Berlin—Rzym". W listopadzie

Hitlerowska demonstracja w Berlinie przeciw traktatowi wersalskiemu

Oddziały armii niemieckiej wkraczają do zdemilitaryzowanej Nadrenii

1936 r. Niemcy i Japonia podpisały pakt anty-kominternowski pod hasłem zwalczania dzia-łalności Międzynarodówki Komunistycznej (Kominternu), faktycznie zmierzający do zdo-bycia hegemonii w świecie. W 1937 r. do poro-zumienia tego przystąpiły faszystowskie Wło-chy. Aktami potwierdzającymi współpracę państw faszystowskich było poparcie Niemiec dla agresji Włoch w Etiopii oraz wspólna in-terwencja w wojnie domowej w Hiszpanii. W rezultacie, pod przykrywką walki z komuniz-mem, powstał silny blok wojskowy, w oparciu o który hitleryzm pragnął zrealizować swoje zamierzenia.

Wcielenie Austrii do Rzeszy. W1938 r. Niemcy w zasadzie zakończyły okres przygotowań do wojny. W rządzie i sztabie przeprowadzono szereg zmian personalnych, mających na celu

wzmocnienie faszystowskiego kierownictwa. Szefem sztabu został gen. Wilhelm Keitel, mi-nistrem spraw zagranicznych — Joachim Rib-bentrop, a sam Hitler — głównodowodzącym sił zbrojnych.

Przystąpiono do realizacji zaborczych pla-nów, które przewidywały w kolejności: przy-łączenie Austrii, podbój Czechosłowacji, Pol-ski, a następnie ZSRR i innych krajów.

Państwa zachodnie nie przeszkadzały Hitle-rowi w przygotowaniach, przeciwnie, umożli-wiły mu dalsze rozszerzanie zbrojeń oraz wie-lokrotnie udzieliły poparcia dyplomatyczne-go, nadal pragnąc rękami faszystów rozpra-wić się ze Związkiem Radzieckim. Taka poli-tyka państw zachodnich pozwoliła Niemcom wyrosnąć na wielką potęgę militarną, dyspo-nującą najnowocześniejszym sprzętem bojo-wym.

Realizację zaborczych planów faszyzmu Hitler postanowił rozpocząć od zagarnięcia Austrii. Austria była krajem zdecydowanie słabszym od Niemiec. Rząd austriacki nie był w stanie przeciwstawić się zdecydowanie za-borczej polityce Niemiec. W Austrii rozwijali szeroką działalność narodowi socjaliści, na-wołujący do połączenia się z hitlerowskimi Niemcami. Próby przeciwdziałania tej propa-gandzie przez rząd austriacki wywołały ostry sprzeciw Hitlera.

Niemcom zależało na przyłączeniu Austrii nie tylko ze względów gospodarczych, ale przede wszystkim — strategicznych, bowiem Austria stanowiła doskonałą bazę wypadową do napaści na wschód i południowy wschód Europy.

12 lutego 1938 r. rządowi austriackiemu do-ręczono ultimatum, w którym Hitler domagał się amnestii dla wszystkich narodowych socja-listów znajdujących się w więzieniach, miano-wania spośród faszystów nowego ministra bezpieczeństwa i porządku publicznego, wpro-

wadzenia swobody propagandy nazistowskiej oraz wolności działania dla grup i klubów na-rodowosocjalistycznych. Zrazu rząd austriac-ki odrzucił ultimatum, nie uzyskawszy jednak poparcia dyplomatycznego państw zachodnich, przyjął warunki narzucone przez Hitlera.

11 marca 1938 r. około 200 tyś. żołnierzy hitlerowskich przekroczyło granicę austriac-ką. W dwa dni później Austria otrzymała no-wego kanclerza — zażartego hitlerowca, Ar-thura Seyss-Inąuarta. Do Wiednia przyjechał Hitler, by obecnością swoją uświetnić doko-naną aneksję.

Wielka Brytania i Francja początkowo for-malnie zaprotestowały, ale w krótkim czasie uznały zabór dokonany przez Hitlera. W Li-dze Narodów jedynie Związek Radziecki kon-sekwentnie bronił prawa Austrii do samo-dzielności politycznej oraz ostrzegał kraje za-chodnie przed zgubnymi konsekwencjami po-lityki popierania zbrojeń hitlerowskich Nie-miec.

Austria, przyłączona do Niemiec i przemia-

Oddzialy hitlerowskie w Wiedniu, 13 III 1938 r.

nowana na Ostmark, bardzo szybko uległa faszyzacji. Niemcy osiągnęły swój pierwszy zaborczy cel. Jednocześnie wzrósł ich poten-cjał gospodarczy i militarny.

Polityka hitlerowców wobec Czechosłowacji.Następnym obiektem agresji niemieckiej była Czechosłowacja. Kraj ten posiadał rozwinięty przemysł, a jednocześnie przedstawiał dla dal-szych zaborczych planów hitlerowskich do-niosłe znaczenie strategiczne.

Pretekstem dla żądań niemieckich wobec Czechosłowacji była obecność niemieckiej mniejszości narodowej w czeskich Sudetach. Niemcy, mieszkający w Czechosłowacji, ko-rzystali z wszystkich praw przysługujących in-nym narodowościom, lecz propaganda hitle-rowska rozpoczęła oszczerczą kampanię wo-kół rzekomo mających tam miejsce prześlado-wań Niemców, a faszyści niemieccy w Sude-tach prowadzili czynną działalność antycze-ską, skoordynowaną i kierowaną przez Berlin. Pod jej wpływem oraz pod naciskiem rządu niemieckiego, rząd czeski zgodził się na auto-nomię Niemców sudeckich. To ustępstwo nie wystarczyło jednak hitlerowcom. W lipcu 1938 r. faszyści sudeccy rozpoczęli z rządem czeskim walkę pod hasłem: Niemcami może rządzić tylko rząd niemiecki. Zaostrzyło to stosunki niemiecko-czeskie, zwłaszcza że na granicy czeskiej były skoncentrowane wojska niemieckie.

Rząd czechosłowacki znalazł się w bardzo trudnym położeniu. Wprawdzie Wielka Bry-tania i Francja próbowały powstrzymać ape-tyty Hitlera, rozpoczynając własne przygoto-wania wojenne, ale praktycznie ich działal-ność polityczna zmusiła prezydenta Benesza do kapitulacji.

W sierpniu 1938 r. przyjechał do Pragi bry-tyjski minister — lord Runciman, z misją po-średniczenia w sporze. Faktycznie zajął on sta-nowisko przychylne zamiarom hitlerowców, którzy nie chcieli żadnych pojednań i ustępstw, a po prostu żądali dla siebie północno-zachodnich prowincji czeskich.

Hitler uruchomił całą machinę szantażu: koncentrację i manewry wojsk oraz prowoka-cje. Wielka Brytanią i Francja zaś oświadczy-ły, że Czechosłowacja, w wypadku stawiania

oporu Hitlerowi, będzie uznana za sprawcę wojny światowej. Jednocześnie Francja oświadczyła, że nie wypełni swoich zobowią-zań traktatowych.

Związek Radziecki wyraził gotowość udzie-lenia Czechosłowacji pomocy wojskowej, je-żeli zdecyduje się ona bronić swej niepodleg-łości i integralności. ZSRR deklarował pomoc nawet w wypadku, gdyby Francja nie wypeł-niła swoich zobowiązań wobec Czechosłowa-cji, do czego — jak pamiętamy — nie był zobowiązany na podstawie układu o sojuszu i pomocy wzajemnej. Czechosłowacja jednak nie przyjęła tej oferty, licząc na pomoc swego sojusznika Francji.

W takich okolicznościach Hitler doprowa-dził do zwołania międzynarodowej konferen-cji w Monachium.

Monachium. Konferencja odbyła się w dniach 29—30 września 1938 r. Wzięli w niej udział: Arthur Neville Chamberlain, Edouard Dala-dier, Benito Mussolini i Adolf Hitler. Przed-stawiciel Czechosłowacji, której sprawy oma-wiano na konferencji, nie został dopuszczony do obrad, jedynie oczekiwał na ich wynik. Uczestnicy konferencji wyrazili zgodę na żą-danie Hitlera, przy czym Czechosłowacja mia-ła otrzymać gwarancję dla swych okrojonych nowych granic.

l października 1938 r. wojska hitlerowskie wkroczyły do Sudetów.

Postanowienia monachijskie wykorzystał rząd polski dla rozwiązania pretensji teryto-rialnych, dokonując zajęcia części Śląska Cie-szyńskiego — Zaolzia, zamieszkanego w zna-cznym stopniu przez ludność polską.

Decyzje konferencji monachijskiej były punktem kulminacyjnym polityki tzw. appea-sement — „niemieszania się", uprawianej przez państwa zachodnie wobec Hitlera. Poli-tyka ta pozwoliła okrzepnąć agresywnym si-łom hitlerowskich Niemiec.

We wrześniu i grudniu 1938 r. podpisane zostały uroczyste deklaracje o wiecznym po-koju między Wielką Brytanią i Niemcami oraz między Francją i Niemcami. Miały one na celu izolować Związek Radziecki, pozostawić go samemu sobie w przygotowywanej przez Hit-lera napaści na Kraj Rad.

Uczestnicy konferencji monachijskiej

Świat szybkimi krokami zbliżał się do no-wej wojny.

Napaść na Polskę. Początek drugiej wojny światowej. W drugiej połowie 1938 r. ekono-mika niemiecka odczuła pierwsze przejawy kryzysu gospodarczego. Hitlerowcy postano-wili rozwiązać te trudności ekonomiczne, wy-wołując wojnę światową. 24 października 1938 r. minister spraw zagranicznych Rzeszy, Ribbentrop, w rozmowie z ambasadorem pol-skim w Berlinie wysunął roszczenie terytorial-ne Niemiec wobec Polski. Niemcy domagały się włączenia do Rzeszy Gdańska i przyznania im tzw. „korytarza" dla łączności z Prusami Wschodnimi, prawa do zbudowania na tery-torium Polski eksterytorialnej autostrady oraz linii kolejowej łączącej Rzeszę z Prusami.

Wobec takich żądań rząd polski wzmógł działalność dyplomatyczną. O powadze sy-tuacji i o groźbie wojny nie informował jednak opinii publicznej.

15 marca 1939 r. Niemcy, lekceważąc posta-

nowienia konferencji w Monachium, zajęły Czechy oraz Morawy i włączyły je do Rzeszy. Równocześnie proklamowały „niepodległą" Słowację pod swoim protektoratem.

22 marca 1939 r. pod naciskiem Niemiec, Litwa uznała aneksję Kłajpedy, następnie zaś zawarła z III Rzeszą układ gospodarczy.

31 marca 1939 r. Wielka Brytania udzieliła gwarancji Polsce, a Francja potwierdziła swo-je zobowiązania wynikające z zawartego z Polską sojuszu. Oświadczenia te nie wpłynęły jednak na przygotowania Hitlera do rozpęta-nia wojny światowej, której początek stano-wić miało zaatakowanie Polski. Hitler wie-dział, że gwarancje Wielkiej Brytanii i Francji nie miały większego znaczenia.

28 kwietnia 1939 r. Niemcy, bez uprzedze-nia, wypowiedziały niemiecko-polską dekla-rację o nieagresji.

W ten sposób powstała sytuacja, w wyniku której l września 1939 r. wojska Niemiec hitle-rowskich napadły na Polskę, rozpoczynając drugą wojnę światową.

ROZDZIAŁ XXII

WIELKA BRYTANIA

Sytuacja gospodarcza. Z pierwszej wojny światowej Wielka Brytania wyszła zwycięsko. Jej główny konkurent na arenie europejskiej — imperializm niemiecki — został pokonany i osłabiony. W rezultacie Wielka Brytania zna-cznie rozszerzyła swoje posiadłości zamorskie kosztem byłych kolonii niemieckich.

Jednakże zwycięstwo w wojnie i związane z nim zdobycze nie umocniły pozycji gospodar-czej i finansowej Wielkiej Brytanii w Europie oraz nie polepszyły sytuacji wewnątrz samego imperium brytyjskiego, a ponadto ruchy naro-dowowyzwoleńcze w krajach Wschodu i Afry-ki poważnie osłabiły jej znaczenie w świecie.

W okresie działań wojennych zmniejszył się eksport towarów brytyjskich oraz penetracja brytyjska na obcych rynkach. Przed wojną było to jedno z największych państw-wierzy-cieli, po wojnie — stało się dłużnikiem Stanów Zjednoczonych. W 1919 r. zadłużenie Wielkiej Brytanii wobec zagranicy wynosiło 7,8 mld funtów szterlingow.

W latach 1919-1920 nastąpił względny rozwój gospodarczy ^ W 1920 r. produkcja su-rówki żelaza w porównaniu z 1919 r. wzrosła o 8,1 %, stali o 15,2%, przemysłu stoczniowego o 25,4 %. Ogólnemu rozwojowi gospodarcze-mu Wielkiej Brytanii sprzyjał częściowo oży-wiający się rynek wewnętrzny. Wzrosły rów-nież płace robocze. Wypłacane przez rząd odszkodowania dla zdemobilizowanych żoł-nierzy, marynarzy i pracowników zakładów wojskowych, oraz zapomogi — przyczyniły się do zwiększonego popytu. W sumie ekono-mika brytyjska znalazła się w okresie względ-nej koniunktury, która jednak trwała bardzo

krótko. Już u schyłku 1920 r. pojawiły się pierwsze oznaki kryzysu.

Wojna spowodowała również przemiany w układzie sił politycznych wewnątrz Wielkiej Brytanii. Liberałowie, reprezentujący interesy burżuazji handlowej i przemysłowej, w okresie przedwojennym i wojennym posiadający wpływy wśród drobnej burżuazji, a także wśród pewnej części klasy robotniczej, wy-raźnie ulegli konserwatystom. Osłabienie partii liberałów wpłynęło na przejście powa-żnej części elementów radykalnych do Labour Party.

Rozwój ruchu robotniczego. Działania wojen-ne i związane z nimi zjawiska spoleczno--ekonomiczne spowodowały ożywienie rewo-lucyjne wśród angielskiej klasy robotniczej, a w świecie spadek znaczenia Wielkiej Brytanii na rzecz Stanów Zjednoczonych — w zakresie gospodarczym oraz zmniejszenie się jej presti-żu i autorytetu w szeregu krajów kolonial-nych. W wyniku wojny — podobnie jak i w innych krajach — zaostrzyła się też walka kla-sowa, nastąpił dalszy wzrost aktywności poli-tycznej proletariatu brytyjskiego.

Przez całą Anglię przeszła fala strajków i demonstracji przeciwko rządowi Davida Lloyda George'a. W ich rezultacie robotnicy uzyskali podwyższenie zarobków, górnicy wy-walczyli dla siebie siedmiogodzinny dzień pra-cy. W 1919 r. przeprowadzono reformę wy-borcza

Powstanie Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii. Rozwój masowego ruchu rewolucyj-

nego postawił przed angielską klasą robotni-czą zadanie zorganizowania partii komunisty-cznej. W lipcu 1920 r. z inicjatywy lewicowych ugrupowań socjalistycznych odbył się w Lon-dynie założycielski zjazd partii. W styczniu 1921 r. do partii przyłączyły się dalsze rewolu-cyjne grupy robotnicze.

Partia Komunistyczna była jednak bardzo słaba, chorowała na „chorobę lewicowości": odżegnywała się od działalności rewolucyjnej w związkach zawodowych, nawoływała do bojkotowania burżuazyjnego parlamentu, wszędzie i w każdym wypadku występowała przeciwko jakiejkolwiek współpracy komuni-stów z labourzystami, odrzucała wszelkie re-formy itp. U źródeł takiego stanowiska tkwiło z jednej strony rozczarowanie działalnością przesyconych oportunizmem działaczy związ-kowych, z drugiej — wpływy anarchosyndy-kalizmu. Stanowisko to wyrządziło poważne szkody brytyjskiemu ruchowi robotniczemu.

Na działalności tej partii zaciążyły i inne względy. Mimo strat, jakie w rezultacie pier-wszej wojny światowej poniosła ekonomika Wielkiej Brytanii, kraj ten wciąż jeszcze był jednym z najpotężniejszych i najbogatszych państw imperialistycznych. Dzięki temu stopa życiowa w porównaniu z innymi krajami kapi-talistycznymi była tam stosunkowo wysoka. Sprzyjało to szerzeniu się w angielskim ruchu robotniczym nastrojów oportunizmu i wy-godnictwa, które znajdowało wyraz w uczest-nictwie szeregu grup proletariatu w działal-ności politycznej partii burżuazyjnych.

Kryzys gospodarczy (1920—1921). Względna koniunktura w gospodarce brytyjskiej trwała stosunkowo krótko. Już w drugiej połowie 1920 r. wybuchł kryzys. U jego źródeł tkwiło wiele przyczyn. W obliczu konkurencji z USA i Japonią, ekonomika brytyjska znalazła się na niekorzystnych pozycjach. Baza techni-czna przemysłu była przestarzała, a tym sa-mym produkcja z reguły droższa i nie zawsze odpowiadająca najnowocześniejszym wymo-gom.

Kryzys objął szereg gałęzi przemysłu brytyj-skiego. Produkcja w 1920 r. wynosiła zaledwie 90,5%,awl921r.spadłado61,5%poziomuz 1913 r. Eksport brytyjski w tym okresie spadł

Eamon de Yalera

do 44,6%, a import do 39,8%. Nawet po przezwyciężeniu kryzysu w 1921 r. gospodar-ka brytyjska z wielkim trudem osiągnęła rów-nowagę przemysłową. I tak — globalna produkcja w 1922 r. wynosiła 76,6%, a w 1923 r. — 82,9% stanu z 1913 r.

Ciężka sytuacja gospodarcza wywołała ma-sowe bezrobocie. Pogorszyło się położenie klasy robotniczej. Okres kryzysu pogłębił na-stroje rewolucyjne. Na jesieni 1920 r. wybuchł strajk górników. Wkrótce strajki objęły nie-malże wszystkie gałęzie gospodarki brytyj-skiej. Kryzys dotknął nie tylko metropolię, ale również kolonie i kraje zależne od Wielkiej Brytanii.

Walka Irlandii o niepodległość. Po krwawo stłumionym dublińskim powstaniu narodo-wym w 1916 r., kraj ten w latach 1919—1921 pod wodzą Eamona de Yalery nadal prowa-dził walkę o niepodległość. Posłowie irlandzcy odmówili udziału w pracach parlamentu brytyjskiego. 21 stycznia 1919 r. zebrali się oni w mieście Dublinie i utworzyli parlament ir-landzki, który proklamował Irlandię pań-stwem suwerennym i niezależnym. Dążenia Wielkiej Brytanii, zmierzające do likwidacji suwerennej republiki, spotkały się ze zbroj-nym sprzeciwem. Rząd Lloyda George'a mu-siał pójść na ustępstwa. 26 grudnia 1921 r.

podpisano umowę, na mocy której południo-wa część Irlandii została przekształcona w Wolne Państwo Irlandzkie o statusie domi-nialnym. W jego skład weszło 26 hrabstw, na-tomiasf 6 hrabstw najbardziej przemysłowo rozwiniętych, leżących w północnej części Ir-landii (Uister), nadal pozostało w składzie Wielkiej Brytanii.

W latach 1922—1923 w Irlandii doszło do wojny domowej. Po jej stłumieniu, Irlandczy-cy nie ustawali w dążeniach do uzyskania peł-nej niezależności. Dopiero w 1937 r. Irlandia została proklamowana suwerenną republiką w składzie Brytyjskiej Wspólnoty Narodów.

Równolegle z wydarzeniami w Irlandii ros-ła walka narodowowyzwoleńcza przeciwko brytyjskim kolonizatorom w największej i naj-bogatszej kolonii brytyjskiej — w Indiach. Po-dobnie poważny kryzys przeżył angielski ko-lonializm w Egipcie. Demonstracje, strajki i zbrojne wystąpienia przekształciły się w regu-larną walkę przeciwko kolonizatorom.

Wzrost reakcji politycznej. Ogólna sytuacja Wielkiej Brytanii, charakteryzująca się kryzy-sem gospodarczym i kryzysem polityki kolo-nialnej, znalazła odbicie w wewnętrznej sytua-cji politycznej.

Konserwatyści byli niezadowoleni z polity-ki prowadzonej przez rząd Lloyda George'a. Politykę tę cechował pewien liberalizm zarów-no wobec klasy robotniczej, jak i wobec ru-chów narodowowyzwoleńczych w koloniach. Duże niezadowolenie wśród konserwatystów wywołała normalizacja stosunków z Rosją Radziecką. W październiku 1922 r konserwa-tyści zerwali koalicję z liberałami, w wyniku czego rząd Lloyda George'a upadł. Władzę w Wielkiej Brytanii objęli konserwatyści.

Nowy rząd czynił wszystko, aby doprowa-dzić do pogorszenia stosunków ze Związkiem Radzieckim. W maju 1923 r. brytyjski mini-ster spraw zagranicznych, lord Curzon, wrę-czył rządowi radzieckiemu ultimatum, doma-gające się m.in. odwołania przedstawicieli ZSRR z Iranu i Afganistanu. W wypadku niewykonania tego żądania, Wielka Brytania groziła zerwaniem stosunków z ZSRR. Towa-rzyszyła temu wzmożona kampania antyra-dziecka. Rząd ZSRR ultimatum odrzucił.

Po wyborach do parlamentu w grudniu 1923 r., konserwatyści musieli ustąpić swoje miejsca w rządzie przedstawicielom Labour Party.

Pierwszy rząd labourzystów. Rząd labourzy-stów, na którego czele stanął James R. Mac-Donald, wprawdzie przeprowadził niektóre reformy korzystne dla klasy robotniczej, m.in. podwyższył renty starcze i inwalidzkie, jed-nakże uchylił się od uregulowania tak wa-żnych spraw, jak kwestia nacjonalizacji prze-mysłu górniczego czy podwyższenie płacy ro-boczej.

W polityce zagranicznej — rząd labourzy-stowski, popierając plan Dawesa, przyczynił się do szybszego rozwoju Niemiec i ich aktyw-nego włączenia w politykę międzynarodową. W lutym 1924 r. — uznał Związek Radziecki.

Rząd labourzystówski nazywał się „rządem robotniczym", jednakże w rzeczywistości za-równo na arenie międzynarodowej, jak i w polityce wewnętrznej, był kontynuatorem po-lityki konserwatystów, jedynie inaczej prowa-dzonej, bardziej elastycznie. Rząd ten nie po-siadał w parlamencie absolutnej większości.

Kampanię wyborczą w 1924 r. labourzyści prowadzili pod hasłem „byliśmy w rządzie, ale nie byliśmy u władzy", co miało tłumaczyć rząd wobec społeczeństwa z niespełnionych obietnic. W wyborach tych druzgocące zwy-cięstwo odnieśli konserwatyści. Otrzymali oni 415 miejsc w parlamencie, podczas gdy labou-rzyści tylko 152, a liberałowie 42 miejsca.

Wielka Brytania w latach 1924—1929. W ok-resie względnej stabilizacji kapitalizmu, w dal-szym ciągu rozwijała się walka klasy robotni-czej przeciwko burżuazji. Szczególnie uaktyw-nienie tej walki nastąpiło w roku 1925, gdy włączyli się do niej brytyjscy górnicy. Strajko-wali także transportowcy, kolejarze, metalow-cy i robotnicy szeregu innych zakładów. Stop-niowo strajk górniczy przekształcił się w 1926 r. w strajk powszechny. Wzięło w nim udział 6 min robotników. Nastroje wśród klasy robot-niczej były rewolucyjne. Walka, zapoczątko-wana pod hasłem strajku ekonomicznego, przybierać zaczęła formę walki politycznej. Poważnie tym zaniepokojeni przywódcy

trade-unionów podjęli wysiłki, zmierzające do zachowania dotychczasowego, tj. ekonomi-cznego charakteru strajku. Nawoływali oni robotników do nieorganizowania demonstra-cji, niezakłócania porządku publicznego itp. Odmówili również przyjęcia pomocy finanso-wej od radzieckich związków zawodowych i za plecami robotników rozpoczęli rozmowy z rządem. Strajk zakończył się porażką,12 maja 1926 r. przywódcy wezwali strajkujących do jego przerwania. Było to rezultatem zdrady reformistycznych liderów trade-unionów i partii labourzystów.

Strajk 1926 r. stał się dla burżuazji brytyj-skiej sygnałem do ostrego wystąpienia przeciwko ruchowi robotniczemu. W 1927 r. parlament uchwalił reakcyjne prawo O kon-fliktach w przemyśle i związkach zawodowych, zabraniające organizowania strajków pow-szechnych i solidarnościowych.

Politykę prowadzona przez rząd konserwa-tywny na arenie międzynarodowej również ce-chowała reakcyjność. W maju 1927 r. rząd ten zerwał stosunki dyplomatyczne ze Związkiem Radzieckim.

Drugi rząd labourzystów. W wyniku prowa-dzonej przez siebie polityki, w maju 1929 r konserwatyści ponieśli porażkę wyborczą. W początkach czerwca został utworzony rząd la-bourzystów, na którego czele stanął MacDo-nald. Labourzyści głosili konieczność nacjo-nalizacji wielkiego przemysłu i transportu. Program ten pozostał jednak tylko na papie-rze. Nie anulowano również reakcyjnej usta-wy o konfliktach w przemyśle i związkach zawodowych. W 1929 r. rząd labourzystów wznowił stosunki dyplomatyczne z ZSRR.

Gospodarka brytyjska w okresie kryzysu 1929—1932 r. Z początkiem 1930 r. rozpoczął się w Wielkiej Brytanii kryzys gospodarczy. Najniższy poziom produkcji przemysłowej wykazała gospodarka brytyjska w połowie 1932 r. W porównaniu z rokiem 1929 produk-cja spadła do 82,5 %. Szczególnie silnie kryzys przebiegał w tradycyjnych gałęziach gospo-darki brytyjskiej, opartych na przestarzałych urządzeniach przemysłowych. Na przykład wydobycie węgla w 1929 r. wynoszące 262 min

ton, w 1932 r. dało tylko 212 min ton. Produk-cja surówki żelaza z 7,7 min ton w 1929 r. spadła do 4,2 min ton w roku 1933. Wytop stali z 9,8 min ton w 1929 r. spadł do 5,3 min ton w 1932 r. Gdy w 1929 r. zbudowano stat-ków morskich o łącznym tonażu 1522 tyś. ton, to w 1933 r. tonaż ten wynosił zaledwie 133 tyś. ton. Kryzys ten miał charakter komple-ksowy, objął również rolnictwo; ceny na pro-dukty rolne spadły o 34%. Spowodowało to katastrofalne pogorszenie się sytuacji klasy robotniczej i chłopstwa. Poważnie zwiększyło się bezrobocie.

Kryzys polityczny 1931 r. Okres kryzysu gos-podarczego przeżywała Wielka Brytania w momencie, gdy u władzy znajdował się rząd labourzystowski. Burżuazja szukała wyjścia z kryzysu poprzez dalsze obniżenie stopy życio-wej klasy robotniczej oraz poprzez zwiększe-nie eksploatacji krajów kolonialnych i zale-żnych. Rząd labourzystowski znajdował się w trudnym położeniu, realizując cele polityki burżuazyjnej w rzekomym sojuszu i przy rze-komym poparciu klasy robotniczej.

W okresie kampanii wyborczej labourzyści obiecali spowodować ponowne wprowadze-nie siedmiogodzinnego dnia pracy dla górni-ków, odebranego im w 1926 r. W rezultacie długich rokowań, w 1930 r. dzień pracy górni-ków skrócono o pół godziny. Nadal nie roz-wiązany został problem bezrobocia. Rząd la-bourzystowski pragnął wyjść naprzeciw żąda-niom robotniczym, nie naruszając jednocześ-nie interesów burżuazji. Rozwiązanie takie było niemożliwe. Wewnątrz Labour Party na-stąpił rozłam. Część przywódców, na czele z Arthurem Hendersonem, nie chcąc brać na siebie odpowiedzialności wobec klasy robot-niczej, odmówiła polityce rządu dalszego po-parcia.

Polityka rządu narodów-, go. W sierpniu 1931 r. rząd labourzystów podał się do dymisji Na jego miejsce zosta! utworzony przez MacDo-nalda nowy rząd, będący koalicją konserwa-tystów z tzw. National Labour Pritty którą utworzył MacDonald. Rząd ten przyjął nazwę „narodowego". W czerwcu 1935 r. na jego czele stanęli konserwatyści.

W 1932 r. były iabourzysta, Oswald Mos-iey., przy poparciu fmansjery i przeinysFow-co''V utworzył Brytyjski Związek Faszystów. W piogramie tej organizacji mówiło się o wprowadzeniu w Wielkiej Brytanii ustroju fa-szystowskiego na wzór realizowanych progra-mów partii Mussoliniego i Hitlera. Działal-ność kół faszystowskich spotkała się z ostrym sprzeciwem klasy robotniczej i większości spo-łeczeństwa brytyjskiego.

W dziedzinie gospodarczej w połowie 1932 r. pojawiły się pierwsze oznaki koniunktury, znamionujące początek wyjścia z kryzysu. By-ły one wynikiem nie tylko zmian, jakie zacho-dziły wówczas w ekonomice światowej, lecz również polityki protekcjonistycznej, prowa-dzonej przez rząd brytyjski, oraz rozwoju przemysłu zbrojeniowego w dużym stopniu subsydiowanego przez państwo.

Tabela 41. Niektóre wskaźniki przemysłowej produkcji Wielkiej Brytanii w Salach 1919—1939

-^

d2

13 JE:1 £

* i73 3J ™'^ ^"? £ B *• n i

"

$ t

'§•£ £ ^0 T3

•5-1^

3 k!

"S z{i VD. "5

1919 233 -T C 8.9 —

1920 233 :^2 iU.2 _

192! 166 ~ * ^1921. 262 7 ^ r'.S 26.2',932 212 f,\ —1933 210 4.2 7.1 —1937 244 8,6 13,2 43,01938 231 6,9 10,6 —1939 231 8,1 13,4 —

Jak wskazują przedstawione wyżej dane, w całym okresie dwudziestolecia międzywojen-nego tempo rozwoju produkcji nie było zbytwysokie.

Arthur N. Chamberlain podpisuje układ monachijski

W 1931~rrzostałajjroklamowana Brytyjska Wspólnota Narodów —dobrowolny związek państw niezależnych (od 1949 r. —Wspólnota Narodów).

W dziedzinie polityki międzynarodowej rząd narodowy udzielał cichego poparcia fa-szystowskim agresorom. Na Dalekim Wscho-dzie rząd nie przeciwdziałał japońskiej agresji w Chinach Północnych. W Europie polityka ta pomogła Hitlerowi złamać postanowienia traktatu wersalskiego i wzmocnić militarną potęgę Niemiec. W dużym stopniu właśnie dzięki polityce brytyjskiej Hitler miał wolne ręce w realizowaniu swoich celów.

W—1-^7-Fr-rzĄd narodowy upadł. Stanowi-sko premiera zostało obsadz~one~przez przy-wódcę prawicowego skrzydła konserwaty-stów, Arthura Neville.'a.ChambeilairiaJctDr3 swoją polityką ustępstw ułatwiał sukcesy dy plomatyczne Niemiec faszystowskich. Cham berlain był współorganizatorem konferencji v Monachium w 1938 r., której decyzje otwo rzyły Hitlerowi drogę do agresji na Czechosłc wację.

ROZDZIAŁ XXIII

FRANCJA

1. Pierwsze lata po wojnie światowej

Sytuacja gospodarcza. Wyniki pierwszej woj-ny światowej nie spełniły wszystkich nadziei Francji. Niemcy zostały co prawda pokonane, jednakże nie rozdrobnione politycznie i nie uzależnione od Francji, a to głównie z powodu oporów, jakie w tej sprawie stawiały Stany Zjednoczone i Wielka Brytania. W rezultacie jedynie w niewielkim stopniu Francja umocni-ła swoją pozycje w Europie.

Zwycięstwo w wojnie z Niemcami Francja osiągnęła drogą dużych ofiar w ludziach i zna-cznych strat gospodarczych. Według oficjal-nych danych, w czasie działań wojennych po-legło l 400 tyś. Francuzów, liczba rannych wynosiła 740 tyś. osób, zaś ogólne straty ma-terialne związane z wojną osiągnęły zawrotną sumę 200 mld franków.

W rezultacie działań wojennych około 10 tyś. zakładów przemysłowych zostało zni-szczonych, 200 kopalń zatopionych. Zdezor-ganizowany został transport. Północno--wschodnie departamenty, należące w okresie przedwojennym do najbardziej rozwiniętych przemysłowo, uległy niemal całkowitemu zni-szczeniu. Podobnie katastrofalne skutki przy-niosła wojna francuskiemu rolnictwu. Około 2 min ha ziemi leżało odłogiem, poważne stra-ty odnotowano w hodowli bydła.

Ponadto w rezultacie wojny Francja znalaz-ła się w poważnej zależności finansowej od Stanów Zjednoczonych Ameryki i Wielkiej Brytanii. Ogólna suma zadłużenia Francji wo-bec tych dwóch państw wynosiła 40 mld fran-ków.

Wojna spowodowała również poważne przemiany społeczne. W okresie wojny rząd zniósł wszelkie zapory, które mogłyby utrud-niać imigrację robotników z innych państw Europy do Francji, toteż rozpoczął się maso-wy napływ poszukujących pracy, w tym rów-nież z Polski. W 1919 r. liczba robotników obcych we Francji osiągnęła 1,5 min osób. Było to na rękę burżuazji francuskiej, która zatrudniała emigrantów na zupełnie innych .zasadach niż robotników miejscowych, płacąc im niższe stawki za tę samą pracę, pozbawia-jąc ich różnych uprawnień itp.

W rezultacie przemian, jakie w latach 1921—1926 zaszły na wsi francuskiej, 900 tyś. chłopów i członków ich rodzin przeniosło się ze wsi do miast, zasilając w ten sposób szeregi robotników przemysłu francuskiego.

Tej części burżuazji, w rękach której znaj-dował się przemysł ciężki i zbrojeniowy, wojna przyniosła kolosalne korzyści. W okresie woj-ny światowej zbudowano wiele nowych ośrod-ków przemysłowych produkujących przede wszystkim na zamówienia wojskowe. W ta-kich warunkach wzrosła jeszcze bardziej cen-tralizacja i koncentracja produkcji oraz kapi-tału finansowego.

Na mocy postanowień traktatu wersalskie-go Francja otrzymała z powrotem Alzację i Lotaryngię, co w dwójnasób zwiększało fran-cuskie zasoby rudy żelaza, a zapasy węgla o 40 %. Przemysł francuski mógł w bardzo krót-kim czasie przestawić się na produkcję poko-jową. Dzięki zmianom terytorialnym i kon-sekwencjom gospodarczym pierwszej wojny światowej, Francja szybko przekształciła się z kraju rolniczo-przemysłowego w przemyśle-

wo-rolniczy. Cechą charakterystyczną ekono-miki francuskiej w okresie powojennym był gwałtowny rozwój przemysłu ciężkiego, bazu-jącego na powstałym podczas wojny przemyś-le zbrojeniowym.

Około 1920 r. Francja przystąpiła do inten-sywnych zbrojeń. W tym okresie posiadała ona lotnictwo silniejsze od sił lotniczych wszystkich państw europejskich razem wzię-tych. Mimo to ogólny stopień rozwoju prze-mysłu francuskiego był znacznie niższy aniżeli w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i rozwiniętych gospodarczo krajach Europy. Na ekonomice francuskiej poważnie ciążył brak niektórych podstawowych surowców, jak węgla koksującego, ropy naftowej, metali kolorowych itp.

Koncentracja objęła swoim zasięgiem nie tylko produkcję przemysłową, ale również ka-pitał bankowy. Do szczególnego znaczenia doszły grupy finansowe Rothschilda, Schnei-dera, Banąue de Paris et du Pays—Bas, Ban-que de 1'Indochine i wiele innych. Wszech-władną organizacją finansową, kontrolującą niemalże całokształt ekonomiki francuskiej, był Bank Francuski. Główni jego akcjonariu-sze — znani jako zespół 200 rodzin faktycznie kierowali całą gospodarką Francji.

Życie polityczne. Cechą charakterystyczną ży-cia politycznego we Francji po wojnie była wielopartyjność. Działalność polityczną i pro-pagandową wśród społeczeństwa prowadziło wiele partii burżuazyjnych o demagogicznie brzmiących nazwach i zazwyczaj nie sprecyzo-wanych programach politycznych. Do partii lewicowych w tym okresie zaliczali się radyka-łowie~rsecjaliści.

Radykałowie reprezentowali interesy drob-nej i częściowo średniej burżuazji zamieszkałej w miastach i na wsi. Ze względu na swój cha-rakter, partia radykałów była skłonna rozwią-zywać określone problemy polityczne raczej w koalicji z ugrupowaniami reakcyjnymi niż postępowymi. Radykałowie posiadali także pewne wpływy wśród klasy robotniczej i chłopstwa, a to dzięki niektórym posypowym hasłom, jakie głosił ich program. Były to hasła obrony interesów chłopstwa, równoupraw-nienia kobiet, nacjonalizacji niektórych

przedsiębiorstw oraz normalizacji stosunków ze Związkiem Radzieckim. Najwybitniejszym przywódcą radykałów był Edouard Herriot.

Bardziej lewicowe pozycje zajmowała Fran-cuska Partia Socjalistyczna (SFIO). W jej sze-regach, obok klasy robotniczej, znajdowało się jednak wiele elementów burżuazyjnych i związanej z nimi arystokracji robotniczej, biu-rokracji związkowej itp. W okresie wojny, partia ta faktycznie popierała interesy bur-żuazji. Czołowymi przywódcami Francuskiej Partii Socjalistycznej w okresie powojennym byli Leon Blum i Paul Faure.

Drobna i średnia burżuazja utworzyła pra-wicowy tzw. blok narodowy, na którego czele stanęli Raymond Poincare i Alexandre Mille-jrand. Celem tego przegrupowania było hamo-wanie wzrostu nastrojów rewolucyjnych i wzmocnienie polityki antyradzieckiej, a w po-lityce zagranicznej — zdecydowana walka o zapewnienie Francji czołowej pozycji w Euro-pie, wobec Niemiec zaś — polityka twardej ręki. Za pomocą takich haseł burżuazja starała się zdobyć popularność wśród mas. Rzucono hasło: „Niemcy zapłacą za wszystko".

Udział w bloku narodowym wzięły prawie wszystkie partie burżuazyjne: obok partii reakcyjnych znaleźli się tam również radyka-łowie, Dzięki posługiwaniu się hasłami szowi-nizmu i straszakiem bolszewizmu, w listopa-dzie 1919 r. w wyborach do parlamentu ugru-powania prawicowe uzyskały zdecydowaną większość.

W styczniu 1920 r. utworzono rząd, z byłym socjalistą Millerandem jako premierem, silnie związanym z kołami burżuazji i przemysłu metalowego. Rząd bloku narodowego był narzędziem dwustu rodzin wielkich kapitali-stów.

Rozwój ruchu robotniczego. Po zakończeniu pierwszej wojny światowej również we Francji nastąpił poważny wzrost nastrojów rewolu-cyjnych. Duży wpływ na francuską klasę ro-botniczą miały wydarzenia rewolucyjne w Rosji, Niemczech, Austrii, Węgrzech i w in-nych krajach Europy. Polityka zagraniczna „z pozycji siły" prowadzona przez pierwsze po-wojenne rządy francuskie spowodowała, że organizowane masowo w latach 1918—1923

strajki nosiły nie tylko ekonomiczny, ale prze-de wszystkim wyraźnie polityczny — antywo-jenny charakter.

Z chwilą gdy Francja rozpoczęła interwen-cję przeciwko Rosji Radzieckiej, przez cały kraj przeszła fala strajków i demonstracji pod hasłem: „Ręce precz od Kraju Rad!" Przeciw-ko interwencji protestowali postępowi pisarze francuscy, historycy, publicyści, artyści, a wśród nich Anatol France i Henri Barbusse. Żołnierze, wysyłani na front w Rosji, odma-wiali walki z siłami rewolucyjnymi. Wielu Francuzów brało też udział w wydarzeniach rewolucyjnych w Rosji po stronie rewolucji.

Na fali rewolucyjnej wzrastały szybko sze-regi Francuskiej Partii Socjalistycznej, a pro-gram jej ulegał radykalizacji. W latach 1915— —1916 partia ta liczyła zaledwie 24 tyś. człon-ków, pod koniec wojny światowej — 34 tyś., a w 1920 r. — 120 tyś. członków. W partii wyra-źnie uformowało się jej lewe skrzydło. Na cze-le tej grupy znajdował się m. in. Marcel Ca-chm.

l! tworzenie Francuskiej Partii Komunisty-cznej. W toku walk klasowych prowadzonych we Francji w latach 1918—1920. w oparciu o lewicę partii socjalistycznej powstała Francu-ska Partia Komunistyczna, Na zjeździe partii socjalistycznej *Tours(25 30grudnia 1920r.) doszło do wyraźnego rozłamu. Prawie 3/4 de-legatów poparło przyłączenie się do III Mię-dzynarodówki. Centrum i prawica zjazdu utworzyły oddzielną partię socjalistyczną, na czele z Leonem Blumem i Paulem Faurc. Ol-brzymią roię w powstaniu Francuskiej Partii Komunistycznej odegrał Marcei Cachm. U-tworzenie partii było niewątpliwie wielkim osiągnięciem francuskiej klasy robotniczej.

W maju 1921 r. partia liczyła już 90 tyś. członków. Gazeta „L'Humanite" stała się po zjeździe w Tours organem partii. Jednocześnie zwiększyły się wpływy komunistów we francu-skich związkach zawodowych, a zwłaszcza w Powszechnej Konfederacji Pracy (CCT), któ-ra w okresie rządów bloku narodowego ode-grała poważną rolę w radykalizacji mas. Par-tię zaraz po jej powstaniu spotkały prześlado-wania ze strony rządów burżuazyjnych. Nie doprowadziły one jednak do upadku ruchu ro-

botniczego, wręcz przeciwnie — zahartowały go i przygotowały do dalszych bojów klasowych. Z chwilą gdy w styczniu 1922 r. premierem francuskim został Poincare, wzmocniła się po-nownie reakcyjna i antydemokratyczna poli-tyka rządu. W jej rezultacie w wielu gałęziach produkcji dzień pracy został przedłużony do 10—12 godzin. Rozpoczęto prześladowania deputowanych — członków Francuskiej Par-tii Komunistycznej oraz działaczy polity-cznych współpracujących z komunistami.

Problemy polityki zagranicznej. W listopadzie 1917 r. władzę we Francji objął rząd Georgesa Clemenceau. Był to jeden z najbardziej reak-cyjnych rządów w historii tego kraju. Działal-ność swoją skoncentrował on przede wszyst-kim na doprowadzeniu wespół z aliantami do końca wojny z Niemcami, a także na opano-waniu wzrastających nastrojów rewolucyj-nych. Rząd ten stosował konsekwentnie walkę z ruchem robotniczym, wprowadzając cenzu-rę prasy, budując więzienia itp.

W marcu 1918 r. wojska francuskie wspól-nie z brytyjskimi i amerykańskimi wylądowa-ły w Murmańsku, rozpoczynając interwencję przeciwko Rosji Radzieckiej. W ten sposób zaraz po zakończeniu I wojny światowej rząd Clemenceau wciągnął kraj do nowej wojny — w obronie interesów burżuazji francuskiej, która posiadała kapitały zainwestowane w przemysł carskiej Rosji. Rząd Clemenceau, poprzez interwencję i poparcie dla wojsk De-nikina i innych ugrupowań kontrrewolucyj-nych, dążył do obalenia władzy ludowej w Rosji. Polityka tłumienia ruchów rewolucyj-nych nie dała jednak spodziewanych rezulta-tów.

Rządy bloku narodowego zmierzały do za-gwarantowania Francji odpowiednio silnej pozycji w Europie. W 1920 r. Francja podpisa-ła układ wojskowy z Belgią, zaś w 1921 r. sojusz z Polską. W latach 1920—21 z inicjaty-wy Francji utworzono tzw. Małą Ententę. Był to system sojuszy wojskowych między Cze-chosłowacją, Jugosławią i Rumunią, pod egi-dą Francji, który miał służyć realizacji mocar-stwowych planów Francji. U podstaw utwo-rzenia Małej Ententy leżały dążenia polityków francuskich do ewentualnego wykorzystania

Ferdinand Foch w Polsce w 1919 r. witany przez Władysława Sikorskiego

jej członków bądź przeciwko Niemcom, bądź też przeciwko Rosji Radzieckiej.

W swej polityce zagranicznej Francja na-potkała na przeciwdziałanie ze strony Stanów Zjednoczonych Ameryki i Wielkiej Brytanii, starających się poskramiać żądania reparacyj-ne Francji, której przypadło 52 % ogólnej su-my, jaką miały zapłacić Niemcy.

Okupacja Zagłębia Ruhry. ii stycznia 1923 r. ze względu na niewywiązywanie się przez Nie-mcy z zobowiązań reparacyjnych, wojska francuskie rozpoczęły okupację najważniej-szego ośrodka przemysłowego Niemiec — Za-głębia Ruhry. Na tereny te wkroczyły oddzia-ły armii francuskiej i belgijskiej. Poprzez oku-pację Zagłębia Ruhry burżuazja francuska pragnęła jeszcze bardziej umocnić swoją nie-zależną gospodarczo i politycznie pozycję w Europie, wbrew stanowisku Wielkiej Brytanii. Dzięki okupacji Ruhry, Francja pragnęła zmusić burżuazję niemiecką do bliższej współpracy, na warunkach korzystnych dla Francji. Posuniecie to miało również na celu

realizację wysuniętej jeszcze w czasie konfe-rencji paryskiej koncepcji „republiki nadreń-skiej" podporządkowanej Francji.

Okupacja spotkała się z ostrym sprzeciwem ze strony Wielkiej Brytanii i Stanów Zjedno-czonych, które były zainteresowane w pod-trzymywaniu i wzmacnianiu pozycji Niemiec, dążąc do tego, aby imperializm niemiecki stał się poważną przeciwwagą dla Francji na kon-tynencie europejskim.

Okupacja Zagłębia Ruhry ostatecznie do-prowadziła do izolacji Francji na arenie mię-dzynarodowej oraz wpłynęła na pogorszenie się jej położenia gospodarczego. Na wiosnę 1924 r. wybuchł we Francji-kryzys finansowy. W takiej sytuacji musiała ona zrezygnować z dalszej okupacji Ruhry. Oznaczało to jedno-cześnie krach polityki z pozycji siły, prowa-dzonej przez blok narodowy.

2. Francja w latach 1924—1939

Położenie polityczne i gospodarcze. Lata 19?.4- 1929 były dla Francji, podobnie jak i

dla większości państw europejskich, okresem przejściowej stabilizacji gospodarki kapitali-stycznej. Lata te charakteryzowały się także spadkiem fali rewolucyjnej.

Poważnie wzrosła w tym czasie produkcja przemysłowa Francji. W 1928 r. na przykład wytop stali był dwa razy większy od wytopu w 1913 r. W 1926 r. po raz pierwszy od 1913 r. Francja uzyskała równowagę budżetową. Przejściowa stabilizacja kapitalizmu dokony-wała się w dużym stopniu kosztem mas pracu-jących Francji i ludów kolonialnych, uciska-nych przez francuskich kolonizatorów.

Burżuazja francuska przestraszyła się na-strojów rewolucyjnych w okresie powojen-nym. Stało się to przyczyną poważnych prze-grupowań politycznych, w rezultacie których powstał tzw. „kartel lewicy", czyli koalicja so-cjalistów, kół antyklerykalnychj radykałów, którzy wycofali się z bloku narodowego.

„Kartel lewicy" proklamował program, pa-cyfistyczny, przewidujący również wprowa-dzenie szeregu posunięć postępowych, jak amnestia dla więźniów politycznych, przy-wrócenie ośmiogodzinnego dnia pracy, wpro-wadzenie podatku od kapitałów itp. Blok le-wicowy głosił również hasło normalizacji sto-sunków dyplomatycznych ze Związkiem Ra-dzieckim. Nastąpiło to w październiku 1924 r., w okresie sprawowania rządów przez „kartel lewicy".

Francuska Partia Komunistyczna propo-nowała socjalistom wystąpienie na wspólnej platformie wyborczej i utworzenie bloku robotniczo-chłopskiego. Jednakże ówczesne kierownictwo partii socjalistycznej odmówiło współpracy z komunistami. W takiej sytuacji klasa robotnicza Francji pozostała nadal roz-bita. W wyborach przeprowadzonych w maju 1924 r. „kartel lewicy" uzyskał zdecydowane zwycięstwo, otrzymując 315 mandatów przeciwko 258 mandatom bloku narodowego; 25 mandatów otrzymała Francuska Partia Komunistyczna.

Premierem rządu „kartelu lewicy", który sprawował władzę od czerwca 1924 r. do lipca L2.26..{,.został początkowo Edouard Herrio.t. W 1924 r. Francja musiała przyjąć plan Dawe-sa, który idąc na rękę Niemcom był wymierzo-ny również przeciwko Francji. W ten sposób

francuskie plany hegemonii w Europie zostały ostatecznie przekreślone.

Dalszym osłabieniem pozycji Francji w Europie były traktaty lokarneńskie z 1925 r., w rezultacie których Wielka Brytania i Wło-chy zagwarantowały nienaruszalność wscho-dnich granic Francji, nie zagwarantowały jed-nak granic: polsko-niemieckiej i czećhosło-wacko-niemieckiej — dwóch państw będą-cych sojusznikami Francji.

Osłabienie pozycji w Europie Francja stara-ła się zrekompensować grabieżczymi wojnami kolonialnymi w Maroku i Syrii. W tym czasie plemiona Rifenów, zamieszkałe w hiszpań-skim Maroku, pod wodzą Abd el-Krima pro-wadziły walkę wyzwoleńczą przeciwko hisz-pańskim kolonizatorom. W 1922 r. zjedno-czone plemiona Rifenów proklamowały utworzenie republiki. W kwietniu 1925 r Francja wspólnie z rządem hiszpańskim przy-stąpiła do niezwykle krwawej i ciężkiej wojny z Republiką Rifu. Wojna ta zakończyła się w 1926 r. klęską Rifenów i likwidacją republiki.

Politykę tę bardzo ostro zwalczała Francu-ska Partia Komunistyczna, jakkolwiek w tym okresie przeżywała ona chwilowy kryzys, wy-nikający z różnicy poglądów w sprawie wspo-mnianych wojen.

Tymczasem polityka „kartelu-lewicy" coraz mniej odpowiadała burżuazji, która zarzucała mu zbytnią kompromisowość i niezdecydo-wanie. W tej sytuacji blok musiał upaść. Pod naciskiem oligarchii finansowej, w lipcu 1926 r. zostały zapoczątkowane rządy „jedności na-rodowej", którym przewodził Poincare. Poli-tyka prowadzona przez rząd „jedności naro-dowej" wywołała ponowne zaostrzenie walki klasowej. Przeciwko demonstrującym i straj-kującym rząd skierował oddziały policyjne i wojskowe.

W 1930 r. generalnym sekretarzem FPK został Maurice Thorez. Pod jego kierownic-twem partia oczyściła swoje szeregi od pozo-stałości oportunizmu i umocniła się na pozy-cjach marksistowsko-leninowskich.

Skutki kryzysu światowego we Francji. Kry-zys światowy zaczął się we Francji po okresie wzmożonej koniunktury, nieco później niż w innych krajach, bo dopiero z końcem 1930 r.,

trwał natomiast bardzo długo, w zasadzie do końca 1935 r. i objął wszystkie dziedziny go-spodarki. Skutki kryzysu szczególnie mocno dotknęły przemysł tekstylny, skórzany i weł-niany. Zmniejszyła się poważnie produkcja, a także eksport towarów. W 1934 r. wartość płacy robotniczej spadła w porównaniu z 1930 r. o 24%.

Kryzys dotknął również rolnictwo: pogłę-bił się jeszcze bardziej proces rozdrabniania gospodarki chłopskiej, wzrosło zadłużenie chłopów w bankach, u obszarników i spe-kulantów.

Skutkami kryzysu została też objęta część burżuazji, gdyż oligarchia finansowa, wyko-rzystując kryzys, wykupiła akcje szeregu przedsiębiorstw. Kryzys wywołał nowe za-ostrzenie walki klasowej.

Wszystkie wspomniane wydarzenia znalaz-ły swoje odzwierciedlenie w wyborach do par-lamentu, w maju 1932 r., które przyniosły zwycięstwo radykałom, socjalistom i związa-nym z nimi grupom. Prawica doznała porażki. Nowy rząd uformował przywódca radyka-łów, Edouard Herriot. Rząd ten zrezygnował z antyradzieckiego kursu prowadzonego przez prawicę i w listopadzie 1932 r. zawarł ze Związkiem Radzieckim pakt o nieagresji. Rozszerzył się również handel między ZSRR i Francją.

Tabela 42. Niektóre wskaźniki rozwoju gospodarczego Francji w latach 1919—1939

RokWydobycie

węgla

Wytop surówki żelaza

Wytop stali

1919

(w min ton)

31 2,4 2,21920 35 4,0 3,41921 38 4,3 4,11929 68 12,4 11,9

1932 58 6.8 7,11933 58 8,0 7,91937 45 7,9 7,91938 48 6,0 6,21939 50 7,4 7,9

Wyjście z kryzysu było jednak krótkotrwałe i właściwie aż po rok 1939 w wielu dziedzinach produkcji przemysłowej nie udało się Francji osiągnąć poziomu z 1929 r.

Groźba faszyzmu we Francji. W styczniu 1933 r. premierem został Edouard Daladier, zwolen-nik zbliżenia francusko-niemieckiego.

Objęcie w tymże czasie władzy w Niemczech przez Hitlera zaktywizowało siły faszysto-wskie we Francji. Skrajnie reakcyjne koła bu-rżuazji francuskiej wykorzystały ciężką sytu-ację państwa związaną z kryzysem oraz nasile-niem się walki klasowej i wkroczyły na drogę faszyzacji kraju.

We Francji istniało wiele organizacji faszy-stowskich, takich jak: Krzyże Ogniste, Akcja Francuska, Młodzież Patriotyczna, Solidar-ność Francuska, itp. Działalność tych organi-zacji finansowała reakcyjna burżuazja, a wielu reakcyjnych polityków francuskich popierało ją skrycie. Przy pomocy organizacji faszy-stowskich reakcja francuska pragnęła wpro-wadzić w kraju otwartą dyktaturę.

6 lutego 1934 r. w Paryżu doszło do puczu faszystowskiego. Uzbrojone bandy faszystów udały się do Pałacu Burbońskiego, ażeby roz-pędzić parlament. Jednakże na wezwanie ko-munistów klasa robotnicza wystąpiła do zwy-cięskiej wałki z faszystami, organizując de-monstrację antyfaszystowską w Paryżu, w której wzięło udział 150 tyś. osób.

To zwycięstwo odniesione przez klasę ro-botniczą poważnie umocniło prestiż i znacze-nie Francuskiej Partii Komunistycznej oraz otworzyło społeczeństwu francuskiemu oczy na groźbę faszyzmu. 12 lutego strajkowało około 4,5 min pracowników.

Pucz faszystowski z lutego 1934 r. wskazał na konieczność utworzenia jednolitego frontu ludowego do walki przeciwko faszyzmowi. Komuniści francuscy rozwinęli energiczną propagandę za utworzeniem takiego wspólne-go frontu. 27 lipca 1934 r. partia socjalisty-czna pod naciskiem szerokich rzesz swoich członków oraz partia komunistyczna podpi-sały pakt o wspólnej walce przeciwko faszyz-mowi.

Front ludowy. Z chwilą podpisania umowy o współpracy między partią socjalistyczną i ko-munistami, jeszcze bardziej wzrósł nacisk kół skrajnie reakcyjnych, będących u władzy. Skoncentrowały one swoje wysiłki na jawnym popieraniu agresorów faszystowskich w

Europie oraz na prześladowaniu ruchu robot-niczego. FPK rozwinęła szeroką działalność agitatorską na rzecz zmiany dotychczasowych koncepcji politycznych Francji w kierunku za-początkowania polityki zbiorowego bezpie-czeństwa, przyjaźni i współpracy ze Związ-kiem Radzieckim. Dążenia komunistów po-pierała większość narodu francuskiego. W tej sytuacji, pod wyraźnym naciskiem mas pracu-jących, w maju 1935 r. został podpisany układ o sojuszu i wzajemnej pomocy z. ZSRR.

Także w maju 1935 r., z inicjatywy FPK partie lewicowe przyjęły uchwałę o utworze-niu jednolitego frontu ludowego przeciwko faszyzmowi i wojnie. Program frontu ludowe-go został podpisany przez przewodniczących: partii komunistycznej, partii socjalistycznej, partii radykałów oraz przez przewodniczą-cych związków zawodowych, zarówno refor-mistycznych, jak i rewolucyjnych. Program żądał likwidacji związków faszystowskich, u-tworzenia systemu bezpieczeństwa zbiorowe-go, wprowadzenia czterdziestogodzinnego ty-godnia pracy, udzielenia pomocy chłopstwu itp.

W czasie wyborów do parlamentu w kwiet-niu i maju 1936, r. partie frontu ludowego odniosły zwycięstwo nad partiami prawico-wymi, zdobywając większość, bo 375 manda-tów-na-6ł8. W rezultacie tego zwycięstwa na czele rządu stanął przywódca partii socjalisty-cznej, Leon Blum. W działalności swojej oparł się on na froncie ludowym. Do rządu weszli również radykałowie i przedstawiciele innych grup politycznych. Komuniści udzielili popar-cia rządowi Bluma pod warunkiem, że będzie on realizował program frontu ludowego.

W okresie sprawowania władzy przez front ludowy francuska klasą robotnicza osiągnęła szereg sukcesów. Wprowadzony został£Zter-dziestogodzinay—tydziejL-^waejs--robotnicy otrzymali prawo do dwutygodniowych urlo-pów. PrzepfówaiS^zoTffOTiaćjonalizację prze-

mysłu zbrojeniowego, państwo wprowadziło praktykę zakupu artykułów rolnych od chło-pów po stałych cenach, co w dużym stopniu poprawiło sytuację chłopstwa i robotników. Jednakże rząd Bluma nie poszedł dalej w poli-tyce socjalnej. Również w dziedzinie polityki zagranicznej nie angażował się przeciwko po-lityce faszyzmu (Hiszpania). Tracąc stopnio-wo poparcie mas, w obliczu nacisku prawicy, rząd ten w 1938 r. podał się do dymisji.

Rząd Daladiera. W kwietniu 1938 r. do władzy doszedł rząd utworzony przez radykałów i prawicowe grupy burżuazyjne, na czele z ra-dykałem, Edouardem Daladierem. Rząd ten co prawda głosił wierność programowi frontu ludowego, lecz w rzeczywistości zlikwidował czterdziestogodzinny tydzień pracy i szereg in-nych uprawnień zdobytych przez klasę robot-niczą. Przywódcy partii socjalistycznej i partii radykałów, ulegając wpływowi burżuazji, w październiku 1938 r. zerwali współpracę z ko-munistami.W dziedzinie polityki zagranicznej rząd Dala-diera zajął całkowicie kapitulanckie stanowi-sko wobec realizowanej przez faszystów poli-tyki agresji. We wrześniu 1938 r. Francja pod-pisała w Monachium umowę, w wyniku której zdradziła na rzecz Niemiec swojego sojuszni-ka — Czechosłowację oraz faktycznie anulo-wała francusko-radziecki układ o wzajemnej pomocy. Komuniści francuscy protestowali przeciwko porozumieniu w Monachium. Reakcyjna i kapitulancka polityka kół prawi-cowych spowodowała, że Francja nie miała możliwości przeciwstawienia się agresywnym dążeniom hitlerowskich Niemiec. Jednocześ-nie we Francji wzmogła działalność faszy-stowska „piąta kolumna".

W takich warunkach Francja, wypowiada-jąc 3 września 1939 r. wojnę Niemcom, znalaz-ła się w sytuacji całkowitego ideologicznego i politycznego rozbrojenia.

ROZDZIAŁ XXIV

WŁOCHY

Włochy po wojnie. Włochy co prawda należały do obozu państw zwycięskich, na skutek woj-ny poniosły jednak znaczne straty. Ponad po-łowa mężczyzn została zmobilizowana, rol-nictwo i przemysł cierpiały więc na brak siły roboczej. Przemysł przeżywał poważny kry-zys, spadła też produkcja rolnicza — zmniej-szył się areał pól uprawnych, zmalało pogło-wie bydła. Dezorganizacji uległ także system finansowy państwa. W rezultacie znacznego zmniejszenia się eksportu, a zwiększenia im-portu, zwłaszcza materiałów wojennych, bi-lans płatniczy zamykano corocznie deficytem. Zmiany zaszłe w strukturze przemysłowej wy-rażały się przede wszystkim tym, że kosztem przemysłu produkującego na bezpośrednie zapotrzebowanie społeczeństwa, rozwinął się przemysł związany z produkcją wojenną. Dzięki zamówieniom wojennym rozrosły się koncerny przemysłowe, jak np. Fiat, Breda i inne. Znaczne korzyści odniosły włoskie mo-nopole i trusty. Wojna przyspieszyła proces koncentracji produkcji i kapitału. Z kraju rol-niczego Włochy przekształciły się w kraj rolniczo-przemysłowy.

Wojna spowodowała też wiele zmian w rol-nictwie. W gospodarce rolnej Włoch w dużym stopniu zachowały się pozostałości feudaliz-mu. 40 tyś. wielkich posiadaczy dysponowało ok. 10 min ha ziemi, podczas gdy blisko 2,5 min rodzin chłopskich posiadało poniżej 6 min ha. Niemal połowa ludności chłopskiej nie miała ziemi w ogóle i utrzymywała się z pracy u obszarników lub też dzierżawiła zie-mię na lichwiarskich warunkach.

Na południu Włoch, gdzie istniały olbrzy-

mie latyfundia rolne liczące po 10 tyś. ha ziemi i więcej, przeżytki feudalizmu zachowały się w postaci prawie niezmienionej od czasów śred-niowiecza. Rozległe obszary ziemi w ogóle nie uprawiane leżały odłogiem. Najbardziej zaco-faną część Włoch stanowiło Południe, gdzie przemysł rozwijał się słabo, tym samym więc nieliczny był proletariat. Południowa Italia przypominała bardziej terytorium kolonialne, będące bazą surowcową dla rozwiniętej Pół-nocy, niż integralną część Włoch.

W warunkach wojny nastąpiło poważne za-ostrzenie sprzeczności klasowych. Robotnicy i chłopi służący w armii włoskiej masowo de-zerterowali z frontu. Na tyłach organizowano strajki i demonstracje antywojenne. W ten sposób włoska klasa robotnicza protestowała przeciwko wojnie. W dniach od 23 do 28 sierp-nia 1917 r. doszło nawet do zbrojnego powsta-nia w Turynie, szybko i krwawo stłumionego przez władze. W czasie walk ulicznych zostało wówczas zabitych ponad pięćset osób.

W wyniku działań wojennych Włochy stra-ciły 578 tyś. ludzi, a ponad 500 tyś. osób zosta-ło okaleczonych. Wydatki wojenne pochłonę-ły 65 mld lirów w złocie. Wzrosło ogromnie zadłużenie kraju wobec USA, Wielkiej Bryta-nii i innych państw. W ten sposób ekonomika włoska jeszcze bardziej uzależniła się od kapi-tałów zagranicznych. Ujemnego bilansu po-wojennego nie był w stanie zmienić fakt, że w 1919 r. Włochy uzyskały południową część Tyrolu (tzw. Górną Adygę), Wenecję Julijską i prawie całą Istrię z Triestem, a w 1924 r. — Rijekę (Fiume) i Zadar.

Włoska Partia Socjalistyczna oceniała pier-

wszą wojnę światową jako wojnę imperialisty-czną. Jednakże ze względu na wpływy, jakie w partii posiadały elementy centrystowskie, nie prowadziła ona żadnych zdecydowanych działań wymierzonych przeciwko wojnie. Hasłem jej w tym okresie było: nie brać udzia-łu w wojnie, ale jej nie sabotować.

Sytuacja wewnętrzna. Wzrost fali rewolucyj-nej. Sytuacja wewnętrzna kraju po zakończe-niu wojny światowej, zarówno gospodarcza, jak i polityczna, była bardzo złożona. Zaprze-stanie produkcji zbrojeniowej i rozpoczęcie produkcji na potrzeby rynku wewnętrznego spowodowało w początkowym okresie szybki wzrost i bogacenie się włoskiej burżuazji. Jed-nakże z drugiej strony zamkniecie szeregu za-kładów zbrojeniowych oraz demobilizacja ar-mii wywołały znaczny wzrost bezrobocia. Po-dobnie wyglądała sytuacja w rolnictwie. Brak stabilizacji gospodarczej oraz konsekwencje ekonomiczne wojny doprowadziły do inflacji, która swoim ciężarem spadła przede wszyst-kim na barki klasy robotniczej i chłopstwa.

W tych warunkach postępował wzrost nie-zadowolenia mas oraz rozwój ruchu rewolu-cyjnego. W 1919 r. strajkowało ponad milion robotników, w 1920 r. — 2,2 min. Nastroje rewolucyjne objęły zarówno miasto, jak i wieś. Szybko rozwijały się organizacje postępowe. Wśród nich największe znaczenie miała Wło-ska Partia Socjalistyczna, która w 1913 r. li-czyła 45 tyś. członków, a w 1920 r. już 216 tyś. Jednak w rzeczywistości była to partia prowa-dząca centrystowsko-oportunistyczną polity-kę klasową. Stojący na jej czele tzw. maksy-maliści odrzucali celowość rewolucyjnej walki proletariatu o zdobycie władzy, natomiast chcieli prowadzić walkę z burżuazją w ramach istniejącego systemu kapitalistycznego i obo-wiązujących w nim praw. Ponadto, unikając jawnego zerwania z prawicą partii, szli na wszelkie ustępstwa.

W partii socjalistycznej istniała również grupa, której działalność opierała się na zasa-dach nauki marksistowskiej. Była to grupa tzw. lewicy socjalistycznej, koncentrująca się wokół wychodzącej od 1919 r. w Turynie ga-zety „Ordine Nuovo". Organizatorem, teore-tykiem i przywódcą tej grupy był Antonio

Gramsci — pierwszy z działaczy włoskiego ruchu robotniczego, popularyzujący wśród mas naukę marksizmu-leninizmu. Jednym z najbliższych współpracowników Gramsciego był Palmiro Togliatti.

Wzrastała również liczba członków związ-ków zawodowych, które pozostawały pod wpływami partii socjalistycznej. W 1920 r. li-czyły one już 2,3 min członków.

Ruch rewolucyjny objął przede wszystkim tereny wiejskie w południowych Włoszech. Chłopi zajmowali tam i dzielili między siebie nie uprawiane ziemie obszarnicze. Doprowa-dziło to do szeregu lokalnych starć między chłopami a władzami państwowymi i obszar-nikami. Włochy stały się widownią wzburze-nia rewolucyjnego. Władza burżuazji była tu znacznie słabsza niż w jakimkolwiek innym kraju Europy. Jeżeli masy pracujące nie od-niosły jednak zwycięstwa w tej walce, to dlate-go, że nie posiadały partii robotniczej, która by tą walką kierowała, że nie były zjedno-czone.

Utworzenie Włoskiej Partii Komunistycznej.Szczególne znaczenie dla procesu krystalizacji programowej i organizacyjnej włoskiego ru-chu robotniczego miała podjęta w sierpniu i wrześniu 1920 r. akcja przejmowania przez robotników fabryk i przedsiębiorstw. Spowo-dował ją konflikt między żądającymi podwyż-ki płac pracownikami przemysłu metalowego oraz maszynowego, a właścicielami przedsię-biorstw. W wyniku konfliktu metalowcy Tu-rynu, Mediolanu, Genui, Rzymu, Neapolu i innych miast zajęli fabryki i przedsiębiorstwa, przejmując równocześnie całokształt spraw związanych z ich prowadzeniem. Wkrótce ak-cja ta objęła również inne gałęzie przemysłu. Rząd burżuazyjny z wielkim niepokojem śledził te wydarzenia, jednakże, nie posiadając poparcia mas i nie dysponując odpowiednią siłą zbrojną, zwlekał z otwartym wystąpie-niem przeciwko klasie robotniczej. Ostate-cznie jednak akcja przejmowania fabryk i przedsiębiorstw zakończyła się niepowodze-niem: brak jedności w samej klasie robotniczej i sprzedajność oportunistycznych przywód-ców partii socjalistycznej oraz związków za-wodowych skazały akcję na niepowodzenie.

Dlatego też przed włoskim ruchem robotni-czym stanęło pilne zadanie utworzenia silnej partii klasy robotniczej, kierującej się zasada-mi marksizmu, która mogłaby stać się rzeczy-wistą siłą organizującą walkę proletariatu. W listopadzie 1920 r. na konferencji lewicy socja-listycznej została utworzona frakcja komuni-styczna, początkowo wchodząca w skład Wło-skiej Partii Socjalistycznej.

W styczniu 1921 r. na zjeździe partii socjali-stycznej w Livorno dyskutowano propozycję przystąpienia do Międzynarodówki Komuni-stycznej. W wyniku polaryzacji stanowisk w tej sprawie, delegaci komunistyczni na czele z Antonio Gramscim i Palmiro Togliattim o-puścili zjazd i zorganizowali osobny kongres, na którym 21 stycznia 1921 r. proklamowano utworzenie Włoskiej Partii Komunistycznej. Trzeba stwierdzić, że w pierwszych latach działalności partia komunistyczna była słaba i nie mogła odegrać rzeczywistej roli przywód-cy klasy robotniczej w walce z burżuazją.

Faszyzacja Włoch. W obliczu narastającego kryzysu burżuazją włoska nie była w stanie opanować niezadowolenia mas i rozwijającej się walki klasowej w ramach istniejącego sy-stemu demokracji burżuazyjnej. Powstałą sy-tuację wykorzystała skrajna prawica do zor-ganizowania ruchu politycznego, który siłą miał stłumić wrzenie rewolucyjne w kraju, a następnie prowadzić politykę w interesie reak-cyjnych kół burżuazji, nie licząc się ze zdaniem społeczeństwa ani z parlamentem. Miały to -być rządy silnej ręki.

- W 1919 r. Benito Mussołini (1883-1945) przystąpił do formowania organizacji faszy-stowskich. Nazwa faszyzm pochodzi od słowa fascio — związek. Członkowie organizacji fa-szystowskich nosili czarne koszule i byli uz-brojeni. Na czele stali oficerowie armii wło-skiej. Bojówki faszystowskie napadały na de-monstracje robotnicze, mordowały socjali-stów i komunistów, organizowały pogromy w redakcjach postępowych pism itp. Początko-wo grupowały one w swoich szeregach ele-menty drobnomieszczańskie i lumpenproleta-riat oraz bogatych chłopów i szowinistycznie nastrojone elementy ze wsi. W 1921 r. Mussołini przekształcił swą orga-

Adolf Hitler i Benito Mussołini

nizację w Narodową Partię Faszystowską. Materialnej pomocy ruchowi faszystowskiemu udzieliła włoska oligarchia finansowa, która pragnęła rękoma faszystów stłumić wrzenie rewolucyjne w kraju.

Faszyści, chcąc zdobyć poparcie społeczeń-stwa, głosili szereg haseł demagogicznych, których nigdy nie mieli zamiaru realizować, np. wprowadzenie kontroli robotniczej w przemyśle, nadziały ziemi dla chłopów itp. Jednakże nawet posługując się takimi hasła-mi, faszyści nie zdołali pozyskać szerokich mas dla swoich idei.

Działacze lewicy partii socjalistycznej oraz działacze partii komunistycznej dążyli do u-tworzenia wspólnego frontu antyfaszystow-skiego. Przywódcy włoskiej partii socjalisty-cznej i związków zawodowych odmawiali jed-nak jakiejkolwiek współpracy, do utworzenia wspólnego frontu więc nie doszło.

Dyktatura Mussoliniego. Mając poparcie oli-garchii finansowej i innych kręgów burżuazji,

na zjeździe faszystowskim w Neapolu Musso-lini wyznaczył dzień 28 października 1922 r. jako termin „marszu na Rzym". W takich okolicznościach król Wiktor Emanuel III (1900—1946) zaproponował Mussoliniemu objecie stanowiska prezesa Rady Ministrów. W dzień później Mussolin; przybył do Rzymu już jako szef rządu włoskiego.

Sprawowanie rządów we Włoszech przeszło w ten sposób w ręce dyktatury faszystowskiej — jawnej, terrorystycznej, najbardziej reak-cyjnej i szowinistycznej dyktatury imperiali-stycznych elementów kapitału finansowego i arystokracji obszarniczej. Dyktatura ta w krótkim czasie zlikwidowała wszelkie dotych-czasowe formy demokracji burżuazyjnej, związane z systemem rządów parlamentar-nych i resztę swobód klasy robotniczej. Szcze-gólne prześladowania dotknęły partię komu-nistyczną, która została zmuszona do zejścia w podziemie. Rozwiązano też szereg związ-ków zawodowych. Monopol „występowania w interesach proletariatu" faszyści zagwaran-towali jedynie tym związkom zawodowym, które związane były z ruchem faszystowskim. W przemyśle cofnięto ośmiogodzinny dzień pracy, chłopom zabierano zajętą przez nich ziemię.

W listopadzie 1926 r. z inicjatywy Mussoli-niego rząd rozwiązał wszystkie partie polity-czne, z wyjątkiem partii faszystowskiej, zawie-sił wolność prasy, anulował mandaty posel-skie. Życie polityczne we Włoszech zostało sparaliżowane. Kierownictwo partii socjali-stycznej udało się na emigrację. Jedynie partia komunistyczna zszedłszy do podziemia nadal prowadziła walkę z faszyzmem. W listopadzie 1926 r. ruch komunistyczny poniósł poważną stratę: przywódca partii, Antonio Gramsci (1891—1937), został uwięziony. W końcu 1926 r. za granicą został utworzony ośrodek partii na czele z Palmiro Togliattim (1893— —1964), który kierował walką komunistów włoskich przeciwko faszyzmowi.

W 1928 r. Wielka Rada Faszystowska stała się organem nadrzędnym nad parlamentem.

11 lutego 1929 r. między rządem włoskim a Stolicą Apostolską podpisane zostały traktaty laterańskie, których rezultatem było przede wszystkim wydzielenie w części Rzymu Pań-

stwa Watykańskiego o pow. 0,44 km2, które-go suwerennym władcą został papież.

'%Włochy w okresie względnej stabilizacji kapita-lizmu. Dyktatura faszystowska kosztem mas pracujących pomogła burżuazji wyjść w pew-nej mierze z kryzysu. W końcu 1926 r. w prze-myśle włoskim nastąpiło ożywienie. Zmniej-szyło się nieco bezrobocie. W 1929 r. ogólna produkcja osiągnęła 125 % poziomu z 1918 "f. Jednakże rozwój ten, związany z przemysłem zbrojeniowym, miał charakter bardzo jednos-tronny. Przemysł lekki i przemysł produkują-cy na potrzeby rynku nadal rozwijały się bar-dzo słabo. W związku z kontynuowaną przez rząd faszystowski polityką zbrojeń, świetnie prosperowały jedynie wielkie koncerny i tru-sty zbrojeniowe. Wszystko to musiało w przy-szłości doprowadzić do kryzysu.

Kryzys 1929—1933 r. we Włoszech. Światowy kryzys dotknął również Włochy. W 1929 r. rozpoczął się gwałtowny spadek produkcji, który trwał do 1933 r. Kryzys przyspieszył jeszcze bardziej proces koncentracji produkcji i kapitału. Ponad 55 tyś. drobnych przedsię-biorstw zostało zrujnowanych i wchłoniętych przez wielkie monopole. Gdy jednak na grani-cy bankructwa znalazło się również wiele zna-czniejszych przedsiębiorstw finansowych i przemysłowych, rząd faszystowski pospieszył im z pomocą, wydatkując na ten cel 10 min lirów. W okresie kryzysu państwo zakupiło wiele akcji różnych przedsiębiorstw przemys-łowych. W rezultacie — kapitalizm państwo-wo-monopolistyczny w okresie faszystowskiej dyktatury zwiększył jeszcze bardziej zakres swojego działania.

W okresie kryzysu obniżyła się poważnie stopa życiowa ludności. Wzrastała niezwykle szybko liczba bezrobotnych w różnych dzie-dzinach gospodarki. Kryzys objął również rolnictwo, handel i finanse. Ceny na artykuły rolnicze spadły. Wzrosło zadłużenie ludności chłopskiej: w 1935 r. było ono trzy razy więk-sze niż w 1929 r. Postępujący na wsi proces rozdrobnienia własności ziemskiej zwiększył koncentrację ziemi w rękach bogaczy oraz spowodował odpływ znacznej części ludności wiejskiej do przeludnionych miast.

Włoskie działa podczas wojny przeciw Etiopii

Polityka zagraniczna. Reakcyjnej polityce wewnętrznej towarzyszyła awanturnicza poli-tyka zagraniczna. Monopole włoskie posta-nowiły wykorzystać napięcie międzynarodo-we w celu rozszerzenia swoich posiadłości te-rytorialnych zarówno w Europie, jak i poza nią. Przedmiotem szczególnego zainter/sowa-nia włoskiej polityki zagranicznej była Aus-tria. Faszystowskie koła Włoch znały plany Hitlera zmierzające do połączenia Austrii z III Rzeszą i początkowo zdecydowanie występo-wały przeciwko tym planom. Przyłączenie Austrii do Niemiec oznaczałoby bowiem wzmocnienie roli III Rzeszy w rejonie naddu-najskim i w rejonie Bałkanów, a obszary te były "tradycyjnymi strefami wpływów Włoch. Gdy w lipcu 1934 r. dokonany został w Wiedniu pucz narodowo-socjalistyczny (za-bójstwo kanclerza Austrii, Engelberta Doll-fussa), Mussolini skoncentrował armię wło-sk*ą na granicy z Austrią, by przeszkodzić Hit-lerowi w jej zajęciu. W tymże roku Mussolini podpisał polityczne i gospodarcze umowy z

Austrią i Węgrami, w wyniku których umoc-niły się wpływy Włoch w tym rejonie. Aby zapewnić sobie należyte miejsce w Europie, rząd faszystowski rozpoczął politykę inten-sywnych zbrojeń morskich i lotniczych.

Nowy przełom w polityce zagranicznej Włoch nastąpił w 1935 r. Mussolini postano-wił realizować swą politykę kolonialną w Af-ryce. Był to okres zaostrzenia się stosunków między Wielką Brytanią i Francją a Niemcami na tle wzrastających zbrojeń niemieckich i agresywności niemieckiej polityki zagrani-cznej. Wykorzystując ten stan rzeczy, wojska włoskie sprowokowały incydent graniczny z Etiopią.

Wojna włosko-etiopska. 3 października 1935 r., bez wypowiedzenia wojny, włoska armia fa-szystowska wtargnęła na terytorium Etiopii. Walki toczyły się ze zmiennym powodzeniem, w końcu jednak wyższość technicznego uzbro-jenia wojsk włoskich zadecydowała w 1936 r. o podboju tego kraju.

Liga Narodów ogłosiła Włochy agresorem i wezwała członków Ligi do stosowania wobec Włoch sankcji ekonomicznych. Mussolini nie liczył się z tą opinią ani z sankcjami, zdawał sobie bowiem sprawę, że żadne z państw kapi-talistycznych nie potraktuje ich na serio.

Włochy prawie całkowicie opanowały Etio-pię, dzięki czemu wzmocniły bardzo swą po-zycję nie tylko w Europie, ale również we Wschodniej Afryce, na Morzu Śródziemnym i Oceanie Indyjskim, zagrażając wpływom brytyjskim i francuskim. To wzmocnienie się strategicznej pozycji Włoch zaostrzyło konflikty między Włochami a Wielką Brytanią i Francją.

Agresja Włoch na Etiopię odwróciła na pe-wien czas uwagę świata od zbrojeń III Rzeszy, stawiając na forum światowej polityki prob-lem państw „wielkich i małych". Liga Naro-dów okazała się organem niezdolnym do za-pobieżenia napaści.

„Oś Berlin—Rzym". Agresywna polityka za-graniczna, prowadzona przez faszystowskie Włochy, szybko doprowadziła do zbliżenia pomiędzy Mussolinim i Hitlerem. Jeszcze w październiku 1936 r. z wizytą w Berlinie bawił włoski minister spraw zagranicznych hr. Cia-no. Podpisano wtedy włosko-niemiecki pakt o współpracy politycznej, który dał początek tzw. „osi Berlin—Rzym". Porozumienie to za-wierało uznanie przez Niemcy podboju Etiopii oraz ustalenie wspólnej niemiecko--włoskiej polityki interwencji w wojnie domo-wej v Hiszpanii.

W listopadzie 1937,r. Włochy przystąpiły do paktu antykorninternowskiego zapocząt-kowanego rok wcześniej traktatem Niemiec z Japonią. Jednocześnie Włochy wystąpiły z Li-gi Narodów. W tvm okresie prowadzono rów-

nież rozmowy włosko-niemieckie w sprawie przekształcenia paktu antykorninternowskie-go w sojusz wojskowy Niemiec, Japonii i Włoch. Mussolini, który początkowo kryty-cznie odnosił się do tej propozycji, bardzo szybko pozbył się obiekcji i przystąpił do pro-ponowanego sojuszu „oś Berlin—Rzym— —Tokio".

We Włoszech zaczęto szerzyć ideologię na-rodowego socjalizmu oraz rasizm. Wprowa-dzono szereg ustaw skopiowanych z prawo-dawstwa hitlerowskiego.

W kwietniu 1939 r. Włochy anektowały Al-banię.

W związku z ogólnym zaostrzeniem się sy-tuacji międzynarodowej, spowodowanym agresywną polityką prowadzoną przez hitle-rowskie Niemcy, 22 maja 1939 r. między Niem-cami i Włochami został podpisany tzw. pakt stalowy, na mocy którego każda ze stron zo-bowiązywała się do udzielania drugiej stronie pomocy wojskowej w wypadku przystąpienia do wojny.

W ogólnej atmosferze przygotowań wojen-nych, czynionych pospiesznie przez faszyzm włoski i niemiecki, Włoska Partia Komunisty-czna prowadziła konsekwentną propagandę przeciwko faszyzmowi i wojnie, przeciwko podbojowi Etiopii, interwencji w Hiszpanii i zajęciu Albanii, przeciwko próbie agresji na Jugosławię i Grecję.

Intensywnie prowadzone zbrojenia nadwe-rężyły poważnie sytuację gospodarczą Włoch. Pogorszyło się położenie klasy robotniczej i chłopstwa. Wszystko to oznaczało z jednej strony kryzys faszystowskiej dyktatury, a z drugiej — wskazywało na nieuchronność no-wej wojny światowej, gdyż narosłe konflikty zewnętrzne i wewnętrzne faszyzm pragnął roz-wiązywać za pomocą siły zbrojnej.

ROZDZIAŁ XXV

INNE PAŃSTWA EUROPY ZACHODNIEJ

1. Hiszpania

Problemy wewnętrzne. W I wojnie światowej Hiszpania zachowała neutralność. W zacofanej od wieków monarchii hiszpańskiej nie nastąpiły żadne dynamiczne przemiany w dziedzinie gospodarczej, społecznej czy politycznej. Pod względem gospodarczym Hiszpania wciąż była jednym z najbardziej zacofanych krajów Europy: bardzo słabo rozwinięty przemysł, w rolnictwie pozostałości feudaliz-mu — pańszczyzna i renta naturalna. Okoła 1/3 ziemi uprawnej stanowiła własność ob-szarników. Powszechnym zjawiskiem był głód.

W okresie wojny światowej, mimo pozornej koniunktury ekonomicznej spowodowanej neutralnością Hiszpanii, położenie klasy robotniczej poważnie się pogorszyło. Doszło do szeregu strajków, a w niektórych miastach do starć zbrojnych robotników z policją i wojskiem.

Ruch strajkowy w latach 1917—1920, głównie w Asturii i Gaskonii, wstrząsnął mo-narchią hiszpańską. Jednocześnie rozwinęły się, zwłaszcza w Andaluzji, ruchy chłopskie. Wzrost nastrojów rewolucyjnych zmusił wła-dze do poczynienia szeregu ustępstw. I tak na przykład wprowadzono ośmiogodzinny dzień pracy, a płaca robotnicza wzrosła o ok. 10— —15 %. W Andaluzji chłopi przystąpili do podziału ziemi obszarniczej, domagając się jednocześnie obniżenia opłat dzierżawnych i podatków państwowych.

W tym czasie panował w Hiszpanii król Alfons XIII (1902—1931) z dynastii Burbo-

nów. Decydujący wpływ na sprawy kraju miały nadal dwie partie monarchistyczne: konserwatywna i liberalna.

Rozwój kapitalizmu umocnił ekonomiczną pozycję burżuazji, a tym samym jej dążenia do zdobycia władzy politycznej.

Utworzenie Komunistycznej Partii Hiszpanii.W warunkach ogólnego wzrostu fali rewolu-cyjnej i zaostrzenia walk klasowych została utworzona Komunistyczna Partia Hiszpanii. W grudniu 1919 r. zjazd Związku Hiszpań-skiej Młodzieży Socjalistycznej powziął uchwałę o wstąpieniu do III Międzynarodówki i 15 kwietnia 1920 r. proklamował utworzenie Komunistycznej Partii Hiszpanii. W kwietniu 1921 r. na zjeździe partii socjalistycznej doszło do rozłamu, w wyniku którego wyłoniła się — druga z kolei — Komunistyczna Partia Ro-botnicza Hiszpanii. W listopadzie 1921 r. na-stąpiło połączenie obu partii, jednakże nie udało się uczynić z nich organizmu jednolite-go. W początkowym okresie swego istnienia KPH była partią słabą, liczącą niewielu członków, rozbitą na frakcje, podlegające wpływom reformistów i anarchistów.

Dążenie do połączenia wysiłków całej klasy robotniczej do walki przeciwko burżuazji spotkało się ze zdecydowanym przeciwdziałaniem burżuazyjno-feudalnej kliki rządzącej, która postanowiła zniszczyć ruch rewolucyjny. Rozpoczęto prześladowania uczestników strajków, członków robotniczych ugrupowań politycznych. Wszystkie te posunięcia nie były jednak w stanie złamać ducha walki klasy robotniczej. Klasa robotnicza nie ustawała w

walce z burżuazyjnym rządem. W 1923 r. proklamowano 211 strajków, w których uczestniczyło ponad 200 tyś. robotników.

Kryzys polityczny i nastroje antyrządowe jeszcze bardziej pogłębiła nieudana akcja w Maroku, gdzie rząd hiszpański usiłował stłu-mić narodowowyzwoleńcze powstanie Rife-nów pod wodzą Abd el—Krima, które wy-buchło w 1919 r. W toku walk z Republiką Rifu armia hiszpańska poniosła kieskę.

Dyktatura Primo de Rivery. Wybory do Kor-tezów, w czerwcu 1923 r., przyniosły zwycięstwo burżuazji liberalnej. Koła dworsko--burżuazyjne doszły do wniosku, że przed rewolucją ludu może uratować Hiszpanię jedynie dyktatura wprowadzona poprzez zamach stanu.

13 września 1923 r. król Alfons III porozumiawszy się z Kościołem katolickim, genera-licją, feudałami i oligarchią finansową przekazał całą władzę polityczną generałowi Migue-lowi Primo de Rivera, prawicowemu politykowi, który dokonał wojskowego zamachu i ogłosił siebie dyktatorem. Dyktatura ta była zgodna z interesami klasowymi burżuazji i feudałów. W kraju proklamowano stan wyjątkowy. Cywilni gubernatorowie i urzędnicy zostali zastąpieni przez wojskowych. Szczególną rolę w systemie tej dyktatury odegrała armia. Zniesiono wszystkie dotychczasowe zdobycze proletariatu: anulowano dekret o ośmiogodzinnym dniu pracy, obniżono płace, wprowadzono surowe represje za udział w strajkach, zdelegalizowano partię komunistyczną.

Polityka zagraniczna dyktatora Primo de Rivery nosiła imperialistyczny, agresywny charakter. W 1924 r. wojska hiszpańskie po-nownie przystąpiły do walki o stłumienie ru-chu wyzwoleńczego w Maroku. W maju 1926 r. przy pomocy wojsk francuskich powstanie Ri-fenów zostało zdławione.Realizując dyktaturę w interesie klas posia-

dających, rząd Primo de Rivery podjął kroki zmierzające do poprawienia sytuacji w prze-myśle i gospodarce rolnej. W okresie dyktatu-ry, w latach względnej stabilizacji kapitaliz-. mu, w Hiszpanii zaczął się częściowo rozwijać przemysł, zwłaszcza wydobywczy.

W maju 1924 r., pragnąc stworzyć pozory, że dyktatura ma dla swej działalności polity-cznej oparcie w społeczeństwie hiszpańskim, Primo de Rivera utworzył Związek Patrioty-czny, który miał za zadanie pozyskać dla polityki dyktatury poparcie społeczeństwa. W rzeczywistości Związek pozyskał niektóre warstwy bogatych chłopów, drobną burżuazję i lumpenproletariat.

Reakcyjna polityka wewnętrzna i agresywna polityka zagraniczna spowodowały, że reżim dyktatorski nie tylko był znienawidzony przez lud hiszpański, lecz stawał się również coraz bardziej niewygodny dla samych klas posiadających. Światowy kryzys gospodarczy w 1929 r. doprowadził gospodarkę Hiszpanii do ruiny. Poważnie też osłabił dyktaturę Primo de Rivery, która nie zaspokoiła w pełni nadziei burżuazji na zabezpieczenie jej zdobyczy gospodarczych. W styczniu 1930 r. Primo de Rive;-a pod naciskiem opozycji zmuszony został do zrezygnowania z władzy.

Proklamowanie republiki. W początkach lat trzydziestych Hiszpania była jednym ze słab-szych ogniw światowego systemu imperiali-stycznego. Przeżytki feudalizmu, zmurszały system monarchistyczny oraz penetracja ob-cego kapitału uniemożliwiały rozwój gospo-darczy kraju i stwarzały warunki, w których dojrzewała rewolucja. Częste zmiany rządów, upadek militarnej dyktatury, wreszcie poważne zwężenie się społecznej bazy monarchii, wszystko to coraz bardziej podważało monarchistyczny system rządów. Przeciwieństwa klasowe zaostrzały się, pogłębiając kryzys rewolucyjny. Wzrastała polityczna aktywność mas, ich rewolucyjne wystąpienia były częstsze i ostrzejsze. Kraj stanął w obliczu rewolucji burżuazyjno-demokratycznej, która miałaby znieść monarchię, ograniczyć wpływy Kościoła, rozwiązać problem rolny, uniezależnić gos-podarkę od obcego kapitału.

Siłą nadchodzącej rewolucji b>li robotnicy, chłopi, drobna burżuazja i inteligencja. Pod hasłami republikańskimi, w kilku prowincjach hiszpańskich wybuchły powstania żołnierzy, a we wrześniu 1930 r. zorganizowano 48-godzinny strajk powszechny.

12 kwietnia 1931 r. w wyborach municypał-

nych zwyciężyli republikanie. Pod naciskiem ludu król Alfons XIII abdykował. Hiszpanię proklamowano republiką. Na jej czele stanął rząd uformowany przez partie republikańską i socjalistyczną. 9 grudnia 1931 r. uchwalono konstytucje, która gwarantowała swobody burżuazyjne, wolność słowa, druku i zebrań. W kwietniu 1931 r. wyszła / podziemia Komu-nistyczna Partia Hiszpanii. Kościół katolicki został oddzielony od państwa. Rozwiązano zakon jezuitów. Katalonia otrzymała autono-mię w ramach hiszpańskiej republiki. Pod-wyższono płacę roboczą.

Jednak główne zadania rewolucji nie zosta-

ły zrealizowane. Jakkolwiek we wrześniu 1932 r. Kortezy uchwaliły ustawę o reformie rolnej, to dotyczyła ona jedynie posiadłości króla i wielkich grandów hiszpańskich. Ziem obszar-ników właściwie nie objęła. Położenie klasy robotniczej nie uległo poprawie. Panowało bezrobocie, które w końcu 1933 r. objęło ok. 1,5 min osób. Nie przeprowadzono też de-mokratyzacji stosunków panujących w kraju i armii. W ten sposób republikański przewrót 1931 r. był tylko początkiem walki mas pracu-jących Hiszpanii o prawa polityczne i poprawę warunków bytu.

W obliczu wzrastającego napięcia rewolu-

Generał Franco w Ceucie po wywołaniu rebelii przeciw republice

cyjnego klasy posiadające szukały ratunku w ideologii faszyzmu. Zaczęły powstawać finan-sowane przez hiszpańską burżuazję faszy-stowskie organizacje, dla których wzorem był hitleryzm w Niemczech. W 1933 r. w Hiszpanii utworzono Falangę — czołową organizację hiszpańskich ugrupowań faszystowskich.

W warunkach monarcho-faszystowskiej reakcji zaistniała konieczność zjednoczenia wszystkich sił klasy robotniczej i chłopstwa. W początkach 1934 r. partia komunistyczna liczyła ok. 20 tyś. członków. Groźba przewrotu faszystowskiego uaktywniła działalność partii na rzecz utworzenia jednolitego frontu socjalistów i komunistów. W maju 1934 r. zwróciła się ona do innych partii robotniczych z propozycją wspólnego działania w walce z niebezpieczeństwem faszyzmu.

Walka o utworzenie frontu ludowego zre-

wolucjonizowała szerokie koła społeczeństwa i zwiększyła siły lewicy w Hiszpanii, a w końcu 1933 r. przyjęła charakter masowego ruchu antyfaszystowskiego, posługującego się straj-kami l demonstracjami. W wielu miastach strajki przekształciły się w walkę zbrojną. Na przykład w nocy z 4 na 5 października 1935 r. w Barcelonie proklamowano autonomiczne Państwo Katalońskie. Szczególnie ostry cha-rakter miały walki zbrojne w Asturii, gdzie przez dwa tygodnie górnicy walczyli bohater-sko z wojskami rządowymi.

Wojna domowa. 16 lutego 1936 r. w wyborach do Kortezów zwycięstwo uzyskały partie frontu ludowego, a więc komuniści, socjaliści, republikanie, przedstawiciele związków zawodowych, które na 473 — otrzymały 268 mandatów. Zwycięstwo frontu ludowego

Wojna domowa w Hiszpanii

Dolores Ibarruri „La Pasionaria" i gen. Karol Świerczewski „Walter" wśród żołnierzy brygad międzynarodowych

wzmocniło polityczną aktywność mas pracu-jących Hiszpanii. Chłopi zaczęli zabierać zie-mie feudałom, lewicowy rząd republikański przystąpił do wprowadzania w życie niektó-rych postanowień programu frontu ludowego: ogłoszono amnestię polityczną, rozwiązano część organizacji faszystowskich, potwier-dzono autonomię Katalonii oraz wprowadzono ustawodawstwo socjalne.

Przerażona burżuazja zaczęła domagać się ustanowienia rządów „twardej ręki", które stanęłyby w obronie jej interesów. Rządy takie mogły sprawować jedynie koła faszystowsko--monarchistyczne. Jednakże działalność Hisz-pańskiej Partii Komunistycznej, na której czele stali Jose Diaz (1894—1942) i Dolores Ibarruri, przekreślała te perspektywy.

WUpcu 1936 r. reakcja uciekła się do zbroj-nego spisku antyrządowego jako środka walki z republikańską Hiszpanią. Na czele spisku stanął gen. Francisco Franco. Wybuchła woj-

na domowa, w której faszystom udzieliły po-mocy hitlerowskie Niemcy i faszystowskie Włochy. Przez trzy lata lud hiszpański pod kierownictwem komunistów walczył z rodzimą reakcją i wojskami interwencji niemiecko--włoskiej. Z pomocą republice pospieszył Związek Radziecki i wszystkie postępowe siły. Do walki z faszyzmem ruszyło około 35 tyś. ochotników z 54 krajów, zgrupowanych w międzynarodowych brygadach ochotników, wśród nich złożonej z polskich komunistów Brygadzie im. Jarosława Dąbrowskiego; do-wódcą międzynarodowej dywizji ochotników był gen. Karol Świerczewski — „Walter".

Po początkowych sukcesach republikanów — pod Guadalajarą w 1937 r. i nad rzeką Ebro w 1938 r. w marcu 1939 r. faszystom udało się opanować sytuację.

Zwycięstwo faszyzmu. W Hiszpanii ustano-wiono reżim faszystowki. Na czele faszystów-

skiej kliki stanął gen. Franco, który w sierpniu 1938 r. proklamował siebie dyktatorem Hiszpanii, przybierając nazwę caudillo (wódz państwa). Dyktaturę swą oparł na reakcyjnej star-szyźnie wojskowej, na kołach klerykalno--feudalnych i na Falandze.

Wszelkie dotychczasowe zdobycze mas pra-cujących zostały zniesione. Uczestnicy walk rewolucyjnych byli masowo rozstrzeliwani. Zakazano działalności wszystkim partiom politycznym. Związki zawodowe zostały rozwiązane. Za udział w strajku groziła kara ciężkiego więzienia. Kraj został podzielony na okręgi wojskowe. Wprowadzono system policyjny.

W kwietniu 1939 r. gen. Franco podpisał pakt antykominternowski.

2. Portugalia

Podobnie jak Hiszpania, kraj ten należał do najbardziej zacofanych w Europie. Tendencje rozwoju ruchu rewolucyjnego w latach powojennych zostały zahamowane w 1926 r., kiedy to na bazie długoletnich rozbieżności i przetargów politycznych, w wyniku wojskowego zamachu stanu władzę objął gen. Antonio Oskar Carmona, od 1928 r.— prezydent Portugalii. Monopol na działalność polityczną otrzymała rządowa Unia Narodowa. Komunistyczna Partia Portugalii, działająca od 1921 r., została zdelegalizowana. Zabroniono orga-nizowania strajków i rozwiązano związki zawodowe. Wprowadzono rządy terroru policyjnego.

W 1932 r. Antonio de Oliveira Salazar. przedstawiciel skrajnej prawicy chrześcijańskiej demokracji, został premierem. Rządy obu wymienionych polityków cechowała bezwzględna dyktatura w interesie klas posiadających, uniemożliwiająca jakąkolwiek aktywną walkę o prawa obywatelskie i poprawę warunków bytu.

19 marca 1933 r. weszła w życie konstytucja „Nowego państwa" („Estado Nuovo"). Przy zachowaniu niektórych atrybutów demokracji burżuazyjnej wprowadzała ona faktycznie w życie dyktaturę faszystowską. Rząd otrzymał daleko idące_.upraw,.nie_nia i nie musiał się liczyć z opinią parlamentu. Zabroniono dzia-

łalności związków zawodowych i wszystkich partii politycznych z wyjątkiem rządzącej Unii Narodowej. Zakazano organizowania strajków. Powołano jednocześnie do życia, kontrolowane przez rząd, związki branżowe W kraju rozszalał się terror polityczny, li li stopada 1935 r. aresztowano członków Sekretariatu Portugalskiej Partii Komunistycznej.

Podjęto jednocześnie kroki zmierzające do bliższego związania kolonii z metropolią i przeniesienia na obszary zamorskie zasad ideowych i politycznych realizowanych w metropolii. Głoszona przez Salazara „dziejowa misja cywilizacyjna", jaką Portugalia miała rzekomo odegrać w podporządkowanych sobie koloniach, znalazła wyraz w Akcie Kolonialnym (1930) i Karcie Organicznej (1933). Ustawy te określały zasady działania metropolii wobec ludności miejscowej i wpłynęły na dalsze ograniczenie możliwości działania ludów kolonialnych w obronie własnych praw, przeciwko dyskryminacji.

W latach wojny domowej w Hiszpanii, dy-ktatura Salazara udzieliła poparcia zamachowi gen. Franco. 17 marca 1939 r. obaj politycy podpisali układ o wzajemnej przyjaźni i nieagresji.

Polityka kolonialna, prowadzona przez Portugalię w Angoli, Mozambiku, Gwinei Port. i innych jej koloniach, charakteryzowała się wzmocnieniem terroru policyjnego oraz przekształcaniem terenów zależnych w obszary wzmożonej eksploatacji kolonialnej.

3. Belgia

Pierwsza wojna światowa przyniosła śmierć dziesiątkom tysięcy ludzi w Belgii, w tym 40 tyś. żołnierzy. Zniszczeniu uległo ok. 100 tyś. domów, wiele fabryk, 3650 km dróg kołowych i żelaznych. O blisko połowę zmniejszyła się hodowla bydła rogatego i koni. Drożyzna i brak artykułów żywnościowych powodowały powszechne niezadowolenie.

Belgia, której neutralność w pierwszej wojnie światowej pogwałciły Niemcy, znalazła się w obozie zwycięzców. Na konferencji paryskiej, kiedy to Belgia popierała koncepcje francuskie, przyłączono do niej Eupen-

-Malmedy, przekazano mandat nad Ruanda--Urundi w Afryce Środkowej oraz przyznano reparacje wojenne. Współpraca z Francją przypieczętowana została zawartym w 1920 r. sojuszem wojskowym. Celom umocnienia gospodarczego służyła natomiast zawarta w 1922 r. unia celna i walutowa z Luksem-burgiem, bardzo korzystna dla burżuazji bel-gijskiej.

Sytuacja gospodarcza. Umocnienie polity-czne, otrzymywane reparacje, wreszcie zyski z eksploatacji rozległych obszarów kolonial-nych Konga sprzyjały rozwojowi gospodarki powojennej. Powstały nowe dziedziny prze-mysłu produkującego głównie na eksport. Po-stępująca koncentracja produkcji i kapitałów znalazła swój wyraz w działalności wielkich koncernów: Societe Generale de Belgiąue i Banąue de Bruxelles, współpracujących z wielkim kapitałem zagranicznym, głównie francuskim i niemieckim. Po światowym kry-zysie gospodarczym 1929—1933, który do-tknął również gospodarkę belgijską, wyroby żelazne i elektrotechniczne, produkty naftowe i chemiczne znowu popłynęły szeroką falą na rynki zagraniczne.

Tabela 43. Produkcja przemysłowa Belgii w 1937 r.

Produkt Ilość

Energia elektryczna 5,5 mld kWh

Węgiel kamienny 29,9 min tStal surowa 3,9 min tSurówka żelaza 3,8 min tCynk 218,0 tyś tStatki wodne 17,0 tyś. BRTKwas siarkowy 0,8 min (1938 r.)Cement 3,0 min t

Problemy polityczne i społeczne. Rozwój gos-podarczy Belgii sprzyjał osłabieniu fali ruchu rewolucyjnego, która w latach 1918—1921 objęła szerokie rzesze mas pracujących. Pow-szechne niezadowolenie społeczeństwa będące wynikiem ciężkich warunków życia zaostrzało walkę klasową i prowadziło do polaryzacji programowej ruchu robotniczego, której wy-nikiem było utworzenie w sierpniu 1920 r. Ko-munistycznej Partii Belgii. Z drugiej strony jednak okres względnej koniunktury gospo-

darczej po 1921 r., zmniejszenie się liczby bez-robotnych, poprawa warunków bytowych — sprzyjały rozwojowi nastrojów oportunisty-cznych i głoszeniu haseł współpracy klasowej, których głównym wyrazicielem była Belgijska Partia Robotnicza (przemianowana na Socja-listyczną), na czele z Emilem Vandervelde, jednym z przywódców II Międzynarodówki.

Przez cały okres międzywojenny socjaliści walczyli o władzę z Partią Katolicką i Partią Liberalną; wielokrotnie ją też sprawowali w ramach różnych sojuszów partyjnych. Zdoby-cze klasy robotniczej były niewielkie: ustano-wienie ośmiogodzinnego dnia pracy i reforma wyborcza.

W latach trzydziestych w Belgii zaczęły się rozwijać organizacje faszystowskie, zręcznie wykorzystujące dla celów politycznych sprze-czności między Flamandami i Walonami. Jed-nak dokonana w październiku 1936 r. próba przewrotu faszystowskiego nie powiodła się.

Do wybuchu drugiej wojny światowej Bel-gia kontynuowała politykę neutralności, co nie przeszkodziło Niemcom w maju 1940 r. zaatakować, a następnie okupować jej teryto-rium.

4. Holandia

Neutralność Holandii w pierwszej wojnie światowej, a co najważniejsze — respektowa-nie tej neutralności przez państwa walczące, pozwoliło jej uniknąć losu innych państw europejskich. Holandia utrzymała swoją po-zycję centrum handlowego, mimo iż w latach wojny nastąpiło wyraźne zmiejszenie rozmia-rów międzynarodowej wymiany handlowej. Wydatnie pogorszyło się położenie mas, ale nie burżuazji bogacącej się na dostawach wo-jennych. W 1918 r. niektóre banki i spółki akcyjne wypłaciły dywidendy po 80 % i więcej od zainwestowanego kapitału.

W istniejących warunkach, przy zaostrze-niu się różnic społecznych musiał nastąpić wzrost nastrojów rewolucyjnych w kraju. Już w 1918 r. w ramach partii socjaldemokraty-cznej, wokół pisma „De Tribune" grupowała się lewica, na bazie której powstała Partia Ko-munistyczna Holandii, organizator wielu wy-

stąpień klasy robotniczej. Wzrost popularności haseł rewolucyjnych, strajki i demonstracje zmusiły burżuazję do ustępstw i wprowadzenia w życie niektórych reform demokratycznych, głównie skrócenia dnia roboczego i zakazu pracy młodocianych.

Okres stabilizacji powojennej w latach 1920—1929 sprzyjał procesowi koncentracji produkcji i kapitałów. Typowym przejawem tych procesów był rozwój anglo-holender-skiego trustu naftowego — Royal Dutch Shell oraz elektrycznego — Philippsa. Podjęto też wysiłki na rzecz rozwoju rolnictwa i hodowli, głównie poprzez osuszanie nowych gruntów i melioracje. W 1920 r. zapoczątkowano reali-zację planu osuszenia zatoki Zuider Zee. Zbu-dowana w 1923 r. tama Afsluiidjk długości 32 km i szerokości 90 m przegrodziła wody zatoki.

W wyjściu z kryzysu lat 1929—1933 istotną rolę odegrała eksploatacja kolonialna Indo-nezji.

W latach 1933—1939 na czele rządu ho-lenderskiego stał Hendrik Colijn, prawicowy przywódca Kalwińskiej Partii Antyre-wolucyjnej.

W połowie lat trzydziestych w Holandii po-dejmują działalność ugrupowania faszy-stowskie, które parły do włączenia Holandii do Wielkich Niemiec. Obradujący w 1935 r. XII Zjazd Komunistycznej Partii Holandii podejmuje uchwałę, w której za główne zada-nie partii uznaje walkę o niepodległość kraju w obliczu faszystowskiego zagrożenia.

10 maja 1940 roku Niemcy hitlerowskie do-konują agresji na Holandię.

5. Luksemburg

Terytorium księstwa Luksemburg w latach wojny światowej było okupowane przez Nie-mcy, które naruszyły neutralność kraju. Po zakończeniu wojny, w 1922 r. księstwo zwią-zało się z Belgią unią celną na okres pięćdzie-sięciu lat. Na czoło problemów wysunęły się sprawy wewnętrzne — dalszego intensywnego rozwoju przemysłowego, w oparciu o posia-dane złoża rud żelaza oraz przemysł hutniczy, materiałów budowlanych, chemiczny, włó-kienniczy i spożywczy.

W 1921 r. powstała Komunistyczna Partia Luksemburga. Interesy warstw posiadających reprezentowała Partia Chrześcijańsko-Spo-łeczna.

10 maja 1940 r. wojska niemieckie wkroczy-ły na teren Księstwa.

6. Szwajcaria

Szwajcaria nie brała udziału w pierwszej wojnie światowej. Państwa w niej uczestniczą-ce uszanowały jej neutralność. Kraj ten stał się miejscem azylu dla osób prześladowanych za poglądy i działalność polityczną. Tutąi również odbywały się różne konferencje między-narodowe i rokowania dyplomatyczne.

W listopadzie 1918 r. wybuchł strajk ge-neralny, w którym uczestniczyło około 400 tyś. osób. U jego źródeł tkwiły: zła sytuacja żyw-nościowa w kraju oraz chęć przejęcia władzy przez socjaldemokratów. Strajk został stłu-miony przy pomocy wojska, jednak przyśpie-szył niektóre reformy polityczne i socjalne. W 1919 r. wprowadzono wybory proporcjonalne do parlamentu oraz czterdziestoośmiogodzin-ny tydzień pracy. W marcu 1921 r. lewica partii socjaldemokratycznej przekształciła się w Szwajcarską Partię Komunistyczną.

W 1920 r. Genewa stała się siedzibą Ligi Narodów. Fakt ten poważnie zwiększył rolę Szwajcarii jako siedziby ważnych organizacji międzynarodowych, miejsca konferencji, spotkań itp. Kraj ten przystąpił do Ligi Naro-dów mimo prowadzonej polityki neutralności. Mając ten fakt na względzie,Szwajcaria zastrzegła sobie jednak możliwość nieuczest-niczenia w polityce sankcji gospodarczych i finansowych, jakie Liga Narodów mogłaby zastosować wobec któregoś z państw. W 1921 r. została zawarta umowa monetarna z Księ-stwem Liechtenstein, zaś w 1923 r. — unia celna.

Główną rolę w koalicji rządzącej odgrywała Szwajcarska Partia Radykalno-Demokra-tyczna. W latach trzydziestych nastąpiła akty-wizacja licznych organizacji faszystowskich, grupujących w swoich szeregach włoskich i niemieckich faszystów, którzy działali wśród imigrantów tych narodowości przebywają-

cych czasowo w Szwajcarii. Wzmogły się jed-nocześnie naciski rządów państw faszystow-skich.

Szwajcarii udało się jednak zachować ne-utralność. W latach 1936—1939 uległ przy-spieszeniu rozwój gospodarczy kraju, częś-

ciowo pod wpływem koniunktury zbroje-niowej. Wzrosło znaczenie szwajcarskich kon-cernów i banków w ekonomice światowej. Wysoko rozwinięty przemysł produkujący na eksport stał się ważną dźwignią bogacenia się burżuazji i ogólnego rozwoju kraju.

ROZDZIAŁ XXVI

PAŃSTWA EUROPY ŚRODKOWEJ

1. Austria

Problemy polityczno-społeczne. 12 listopada 1918 r. Austria została proklamowana repub-liką. Było to wynikiem wielkich zmian, jakie zaszły tam w wyniku przegranej wojny, rozpa-du monarchii austro-węgierskiej i rewolucyj-nych wystąpień ludności. W Austrii powstały Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich; w 1918 r. utworzona, została Komunistyczna Partia Austrii.

Socjaldemokratyczna Partia Austrii z Kar-lem Rennerem na czele, która objęła władze w kraju, stępiła ostrza rewolucyjnych wystąpień, a w końcu — ostatecznie je stłumiła.

l() września 1919 r. Austria podpisała traktat pokojowy w Saint-Germain, który określał jej granice terytorialne, nakładał obowiązek spłaty odszkodowań wojennych i zabraniał połączenia się z Niemcami.

Uchwalona w 1920 r. konstytucja utrwalała ustrój republikański. W wyborach do parla-mentu zwyciężyła Partia Chrześcijańsko--Społeczna.

Zakończenie wojny i rozpad monarchii habsburskiej wywarły wielki wpływ na gospo-darkę Austrii. Zerwanie funkcjonujących w poprzednich latach więzi ekonomicznych mię-dzy poszczególnymi krajami stworzyło konie-czność,podjęcia wielu wysiłków dla rozbudo-wy przemysłu i rozszerzenia rynku. Dokonać tego bezpośrednio po przegranej wojnie było nie sposób. W obliczu tych właśnie trudności Austria podpisała tzw. protokoły genewskie z Czechosłowacją, Francją, Wielką Brytanią i Włochami, na mocy których odroczono jej

spłatę reparacji wojennych na lat dwadzieścia, a ponadto udzielono kredytu w wysokości 650 min koron w złocie. Zwiększyło to zależność ekonomiki Austrii od kapitału zagranicznego oraz ułatwiło inwestycje obce w tym kraju.

Poważna część burżuazji austriackiej nie wyrzekła się nigdy dążeń do jak najbliższej współpracy z Niemcami, inni lansowali kon-cepcje federacji dunajskiej umożliwiającej Austrii powrót na obszary wpływów byłej mo-narchii austro-wegierskiej. Koncepcje te miały swoich zwolenników również wśiod socjalde-mokracji.

Okres do 1932 r. charakteryzował się w Austrii narastającymi konfliktami klasowymi na tle ciężkiej sytuacji proletariatu oraz wzra-stającej aktywizacji sił nacjonalistycznych, głoszących hasła połączenia z Niemcami. W lipcu 1927 r. w Wiedniu została krwawo stłu-miona wielka demonstracja robotnicza. Do szczególnego nasilenia walk klasowych, straj-ków i burzliwych demonstracji dochodziło w okresie ciężkiego kryzysu gospodarczego lat 1929—1933.

W 1932 r. na czele rządu stanął Engelbert Dollfuss, jeden z przywódców partii Chrześci-jańsko-Społecznej, rzecznik tzw. austrofa-szyzmu. Był on zwolennikiem rządów silnej ręki. W kraju zapanowała dyktatura, wymie-rzona głównie przeciwko klasie robotniczej oraz-częściowo przeciwko narastającym siłom zwolenników Hitlera i połączenia z Niemcami. W 1933 r. zdelegalizowano Partię Komu-nistyczną.

W polityce zagranicznej Dollfuss zwracał się w stronę Włoch, pragnąc zyskać poparcie

dla bardziej owocnego przeciwstawienia się naciskom niemieckim.

Proces faszyzacji kraju. Anschluss. Rządy Dollfussa otworzyły e.tap .walki-.a-władzę dwóch grup burżuazji austriackiej, których concepcje polityczne zmierzały do zacieśnie-nia więzi bądź z Hitlerem, bądź z Mussolinim. W obliczu faszyzacji kraju, pogromów organi-zacji robotniczych przez bojówki faszystow-skie, w 1934 r. doszło do powstań, antyrządo-wych, głównie w Wiedniu i Linzu. Powstania te, organizowane przez socjaldemokratyczną organizacje zbrojną Schutzbund i komunistów, zostały stłumione. Rząd rozwiązał Schutz-bund i zdelegalizował partie socjaldemokra-tyczną. Rozwiązano też związki zawodowe.

W maju 1934 r. uchwalono nową konstytu-cje. W lipcu tegoż roku miał miejsce nieudany zamach stanu dokonany przez hitlerowców, w wyniku którego Dollfuss został zamordowa-ny. Po jego śmierci wzmógł się proces faszyza-cji kraju. Wiele głównych ogniw aparatu wła-dzy opanowali działający w porozumieniu z Berlinem agenci hitlerowscy.

Nowy kanclerz Kurt von Schuschnigg, chrześcijański demokrata, kontynuator anty-robotniczej polityki Dollfussa, wypowiedział traktat z Saint-Germain. Wprowadzenie po-wszechnej służby wojskowej nie było już jed-nak w stanie zapobiec naciskom Hitlera, tym bardziej, że sprzeczności niemiecko-włoskie zeszły na daleki plan, a ich miejsce zajęła bli-ska współpraca obu państw faszystowskich. 11 lipca 1936 r. Austria musiała podpisać nie-korzystny dla niej układ z Niemcami.

Presja Hitlera ułatwiła narodowym socjali-stom wejście do rządu. Ich przywódca Artur Seyss-Inąuart, został w 1938 r. wicekancle-rzem Austrii. W marcu tegoż roku wkroczyły tam wojska niemieckie. Przy braku przeciw-działania ze strony mocarstw zachodnich, 15 marca proklamowano Anschluss — przyłą-czenie Austrii do Rzeszy.

2. Węgry

Po upadku Węgierskiej Republiki Rad w kraju zapanował biały terror. Oligarchia ob-szarnicza i burżuazja krwawo rozprawiły się z

rewolucjonistami. Zdobycze klasy robotniczej z lat 1918—1919 zostały zlikwidowane.

Traktat w Trianon z 1920 r. ograniczył obszar Węgier do ziem etnicznie węgierskich. 2/3 terytorium z czasów monarchii austro--wegierskiej przyznano Rumunii, Jugosławii, Czechosłowacji i Austrii.

Węgry ogłoszono królestwem. W 1920 r. re-gentem został Miklós Horthy de Nagybanya. Przez dwadzieścia pięć lat sprawował on wła-dzę w interesie obszarników i burżuazji finan-sowej. Była to dyktatura typu faszystowskie-go. Od dyktatury hitlerowskiej i włoskiej róż-niła się jedynie zachowaniem parlamentaryz-mu i tolerowaniem opozycji.

Główną rolę w życiu politycznym kraju sprawowała powstała w 1922 r. rządząca Par-tia Jedności Narodowej. Współdziałało z nią kierownictwo socjaldemokracji. Jedyną siłą rewolucyjną była działająca nielegalnie partia komunistyczna, w latach 1925—1928 kierują-ca działalnością legalnej Węgierskiej Socjali-stycznej Partii Robotniczej.

W latach dwudziestych nastąpiła stabiliza-cja gospodarcza kraju. Skończyła się inflacja. Dzięki kapitałom zagranicznym przeprowa-dzono reformę walutową. Węgry zaczęły się stopniowo przekształcać w kraj rolniczo--przemysłowy. W kraju tym zapoczątkowane zostały inwestycje obcego kapitału sprzyjające industrializacji.

W kraju obok partii komunistycznej i zwią-zanej z nią WSPR działały inne grupy opozy-cyjne, których bazą społeczną było chłopstwo i drobnomieszczaństwo. Były one organizato-rami szeregu strajków i manifestacji, zwła-szcza w latach kryzysu gospodarczego (1929—33). Na drugim biegunie aktywizowa-ły w tym okresie swoją działalność grupy fa-szystowskie i koła odwetowe, żądające rewizji postanowień traktatu pokojowego w kwe-stiach terytorialnych i militarnych.

W 1927 r. Węgry podpisały układ z Wło-chami, który wyznaczał nową orientację w po-lityce zagranicznej: współdziałania z faszyz-mem Mussoliniego, a następnie Hitlera, zaś w polityce wewnętrznej działania rozszerzające prawodawstwo faszystowskie przy jednoczes-nych próbach ograniczenia wpływów organi-zacji faszystowskich. Ostatecznie Węgry przy-

stąpiły do paktu antykominternowskiego i wprowadziły powszechną służbę wojskową (1938) wbrew postanowieniom traktatu z Trianon. Wewnątrz społeczeństwa narastały jednak nastroje antyniemieckie obejmujące sobą różne klasy i warstwy społeczne.

W końcu lat trzydziestych nastąpiło zespo-lenie wysiłków gospodarczych i militarnych tych państw. W okresie 1938—1939 do Węgier przyłączono część Słowacji i Ukrainę Zakarpacką. Faszyści węgierscy poszli na współpracę z Niemcami hitlerowskimi, biorąc udział w drugiej wojnie światowej, wbrew woli narodu węgierskiego.

3. Czechosłowacja

Utworzenie Republiki Czechosłowackiej. Nafali ogólnego wzrostu sił rewolucyjnych w Europie, w ośrodkach przemysłowych Cze-chosłowacji rozwijał się radykalny ruch robot-niczy. W 1918 r. przez Czechy przeszła fala strajków i demonstracji organizowanych pod hasłami „pokój bez aneksji i kontrybucji", „prawo narodów do samostanowienia", „na-rodowa i państwowa niepodległość Czecho-słowacji" itp. l maja 1918 r. odbyły się masowe wiece i demonstracje w Morawskiej Ostrawie, Brnie, Pilznie.

Burżuazja czeska i słowacka starała się oży-wienie mas wykorzystać dla własnych celów politycznych i nadać mu określony kierunek. Rozumiejąc doskonale, że klęska Austro-- Węgier jest nieunikniona, w swojej większości orientowała się na państwa ententy, z którymi była związana poprzez Czechosłowacki Komitet Narodowy znajdujący się w Paryżu.

W związku z rozpadem Austro-Węgier i re-wolucją socjalistyczną w Rosji, państwa en-tenty zmieniły swoje stanowisko wobec Czech i Słowacji, wyrażając zgodę na utworzenie nie-podległego państwa Czechów i Słowaków.

Na wiosnę 1918 r.^aństwa zachodnie uznały Czechosłowacki Komitet Narodowy za re-prezentanta narodów czeskiego i słowackiego, a następnie jako Tymczasowy Rząd Czecho-słowacji. Z chwilą zakończenia wojny, burżua-zyjne partie polityczne Czechosłowacji przy

współudziale socjaldemokratów i socjalistów zreorganizowały Praski Komitet Narodowy, rozszerzając jego skład, następnie zaś prokla-mowały go organem przedstawicielskim na-rodów czeskiego i słowackiego.

Rewolucyjna walka czechosłowackiej klasy robotniczej splotła się z ruchem wyzwoleńczym innych narodów uciskanych przez monarchię Habsburgów. W ten sposób wraz z klęską Austro-Węgier Czechosłowacja uzyskała niepodległość. Władzę przejęła burżuaz-ja poprzez swoje polityczne centrum w Pradze — Komitet Narodowy.

14 listopada 1918 r. Komitet Narodowy w rozszerzonym składzie proklamowany został Tymczasowym Zgromadzeniem Narodowym. Ogłosiło ono złożenie z tronu dynastię Habs-burgów oraz utworzenie niepodległej Republiki Czechosłowackiej, 28 października pro-klamowanej w Pradze. Pierwszym prezydentem republiki został Tomas Masaryk, jeden z twórców niepodległej Czechosłowacji, prze-bywający jeszcze w tym okresie za granicą. Jednocześnie uformowano pierwszy rząd z premierem Karelem Kramafem i ministrem spraw zagranicznych Eduardem Beneśem.

Utworzenie Republiki Czechosłowackiej było wielkim sukcesem Czechów i Słowaków w ich walce o wolność i niepodległość. Granice państwa zostały określone traktatami: wersal-skim (1919 r.), z Saint-Germain (1919 r.) i z Trianon (1920 r.). Obejmowały one obszar 140 tyś. km2 zamieszkany przez ponad 13 min mieszkańców, z czego Czesi stanowili 50%, Niemcy 24% i Słowacy 18%. W granicach Czechosłowacji znalazła się też licząca około 100 tyś. osób mniejszość polska (na tzw. Zaol-ziu). Nowo utworzone państwo było republiką burżuazyjno-demokratyczną.

Rozwój ruchu robotniczego. Czechosłowacja, podobnie jak inne kraje Europy w tym okresie, była widownią wielkich bojów klasowych. Na jesieni 1919 r. wpartii socjalistycznej wyłoniła się lewica, która zyskała wielu zwolenników. Jej przywódcami byli: Bohumir Śmeral, Klement Gottwald i Antonin Zapotocky, ideologią zaś marksizm.

Lewica socjaldemokratyczna potępiała po-litykę współpracy z burżuazją, prowadzona

przez oportunistyczne kierownictwo partii, krytykowała działalność socjaldemokraty-cznych ministrów, którzy wzięli na swe barki odpowiedzialność za zbrojną interwencję przeciwko Węgierskiej Republice Rad. Lewica postawiła przed sobą jako cel — przygoto-wanie proletariatu czeskiego do walki o zdo-bycie władzy. W grudniu 1919 r. odbyła się konferencja sił lewicowych, która wezwała do szerzenia idei marksizmu wśród klasy robot-niczej.

W końcu września 1920 r., mimo sprzeciwu oportunistycznego kierownictwa partii, odbył się XIII Zjazd Partii Socjaldemokratycznej. Zjazd ten poddał ostrej krytyce oportunizm kierownictwa. W programie działania pod-kreślono konieczność wykorzystania sytuacji rewolucyjnej dla przejęcia władzy przez klasę robotniczą i utworzenia rządu dyktatury pro-letariatu. Zjazd wybrał nowe organy kierow-nicze, w skład których weszli lewicowi socjal-demokraci. Gazeta „Rude Pravo" stała się centralnym organem sił lewicy. XIII Zjazd był wielkim zwycięstwem idei marksizmu w cze-skim ruchu robotniczym. Stworzył on podsta-wę do utworzenia partii komunistycznej. Wal-ka rewolucyjna klasy robotniczej toczyła się przez cały rok 1920 i następne. Tymczasem siły komunistów wzrastały. W lutym 1921 r. połączyły się czeskie, słowackie i niemieckie socjaldemokratyczne związki młodzieży. No-wo utworzony związek przystąpił do Między-narodówki Komunistycznej.

W maju 1921 r. powstała Komunistyczna Partia Czechosłowacji, w lecie 1921 r. na III Kongresie Kominternu przyjęta w skład Mię-dzynarodówki Komunistycznej. Od tej chwili ruch komunistyczny, działając w warunkach legalnych, odgrywał coraz większą rolę w ży-ciu Czechosłowacji. W lutym 1929 r. odbył się V Zjazd KPCz. Wybrał on nowy Komitet Centralny, na którego czele stanął Klement Gottwald. Określając najważniejsze zadania partii, zjazd na pierwszym planie postawił walkę o jedność proletariatu, o utworzenie rewolucyjnego sojuszu klasy robotniczej i chłopstwa, o ścisłą współpracę z masami pra-cującymi innych uciskanych narodów oraz wezwał do walki z wzrastającą groźbą wojny i faszyzmu.

Walka o utrzymanie republiki. Światowy kryzys ekonomiczny lat 1929—1933 odbił się głęboko na gospodarce Czechosłowacji. Ogól-ny poziom produkcji przemysłowej w 1933 r. spadł do 60 % w porównaniu ze stanem z 1929 r. Obroty handlu zmniejszyły się prawie trzy-krotnie. Burżuazja i obszarnicy poczynili kroki, aby ciężar kryzysu przerzucić na masy pracujące. Płaca robocza obniżona została o 50—60 %. Masowo wystąpiło zjawisko bezro-bocia; liczba bezrobotnych wzrosła z 53 tyś. w 1929 r. do l min w 1933 r. Wszystko to jeszcze bardziej wzmogło nastroje rewolucyjne w spo-łeczeństwie czeskim; rosła liczba strajków i demonstracji.

Równocześnie, zwłaszcza w północnych pogranicznych rejonach, zaktywizowały się elementy reakcyjno-faszystowskie. Szczególną popularnością cieszył się ruch faszystowski wśród mniejszości niemieckiej. Niemcy sudec-cy powołali do życia zorganizowaną na wzór hitlerowski organizację narodowosocjalisty-czną — Partię Niemców Sudeckich, na której czele stanął agent hitlerowski Konrad Hen-lein. Na jesieni 1933 r. rząd czeski wydał zakaz działalności narodowosocjalistycznej partii sudeckich faszystów. W Słowacji działała fa-szystowska partia księdza Andreja Hlinki, która wykorzystując idee separatyzmu, zmie-rzała do rozbicia republiki. W 1934 r. nastąpiło zjednoczenie grup faszystowskich, które utworzyły faszystowską organizację „Zjedno-czenie Narodowe".

W związku ze wzrostem groźby wojny i fa-szyzmu, partia komunistyczna rozpoczęła in-tensywną akcję mobilizacyjną wśród klasy ro-botniczej i wszystkich pracujących—do walki przeciwko tym niebezpieczeństwom, w nowej sytuacji historycznej prowadzonej pod hasłem utworzenia wspólnego frontu mas pracują-cych przeciwko faszyzmowi i wojnie.

Kryzys monachijski. Anschluss Austrii doko-nany w marcu 1938 r. zwiększył bezpośrednio niebezpieczeństwo wojny. Był to sygnał, że niebawem niemiecki faszyzm rozszerzy swą agresywną działalność na inne rejony pograni-czne. Pod flagą walki ó autonomię Niemcy sudeccy przygotowywali się do oderwania Su-detów od Czechosłowacji. 13 września 1938 r.,

Eduard Benesz

po nieudanej próbie przyłączenia tego rejonu do Niemiec, w Czechosłowacji wprowadzono stan wyjątkowy. W tej sytuacji przywódcy fa-szystowskiej partii sudeckiej uciekli z Cze-chosłowacji, jednak nie na długo.

Hitler wysunął pod adresem Czechosłowacji szereg żądań terytorialnych, których przyjęcie równało się całkowitemu uzależnieniu tego kraju od III Rzeszy. Czechosłowacja, licząc na pomoc Anglii i Francji, odrzuciła niemiec-

kie roszczenia. W imieniu rządów francuskiego i angielskiego Daladier i Chamberlain poradzili jednak Czechosłowacji, by zaspokoiła żądania Niemiec i bez przeprowadzania plebiscytu oddała im tereny w 50 % i więcej zamieszkane przez Niemców, a ponadto by zrezygnowała z układów i rozmów ze Związkiem Radzieckim w sprawie wzajemnej pomocy oraz zgodziła się na międzynarodową gwarancję swych nowych granic. Gwarancji tych udzieliłyby Anglia i Francja wspólnie z państwem-agresorem.

Tego rodzaju oświadczenie wywołało w Czechosłowacji wielkie oburzenie. 21 września 1938 r. ambasadorzy Wielkiej Brytanii i Francji zawiadomili ministra spraw zagranicznych Czechosłowacji i prezydenta Eduarda Benesza, że jeśli Niemcy faszystowskie zaczną wojnę z Czechosłowacją, Wielka Brytania i Francja nie udzielą jej żadnej pomocy. Pod naciskiem koła rządzące Czechosłowacji i prezydent Benesz poszli na ustępstwa.

Zwołana w końcu września 1938 r. konfe-rencja w Monachium, stała się faktycznie spi-skiem międzynarodowych sił reakcji przeciwko Czechosłowacji.

Utrata niepodległości. W wyniku układu mo-nachijskiego, w październiku 1938 r. Niemcy

Czechosłowacja w latach 1938—1939

Defilada hitlerowskich wojsk okupacyjnych w Pradze — przed von Neurathem i Hachą

dokonały aneksji Sudetów. W ten sposób Cze-chosłowacja została całkowicie poddana wpły-wowi hitlerowskich Niemiec. 6 października 1938 r. faszyści słowaccy proklamowali „au-tonomię" Słowacji. Podobnie uczyniły ele-menty nacjonalistyczne Ukrainy Zakarpac-kiej. Równocześnie, rząd polski opanował mi-litarnie Zaolzie.

15 marca 1939 r. w Berlinie odegrana zosta-ła ponura komedia. Emil Hacha, prezydent Czechosłowacji po układzie monachijskim, podpisał z Niemcami „układ" o rezygnacji z suwerenności państwowej i utworzeniu Pro-tektoratu Czech i Moraw. W dzień później, dekretem Hitlera popartym wkroczeniem wojsk niemieckich, zlikwidowana została Re-publika Czechosłowacka. Jej miejsce zają) Protektorat Czech i Moraw, z hitlerowskim gubernatorem na czele.

4. Rumunia

Wspólna historia i granice splotły ten kraj z całokształtem wydarzeń w Europie Środkowo-Wschodniej. Rumunia interweniowała

przeciwko Węgierskiej Republice Rad. Jej granice zostały ostatecznie ustalone przez zwycięskie mocarstwa i określone traktatami w Saint-Germain (1919 r.), Neuilly (1919 r.) i Trianon (1920 r.). Na ich podstawie Rumunia otrzymała Siedmiogród, zamieszkany w zna-cznej części przez Węgrów oraz Dobrudzę. Po zakończeniu działań wojennych kraj ten, wspólnie z innymi państwami tego rejonu, związał się z francuskimi koncepcjami polity-cznymi, dotyczącymi układu sił w Europie. Rumunia była między innymi członkiem tzw. Ententy Bałkańskiej (Jugosławia, Grecja, Turcja).

W 1923 r. uchwalono konstytucję burżua-zyjno-demokratyczną. Władza, sprawowana przez liberałów, na których czele stał łon Bra-tianu, zmierzała w ówczesnych warunkach do zapewnienia krajowi stabilizacji gospodarczej i politycznej oraz rozładowywania powszech-nych nastrojów rewolucyjnych. Organizatorem walki proletariatu była, powstała w 1921 r. na bazie dotychczas działającej partii socjali-stycznej, Komunistyczna Partia Rumunii. Działała ona legalnie do 1924 r.

W łatach trzydziestych nastąpiła aktywizacja sił faszystowskich, zmierzających do rewizji polityki wewnętrznej i zagranicznej. Spadek znaczenia Francji i wzrost siły hitlerowskich Niemiec prowadziły Rumunię do szukania nowych sojuszników politycznych, umoż-liwiających zachowanie niezależności, zwła-szcza w obliczu obaw przed rewanżem kół rządzących Węgier i Bułgarii za zmiany tery-torialne, jakie nastąpiły po wojnie światowej. W 1934 r. Rumunia nawiązała stosunki dy-plomatyczne z ZSRR, zbyt późno, aby mogły się one przerodzić w sojusz i współdziałanie, tym bardziej, że ze strony burżuazji rumuńskiej pociągniecie to miało wyłącznie taktyczny charakter, gdyż w gruncie rzeczy była ona zainteresowana w procesie faszyzacji.

W obliczu narastającego ruchu antyfaszy-stowskiego, kierowanego przez utworzony z inicjatywy komunistów front demokratyczny,

reakcja rumuńska podjęła wysiłki zmierzające do umocnienia Żelaznej Gwardii — organizacji faszystowskiej. Gdy w wyborach grudniowych 1937 r. żadna z partii burżuazyjnych nie uzyskała większości, w lutym 1938 r. król Karol II przejął władzę. Przy poparciu kół wojskowych rozwiązano partie polityczne i wprowadzono nową konstytucję, która znosiła podstawowe swobody demokratyczne. Przewrót dokonany w interesie wielkich ob-szarników i monopoli nie likwidował bynaj-mniej powstałych napięć i sprzeczności.

Nastąpiło wyraźne zbliżenie do Niemiec. W marcu 1939 r. podpisana została z Niemcami umowa gospodarcza na lat dziesięć. Gdy w 1940 r. wojska radzieckie wkroczyły do Besa-rabii, Rumunia jeszcze bardziej związała się z Rzeszą. W 1941 r. Rumunia przystąpiła do wojny przeciwko ZSRR po stronie Niemiec.

ROZDZIAŁ XXVII

PAŃSTWA SKANDYNAWSKIE I NADBAŁTYCKIE

1. Dania

Po zakończeniu wojny, ten do niedawna rolniczy kraj zaczął się przekształcać w rolni-czo-przemysłowy. W krótkim czasie Dania stała się ważnym eksporterem Szeregu pro-duktów rolnych, jak masło, ser, jaja, bekon, oraz maszyn rolniczych.

Cały okres międzywojenny w życiu polity-cznym kraju wypełniała walka o władzę pro-wadzona przez socjaldemokratów, liberałów i radykałów. W różnych układach koalicyjnych rządzili oni państwem w interesie burżuazji i kół obszarniczych.

W latach 1917—1920 w Danii rozwinął się ruch robotniczy. Na jego fali w 1919 r. pow-stała Komunistyczna Partia Danii. W latach trzydziestych wzrosły siły komunistów. W wyniku wyborów w 1932 r. po raz pierwszy partia komunistyczna uzyskała dwa mandaty poselskie.

W dziedzinie gospodarczej Dania przeży-wała koniunkturę, zachwianą wyraźnie w la-tach trzydziestych: najpierw kryzysem z lat 1929—1933, później — wzrastającym napły-wem do Europy nabiału i mięsa z Kanady oraz Nowej Zelandii. Na ograniczenie zbytu wpły-nęła też niemiecka polityka zbrojeń, w wyniku której uległy wydatnemu zmniejszeniu sumy dewizowe Rzeszy przeznaczane na zakup rol-nych artykułów konsumpcyjnych. W ten spo-sób ograniczone zostały możliwości nabywcze tradycyjnego odbiorcy towarów duńskich, ja-kim były Niemcy.

Polityka zagraniczna kraju podporządko-wana była interesom gospodarczym i polity-

cznym państwa. W 1918 r. rząd został zmuszo-ny do wyrażenia zgody na niepodległość Islan-dii, która od tej pory związana była z dawną metropolią unią personalną. W 1920 r. do Danii przyłączono część Szlezwiku w wyniku przeprowadzonego na tych obszarach plebis-cytu. Przez; cały okres międzywojenny Dania znajdowała się pod silną presją ekonomiczną i polityczna Niemiec.

9 kwietnia 1940 r. Niemcy dokonały agresji przeciwko Danii, jakkolwiek w maju 1939 r. podpisały z nią pakt o nieagresji..

2. Norwegia

Norwegia była najsłabiej rozwiniętym kra-jem wśród wszystkich państw skandynawskich. Co prawda neutralność w wojnie światowej opłaciła się burżuazji, głównie handlowej, tym niemniej możliwości rozwoju gospodarczego były wyraźnie ograniczone. Rozwijało się głównie rolnictwo, przemysł rybny, leśny, budownictwo okrętów oraz przemysł metali kolorowych i chemia. Dopiero po wyjściu Norwegii z kryzysu światowego, dynamika rozwoju przybrała wyraźnie na sile, prowadząc do koncentracji produkcji i kapitałów. W okresie międzywojennym uległy zmniejszeniu wpływy kapitału niemieckiego w Norwegii. Jego miejsce zaczai częściowo zajmować kapi-tał brytyjski i amerykański.

W 1923 r. powstała Komunistyczna Partia Norwegii. Jednakże ruch komunistyczny nie przekształcił się w masową siłę polityczną.

Proces faszyzacji, który objął sobą szereg

krajów Europy, nie ominął również Norwegii. W 1930 r. powstała partia faszystowska — Północne Odrodzenie Ludowe. Na jej czele stanął Yidkun Quisling. Nie uzyskała ona jed-nak szerokiego poparcia w społeczeństwie.

W polityce zagranicznej kraj nie przejawiał większej aktywności znajdując się na uboczu przemian, jakie zachodziły w układach sił na kontynencie europejskim.

W życiu politycznym kraju począwszy od 1933 r. czołową pozycję zajmowała Norweska Partia Pracy, która w koalicji z Partią Chrześ-cijańską przystąpiła do realizacji programu o charakterze socjaldemokratycznym, prze-prowadzając umiarkowane reformy społeczne w zakresie ubezpieczeń społecznych, bezpie-czeństwa pracy, oświaty, praw kobiet itd. Ko-muniści na ogół współdziałali z socjaldemo-kratami.

9 kwietnia 1940 r. Niemcy dokonały agresji przeciwko Norwegii.

3. Szwecja

W latach pierwszej wojny światowej Szwe-cja zachowała neutralność. W okresie tym na-stąpił dalszy rozwój gospodarczy kraju, które-go przemysł rozwijał produkcję dla potrzeb państw walczących. Wojny morskie i blokada wybrzeży tylko częściowo wywarły wpływ na rozmiary handlu zagranicznego. Z chwilą za-kończenia działań wojennych w Szwecji prze-prowadzono szereg reform wewnętrznych. W 1919 r. wprowadzono powszechne, równe i bezpośrednie prawo wyborcze (również dla kobiet). Skrócono czas służby wojskowej oraz wprowadzono ośmiogodzinny dzień pracy. W 1921 r. powstała partia komunistyczna.

Szwecja — to kraj, który w latach dwudzie-stych znajdował się już na wysokim stopniu rozwoju sił wytwórczych. Rozwojowi prze-mysłu, zwłaszcza metalowego, sprzyjały boga-te pokłady wysokoprocentowej rudy żelaza. Koniunktura na szwedzkie wyroby przemys-łowe pozwoliła nie tylko zwiększyć zyski wiel-kich trustów i monopoli, lecz również prze-prowadzić modernizację wielu gałęzi przemys-łu. Popyt na produkcję militarną przez cały okres międzywojenny sprzyjał rozwojowi szwedzkiego przemysłu.

Władza polityczna spoczywała na ogół, choć z przerwami, w rękach socjaldemokratów. Po wyborach w 1932 r., w Riksdagu (parlamencie) zasiadło dwóch deputowanych ko-munistycznych. W polityce zagranicznej Szwecja do lat trzydziestych współdziałała bli-sko z Wielką Brytanią.

Z chwilą dojścia Hitlera do władzy, w Szwe-cji zaczęły gwałtownie wzrastać niemieckie wpływy gospodarcze i polityczne. Koniunktura zbrojeniowa była przyczyną, dla której kryzysy gospodarcze nie pozostawiły w ekonomice Szwecji tak trwałych śladów, jak gdzie indziej.

4. Finlandia

Przed pierwszą wojną światową Finlandia była krajem rolniczym. Około 2/3 ludności znalazło zatrudnienie w rolnictwie. Próby przejęcia władzy przez siły rewolucyjne, pod-jęte w pierwszych miesiącach 1918 r., zakoń-czyły się niepowodzeniem. Do władzy doszła prawica, która przy poparciu wojsk niemiec-kich rozprawiła się z opozycją. Finlandia wzięła też udział w interwencji antyradzieckiej (1919—1920).

W okresie międzywojennym, zwłaszcza w latach trzydziestych, w Finlandii postępował szybki rozwój przemysłu, zwłaszcza metalur-gicznego. Jego produkcja w roku 1938 była cztery razy wyższa niż w 1922 r. Dostarczał on w 1938 r. ponad 25 % dochodu narodowego. Dynamicznie rozwijał się również przemysł drzewny i papierniczy. Finlandia stała się jed-nym z największych w świecie producentów i eksporterów w tej dziedzinie. Kraj był również samowystarczalny w produkcji zboża, mleka oraz mięsa dzięki modernizacji produkcji rol-nej.

W życiu politycznym kraju ważną rolę od-grywały: utworzona w 1899 r. Fińska Partia Socjaldemokratyczna, Unia Agrariuszy zało-żona w 1906 r. i powstała w 1918 r. Partia Koalicyjna. Komunistyczna Partia Finlandii utworzona w 1918 r., działała nielegalnie.

Jesienią 1939 r. napięte stosunki między Finlandią i ZSRR doprowadziły do wybuchu wojny, podczas której kraje zachodnie udzie-

lały pomocy Finlandii. Wojna zakończona została traktatem podpisanym w Moskwie 12 marca 1940 roku.

5. Litwa

W czasie wojny światowej Litwę okupowały wojska niemieckie. Korzystając z ich poparcia, 16 lutego 1918 r. siły prawicowe utworzyły państwo litewskie, ściśle związane z Niemcami. Lewica, która występowała czynnie przeciwko takim rozwiązaniom politycznym i społecznym, a w której działalności szczególną roi? odgrywała utworzona w październiku 1918 r. Komunistyczna Partia Litwy, nie miała wystarczających sił, ażeby przeciwdziałać takiemu rozwojowi wydarzeń. Utworzony w 1918 r. Tymczasowy Rząd Robotniczo-Chłopski nie mógł przeprowadzić zapoczątkowanych reform rolnych i przemysłowych, gdyż przy poparciu Niemiec ostateczne zwycięstwo w walce o władzę odniosła prawica.

W okresie wojny polsko-radzieckiej 1920 r. rząd radziecki przekazał Litwie miasto Wilno wraz z sąsiadującym rejonem. Akcja gen. Lu-cjana Żeligowskiego z października 1920 r., który odbił miasto, w większości zamieszkane przez ludność polską, doprowadziła do utwo-rzenia z tego obszaru tzw. Litwy Środkowej, którą następnie w marcu 1922 r. włączono do Polski. Stało się to w okresie międzywojen-nym przyczyną szeregu napięć i konfliktów miedzy rządami Litwy i Polski.

l sierpnia 1922 r. sejm litewski uchwalił konstytucję. W 1923 r. Litwa zajęła rejon Kłajpedy, przyznając autonomię temu okręgowi. 28 września 1926 podpisany został ze Związkiem Radzieckim pakt o nieagresji. Aktywizacja sił litewskiej lewicy zmobilizowała ośrodki prawicowe, które w grudniu 1926 r. doprowadziły do reakcyjnego zamachu stanu Antanasa Smetony. Na Litwie zapanowała dyktatura.

W 1939 r. Rzesza niemiecka dokonała aneksji Kłajpedy, powołując się na fakt etni-cznej przewagi Niemców w tym mieście. Z chwilą wybuchu drugiej wojny światowej Lit-wa zawarła z ZSRR układ o wzajemnej pomo-cy, na podstawie którego wojska radzieckie wkroczyły do niektórych regionów kraju.

Wybrany w wyborach 21 lipca 1940 r. sejm podjął w zaistniałych warunkach uchwałę proklamującą Litwę Socjalistyczną Republiką Radziecką.

6. Łotwa

W okresie pierwszej wojny światowej zna-czna część obszarów tego państwa nadbałtyc-kiego była okupowana przez Niemców. Wy-darzenia rewolucyjne w Rosji wywarły ogro-mny wpływ również i na Łotwie. Powstawały Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. 18 listopada 1918 r. proklamowana została niepodległość kraju, jednakże Rada Ludowa stała się narzędziem władzy sił reakcyjnych. Dlatego też przeciwko niej oraz okupantom niemieckim zdecydowanie występowały siły lewicowe, a wśród nich komuniści. Doszło do walk wewnętrznych, w rezultacie których 17 grudnia 1918 r. utworzona została Radziecka Republika Łotewska. Istniała ona do maja 1919 r. W wyniku ofensywy wojsk niemieckich władzę objęły ponownie siły prawicowe. 16 lutego 1922 r. Łotwę ogłoszono republiką. Zamach stanu Karlisa Ulmanisa, dokonany w 1934 r., wprowadził rządy dyktatury. Cieszyły się one poparciem bogatego chłopstwa. Rozwiązano partie polityczne i związki zawodowe.

Po wybuchu wojny rząd łotewski podpisał z ZSRR porozumienie, na mocy którego wkro-czyły i tutaj wojska radzieckie. Utworzono nowy rząd. W zaistniałej sytuacji w wyborach do sejmu 1940 r. większość uzyskali komuniści i związani z nimi bezpartyjni. 21 lipca 1940 r. sejm proklamował władzę radziecką. Łotwa jako republika związkowa została przyjęta w skład Związku Radzieckiego.

7. Estonia

Podczas pierwszej wojny światowej Estonia była widownią wzrostu fali rewolucyjnej. Duży wpływ miały zwłaszcza wydarzenia rewolu-cyjne w Rosji. W sierpniu 1917 r. odbył się pierwszy zjazd Rad Delegatów. Zapoczątko-' wane zostały reformy społeczno-gospodar-cze: nacjonalizacja banków i przemysłu oraz reforma rolna. W marcu 1918 r. do Estonii

wtargnęły wojska niemieckie. Udzieliły one poparcia burżuazji, która przy ich pomocy przejęła władzę. Po kapitulacji Niemiec wojska stacjonujące w Estonii zostały zastąpione wojskami alianckimi. Ich obecność zabezpie-czała sprawowanie władzy przez burzuazję. W Estonii nadal poważne wpływy miały siły rewolucyjne. W 1918 r. na krótko wznowiła swą działalność rada miasta Tallinna. W wy-niku walki o władzę siły lewicy ostatecznie

poniosły porażkę. 19 września 1919 r. Estonię proklamowano republiką.

W 1934 r. miał miejsce prawicowy zamach stanu Konstantina Patsa. Siły reakcyjne utrzy-mały się przy władzy do 1940 r. Po wybuchu wojny w powstałych warunkach nowo wybrany parlament proklamował Estońską Socjali-styczną Republikę Radziecką, która została przyjęta w skład ZSRR.

ROZDZIAŁ XXVIII

PAŃSTWA BAŁKAŃSKIE

1. Jugosławia

W wyniku procesów konsolidacyjnych na-stąpiło zjednoczenie ziem południowych Sło-wian, l grudnia 1918 r. proklamowano utwo-rzenie Zjednoczonego Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców tzw. SHS. Królem został dotychczasowy regent Serbii, Aleksan-der I Karadjordjević. Granice państwa okreś-lone zostały przez traktaty pokojowe w Saint--Germain, Neuilly i Trianon. W skład jego

weszły: Serbia, Chorwacja, Słowenia, Dalma-cja, Bośnia i Hercegowina, Wojwodina, Czar-nogóra i część Macedonii. Poszczególne krainy znajdowały się na różnym etapie rozwoju gospodarczego i społecznego.

Zjednoczone Królestwo zgrupowało ele-menty etnicznie różne, przy czym największe sprzeczności dzieliły burżuazję serbską i chor-wacką, z tym że ta pierwsza szybko wysunęła się na czoło życia gospodarczego i polityczne-go kraju. Konflikty narodowościowe — z jed-

Zamach w Marsylii na króla Aleksandra I i ministra Barthou

nej strony i konflikty społeczne — z drugiej wyznaczały historię lat powojennych.

W 1921 r. uchwalono nową konstytucje. SHS stało się w ten sposób monarchią konsty-tucyjną. Wydana w tymże roku tzw. ustawa o ochronie państwa zakazywała wszelkiej dzia-łalności rewolucyjnej. W tej sytuacji utworzona w 1919 r. Komunistyczna Partia Jugosławii została zdelegalizowana. Wielu działaczy aresztowano. Rozwiązano również związane z ruchem komunistycznym związki zawodowe.

6 stycznia 1929 r. organizacja terrorystyczna „Biała Ręka" przy poparciu króla i wpły-wowych kół burżuazyjno-obszarniczych do-konała zamachu stanu. Nowy rząd gen. Peta-ra Zivkovicia, powstały w oparciu o Jugosło-wiańską Partię Narodową, wprowadził dy-ktaturę wojskową, zniósł konstytucję i roz-wiązał parlament. Nazwę królestwa zmieniono na Królestwo Jugosławii oraz podjęto szereg posunięć likwidujących okręgi etniczne i samorząd. Kraj podzielono na banaty i w pełni podporządkowano Serbii. Rządy sprawowano za pomocą terroru policyjnego.

Konstytucja uchwalona we wrześniu 1931 r. pełnię władzy dawała królowi, ograniczając do minimum rolę parlamentu.

Od 1920 r. Jugosławia była, obok Rumunii i Czechosłowacji, członkiem Małej Ententy. Do 1934 r. związana koalicją z Francją, w tymże roku z inspiracji Francji i Wielkiej Brytanii przystąpiła do Ententy Bałkańskiej — o charakterze antyniemieckim i antywłoskim. Po zabójstwie w Marsylii w 1934 r. króla Ale-ksandra I nastąpiło wyraźne zbliżenie Jugos-ławii do państw „osi". Wystarczy stwierdzić, że udział Niemiec w eksporcie jugosławiań-skim w latach 1933—1939 wzrósł 3,6 razy, zaś w imporcie — 2,3 razy. W 1939 r. Niemcy hitlerowskie były głównym partnerem gospo-darczym Jugosławii. Zakupywały one 32% całego eksportu oraz dostarczały 48 % ogółu towarów importowanych przez Jugosławię. Przygotowując się do wojny, eksploatowały one gospodarkę tego kraju.

Od sierpnia 1939 r. w Królestwie Jugosławii władzę sprawował rząd koalicyjny „serbsko--chorwackiego porozumienia", który pod presją Niemiec 25 marca 1941 r. przystąpił do paktu berlińskiego.

2. Bułgaria

Zakończenie pierwszej wojny światowej również w Bułgarii zbiegało się z wrzeniem rewolucyjnym. Pod wpływem Rewolucji Paź-dziernikowej w Rosji, w 1918 r. w armii buł-garskiej wybuchło powstanie. Rząd Ferdynanda I obalono. Proklamowano republikę, której prezydentem został Aleksandyr Stam-bolijski — przywódca partii chłopskiej. Krótki był żywot republiki. Powstanie krwawo stłumiono, ale przyśpieszyło ono wyjście Bułgarii z wojny. Na mocy traktatu pokojowego w Neuilly (1919 r.) określone zostały granice Bułgarii, która utraciła część Macedonii i Dobrudzę.

W maju 1919 r. partia „tesniaków" (socjali-stów) przekształciła się w Bułgarską Partię Komunistyczną. Partia zerwała z II Między-narodówką i przystąpiła do Kominternu. Na fali ruchu rewolucyjnego wywalczono szereg ustępstw. Masy pracujące były jedrfak zbyt słabe, aby wziąć władzę w swoje ręce. Bur-żuazja zaś też nie mogła^ama sprawować wła-dzy. W tych warunkach w 1920 r. utworzony został rząd ludowy z Stambolijskim na czele. Rząd ten przeprowadził wiele postępowych reform wymierzonych przeciwko wielkiej własności, w interesie chłopstwa.

9 czerwca 1923 r. w wyniku faszystowskiego przewrotu rząd Stambolijskiego został obalony. W kraju zapanowała dyktatura, na której czele stanął Aleksandyr Cankow, przywódca przewrotu. Partia Komunistyczna została zdelegalizowana, zaś jej działacze aresztowani. W dniach 22—23 września wybuchło zbrojne powstanie antyfaszystowskie pod kierownictwem komunistów: Georgija Dymitrowa i Wasyla Kolarowa. Zostało ono krwawo stłumione. Władza pozostała w rękach skrajnej prawicy. Mimo ostrych represji, komuniści kontynuowali działalność, głównie w ramach działających legalnie organizacji związkowych.

W rezultacie kolejnego przewrotu dokona-nego 19 maja 1934 r. przez Ligę Wojenną i grupę „Zweno", w Bułgarii powołano do życia tzw. rząd ponadpartyjny, na którego czele stanął Kimon Georgijew. Była to jawna dy-ktatura faszystowsko-militarna, współpracu-

i Niemcami i Włochami. Gabinety wyło-j w późniejszym okresie opierały się równa

prawicy i kontynuowały politykę po-przedników.

EW 1941 r. wbrew interesom narodowym

Bułgaria związała się z wojennym blokiem fa-szystowskim. Jednak do wojny przeciwko ZSRR nie przystąpiła.

3. Albania

W latach pierwszej wojny światowej Albania była przedmiotem zainteresowania Serbii, Włoch i Austrii, których wojska w toku wyda-rzeń wojennych okupowały j ą. Niepodległość Albanii została ostatecznie zatwierdzona w 1920 r. przez konferencję ambasadorów w Lon-dynie. Był to jeden z najbardziej zacofanych w rozwoju gospodarczym krajów Europy.

Stosunki wewnętrzne charakteryzowała walka o władzę, w której aktywnie uczestni-czyli wielcy właściciele ziemscy. W jej wyniku rządy dyktatorskie objął Ahmed beg Zogu, który w 1928 r. został królem Albanii.

W polityce zagranicznej, a także militarnej i ekonomicznej, Zogu związał Albanię z Wło-chami. W 1939 r., gdy zapragnął osłabić te więzi, Włochy dokonały agresji, zajęły kraj i obaliły Zogu.

4. Grecja

W pierwszej wojnie światowej Grecja wzięła udział po stronie państw ententy. Traktaty pokojowe z Bułgarią i Turcją przyznały jej

Tracje wschodnią oraz europejskie wybrzeże Dardaneli, okręg Smyrny, wyspy Imroz i Ten-dos. Jednakże po to, aby wcielić te postano-wienia w życie, potrzebna była zgoda Turcji. Brak tej zgody stał się przyczyną wojny grecko-tureckiej, która wybuchła w 1919 r. Wojnę tę, po początkowych sukcesach, Grecja ostatecznie przegrała i na mocy traktatu zawartego w 1923 r. w Lozannie oddała Turcji Tracje wschodnią i okręg Smyrny.

W pierwszych latach powojennych w Grecji nabrzmiewały konflikty klasowe i polityczne. Nastąpiła aktywizacja działalności ruchu związkowego. W 1918 r. utworzone zostały: Powszechna Konfederacja Robotników Grec-kich oraz Socjalistyczna Partia Robotnicza Grecji, która w 1920 r. przystąpiła do Komin-ternu, zaś w 1924 r. przyjęła nazwę Komuni-stycznej Partii Grecji.

W latach dwudziestych napięte stosunki wewnętrzne w kraju odzwierciedlały się w bra-ku stabilizacji politycznej i gospodarczej. Wła-dzę kolejno sprawowały różne partie burżua-zyjne. Miały miejsce próby zamachów stanu. W 1924 r. Grecja została proklamowana re-publiką. W 1935 r. władzę przejął gen. Jeorjos Kondilis, który umożliwił restaurację monar-chii. Na tronie ponownie zasiadł król Jerzy II. Zapanowały rządy reakcji, a od 1936 r. — dyktatura Joannisa Metaksasa.

W latach trzydziestych nastąpiło zbliżenie do Turcji. W 1934 r. Grecja podpisała porozu-mienie o Entencie Bałkańskiej, zaś w chwili wybuchu drugiej wojny światowej ogłosiła neutralność.

ROZDZIAŁ XXIX

TURCJA

Po rozpadzie imperium otomańskiego Turcja zajmowała obszar ok. 763 tyś. km2 (obszar imperium wynosił ok. 1787 tyś. km2) zamiesz-kany przez prawie 12 min ludności. Długo-trwałe panoszenie się w kraju obcych wojsk doprowadziło gospodarkę turecką do ruiny. Wiele wsi i miast opustoszało. W rejonie same-go tyłku Izmiru greccy interwenci zniszczyli ok. 170 tyś. domów mieszkalnych, w tej liczbie prawie 90 tyś. zabudowań wiejskich. W walce z interwentami brało udział 500 tyś. chłopów tureckich. Wielu z nich poległo na polu bitwy, inni-powrócili do swoich domostw jako inwa-lidzi.

Po podpisaniu w 1923 r. traktatu pokojo-wego w Lozannie, w Turcji nastąpił okres względnej stabilizacji ekonomicznej. Czynni-kami hamującymi rozwój gospodarki były po-zostałości feudaHzmu na wsi, utrzymująca się wciąż zależność ekonomiki tureckiej od państw imperialistycznych, głównie zaś znaczne zadłużenie wobec zagranicy, sięgające jeszcze czasów przedwojennych, oraz pozostawienie w rękach obcego kapitału koncesji na budowę i eksploatację kolei, wyposażenie portów, przewozy morskie itp.

Kapitał zagraniczny odgrywał decydującą rolę w życiu gospodarczym Turcji. Przemysł turecki był całkowicie uzależniony od dostaw z zagranicy. Turcja była agrarno-surowco-wym zapleczem państw imperialistycznych. Słaby rozwój sieci komunikacyjnej i przemysłu nie dawał możliwości zabezpieczenia ani ekonomicznych, ani transportowych potrzeb kraju. Na przykład w 1926 r. rząd turecki z powodu trudności komunikacyjnych nie był w

stanie eksportować części bawełny. Turcja po-siadała ponadto ujemne saldo płatnicze w handlu zagranicznym. W ten sposób wzrastało coraz bardziej finansowe uzależnienie kraju od zagranicy.

Rząd kemalistowski przedsięwziął szereg kroków, zmierzających do szybkiego rozwoju kapitalizmu w kraju. Pragnął on dokonać tego poprzez obniżenie taryf celnych i prowadzenie polityki protekcyjnej wobec zagranicznego kapitału. W latach 1925—1928 rząd zawarł pewną liczbę umów z przedsiębiorstwami za-granicznymi w sprawie budowy linii kolejo-wych, przedsiębiorstw przemysłowych i eks-ploatacji dróg powietrznych. Jednakże mono-pole zagraniczne, mające na względzie nie do-bro Turcji, lecz własne zyski, inwestowały głównie w przedsiębiorstwa eksploatujące su-rowce, w transport, wstrzymując się natomiast od inwestycji typu produkcyjnego.

W tej sytuacji rząd przy pomocy własnej burżuazji przystąpił do organizowania przed-siębiorstw państwowych. Na tym gruncie wykształciła się w Turcji swoista forma kapi-talizmu państwowego, który rozwijał się w warunkach zacofania gospodarczego. W ten sposób burżuazja turecka pragnęła szybciej umocnić swoje pozycje ekonomiczne.

Polityka taka wpłynęła na poważne pogor-szenie sytuacji chłopstwa. Postępujący proces rozdrobnienia gospodarki rolnej pozbawił ziemi wielu chłopów. W marcu 1925 r. weszła w życie ustawa o likwidacji aszaru —jednego z podatków rolnych, będących przeżytkiem stosunków średniowiecznych. .Zdecydowano się na nią pod wpływem masowych ruchów

Rozpad imperium otomańskiego

chłopskich. Koła rządzące były zainteresowane w osłabieniu walk chłopów o reformy agrarne, jak też w rozszerzeniu rynku wewnętrznego, co sprzyjałoby dalszemu rozwojowi kapitalizmu. Aszar już nie odpowiadał istniejącemu poziomowi sił wytwórczych i z tego względu musiał być zlikwidowany. W jego likwidacji zainteresowany był zatem również blok burżuazji i obszarników. Zniesienie tego podatku polepszyło na pewien czas sytuację ludności rolniczej. Jednak równocześ-

nie rząd podwyższył wymiar starych podatków i wprowadził nowe.

W podobnie trudnej sytuacji znajdowała się klasa robotnicza Turcji. Realna wartość płacy roboczej poważnie zmalała. Proletariat poz-bawiony był ustawodawstwa socjalnego, które regulowałoby jego czas pracy, zarobki, ochronę zdrowia itp. Dzień roboczy trwał 12—15 godzin, bez względu na charakter wy-konywanej pracy.

Komunistyczna Partia Turcji, zresztą nieli-

czna, w dalszym ciągu działała nielegalnie, w niezwykle trudnych warunkach. W kwietniu 1923 r., do działalności legalnej przystąpiła Robotniczo-Chłopska Partia Socjalistyczna Turcji. Była to partia rewolucyjna. Wysuwała ona żądania wprowadzenia ośmiogodzinnego dnia pracy, zezwolenia na tworzenie związków zawodowych, organizowania demonstracji i strajków, wprowadzenia bezpośredniego prawa wyborczego, równouprawnienia kobiet itp. Z jej inicjatywy w Stambule i innych miastach Turcji utworzono związki zawodowe i organizacje robotnicze.

30 kwietnia 1924 r. wprowadzono w życie nową konstytucje, uchwaloną przez parlament. Utrwalała ona panowanie bloku bur-żuazji i związanych z nim grup obszarników, likwidując ostatecznie feudalne formy pań-stwowe. W części poświęconej sprawom ustro-jow,ym stwierdziła, że Turcja jest republiką, w której władza znajduje się w rękach narodu. W rzeczywistości jednak Turcja pozostawała pań-stwem burżuazyjno-obszarniczym. Prawa i swobody deklarowane przez konstytucję były jedynie słownymi deklaracjami, nie mającymi żadnego pokrycia w istniejącej rzeczywistości. Ponadto konstytucja ta miała charakter nacjo-nalistyczny; jej § 88 stwierdzał: „Wszyscy mieszkańcy Turcji, bez względu na ich religię i narodowość, są Turkami". Oznaczało to usankcjonowanie przymusowej asymilacji wie-lu mniejszości narodowych.

Głową państwa był prezydent republiki, sprawujący jednocześnie władzę wykonawczą. Mustafa Kemal Pasza, od 1934 r. jako Atatiirk Kemal zajmował to stanowisko aż do śmierci w 1938 r. Proklamowana przez konstytucję zasada odpowiedzialności gabinetu przed parlamentem, także miała charakter czysto formalny, w praktyce bowiem rząd był całkowicie uzależniony od prezydenta. Władza terenowa została zorganizowana na zasadach biurokratycznej centralizacji, której celem było całkowite podporządkowanie organów lokalnych władzom centralnym.

W listopadzie 1924 r. opozycja utworzyła partię republikańsko-postępową, która posta-wiła sobie za zadanie zjednoczenie wszystkich kół klerykalno-feudalnych i kompradorskich przeciwko kemalistom. Utworzenie tej partii

stało się sygnałem do innych separatystycznych wystąpień, zwłaszcza wśród feudałów kurdyj-skich.

Na mocy układu pokojowego w Lozannie tereny zamieszkane przez Kurdów zostały po-dzielone miedzy kilka krajów. Część ich znalazła się w Turcji, część w Syrii, w Iraku oraz w Iranie. Warunki życia chłopów kurdyjskich w Turcji były trudniejsze niż w jakimkolwiek innym kraju. Przygniatało ich brzemię podatków. Wszystko to doprowadziło do zorganizowania w 1925 r. buntu anty tureckiego, na którego czele stanął szejk Said. Faktycznie szejk Said zmierzał do oderwania od Turcji jej posiadłości w górnej Mezopotamii i utworzenia z nich odrębnego państwa kurdyjskiego pod protektoratem brytyjskim. W buncie tym wzięły udział dziesiątki tysięcy koczowników i rolników. Ostatecznie w czerwcu tegoż roku bunt został zlikwidowany. Prowadząc walkę z buntownikami, rząd Kemala zdelegalizował jednocześnie partię republikańsko-postępową i zastosował szereg represji wobec kół opozycyjnych.

W okresie walki z opozycją, w latach 1923—1928 rząd przeprowadził szereg reform. Wprowadzono nowy kodeks karny, który był wzorowany na szwajcarskich, włoskich i innych kodeksach zachodnich. Alfabet arabski zastąpiono łacińskim. W 1928 r., na mocy specjalnej poprawki wniesionej do konstytucji, kemaliści formalnie proklamowali oddzielenie instytucji religijnych od państwa. Duchowieństwo muzułmańskie zachowało jednak swą bazę ekonomiczną w postaci dóbr ziemskich, które znalazły się pod kontrolą państwa.

Wszystkie te reformy pomogły blokowi burżuazyjno-obszarniczemu mocno ująć ster rządów. Kemalistowska Partia Ludowa prze-mianowana w 1924 r. na Partię Ludowo--Republikańską skupiła w swoich rękach nie-podzielną władzę i była jedyną legalną partią w kraju. Większość jej członków stanowili urzędnicy państwowi. W październiku 1927 r. odbył się zjazd partii, na którym przyjęto statut. Mustafa Kemal został jej dożywotnim przewodniczącym.

Uchwalone na zjeździe w maju 1931 r. nowy program i statut partii, przewidywały połączę-

Powstańcy kurdyjscy

nie aparatu partyjnego z państwowym. W ten sposób przewodniczący partii — Kemal był jednocześnie prezydentem republiki, jego za-stępca — premierem, a kierownicy organizacji partyjnych w okręgach — gubernatorami. Tego rodzaju przemiany były rezultatem zmiany układu sił wśród klas rządzących oraz chęci wprowadzenia silnej władzy wymierzonej za-równo przeciwko ruchom robotniczo-chłop-skim, jak i reakcyjnej opozycji.

Za czasów władzy Kemala w Turcji powa-żnie wzrósł ucisk narodowy wszystkich naro-dowości nietureckich: Kurdów, Ormian, Gre-ków i Arabów. Mniejszość najliczniejszą sta-nowili Kurdowie, których w granicach Turcji było ok. 2 min. Jesienią 1927 r., w dwa lata po zdławieniu powstania szejka Saida, miał miejsce nowy zryw ruchu wyzwoleńczego Kurdów, który doprowadził do powstania zbrojnego, krwawo stłumionego przez rząd. W latach trzydziestych nastąpiło dalsze zaostrzenie ucisku narodowego. W okresie 1930— —1932 rząd turecki rozprawił się krwawo z nowym powstaniem Kurdów.

W maju 1930 r. Turcja podpisała umowę handlową z Niemcami. Zwiększył się także

przypływ niemieckich specjalistów, którzy od-grywali coraz to większą rolę w armii i flocie tureckiej. Jednocześnie rząd turecki przed-sięwziął kroki w celu zbliżenia się do Francji, z którą w lutym 1930 r. podpisano umowę o przyjaźni i arbitrażu, a następnie do Wielkiej Brytanii i Grecji. Wzrosła też aktywność Turcji w polityce bałkańskiej, co znalazło wyraz w zawarciu przez nią układów o przyjaźni i neu-tralności z Rumunią oraz Jugosławią. Polityka ta doprowadziła do utworzenia w lutym 1934 r. Ententy Bałkańskiej.

W 1930 r. kapitał amerykański zaczął prze-jawiać coraz to żywsze zainteresowanie Turcją. W maju tego roku utworzono Turkish American Petroleum Company, zaś w czerwcu — amerykańsko-szwedzka grupa finansistów udzieliła Turcji pożyczki w wysokości 10 min dolarów, w zamian — rząd turecki udzielił koncesji koncernom szwedzkim i ame-rykańskim. Wzrost wpływów kapitału zagra-nicznego doprowadził do zwiększenia zale-żności Turcji od państw imperialistycznych.

W rezultacie wzrastających wpływów gos-podarczych i politycznych państw imperiali-stycznych Turcja została stopniowo całkowi-

cię podporządkowana interesom międzynaro-dowego kapitału. Szczególnie silne wpływy uzyskały w Turcji Niemcy, które w 1939 r. kontrolowały ponad połowę zagranicznego handlu Turcji, pozostawiając daleko w tyle swoich głównych konkurentów: USA i Wielką Brytanię.

Jednym z zasadniczych problemów polity-cznych Turcji w tym okresie był problem cieś-nin. W 1936 r., na konferencji w Montreux poświeconej tej sprawie, Wielka Brytania wy-stąpiła z żądaniem nieograniczonego wstępu na Mor/e Czarne okrętów wojennych wszystkich państw, na równych warunkach. W ten sposób państwa imperialistyczne zmierzały do stworzenia możliwości zagrożenia państw czarnomorskich, w tym Związku Radzieckiego. Turcja, wbrew swoim narodowym interesom, poparła żądania brytyjskie.

Zgodnie z zawartą konwencją ustalono pełną swobodę przepływu przez cieśniny dla statków handlowych, niezależnie od kraju i ła-

dunku, w dzień i w nocy, w okresie pokoju i wojny. W wypadku, gdyby Turcja brała udział w wojnie, pełną swobodę przepływu przez cieśniny miałyby jedynie statki handlowe nie należące do państwa z nią wojującego. Konwencję tę, będącą krokiem naprzód w po-równaniu do porozumień pokojowych w Lo-zannie, podpisał również Związek Radziecki.

Na mocy porozumień z 1936 r. Turcja otrzymała bardziej korzystne warunki spłaty długu otomańskiego, a suma długu została poważnie zmniejszona.

W lipcu 1937 r. Turcja podpisała układy z Irakiem, Iranem i Afganistanem, o charakterze antyradzieckim. Oznaczało to utworzenie politycznego bloku państw — tzw. Ententy Bliskowschodniej.

U schyłku lat trzydziestych, w miarę wzrostu wpływów państw imperialistycznych na politykę turecką, coraz wyraźniej zaznaczał się antyradziecki kurs polityki zagranicznej Turcji.

ROZDZIAŁ XXX

BLISKI WSCHÓD

Arabski Wschód dzięki swemu położeniu geograficznemu był naturalnym pomostem łą-czącym Europę, Azję i Afrykę. Krzyżowało się tutaj wiele ważnych linii komunikacyj-nych: lądowych i morskich. Dla przykładu Kanał Sueski, łączący Europę z Azją i Austra-lią miał zasadnicze znaczenie dla handlu świa-towego, a w wypadku konfliktu stawał się ważnym atutem strategicznym.

W tych warunkach obszary te zajmowały szczególne miejsce w planach strategicznych wielkich mocarstw, które wielokrotnie podej-mowały usilne próby przekształcenia ich w swoją strefę wpływów. Praktycznym wyrazem istniejącego stanu rzeczy była obecność ob-cych wojsk w tym rejonie. Tak wiec wzajemny splot interesów gospodarczych, politycznych i strategicznych determinował historię Arab-skiego Wschodu.

Gdybyśmy chcieli najbardziej ogólnie o-kreślić stopień rozwoju tych obszarów, stanę-libyśmy przed niezwykle trudnym zadaniem. Zaawansowanie krajów Bliskiego Wschodu w budowie własnej bazy gospodarczej było bar-dzo zróżnicowane. Inny poziom rozwoju re-prezentował Egipt, inny Syria, jeszcze inny Irak czy Arabia Saudyjska. Były to bowiem rejony wielkich kontrastów gospodarczych i społecznych. Warunki życia tylko tam przy-pominały ówczesną Europę, gdzie rozwijała się produkcja przemysłowa, gdzie eksploatowano ropę naftową bądź też pracowano w portach. Część Półwyspu Arabskiego znajdowała się w warunkach niezwykłego zacofania. Istniało tam klasyczne niewolnictwo, wiele szczepów zamieszkujących te tereny żyło je-

szcze w stadium wspólnoty rodowej, inne, zwłaszcza na Środkowym Wschodzie i w pu-stynnych rejonach Afryki Północnej, prowa-dziły koczowniczy tryb życia, wreszcie część ludności rolniczej żyła w warunkach swoistego „wschodniego feudalizmu". Pod względem stopnia rozwoju społecznego obszary te repre-zentowały wielką różnorodność układów eko-nomicznych i struktur społecznych.

Struktura społeczeństwa arabskiego wyglą-dała inaczej niż znana nam struktura klasowa rozwiniętego społeczeństwa burżuazyjnego. Cechą charakterystyczną było przede wszyst-kim istnienie różnorodnych warstw społe-cznych, które swoimi korzeniami tkwiły w różnych układach ekonomicznych.

Podstawową część społeczeństwa krajów arabskich stanowiła ludność związana z rol-nictwem, tzn. zarówno z uprawą ziemi, jak i hodowlą, koczownictwem itp. W wielu krajach nie nastąpiło jeszcze wyodrębnienie się proletariatu. Tam zaś, gdzie już istniał, z uwagi chociażby na nikłą liczebność, nie zawsze był on w stanie odegrać ważniejszą rolę polityczną. Te różnice rozwojowe wywołane były określoną sytuacją historyczną i ekonomiczną, nierównomiernym rozmieszczeniem źródeł ropy naftowej, powolnymi procesami urbanizacyjnymi itp.

Na obszarach tych najpoważniejsze wpływy posiadała Anglia. Palestyna, Transjordania i Irak (do 1932 r.) były zarządzane przez Angli-ków na zasadzie mandatu Ligi Narodów; Egipt okupowały wojska brytyjskie; Sudanem rządził brytyjski wysoki komisarz; księstwa i szejkanaty południowej i południowo-wschod-

Bliski Wschód po I wojnie światowej

niej części Półwyspu Arabskiego były protek-toratami, zaś Aden od 1937 r. był bezpośrednio zarządzany przez brytyjskie ministerstwo kolonii. Wpływy Francji ograniczały się głów-nie do terytoriów mandatowych Syrii i Libanu. W okresie międzywojennym trwała walka o wpływy na tych obszarach, w której czynnie uczestniczyły również USA i inne państwa.

1. Egipt

U schyłku 1918 r. Egipt stał się widownią masowych wystąpień wymierzonych przeciw-ko panowaniu brytyjskiemu. Główną rolę w tym ruchu odegrały koła nacjonalistyczne, które jeszcze w przededniu pierwszej wojny

światowej prowadziły walkę o autonomię kraju w ramach imperium brytyjskiego. W 1918 r. na porządku dziennym stanął problem walki o pełną niepodległość. Walką kierowała utwo-rzona w 1918 r. Partia Delegacji (Hizb al--Wafd), na której czele stanął siedmioosobowy komitet. Przywódcą i jednym z organizatorów Wafd w tym okresie był Saad Zaghlul. W latach 1919—1929 partia Wafd, pozyskawszy wielu zwolenników, stopniowo przekształciła się w partię masową. Była to pierwsza w histo-rii Egiptu partia polityczna, obejmująca swoimi wpływami szerokie kręgi społeczeństwa. Główną rolę w partii odgrywała burżuazja narodowa związana z kołami obszarniczymi oraz inteligencja. Wafd miała też poparcie znacznej części chłopstwa i klasy robotniczej.

Już w listopadzie 1918 r. Wafd opublikowa-ła program wzywający do walki o pełną nie-podległość, wprowadzenie rządów parlamen-tarnych i swobód burżuazyjnych. Gdy władze brytyjskie odrzuciły te żądania, Wafd zorgani-zowała szeroką kampanię polityczną. Przystą-piono do zbierania podpisów pod Kartą Żą-dań Narodowych, która wzywała do walki o pełną niezawisłość kraju.

W odpowiedzi na tę kampanię władze bry-tyjskie przeprowadziły aresztowania wśród przywódców partii. W marcu 1919 r. wybuch-ło powstanie anty brytyjskie: na ulice Kairu i większych miast Egiptu wyszli studenci i ro-botnicy, demonstrując swoje poparcie dla Wafd. Doszło do starć z policją. 17 marca Kair praktycznie znalazł się w rękach rewolu-cjonistów. Jedynie bezwzględnej kontrakcji sił brytyjskich należy przypisać fakt, iż w kwiet-niu 1919 r. ruch ten został stłumiony.

Po ponownych wystąpieniach demonstran-tów w grudniu 1921 r. wzrost nastrojów nacjo-nalistycznych zmusił Wielką Brytanię do re-zygnacji z protektoratu i 28 lutego 1922 r. proklamowania Egiptu krajem niepodległym. W marcu tegoż roku królem Egiptu został sułtan Ahmed Fuad (1922—1936). Akt ten był oczywiście manewrem zmierzającym do pozy-skania sobie umiarkowanych kół nacjonali-stycznej burżuazji. Mimo proklamowania nie-podległości, na mocy zawartych porozumień w Egipcie pozostały wojska brytyjskie oraz wielu brytyjskich doradców i specjalistów, którzy sprawowali kontrolę nad armią, polity-ką i gospodarką egipską.

19 kwietnia 1923 r. wprowadzona została konstytucja, która proklamowała Egipt mo-narchią konstytucyjną. Król oraz klika dwor-ska związana z kołami brytyjskimi umocniły swoją pozycję w państwie.

U schyłku 1923 r. w Egipcie odbyły się pier-wsze wybory do parlamentu. Zwycięstwo od-niosła partia Wafd. W styczniu 1924 r. Wafd utworzyła rząd, na czele którego stanął Saad Zaghlul. Rząd ten odegrał doniosłą rolę, dzia-łając na rzecz zakończenia okupacji Egiptu przez wojska brytyjskie.

W latach 1918—1919 powstały w Egipcie pierwsze grupy komunistyczne. W 1920 r. zo-stała utworzona Partia Socjalistyczna, która

w 1922 r. przekształciła się w Komunistyczną Partię Egiptu. Partia ta prowadziła aktywną działalność na rzecz zjednoczenia ruchu związkowego, w rezultacie czego powstała Egipska Federacja Pracy. W krótkim czasie Komunistyczna Partia Egiptu liczyła 2 tyś. członków, a Egipska Federacja Pracy ok. 50—60 tyś. członków. W warunkach istnieją-cego zacofania kraju były to poważne osiąg-nięcia komunistów. Rozwój idei komunisty-cznych wywołał zaniepokojenie nie tylko wśród reakcji związanej z zagranicą, ale i nacjonalistycznie nastrojonej burżuazji. W 1924 r. partia komunistyczna została zdelega-lizowana, a jej przywódcy aresztowani.

W latach 1925—1935, po ustąpieniu rządu Wafd, w Egipcie zapanowały rządy reakcji, związanej z kołami dworskimi i obszarniczy-mi, realizującej politykę popierającą interesy kompradorskiej burżuazji. Nowy gabinet był całkowicie podporządkowany Wielkiej Bryta-nii, która zazdrośnie strzegła swoich pozycji gospodarczych, militarnych i strategicznych w tym rejonie. Eksploatacja Kanału Sueskiego przynosiła burżuazji brytyjskiej ogromne zyski.

Tabela 44. Ruch okrętów na Kanale Sueskim w latach 1918—1939

RokOkręty(w tyś.)

Tonaż (w min BRT)

Pasażerowie(w tyś.)

1918 2,5 9,3 106

1921 4,0 18,1 2951929 6,3 33,5 3261932 5,0 28,4 2641937 6,6 36,1 6701938 6,1 34,5 4641939 5,2 29,3 384

W maju 1936 r. odbyły się kolejne wybory do parlamentu egipskiego, w rezultacie któ-rych przytłaczające zwycięstwo odniosła par-tia Wafd. W sierpniu 1936 r. jej przedstawicie-le podpisali traktat z Wielką Brytanią. Na mocy tego traktatu obydwa kraje nawiązywa-ły normalne stosunki dyplomatyczne i zawie-rały sojusz. Zakończona została okupacja brytyjska części terytorium Egiptu. Układ gwarantował Anglii ważne pozycje strategi-czne oraz obecność militarną w strefie Kanału Sueskiego.

W 1937 r. na podstawie konwencji w Mon-treux zniesione zostały wysoce krzywdzące Egipt kapitulacje, tj. nierównoprawne umowy w sprawach handlowych i osiedleńczych, da-jące przywileje Europejczykom. Egipt stał się członkiem Ligi Narodów.

W tymże roku król Faruk I (1936—1952) podjął walkę z partią Wafd i obalił rząd Naha-sa Paszy, następcy Zaghlula.

2. Syria i Liban

W czasie pierwszej wojny światowej pań-stwa ententy usiłowały wykorzystać spory po-lityczne między poszczególnymi ugrupowa-niami arabskimi dla podporządkowania sobie tych obszarów. Po zakończeniu wojny Syria i Liban znalazły się pod okupacją wojsk brytyj-skich i francuskich.

W latach 1918—1920 władzę w Syrii spra-wował rząd, na czele którego stał emir Fajsal, w marcu 1920 r. przez syryjskich nacjonalistów proklamowany królem Wielkiej Syrii, obejmującej też Liban i Palestynę. Działające tutaj arabskie organizacje nacjonalistyczne wysunęły wówczas żądanie jedności teryto-rialnej i niepodległości dla Syrii.

Na konferencji paryskiej w 1919 r. Liban i Syrię postanowiono przekazać Francji jako terytorium mandatowe. Konferencja w San Remo 26 kwietnia 1920 r. rozwiązała ostate-cznie problem podziału krajów arabskich na strefy wpływów poszczególnych państw impe-rialistycznych. W sferze wpływów Wielkiej Brytanii pozostał Irak, Palestyna, a także ob-szary leżące między tymi krajami, na których w przyszłości powstała Transjordania.

Wkrótce po zakończeniu konferencji w San Remo Francja przedsięwzięła zdecydowane kroki, zmierzające do podporządkowania sobie Syrii i Libanu. W lipcu 1920 r. Francja przedstawiła Fajsalowi ultimatum, żądając całkowitego podporządkowania się jej. Nie napotkawszy większego oporu, wojska fran-cuskie opanowały Syrię i Liban, tworząc z nich dwa podległe protektoraty. Zarówno w Libanie, jak i Syrii Francuzi wykorzystali więzi z chrześcijańskimi grupami ludnościowymi zamieszkującymi te tereny. Jednocześnie przy-

stąpili do walki z ruchem narodowowyzwo-leńczym.

W lipcu 1925 r. w Syrii — w rejonie Dżebel Druz wybuchło powstanie antyimperialisty-czne, na którego czele stanął szejk Al-Atrasz. Poważną rolę w powstaniu odgrywała ludność chłopska. Ruch partyzancki objął całą Syrię. W maju 1926 r. wojska francuskie zbombardowały Damaszek i dopiero wówczas udało się im opanować rejon Dżebel Druz. W czerwcu 1927 r. resztki oddziałów powstańczych opuściły Syrię, aby poprzez Transjordanię przedostać się do środkowej części Półwyspu Arabskiego.

Powstanie w Syrii wywarło poważny wpływ na system rządów kolonialnych. Francja zo-stała zmuszona do ustępstw. Rozpisano wy-bory do Zgromadzenia Narodowego.

Dziesięciolecie poprzedzające drugą wojnę światową wypełniała walka narodu syryjskiego o niepodległość.

W 1930 r. władze francuskie nadały Syrii konstytucję, którą jednak już w 1939 r. — zawiesiły.

W Libanie, w 1926 r. Francja proklamowała ustrój republikański. Nowy rząd w pełni współpracował z Francją, realizując politykę zgodną z interesami wielkiego kapitału metro-polii. Zacieśniły się powiązania burżuazji handlowej i finansowej Libanu z kapitałem francuskim.

Pod naciskiem żądań ludności, 9 września 1936 r. podpisany został traktat francusko--syryjski, a 13 listopada tegoż roku — traktat francusko-libański. Przewidywały one likwi-dację systemu mandatowego i proklamowanie suwerenności obu państw. Francuzi zagwa-rantowali prawo utrzymywania swoich wojsk w Syrii i Libanie w ciągu dwudziestu pięciu lat. Oba te traktaty miały uzyskać moc obowiązu-jącą w 1939 r., ale na skutek skomplikowanej sytuacji na Bliskim Wschodzie w latach 1938—1939, m. in. powstania Arabów pale-styńskich, Francja nie ratyfikowała ich.

Powstała w 1930 r. Komunistyczna Partia Syrii i Libanu pracowała w podziemiu. W spe-cyficznie ukształtowanych warunkach społe-cznych i politycznych partia ta nie mogła ode-grać poważniejszej roli w walce o pełną suwe-renność narodową oraz likwidację wyzysku.

3. Palestyna

W czasie pierwszej wojny światowej na terenie Palestyny toczyły się działania wojenne. Od 1918 r. Palestyna była okupowana przez Wielką Brytanię, której następnie w kwietniu 1920 r. konferencja w San Remo przydzieliła Palestynę jako obszar mandatowy.

Jednym z głównych problemów Palestyny w okresie międzywojennym były zaostrzające się antagonizmy arabsko-żydowskie, związane z polityką brytyjską wobec niej. Wielka Brytania popierała imigrację żydowską na te tereny, w celu stworzenia przeciwwagi polity-cznej wobec ludności miejscowej.

Do utrwalenia władzy brytyjskiej w Palesty-nie przyczyniły się organizacje syjonistyczne w zamian za obietnicę — zgodnie z deklaracją Arthura Balfoura z 1917 r. — utworzenia tam narodowego ogniska żydowskiego.

W 1922 r. Palestynę zamieszkiwało ok. 590 tyś. Arabów i 84 tyś. Żydów. Z biegiem lat proporcje te uległy poważnej zmianie. W 1939 r. ludność arabska liczyła 985 tyś. osób, a ży-dowska ok. 445 tyś. Ludność pochodzenia ży-dowskiego zamieszkiwała głównie okolice Je-rozolimy, Hajfy i Tel-Awiwu. Jednocześnie rozszerzała się kolonizacja Palestyny przez imigrantów. Imigrację popierały organizacje żydowskie w USA, Wielkiej Brytanii oraz in-nych krajach; skupując ziemię od arabskich obszarników-feudałów, przekazywały ją osie-dleńcom. Wśród imigracji żydowskiej działało wiele partii politycznych. Na tle narastającego osadnictwa, w sytuacji wewnętrznej Palestyny na plan pierwszy zaczęły się wysuwać antago-nizmy narodowościowe.

Przybierające na sile konflikty arabsko--żydowskie były z powodzeniem wykorzysty-wane przez Wielką Brytanię dla umocnienia swoich wpływów w tej strefie.

4. Transjordania

W wyniku rozpadu imperium otomańskie-go po klęsce Turcji w pierwszej wojnie światowej Jordania pod nazwą Transjordanii została zajęta przez Wielką Brytanię jako obszar mandatowy. Na mocy postanowień konferen-

cji w San Remo tereny Transjordanii zostały włączone w brytyjską strefę wpływów.

W 1921 r. Anglicy zawarli porozumienie z Abd Allahem Ibn-Husajnem—bratem Fajsa-la, przekazując pod jego władzę jako emira (1921—1946) część terytoriów. W 1925 r. do Transjordanii przyłączono tereny Maana i Akaba, poprzednio wchodzące w skład króle-stwa Hidżazu. W 1928 r. Wielka Brytania podpisała nowy układ z Transjordania, który gwarantował jej wpływy w tym rejonie. Utwo-rzono składający się z miejscowych wojsk na-jemnych tzw. Legion Arabski, którym dowo-dzili oficerowie brytyjscy.

5. Irak

W pierwszej wojnie światowej Irak był tere-nem działań wojennych Wielkiej Brytanii przeciw Turcji. W 1920 r. — zgodnie z porozumieniem w San Remo — z ramienia Ligi Narodów Wielka Brytania otrzymała mandat nad Irakiem. Był to szczególnie cenny mandat ze względu na wielkie bogactwa naturalne tego kraju, głównie złoża ropy naftowej.

Opór ludności arabskiej przeciwko pano-waniu brytyjskiemu, jakkolwiek przybrał for-mę długotrwałych powstań zbrojnych, nie przyniósł jej zwycięstwa.

Szczególne znaczenie dla polityki brytyjskiej w Iraku miał problem kurdyjski. Kurdowie stanowili zdecydowaną większość w północno-wschodniej części kraju. Prowadzili oni walkę przeciwko reżimowi kolonialnemu Wielkiej Brytanii, postulując utworzenie własnego państwa — Irackiego Kurdystanu. Na czele powstania, które wybuchło w 1919 r. stanął szejk Mahmud Barzandżi. W krótkim czasie wojska brytyjskie opanowały rejony zajęte przez Kurdów. Mimo tej klęski, Kurdowie walczyli jeszcze przez wiele lat.

W 1921 r. w Iraku ustanowiono rządy mo-narchistyczne. Pierwszym władcą został Faj-sal, ten sam, który w 1920 r. zasiadł na tronie syryjskim, a następnie został wygnany przez Francuzów. Monarchia w Iraku, istniejąca do rewolucji 1958 r., była narzędziem w rękach kół brytyjskich oraz miejscowych warstw obszarniczo-feudalnych.

Mekka

W 1932 r. wszedł w życie podpisany w roku 1930 układ zawarty między Wielką Brytanią i Irakiem, proklamujący niepodległość tego kraju. Fakt ten w niczym nie zmienił jednak zależności Iraku od kapitału brytyjskiego.

W okresie międzywojennym poważnie wzrosło znaczenie gospodarcze Iraku, co wią-zało się z odkryciem i zapoczątkowaniem eksploatacji ropy naftowej na skalę przemy-słową. Ekonomika Iraku znalazła się w rękach wszechpotężnego koncernu Iraq Petroleum Co, przy czym ponad połowa jego akcji należała do kapitału brytyjskiego. W 1934 r. złoża roponpśne w Kirkuk za pomocą dwóch ruro-ciągów połączone zostały z portami Morza Śródziemnego. W ten sposób nafta z Iraku szybciej i taniej mogła być dostarczana na ry-nek europejski.

Rywalizacja wielkich monopoli o wpływy w tym kraju zachwiała poważnie jego stabilizację polityczną i gospodarczą, co znalazło swój

wyraz w szeregu zamachów stanu i przewro-tów pałacowych inspirowanych przez siły z zewnątrz.

6. Państwa Półwyspu Arabskiego

Największym niepodległym państwem w tej części Bliskiego Wschodu był Hidżaz. W 1926 r. połączył się on z sułtanatem Nedżd. W 1932 r. państwo to po przyłączeniu dalszych obsza-rów przyjęło nazwę Arabii Saudyjskiej.

Arabia Saudyjska graniczyła z innym pań-stwem arabskim — Jemenem. Obszar Jemenu obejmował tereny słabo zaludnione, znajdujące się na bardzo niskim stopniu rozwoju; do-minowały stosunki plemienne i prymitywna gospodarka. Okres międzywojenny wypełniały spory terytorialne z sąsiadującymi państwami i szejkanatami, przybierające nierzadko postać starć zbrojnych. O wpływy w Jemenie ubiegały się Wielka Brytania i Włochy.

ROZDZIAŁ XXXI

AZJA W LATACH 1918—1939

1. Problemy ogólne

Na początku XX wieku społeczeństwa za-mieszkujące kontynent azjatycki, od Afgani-stanu aż po Daleki Wschód, znajdowały się na różnych stopniach rozwoju gospodarczego i społecznego. W krajach tych dominowały na ogół stosunki społeczno-ekonomiczne typu przedkapitalistycznego. Jakkolwiek kraje te różniły się bardzo między sobą stopniem osiągniętego rozwoju gospodarczego, panują-cymi stosunkami społecznymi i politycznymi, przeszłością historyczną, wyznawanymi reli-giami i językami, to przecież posiadały one wiele cech wspólnych. Do najważniejszych z nich należałoby zaliczyć fakt, iż występowały tutaj równolegle obok siebie różne typy sto-sunków produkcji. Wśród społeczeństw znaj-dujących się na najniższym stopniu rozwoju dominowały stosunki typu wspólnoty ple-miennej. W rolnictwie wielu krajów utrzymy-wały się stosunki przypominające swoim cha-rakterem zależności typu feudalnego. Wresz-cie, w rozwijających się miastach i ośrodkach przemysłowych kształtował się kapitalizm.

Kontynent azjatycki został stosunkowo wcześnie podzielony na sfery wpływów mię-dzy mocarstwa kolonialne. W początkach XX wieku podział ten został w zasadzie już zakoń-czony. Kraje Azji podporządkowane zostały wielkim metropoliom kolonialnym: Wielkiej Brytanii (Indie, Cejlon, Birma, Malaje, Hong-kong), Francji (Indochiny), Holandii (Indo-nezja i wyspy przyległe). Ponadto Anglia po-siadała rozbudowane wpływy polityczne i gos-podarcze przede wszystkim w Chinach i Ne-

palu, a także w Afganistanie. Stany Zjedno-czone podporządkowały sobie Filipiny, zaś formalnie niepodległa Tajlandia (Syjam) była przedmiotem konkurencyjnej walki o sfery wpływów między Wielką Brytanią i Francją. Tak z grubsza zarysowana mapa wpływów politycznych została częściowo zweryfikowana postanowieniami konferencji waszyngtońskiej z chwilą zakończenia pierwszej wojny światowej.

Kontynent azjatycki odegrał ważną rolę w gospodarce i polityce świata międzywojennego. Przede wszystkim był on źródłem zaopatrzenia w surowce wysoko rozwiniętych krajów kapitalistycznych, zwłaszcza jeśli idzie o bogactwa mineralne, ryż, herbatę, bawełnę i inne produkty. Tania siła robocza i rozwijająca się wielkoobszarnicza gospodarka plantacyjna oraz przemysł wydobywczy przynosiły ogromne zyski wielkim monopolom. Rozwój gospodarki podporządkowanej interesom państw kolonialnych i wymogom rynku świa-towego powodował daleko idące skutki dla miejsowego rolnictwa tradycyjnego. Rozwija-jące się plantacje obejmowały coraz to większe obszary ziem najbardziej uprawnych i najlepiej komunikacyjnie związanych z wybrzeżem. W ten sposób postępował proces ograniczania i wypierania upraw tradycyjnych, co musiało prowadzić do niezaspokajania potrzeb miejscowej ludności na żywność, zaś w niesprzyjających warunkach atmosferycznych nierzadko prowadziło do straszliwych klęsk głodowych. Tak więc w gospodarce krajów azjatyckich obserwujemy w tych latach kształ-towanie się równolegle obok siebie dwóch

działów produkcji. Pierwszy z nich, tradycyjny, służący potrzebom zaspokojenia najbardziej niezbędnych potrzeb ludności miejscowej, nie wykazywał większej dynamiki wzrostu. Sposób uprawy gleby nie zmieniał się tutaj właściwie od stuleci, zaś plony były w dużym stopniu uzależnione od klimatu i zjawisk atmosferycznych. Dział gospodarki nowo-czesnej, bazującej przede wszystkim na roz-wiązaniach typu kapitalistycznego, wiązał te kraje ze światowym rynkiem kapitalistycznym i uzależniał je w dużym stopniu od zjawisk ekonomicznych i politycznych zachodzących w metropoliach kolonialnych. W tych warunkach na gospodarce i życiu ludności tych krajów odbijały się zjawiska kryzysowe w ekonomice metropolii oraz skutki podejmowanych przez nie działań politycznych.

W niektórych z krajów tego kontynentu, zwłaszcza dysponujących wielkim potencjałem przemysłowym i zasobami surowców, za-początkowane zostały na dużą skalę procesy urbanizacyjne (Indie, Indonezja). Wpływały one na kształtowanie warunków, w których obcy kapitał przy współdziałaniu z rodzącą się burżuazją miejscową mógł podejmować kroki zmierzające do budowy zakładów przemysło-wych w celu produkowania na potrzeby eks-portu. Dla ułatwienia powiązań kolonii i ob-szarów zależnych z rynkiem światowym pod-jęto rozbudowę nowoczesnych portów, nowych linii kolejowych, dróg itp.

Przemiany zachodzące w ekonomice przy-spieszały nie tylko proces rozwarstwienia spo-łecznego, ale także przechodzenie ludności wsi do miast i początki kształtowania się klasy robotniczej, zwłaszcza w niektórych krajach tego regionu (Indie, Indonezja); również wpłynęły na kształtowanie się świadomości społecznej, politycznej a następnie narodowej w państwach kolonialnych i zależnych. Fakt ten sprzyjał powstawaniu pierwszych partii i organizacji politycznych spośród ludności miejscowej, a także narodzinom ruchów naro-dowowyzwoleńczych. Na przełomie XIX i XX wieku, ze szczególnym nasileniem jednak w \atach po zakończeniu pierwszej wojny światowej, organizacje tego typu i partie poli-tyczne powstały w Indiach, Indonezji, na Fili-pinach, w Wietnamie, Birmie, Chinach, na

Malajach itd. Szczególną rolę wśród tych organizacji i ruchów politycznych odgrywały ruchy marksistowskie, które zwłaszcza w latach dwudziestych zaczęły się przekształcać w partie komunistyczne. W 1920 r. utworzona została Komunistyczna Partia Indonezji, w 1924 r. — Robotnicza Partia Filipin, w 1925 r. — Komunistyczna Partia Indii, w tym samym roku powstał Związek Rewolucyjnej Młodzieży w Wietnamie, w 1930 r. powstały: Komuni-styczna Partia Wysp Filipińskich i Komuni-styczna Partia Indochin. Partie takie powstały w innych krajach tego kontynentu. Mimo niezbyt wielkiej liczebności odgrywały one znaczną rolę, stojąc na czele walki o prawa klasy robotniczej, o poprawę warunków pracy, przeciwko wyzyskowi, o prawa polityczne. W wielu krajach komuniści udzielali poparcia działalności ruchów narodowowyzwoleńczych, głosząc program walki antykolonialnej i wpływając radykalizująco na działalność tych ruchów.

W latach poprzedzających wybuch drugiej wojny światowej rozwinął się w wielu z krajów Azji ruch polityczny wysuwający żądania sa-morządu bądź autonomii w ramach istniejących powiązań z metropolią, a nierzadko również hasła niepodległości. Duży wpływ na rozwój działań antykolonialnych i rewolucyjnych miała Rewolucja Październikowa w Rosji, a następnie rewolucja chińska.

Pod koniec lat trzydziestych w układzie sił na kontynencie azjatyckim zaczęły się zaryso-wywać widoczne zmiany. Związane one były ze wzrostem potęgi ekonomicznej i militarao--politycznej Japonii. Imperializm japoński podjął działania zmierzające do rozbudowy w Azji własnej strefy wpływów. W polityce tej Japonia starała się wykorzystać ogólne oży-wienie ruchów nacjonalistycznych i wyzwo-leńczych, wysuwając hasła ustanowienia no-wego porządku na Dalekim Wschodzie i reali-zacji zasady „Azja dla Azjatów".

Już w wyniku pierwszej wojny światowej Japonia zdobyła i rozbudowała poważnie swoje wpływy na Dalekim Wschodzie, zwłaszcza w Chinach. W 1931 r. podbiła ona Mandżurię, jeszcze wcześniej podporządkowała sobie Koreę, stwarzając w ten sposób silne bazy oparcia dla swojej polityki ekspansjoni-

stycznej na kontynencie azjatyckim. W 1938 r. ogłoszony został przez Japonię program utworzenia tu strefy wspólnego dobrobytu, którego realizacja wiązała się z żądaniami pod adresem mocarstw kolonialnych, głównie Ho-landii, w zakresie zniesienia ograniczeń w handlu Japonii z podporządkowanymi jej ob-szarami, przede wszystkim z Indonezją. Pań-stwa europejskie odnosiły się na ogół ze zrozu-mieniem do tych aspiracji Japonii. Na przykład Francja dokonała ustępstw wobec Japonii, w wyniku których armia japońska mogła przejść do Chin poprzez Wietnam, wojska japońskie mogły stacjonować w Indochinach itp. Polityka ustępstw mogła jedynie na krótki czas zaspokajać ambicje imperializmu japońskiego.

Już w krótkim okresie czasu po dokonaniu odpowiednich przygotowań militarnych, podjął on próbę zmiany istniejących stref wpływów na tym kontynencie za pomocą siły, roz-poczynając w dniu 17 grudnia 1941 r. działania wojenne przeciwko Stanom Zjednoczonym, a następnie dokonując inwazji na obszary podporządkowane mocarstwom kolonialnym w Azji (Filipiny, Malaje, Singapur, Birma, Wyspy Indonezyjskie).

2. Japonia

Sytuacja społeczno-ekonomiczna. W pierwszej wojnie światowej Japonia brała udział po stronie bloku państw ententy. Udział w wojnie sprzyjał ożywieniu gospodarki tego kraju, rozwojowi handlu oraz bogaceniu się klas posiadających. W rezultacie przemian gospodarczych zmienił się również układ sił wewnętrznych. Coraz większą rolę w życiu politycznym Japonii zaczęły odgrywać koła monopolistycznej burżuazji, kosztem malejącego znaczenia kół obszarniczych.

W okresie wojny wartość produkcji prze-mysłowej Japonii wzrosła pięciokrotnie, szczególnie zaś rozwinął się przemysł maszy-nowy i chemiczny. Japonia przedsięwzięła również liczne kroki w celu umocnienia swoich pozycji handlowych i politycznych na Dalekim Wschodzie, zwłaszcza poprzez przejecie w tzw. dzierżawę niemieckich stref wpły-

wów w Chinach (prowincja Szantung) oraz archipelagów wysp na Oceanie Spokojnym. W rezultacie wojny handel japoński zdobył monopolistyczną pozycję na rynkach azjatyc-kich, a zwłaszcza w Chinach, Indiach i Indo-nezji. Eksport japoński w okresie pierwszej wojny światowej wzrósł czterokrotnie.

Wielka dynamika rozwojowa produkcji przemysłowej nie znalazła jednakże swojego odzwierciedlenia w gospodarce rolnej. W rol-nictwie japońskim bowiem wciąż jeszcze ist-niały przeżytki feudalne. Wojna nie zmieniła układu sił na wsi.

Ogólny rozwój ekonomiki Japonii, zwła-szcza w dziedzinie przemysłu, nie spowodował jednak zasadniczych zmian w poziomie życia mas pracujących. Rozwojowi potencjału eko-nomicznego towarzyszył spadek realnej płacy roboczej, niedostatek środków żywnościowych, powszechne choroby i głód. Głodowa egzystencja mas i wzrastające niezadowolenie doprowadziły do wielu demonstracji i buntów, które w 1918 r. przybrały formę tzw. buntów ryżowych, polegających na zajmowaniu magazynów ryżu i rozdawaniu znajdujących się tam zapasów głodującej biedocie.

W sierpniu 1918 r. bunty ryżowe rozprze-strzeniły się na większej części terytorium Ja-ponii, szczególnie silne w takich miastach, jak Kobe i Osaka. Brali w nich udział chłopi i rybacy oraz proletariat i drobnomieszczań-stwo. Duży wpływ na dalszy wzrost liczby demonstracji i buntów ryżowych miały docie-rające w tym czasie do Japonii wieści o zwycięstwie rewolucji proletariackiej w Rosji.

Na wiosnę 1918 r. militaryści japońscy roz-poczęli interwencję przeciwko Rosji Radziec-kiej. Jednocześnie wzmógł się terror przeciwko uczestnikom buntów ryżowych i walczącej o poprawę swego losu klasie robotniczej.

Obok żądań o charakterze ekonomicznym masy pracujące Japonii w strajkach i buntach z 1918 r. wysuwały również żądania polityczne, domagając się wprowadzenia demokra-tycznego i powszechnego prawa wyborczego oraz likwidacji militarystyczno-imperialisty-cznej monarchii w Japonii.

Formowanie się pierwszych grup socjalisty-cznych. Równolegle w społeczeństwie japoń-

skim rozwijał się proces formowania grup so-cjalistycznych, skupiających postępową inte-ligencję i nieliczny jeszcze proletariat. Pierwsze takie grupy socjalistyczne utworzyli studenci oraz część profesorów wyższych uczelni w Tokio. Powstała we wrześniu 1918 r. na uniwersytecie tokijskim organizacja „Sindzin-kei" — Towarzystwo Nowego Człowieka, jako zadanie postawiła przed sobą walkę o ra-cjonalną przebudowę życia społecznego w Ja-ponii. Organizacja miała charakter lewicowy, utrzymywała kontakty z klasą robotniczą i brała udział w tworzeniu nowych związków zawodowych.

Bunty ryżowe wpłynęły na wzrost świa-domości społecznej ludności wiejskiej. Na wsi rozwinęła się walka chłopstwa przeciwko ob-szarnikom i spekulantom. Chłopi przystąpili do tworzenia związków dzierżawców. W 1918 r. w Japonii było 178 takich związków, w 1919 r. — już ok. 298. Znacznie wzrosła liczba straj-kujących robotników; w 1919 r. wybuchło ok. 2388 strajków, w których uczestniczyło ok. 335 tyś. osób. Strajki te miały miejsce przede wszystkim w większych ośrodkach przemysło-wych: Kobe, Osaka i Tokio.

Rozwój walki klasowej w Japonii sprzyjał również ruchom narodowowyzwoleńczym w koloniach. W marcu 1919 r. wybuchło pow-stanie ludowe w Korei, która już od wielu lat znajdowała się pod kolonialnym zarządem Ja-ponii. Imperializm japoński przekształcił Koreę w surowcowo-handlowy dodatek do swej ekonomiki i zorganizował w tym kraju surowy reżim kolonialny. Imperialiści japońscy że szczególnym barbarzyństwem stłumili pow-stanie ludowe w Korei. Bez sądu zamordowano ok. 8 tyś. Koreańczyków, ok. 15 tyś. raniono i ok. 40 tyś. wtrącono do więzień.

Rozwój ruchu robotniczego i chłopskiego. Poważnym wydarzeniem w rozwoju ruchu ro-botniczego Japonii było utworzenie w 1920 r. Socjalistycznej Ligi Japonii. Organizacja ta była próbą połączenia wszystkich socjalisty-cznych ugrupowań istniejących wśród robot-ników i inteligencji Japonii. W skład Ligi wchodzili działacze związkowi i robotnicy, studenci i profesorowie wyższych uczelni. Liga przystąpiła do wydawania pisma „Siakaj-

singi" (socjalizm) i zakrojonej na szeroką sKa-lę pracy propagandowo-uświadamiającej, po-przez organizowanie masowych odczytów, : dyskusji, demonstracji itp. W skład Ligi wcho-dziły również koła anarchistyczne, chrześ-cijańsko-socjalistyczne i inne.

l maja 1921 r. rząd japoński przeprowadził masowe aresztowania wśród członków Ligi. Wkrótce Liga zmuszona została do zejścia w podziemie. Dziennik „Siakajsingi" został zamknięty.

Mimo istotnych osiągnięć japońskiego pro-letariatu w latach 1919—1920, trzeba stwier-dzić, że stopień zorganizowania japońskiej klasy robotniczej był bardzo słaby. Wynikało to z wielu powodów, wśród których jednym z ważniejszych był fakt zatrudniania w Japonii, w znacznie większym stopniu niż w innych rozwiniętych krajach kapitalistycznych, kobiet i dzieci. Zjawisko to zresztą związane było ze specyfiką i obciążeniami feudalnymi japoń-skiego imperializmu.

15 lipca 1922 r. utworzona została Komuni-styczna Partia Japonii. Jednym z jej współ-organizatorów był wybitny proletariacki re-wolucjonista Sen Katajama, który od 1913 r. działał na emigracji.

W 1920 r. rozpoczął się również proces krystalizacji japońskiego ruchu chłopskiego. Utworzony został Ghłopski-Związek-Japonii, który stał się główną siłą organizującą ruch chłopski. Mimo iż przywódcy tej organizacji reprezentowali kierunek prawicoworeformi-styczny, Chłopski Związek Japonii posiadający liczne filie w różnych częściach kraju, odegrał dużą rolę w aktywizacji mas chłopskich do walki z wyzyskiem.

Kryzys gospodarczy. Zakończenie wojny oznaczało koniec korzystnej dla Japonii koniunktury gospodarczej. Klaski żywiołowe, trzęsienie ziemi w 1923 r. w rejonie Tokio i Jokoha-my — pogorszyły dodatkowo położenie ludności.

Pod wpływem ruchu rewolucyjnego rząd ja-poński w 1925 r. wprowadził w życie-dwa dekrety. Pierwszy z nich rozszerzał prawa wy-borcze na około 3 min obywateli (kobiety nadal nie posiadały praw wyborczych). Drugi natomiast, tzw. prawo o zapewnieniu bezpie-

Ekspansja Japonii w latach 1872—1939

czeństwa, ustanawiał surowe represje za przy-nałeżrrośćt działalność w organizacjach rewo-lucyjnych. Reforma wyborcza była jedynie manewrem~EIaTT7anu}ącycfa~W"Wgl5e"z wzrastającym ruchem demokratycznym. Koła rządzące miały nadzieję, że poprzez reformę uda im się zmniejszyć wpływy sił rewolucyjnych w społeczeństwie japońskim.

Na wiosnę 1927 r. w ekonomice Japonii pojawiły się pierwsze oznaki zbliżającego się kryzysu gospodarczego. Kryzys objął przede wszystkim kapitał finansowy. Już w 1927 r. wszystkie większe banki japońskie ogłosiły bankructwo. Na czele nowego rządu stanął gen. Giichi Tanaka, reprezentujący najbardziej reakcyjne koła wojskowe i burżuazyjne.

W polityce wewnętrznej generał Tanaka stosował surowe represje w stosunku do ro-botników. Jednocześnie, pragnąc rozszerzyć bazę społeczną dla swej działalności, rząd Ta-

naki przeprowadził połowiczne reformy rolne, których celem było stworzenie nowej warstwy bogatego chłopstwa, mogącej stać się po-lityczną podporą władzy. W rezultacie tych posunięć wykupiono zaledwie ok. 20 tyś. ha ziemi, a liczba samodzielnych gospodarstw chłopskich wynosiła 54 tyś. Tak wiec znacze-nie tego posunięcia rządu było minimalne.

Polityka ekspansji. Ekspansjonistyczna poli-tyka Japonii, prowadzona przy czynnym udziale sił zbrojnych, spowodowała dominację w kraju sfer wojskowych i kształtowania się militaryzmu. W roku 1927 i następnym Japonia interweniowała zbrojnie w chińskiej wojnie domowej, a w roku 1931 — zagarnęła Mandżurię, tworząc zeń marionetkowe pań-stwo Mandżukuo (1932—1945). Było ono dla Japonii poważnym rynkiem zbytu, jak również dostarczało surowców, m.in. węgiel.

Faszyzm w Japonii. Tymczasem poważnie wzrosła liczba bezrobotnych — z l ,5 min w po-czątkach 1930 r., do 2,5 min w połowie 1931 r., aby w końcu 1931 r. osiągnąć 3 min. W tym to okresie kryzys ekonomiczny w Japonii osiąg-nął swój punkt szczytowy. Wywołał on powa-żne konflikty społeczne, nie tylko w ośrod-kach przemysłowych, ale również na wsi. W kraju powstała groźba wybuchu rewolucji. W obliczu tych wydarzeń koła militarno-burżua-zyjne zaczęły szukać wyjścia z trudnej sytuacji. Wyjściem tym miała się stać ideologia fa-szyzmu.

Cechą charakterystyczną faszyzmu japoń-skiego było wykorzystywanie w pracy orga-nizacyjno-propagandowej na szeroką skalę wojskowo-politycznego aparatu monarchii oraz demagogii socjalnej. 15 maja 1932 r. gru-pa faszystowskich oficerów próbowała doko-nać — zakończonego zresztą niepowodze-niem — przewrotu faszystowskiego.

27 marca 1933 r. Japonia wystąpiła z Ligi Narodów, zwiększając jednocześnie zasięg agresji w Chinach, czemu nie sprzeciwiły się ani Stany Zjednoczone, ani Wielka Brytania, ani Francja.

Oficerskie koła faszystowskie bynajmniej nie ograniczały swej działalności do aktów ter-rorystycznych przeciwko umiarkowanym po-litykom. W wyborach z 20 lutego 1936 r. więk-szość zdobyły partie reprezentujące program antywojenny. Rezultaty wyborów wskazywa-ły na nieuchronną klęskę kół wojskowych. 28 lutego 1936 r, grupa oficerów-faszystów wy-prowadziła jednak z koszar ok. 2 tyś. żołnie-rzy. Buntownicy zajęli ważne punkty strategi-czne w stolicy i rozpoczęli rozmowy z przed-stawicielami dowództwa wojskowego w spra-wie składu przyszłego rządu. Jednakże okaza-ło się, że spiskowcy nie mogą liczyć na popar-cie ze strony sztabu armii. W tej sytuacji losy buntu były przesądzone.

Nowy rząd, który objął władzę po wybo-rach w 1936 r. prowadził politykę odpowiada-jącą interesom kół faszystowskich, tj. mate-rialnych i dyplomatycznych przygotowań do wojny, wiążąc się coraz bardziej z Niemcami i Włochami. Faszyzacja kraju ułatwiała milita-ryzację życia publicznego i gospodarczego. Na politykę państwa coraz większy wpływ za-

częły wywierać wielkie koncerny, zaintereso-wane w zamówieniach zbrojeniowych, w no-wych bazach surowcowych i nowych rynkach zbytu.

25 listopada 1936 r. Japonia podpisała z hitlerowskimi Niemcami pakt antykominter-nowski, który był jednym z ogniw agresyw-nych przygotowań do wojny. W obliczu zbli-żającej się wojny światowej proletariat japoń-ski podjął walkę — bez większych zresztą re-zultatów — o utworzenie wspólnego frontu ludowego przeciwko wojnie.

7 lipca 1937 r. wojska japońskie rozpoczęły działania wojenne w pobliżu Pekinu. Wojna imperializmu japońskiego przeciwko Chinom przybrała szerokie rozmiary i przebiegała w atmosferze uchwał Monachium — była rezul-tatem ogólnej polityki prowadzonej przez ko-ła rządzące państw imperialistycznych.

Z chwilą wybuchu w dniu l września 1939 r. wojny w Europie, Japonia proklamowała for-malnie neutralność. Zajęła ona pozycję wycze-kującą, pragnąc z kapitulanckiej polityki Wiel-kiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych odnieść jak największe korzyści dla swej agresywnej po-lityki w Azji. Ta neutralność nie trwała długo.

7 grudnia 1941 r. Japonia zaatakowała bazę amerykańską w Pearl Harbor, włączając się do drugiej wojny światowej.

3. Chiny

Sytuacja społeczno-ekonomiczna. Koniec pier-wszej wojny światowej w niczym nie zmienił położenia Chin: nadal pozostały one zaco-fanym krajem półkolonialnym — eksploato-wanym przez kapitał międzynarodowy. Jed-nolitość państwowa była w zasadzie formalna. Rząd pekiński nie był w stanie kierować wszystkimi prowincjami rządzonymi przez bogatych obszarników, którzy posiadali do swojej dyspozycji oddziały wojskowe i aparat wykonawczy, zupełnie nie podporządkowa-ny Pekinowi. Władza Pekinu była też ogra-niczona przez ścierające się w stosunku do Chin wzajemnie tendencje polityczne państw imperialistycznych. Wobec utrzymującego się podziału kraju na strefy wpływów tych państw, poszczególni zarządcy prowincji

wiązali się z zagranicznym kapitałem. W ten sposób interesy chińskich możnowładców oraz kapitalistów Europy i USA dzieliły Chiny na wzajemnie zwalczające się prowincje.

Wieloletnia eksploatacja kolonialna Chin wycisnęła swoje piętno na ich ekonomicznym rozwoju. Kapitał zagraniczny nie był zainte-resowany w rozwoju przemysłu chińskiego. Chiny stanowiły dlań jedynie bazę surowcową i rynek zbytu dla artykułów przemysłowych. W istniejących zakładach przemysłowych pra-ca była ciężka i nisko płatna, zwłaszcza praca kobiet i dzieci, a stosunek pracodawców do robotników miał wiele cech feudalnych.

W gospodarce rolnej powszechnie panowały stosunki feudalne, niemal cała ziemia należała do feudałów-obszarników, eksploatujących chłopstwo. Wydzierżawiali oni chłopom małe działki ziemi na bardzo ciężkich warunkach. Ogólnie przyjętą zapłatą za dzierżawę było 50 % plonów w naturze. W tej sytuacji, w latach nieurodzaju z głodu ginęło wiele milionów chłopów.

Obszarnicy stanowili społeczną bazę pano-wania klas posiadających w Chinach. We wspólnym froncie z nimi działała warstwa biu-rokratyczna oraz burżuazja kompradorska, czyli związane z międzynarodowym kapitałem te warstwy burżuazji, które prowadziły reakcyjną i kolaborancką politykę wobec własnego narodu. Kompradorska burżuazja pomogła obcym kapitalistom opanować gos-podarkę Chin.

Na tragicznie złą sytuację ekonomiczną społeczeństwa chińskiego wpływał też w po-ważnym stopniu szybki przyrost ludności. W 1914 r. ludność Chin szacowano na 370 min, a w roku 1936 —już na 415 min. Za tym wzro-stem nie był w stanie nadążyć wzrost sił wy-twórczych.

Powstanie Komunistycznej Partii Chin. Podwpływem zwycięstwa Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej oraz w wyniku politycznego uaktywnienia się mas w związku z przekazaniem Japonii byłych posiadłości niemieckich w Chinach — w maju i czerwcu 1919 r?j doszło do masowych wystąpień an-tyimperialistycznych. 4 maja w Pekinie odbyły się demonstracje przeciwko postanowieniom

paryskiej konferencji pokojowej, która odrzu-ciła żądania Chin, domagających się uniewa-żnienia nierównoprawnych przywilejów przy-znanych w przeszłości obcym mocarstwom w ich kraju, oraz przekazała Japonii, zamiast Chinom, byłe koncesyjne terytorium niemiec-kie — Szantung.

Wydarzenia te, znane jako „ruch 4 maja", zapoczątkowały masowe wystąpienia antyim-perialistyczne w Nankinie, Szanghaju i innych miastach. Jednocześnie wybuchły pierwsze strajki o charakterze ekonomicznym. Robot-nicy domagali się podwyżki płac oraz skróce-nia czasu pracy do ośmiu godzin dziennie.

W latach 1919—1920 w Chinach rozpoczę-ły działalność pierwsze kółka komunistyczne. Na język chiński przetłumaczono szereg pod-stawowych prac marksistowskich. 'W lipcu1921 r. odbył się w Szanghaju zjazd delegatówkółek komunistycznych, który zadecydował outworzeniu Komunistycznej Partii Chin.

Ogólnemu ożywieniu politycznemu towa-rzyszył rozwój ruchu związkowego. W maju1922 r. odbył się w Kantonie I Zjazd Związków Zawodowych, który wezwał proletariatchiński do walki o ośmiogodzinny dzień pracy.

Rewolucja chińska (1925—1927). Na południu Chin władzę sprawował rząd republikański z Sun Jat-senem na czele. Jego oparcie polityczne stanowiła partia Kuomintangu, działająca wśród drobnej i średniej burżuazji.Partia ta stawiała sobie zadanie doprowadzenia do wyzwolenia narodowego i osiągnięcie jedności politycznej Chin. W okresie narastania sił ruchu rewolucyjnego Sun Jat-sen zbliżył się do komunistów. Siedzibą władz Chin Południo-wych był Kanton.

Po zwycięstwie w Rosji Rewolucji Paździer-nikowej rząd radziecki odstąpił od wszelkich nierównoprawnych tajnych układów oraz sfer wpływów i nadzwyczajnych przywilejów, jakie carat posiadał w Chinach. Równocześnie przekazano Chinom na cele rozwoju oświaty cześć kontrybucji, przypadającą caratowi po stłumieniu powstania bokserów. Likwidacji uległy też rosyjskie koncesje w Chinach.

Z inicjatywy Sun Jąt-sena w styczniu 1924 r. na zjeździe w Kantonie dokonano reorganizacji Kuomintangu. Przyjęto doń komunistów.

Sun Jat-sen

którzy zajęli również miejsce w Komitecie Wykonawczym Kuomintangu. Zjazd przyjął trzy zasady Sun Jat-sena, określające dalszą linię polityczną rządu: sojusz z ZSRR, sojusz z komunistami, oparcie się na chłopstwie i klasie tobotniczej. Dużej pomocy siłom rewolucji udzielił ZSRR. W reorganizacji Kuomintangu ucieleśnił się antyimperialistyczny sojusz klasy robotniczej, chłopstwa i narodowej bur-żuazji. Przeciwko współpracy z komunistami występowało jedynie prawicowe skrzydło Kuomintangu, kierowane przez Czang Kaj--szeka.

Zmierzając do rozszerzenia południowo-chińskiej rewolucji na inne prowincje Chin, rezydujący w Kantonie rząd Sun Jat-sena roz-począł w l 925 .r, szkcJenkiritz-ygolawyjKanie now^d^e^nostejk__wjoj.skowych. Do walki z działającymi na północy kraju grupami mili-tarystyczno-obszarniczymi i feudalno-kompra-clorską reakcją utworzono Narodową Armię Rewolucyjną.

W 1925 r. zmarł Sun Jat-sen. Rewolucja chińska poniosła niepowetowaną stratę.

Wydarzenia i strajki z maja i czerwca 1925 r., które ogarnęły niemal cały kraj, przyspieszyły rozpoczęcie działań militarnych. W lipcu 1926 r. Narodowa Armia Rewolucyjna, składająca się z ok. 60 tyś. żołnierzy, rozpoczęła wielki wyzwoleńczy pochód na północ, rozbi-

jając siły zbrojne reakcji i przeprowadzając proces zjednoczenia kraju. U źródła zwycięstw leżało poparcie armii przez szerokie rzesze ludności wiejskiej, widzącej w niej swojego wyzwoliciela, oraz praca polityczno--uświadamiająca prowadzona przez oficerów--komunistów. W wyniku pochodu na północ wyzwolono obszary zamieszkane przez ok. 250 min mieszkańców. Po ochotniczym zaciągu stan liczebny armii wzrósł niebawem do 170 tysięcy.

Zwycięstwa armii rewolucyjnej przyśpie-szyły proces organizowania się ruchu robotni-czego. W kwietniu 1927 r. związki zawodowe liczyły ok. 3 min członków (przed pochodem północnym — 500 tyś.), zaś związki chłopskie ok. 10 min członków. Liczba członków KPCh wzrosła z l tyś. w 1925 r. do 60 tyś. w 1927 r. Była to wciąż jeszcze niewielka siła polityczna w stosunku do stojących przed nią zadań.

W wyniku marszu na północ nastąpił dalszy wzrost fali rewolucyjnej, co wywołało wielkie zaniepokojenie burżuazji oraz prawicy Kuo-mintangu. 12 kwietnia 1927 r. nowy przywód-ca Kuomintangu, naczelny dowódca Narodo-wej Armii Rewolucyjnej — gen. Czang Kaj--szek, w porozumieniu z przedstawicielami państw imperialistycznych dokonał kontrre-wolucyjnego przewrotu i utworzył nowy reak-cyjny rząd Kuomintangu w Nankinie.

Wielki rozmach walk rewolucyjnych prze-raził narodową burżuazję, która zerwała z ko-munistami i jawnie przeszła do obozu kontrre-wolucji. Tak wiec pierwsza chińska rewolucyj-na wojna domowa z lat 1925—1927 zakończy-ła się porażką sił rewolucyjnych.

Druga rewolucyjna wojna domowa (1927— —1937). W rezultacie przewrotu dokonanego przez Czang Kaj-szeka wzmocnił się obóz kontrrewolucji. Po stronie rewolucji pozostał jedynie proletariat i chłopstwo. Wpływy Kuomintangu były silne w ośrodkach miejskich i handlowych.

W rezultacie wielu wystąpień antyimperiali-stycznych zaczęły powstawać rewolucyjne od-działy partyzanckie. 7 sierpnia 1927 r. wy-buchł bunt dwóch korpusów armii rządowej, na którego czele stanął komunista Czu Te. Dzień ten stał się dniem narodzin Chińskiej

Armii Czerwonej, zwanej następnie Armią Ludowowyzwoleńczą. Od tego momentu roz-poczęła się druga rewolucyjna wojna domowa, zwana także rewolucją agrarną.

Przy szerokim poparciu mas ludowych Chińska Armia Czerwona wyzwoliła duże ob-szary w Chinach Południowych i Środkowych. Na opanowanych terytoriach władza przechodziła w ręce rad. Konfiskowano ma-jątki obszarnicze, ograniczono możliwości wyzysku. Wprowadzono ośmiogodzinny dzień pracy. Rozpoczęto zakrojoną na szeroką ska-lf działalność oświatową. W listopadzie 1931 r. na I Zjeździe Delegatów Ludu Pracującego utworzono rząd robotniczo-chłópski wyzwo-lonych prowincji. Na jego czele stanął Mao Ce-tung.- Wiatach 1930—1932^Czan£Kaj-szekczte-rokrotnie usiłowaTpoTcgnać opór środkowych

i południowych prowincji, jednakże bez skut-ku. W 1933 r, terytorium kontrolowane przez Chińską Armię Czerwoną zamieszkiwało ok. 50 min osób, sama zaś armia liczyła już 300 tyś. żołnierzy. Była to realna siła, z którą chińscy reakcjoniści oraz międzynarodowy imperializm musieli się liczyć.

Gdy^we wrześniu 1931 r. na teren północno--wschodnich Chin wtargnęli Japończycy i przed całym narodem stanął problem walki z imperializmem japońskim, rząd Czang Kaj--szeka, nie chcąc słyszeć o jakimkolwiek wspólnym z komunistami froncie antyjapoń-skim, nadal kontynuował swoje wyprawy przeciwko Chińskiej Armii Czerwonej. W samym tylko 1933 r. zorganizował pięć pochodów. W ich wyniku pogorszyła się poważnie sytuacja militarna Chińskiej Armii Czerwonej. Czang Kaj-szek rzucił do walki ok. miliona

Wielki marsz w Chinach

Mao Ce-tung

żołnierzy. Jego doradcami byli faszystowscy oficerowie niemieccy. Sytuacje komunistów pogarszał fakt, że w partii działały różne grupy, które niejednokrotnie prowadziły politykę awanturniczą i szkodliwą dla losów chińskiej rewolucji.

W październiku 1934 r. oddziały Chińskiej Armii Czerwonej wyrwały się.z okrążenia i rozpoczęły niezwykle długi i bohaterski marsz w kierunku północno-zachodnim, aby tam utworzyć nową bazę rewolucyjną. Po tym nie-zmiernie trudnym, tzw. Wielkim Marszu, przez 11 prowincji, trwającym rok, Chińska Armia Czerwona dotarła w końcu roku 1935 do prowincji Szensi, oędącej celem pochodu.

W styczniu 1935 r. przewodniczącym KC Komunistycznej Partii Chin został wybrany Mao Ce-tung. Od tego momentu zaczął wzra-stać jego prestiż i autorytet przywódcy, który z biegiem lat przerodził się w kult. Ukształto-wane w związku z nim poglądy ideologiczne i będąca ich skutkiem działalność polityczna przyniosły w przyszłości duże szkody sprawie socjalizmu.

W lipcu 1937 r. Japończycy przystąpili do ofensywy w Chinach. Agresja ta nie spotkała się ze zdecydowanym przeciwdziałaniem USA, Wielkiej Brytanii czy innych państw ka-pitalistycznych. W tej sytuacji podstawowym problemem dla Chin stała się walka z imperia-lizmem japońskim, który wykorzystując poli-

tykę ustępstw i dywersję prowadzoną przez Kuomintang, coraz silniej usadawiał się w Chinach.

4. Indie

Problemy spoteczno-polityczne. W porówna-niu z innymi koloniami Indie osiągnęły pewien rozwój gospodarczy zarówno w dziedzinie rolnictwa, jak i przemysłu. To prawda, że pozostały one surowcową bazą imperializmu brytyjskiego, lecz jest też faktem, że posiadały nieliczny proletariat i rozwijające się, zwła-szcza w ośrodkach handlowych i przemysło-wych, stosunki kapitalistyczne. Główną bazą produkcji było jednak rolnictwo, a praca na roli dawała zatrudnienie 70 % ludności, kraju. W rolnictwie istniało wiele przeżytków feuda-lizmu. Poważną rolę wciąż jeszcze odgrywali feudalni właściciele ziemscy i książęta.

Rozwijający się w miastach kapitalizm, opierając się z jednej strony na działalności obcych kół imperialistycznych, z drugiej zaś — na działalności kapitału miejscowego, zaostrzał sprzeczności pomiędzy kolonizatorami a miejscową burżuazją. Podstawowe gałęzie przemysłu, system finansowy, komunikacja oraz handel znajdowały się w rękach kapitału brytyjskiego. Burżuazją narodowa dy-sponowała przede wszystkim przemysłem ba-wełnianym oraz pewnymi wpływami w prze-myśle metalowym.

Tak więc pod względem gospodarczym i politycznym Indie uzależnione były od Wiel-kiej Brytanii, która rozwijając przemysł wydo-bywczy czyniła wszystko, by nie dopuścić do powstania w tym kraju nowoczesnego prze-mysłu przetwórczego, mogącego podbudować jego niezależność gospodarczą i polityczną.

Narodowa burżuazją Indii nie była jeszcze klasą na tyle silną, by mogła przystąpić do zdecydowanej walki z kolonializmem. Rów-nież stopień organizacji i uświadomienia poli-tycznego proletariatu, nieludzko wyzyskiwa-nego przez rodzimych i obcych kapitalistów, uniemożliwiał podjecie takiej walki.

Problemem szczególnie istotnym dla Indii była gospodarka rolna, której płody nie wy-

starczały na zaspokojenie niezbędnych potrzeb ludności kraju. Chroniczne zjawisko — głód niemal każdego roku zbierał obfite żniwo śmierci. Istniejące w gospodarce rolnej prze-żytki feudalne umacniały pozycję wielkich feudałów, na istnieniu których bazowały w dużym stopniu wpływy brytyjskie.

Pod względem politycznym Indie były typo-wą kolonią, na czele której stał generalny gu-bernator noszący tytuł wicekróla. W gabinecie brytyjskim istniał odrębny urząd do spraw Indii. Dla utrzymania w posłuszeństwie ujarz-mionej ludności Anglicy mieli tam swoje siły zbrojne, które po zakończeniu pierwszej wojny światowej liczyły ok. 200 tyś. żołnierzy, z tego 2/3 Hindusów. Dowództwo armii, centralny aparat władzy oraz wyższe urzędy państwowe i stanowiska administracyjne zajmowali przeważnie Anglicy.

Gandhyzm. Indyjski Kongres Narodowy. Ciężkie warunki pracy, niskie płace, a także idee rewolucyjne, które znalazły tutaj żywy od-dźwięk, były przyczyną, że proletariat Indii stosunkowo wcześnie przystąpił do walki o swoje prawa. Fala protestów i demonstracji wymierzona była między innymi przeciwko tzw. ustawie Rowlatta z 1919 r., przedłużającej ograniczenia wolności obywatelskich wprowadzone w latach wojny. Represje Angli-ków były krwawe.

W latach 1918—1919 w Indiach miało miejsce wiele strajków, organizowanych przez powstałe w tym okresie związki zawodowe. Jednym z działaczy związkowych tego okresu był późniejszy wybitny przywódca ruchu naro-dowowyzwoleńczego — Mahatma Gandhi (1869—1948). W 1920 r. powstał Indyjski Kongres Związków Zawodowych. We wspo-mnianym okresie na masową skalę rozwinęły się ruchy chłopskie prowadzące walkę o likwi-dację przeżytków feudalnych. Do szczególnie ostrych starć doszło w prowincji Pendżab.

W ruchu politycznym ważną rolę spełniała partia Kongres Narodowy. W 1920 r. Kongres wysunął hasło samorządu w ramach imperium brytyjskiego lub poza nim. Kongres wezwał do bojkotu towarów brytyjskich i przerwania współpracy z rządem. Do statutu Kongresu wprowadzono zmiany, dzięki któ-

Mohandes Karamchand Gandhi-Mahatma

rym przekształcił się on w nowoczesną maso-wą partię polityczną, posiadającą swoje orga-nizacje w miastach i wsiach. Jednocześnie no-wy program wzywał do walki z kolonizatorami drogą akcji masowego sprzeciwu i bojkotu. W 1921 r. Kongres liczył już kilka milionów członków, zaś jego akcje zyskiwały masowe poparcie ludności. Jako zwolennik pokoju klasowego Gandhi, popierany przez działacza ruchu niepodległościowego, Jawaharlala Nehru (1889—1964), wzywał do niestosowania przemocy, do bezkrwawej walki o przyznanie Indiom należnych im praw.

Liga Muzułmańska. Ożywioną działalność wśród muzułmanów zamieszkujących Indie przejawiała powstała jeszcze przed pierwszą wojną światową Liga Muzułmańska, będąca konkurencyjnym ośrodkiem politycznym w stosunku do Kongresu Narodowego.

Rozwój ruchu rewolucyjnego związany z zakończeniem wojny i szeregiem zdarzeń poli-tycznych w świecie stał się przyczyną, że okres przejściowej stabilizacji kapitalizmu wykorzy-stała reakcja dla konsolidacji swoich sił do walki z wpływami rewolucyjnymi. W Indiach ostoją reakcji były przede wszystkim koła ob-szamicze związane z Ligą Muzułmańską, a także z powstałą w 1925 r. organizacją^Hindu Mahasabba. Działalność tych kół zbiegła się z surowymi represjami władz kolonialnych, wy-

Javaharlal Nehru i Oandhi

mierzonymi przeciwko działalności rewolu-cyjnej. W 1924 r. odbył się w Kanpur pierwszy proces przeciwko grupie komunistów. W1926 r. rząd na mocy dekretu poddał związki zawo-dowe kontroli władz administracyjnych.

Organizacje komunistyczne. Ruch komuni-styczny w Indiach, w postaci działających nie-legalnie grup, zapoczątkowany został w latach dwudziestych. Organizowanie partii komuni-stycznej napotykało jednak na trudności, wy-nikające ze słabości ruchu robotniczego, różnic etnicznych, religijnych i językowych. W takiej sytuacji z inicjatywy komunistów przystąpiono do organizowania partii robotniczo--chłopskich, które stały się wkrótce platformą sojuszu robotniczo-chłopskiego w walce o wyzwolenie narodowe i społeczne. Pierwsza taka partia powstała w 1926 r. w Bengalii. Wypisała ona w swoim programie hasła walki o niepodległość i utworzenie republiki demo-kratycznej, o likwidacje wielkiej własności feudalnej, o obniżenie czynszów dzierża-wczych i podatków, wprowadzenie progre-sywnego podatku dochodowego, ośmiogo-dzinnego dnia pracy i inne.

Proces tworzenia się partii robotniczo--chłopskich rozszerzył się w końcu lat dwu-dziestych także na inne prowincje.

Wzrost fali rewolucyjnej. W latach 1924— —1928 nastąpił dalszy stopniowy wzrost przemysłu w Indiach. Objął on przede wszystkim przemysł włókienniczy. Liczba fabryk bawełnianych w latach 1925—1928 wzrosła z 274 do

334. Rozwinął się również przemysł ciężki, zwłaszcza wydobywczy. Postępująca koncen-tracja produkcji przyczyniła się do liczebnego wzrostu proletariatu oraz rozwoju ruchu związkowego.

Duże znaczenie dla Indii miał światowy kryzys ekonomiczny. Jego skutki burżuazja brytyjska starała się w możliwie jak najwięk-szym stopniu przerzucić na ekonomikę Indii. Kryzys pogorszył i tak już niezwykle ciężkie położenie robotników i chłopów, toteż doszło do masowych strajków i wzrostu walk rewolu-cyjnych. Ożywiły się również masowe kampa-nie bojkotu organizowane przez Kongres Narodowy, kierowany niezwykle aktywnie przez Gandhiego. Sam Gandhi i inni przy-wódcy byli wielokrotnie prześladowani i aresztowani.

W latach 1930—1931, w obliczu radykali-zacji nastrojów politycznych, w społeczeństwie Indii zaczęła się szerzyć ideologia marksizmu. W jej popularyzacji odegrali poważną rolę komuniści i członkowie partii robotniczo--chłopskich. W 1932 r. w pierwszomajowej manifestacji w Bombaju robotnicy wystąpili pod hasłem: „Pełna niepodległość dla Indii". Manifestacje podobnego typu miały również miejsce w innych miastach.

Istniejąca sytuacja sprzyjała zjednoczeniu się grup komunistycznych i utworzeniu w li-stopadzie 1933 r. Tymczasowego KC Komu-nistycznej Partii Indii. Jednakże w skompliko-wanych warunkach politycznych i społecznych prace przygotowawcze do zwołania pierwszego kongresu KPI były niezwykle utrudnione; dlatego pierwszy zjazd KPI odbył się dopiero w 1943 r.

Indie w przededniu drugiej wojny światowej. W1935 r. .ogłoszony został projekt nowej kon-stytucji dla Indii, przygotowanej przez admi-nistrację kolonialną. Akt ten przewidywał umocnienie wpływów brytyjskich w Indiach poprzez zacieśnienie sojuszu burżuazji brytyj-skiej z kołami feudalnymi Indii przeciwko ru-chowi narodowowyzwoleńczemu. Organizacje feudalne zostały szczególnie uprzywilejowane prawem uczestnictwa w Radzie Państwa oraz w federalnych zgromadzeniach ustawodawczych. Urząd generalnego gubernatora

Rabindranath Tagore — najwybitniejszy pisarz hinduski czasów nowożytnych

został wyposażony w daleko idące pełnomoc-nictwa cywilne i wojskowe. Nowo utworzona Rada Ministrów przekształcona została pra-ktycznie w organ wykonawczy generalnego gubernatora. Prawo wyborcze otrzymało ok. 10% ludności.

W lipcu 1936 r. odbył się pierwszy zjazd Ogólnoindyjskiego Związku Chłopskiego, który przyczynił się do konsolidacji rewolu-cyjnego ruchu chłopstwa w nowo powstałej organizacji.

W wyborach 1937 r. poważne zwycięstwo odniósł Kongres Narodowy, tworząc rządy w większości prowincji. Mimo wielu trudności i krępowania ich działalności przez władze brytyjskie, rządy te przeprowadziły reformy, wpływając na popularność Kongresu.

Zaostrzające się między państwami impe-rialistycznymi sprzeczności, brzemienne w konflikty wojenne, stworzyły sytuację, w któ-rej ruch robotniczy Indii jeszcze bardziej oży-wił działalność na rzecz konsolidacji wszyst-kich sił rewolucyjnych w kraju w walce o nie-podległość i przepiwko wojnie. Jednakże w warunkach panujących w Indiach szczególną rolę odgrywały te koła polityczne, które po-przez Kongres Narodowy pragnęły zapobiec rewolucji ludowej, by w przyszłości władzę mogła przejąć burżuazja narodowa oraz zwią-zane z nią drobnomieszczaństwo.

5. Iran

Kraj ten odgrywał zawsze ważną rolę w układzie sił na Środkowym Wschodzie. Co prawda w latach pierwszej wojny światowej Iran ogłosił neutralność, to jednak ze względu na posiadane bogactwa naturalne oraz mające duże znaczenie strategiczne położenie geograr ficzne, stał się on obszarem konfrontacji sił zbrojnych obu walczących ugrupowań. To-czące się na terytorium Iranu walki między wojskami brytyjskimi i rosyjskimi oraz nie-mieckimi i tureckimi przyczyniły się do upad-ku gospodarczego kraju, naruszyły tradycyjne kierunki handlu zagranicznego oraz pogłębiły wewnętrzną destabilizację polityczną.

Zwycięstwo Rewolucji Październikowej w Rosji wprowadziło istotne zmiany do polityki zagranicznej tego kraju wobec Iranu. Ra-dziecka Rosja zrezygnowała z polityki eks-pansji kolonialnej i w tych warunkach Wielka Brytania stała się państwem zyskującym na tych obszarach dominujące wpływy polityczne i gospodarcze. W 1919 r. został podpisany układ miedzy Iranem a Wielką Brytanią, w rezultacie którego kraj ten został niemalże cał-kowicie podporządkowany interesom brytyj-skim. W latach 1912—1922 Iran był widownią narastających ruchów nacjonalistycznych wy-mierzonych swoim ostrzem przeciwko Wielkiej Brytanii, będących rezultatem skutków zakończenia pierwszej wojny światowej, a tak-że oddziaływania idei rewolucyjnej Rosji na te obszary. W kraju zaczai się rozwijać ruch na-rodowowyzwoleńczy o silnym zabarwieniu antybrytyjskim. W niektórych prowincjach północnych i południowo-wschodnich doszło do walk zbrojnych. Uczestniczyły w nich organizacje nacjonalistyczne oraz komuniści. Pewien wpływ na rozwój tych ruchów miał również fakt lądowania na irańskim wybrzeżu Morza Kaspijskiego oddziałów Armii Czer-wonej, która dotarła tutaj ścigając interwen-cyjne wojska brytyjskie i oddziały armii kontr-rewolucyjnej Denikina.

Wzrost nastrojów rewolucyjnych miał ogromny wpływ na sytuację w kraju. 21 lutego 1921 r. midt miejsce zamach stanu, w wyniku którego władzę w państwie przejęły grupy na-cjonalistyczne.

Działalność nowych władz zmierzała w dwóch kierunkach:a) Przede wszystkim ograniczano wpływy brytyjskie, a wyrazem tego było anulowanie układu irańsko-brytyjskiego z 1919 r.b) Nowy rząd podpisał jednocześnie porozumienie z rządem radzieckim, które określałozasady stosunków między dwoma państwami.Radziecka Rosja zrezygnowała z wszelkichprzywilejów, jakie na obszarach Iranu posiadał carat i odwoływała swoje wojska z kraju,zastrzegając jednocześnie, że wojska te będąmogły być ponownie wprowadzone, w sytuacji zagrażającej bezpieczeństwu Rosji ze strony obcych sił zbrojnych z terytorium Iranu.Rząd jednocześnie podjął kroki do opanowania sytuacji rewolucyjnej w kraju.

W 1923 r. do władzy doszedł Reza Chan. Po obaleniu panującej formalnie dynastii Kadża-rów, w 1925 r. wstąpił na tron i jako Reza Szach zapoczątkował rządy nowej dynastii Pahlavi.

W latach międzywojennych przeprowadzono w Iranie wiele reform politycznych, gospo-darczych i społecznych. Podjęto kroki zmie-rzające do rozbudowy przemysłu, dróg, upo-rządkowania systemu finansowego państwa i wzmocnienia władzy. Ogłoszony został mo-nopol państwa w handlu zagranicznym, ogra-niczono również w pewnym stopniu wpływy brytyjskie. Zapoczątkowano modernizację kraju. Znalazło to swój wyraz nie tylko "w reformach politycznych, gospodarczych, ale również w panującej obyczajowości. W 1935 r. zmieniono nazwę państwa — Persja na Iran. Tym posunięciem reformatorskim wewnątrz państwa towarzyszyły jednocześnie zdecy-dowane działania władz wymierzone przeciw-ko organizacjom postępowym i rewolucyjnym, wobec których stosowano surowe represje.

Sporo interesujących momentów zawierała w sobie polityka zagraniczna Iranu. Względy ekonomiczno-polityczne i strategiczne powo-

dowały, iż kraj ten zawsze czuł się blisko zwią-zany z wysoko rozwiniętymi krajami kapitali-stycznymi, głównie z Wielką Brytanią. W jego polityce zagranicznej występowały także bar-dzo silne akcenty antyradzieckie. Jednakże Iran próbował zachować swoistą równowagę, wykorzystując swoje stosunki z ZSRR dla wy-wierania nacisków na Wielką Brytanię. Pragnąc ograniczenia wpływów brytyjskich, szach w końcu lat trzydziestych podjął próby zbliżenia się do Niemiec hitlerowskich. Nawiązana została bliska współpraca polityczna i gospo-darcza między oboma państwami. Musiało to wywołać oczywiste zaniepokojenie Wielkiej Brytanii, a także ZSRR. Te próby balansowania w istniejących układach sił nie dopomogły jednak Iranowi w uniezależnieniu się od wpły-wów brytyjskich. Pozycje kapitału angielskie-go, zwłaszcza koncernów naftowych na tych obszarach, były ogromne. Już wówczas dosta-wy ropy naftowej były ważnym czynnikiem gospodarczym i strategiczno-politycznym, który musiał być brany pod uwagę przez mo-carstwa zachodnie, zwłaszcza przez Wielką Brytanię.

Wzrastające wpływy Niemiec hitlerowskich w Iranie spowodowały, iż z chwilą wybuchu drugiej wojny światowej kraj ten, mimo for-malnego ogłoszenia neutralności, stał się ob-szarem aktywnej działalności Niemiec. Tego stanu rzeczy nie mogły tolerować państwa alianckie i z chwilą agresji Niemiec na ZSRR, na podstawie układu z 1921 r., do Iranu zostały wprowadzone wojska radzieckie. Jednocześnie na podstawie porozumienia ZSRR i Wielkiej Brytanii, na tereny zachodnie i południowe tego kraju wkroczyły wojska brytyjskie, a następnie w 1942 r. — wojska amerykańskie. Krach polityki współpracy z Niemcami hitlerowskimi stał się przyczyną abdy-kacji szacha w 1941 r. na rzecz syna, Mohama-da Rezy Pahlaviego.

ROZDZIAŁ XXXII

AFRYKA

Rozwój sił wytwórczych. Przez cały okres międzywojenny kontynent afrykański był wielką bazą surowcową dla rozwijającego się prze-njysłu imperialistycznych metropolii. Państwa kolonialne, opanowując te ziemie na przełomie XIX i XX w., nie uczyniły niczego, aby rozwinąć je pod względem gospodarczym. Przeciwnie, starały się zamrozić procesy rozwojowe.

Pod względem stopnia rozwoju społeczno--gospodarczego istniały w Afryce różne układy typów produkcji. W rolnictwie na przykład dominowała gospodarka typu naturalnego. Jedynie w niektórych rejonach, zwłaszcza nadmorskich, rozwijała się kapitalistyczna gospodarka plantacyjna, skupiona zazwyczaj w rękach białych kolonizatorów. Produkcja plantacji i wielkich latyfundiów rolnych prze-znaczona była głównie na rynek zagraniczny. Produkcja ludności afrykańskiej natomiast nie była w stanie zaspokoić miejscowych potrzeb konsumpcyjnych.

Obok tego typu układów społeczno-produ-kcyjnych, na kontynencie afrykańskim istniało niewolnictwo, przybierające różne złożone formy prawne, np. pracy przymusowej, prawa o włóczęgach itp. Pracę niewolniczą często organizowały i eksploatowały kraje imperiali-styczne.

Jednocześnie w wielkich miastach, zwła-szcza stanowiących węzłowe punkty komuni-kacji morskiej, lądowej i powietrznej oraz w prowincjach Afryki bogatych w zasoby mine-ralne, rozwijał się przemysł typu kapitalisty-cznego. Był to przede wszystkim przemysł wy-dobywczy, związany z eksploatacją bogactw

mineralnych Czarnego Lądu. Przemysł ten rozwinął się szczególnie na terenach Francu-skiej Afryki Północnej (Tunezja, Algieria, Maroko), w Kongo Belgijskim (zwłaszcza w prowincji Katanga) oraz w Związku Połud-niowej Afryki.

Widzimy wiec, że w tym okresie Afryka stanowiła zlepek różnych układów społeczno--ekonomicznych. Obraz ten uzupełniały zróż-nicowane struktury plemienne, językowe i kulturowe, ukształtowane w obiektywnie ist-niejących warunkach historycznych.

Struktura społeczna ludów Afryki. Znaczną część ludności Afryki stanowiły plemiona ko-czownicze. Szczepy tu zamieszkujące w zdecy-dowanej większości znajdowały się na niskim stopniu rozwoju. Dominowała ludność utrzy-mująca się z pracy na roli. Ziemia uprawna stanowiła zazwyczaj własność wspólnoty bądź rodu, w niektórych zaś przypadkach własność osobistą.

W okresie dwudziestolecia międzywojenne-go trudno jest mówić o formowaniu się na kontynencie afrykańskim burżuazji czy prole-tariatu. Natomiast powoli, mimo szeregu za-hamowań, postępował proces formowania się nowej inteligencji pochodzenia miejscowego, składającej się przeważnie z nauczycieli, du-chownych oraz drobniejszych urzędników. Proces ten najbardziej zaawansowany był w koloniach brytyjskich, co wynikało z cech charakterystycznych kolonializmu brytyjskie-go, który w zarządzaniu koloniami pragnął we własnym interesie stosować pośrednie formy administrowania; wolniej natomiast przebić-

gał w posiadłościach francuskich, belgijskich i portugalskich.

Problemy polityczne. Walka narodowowyzwo-leńcza. Położenie prawne poszczególnych po-siadłości kolonialnych w Afryce było różne. Najwięcej krajów tego kontynentu stanowiło kolonie metropolii europejskich, zarządzane bezpośrednio przez generalnych gubernato-rów lub komisarzy podlegających rządom me-tropolii. Ponadto istniały protektoraty oraz tzw. terytoria mandatowe Ligi Narodów. Sta-tus ten posiadały przede wszystkim kraje bę-dące przed pierwszą wojną światową kolonia-mi niemieckimi.

Jakkolwiek państwa, które otrzymały man-daty w byłych koloniach niemieckich, miały w perspektywie doprowadzić je do usamodziel-nienia się, to w rzeczywistości system man-datowy oznaczał nieograniczoną władzę ko-lonialną nad tymi terenami, w praktyce nie podlegającą żadnej kontroli międzynarodo-wej. Ludność kolonii pozbawiona była jakich-kolwiek praw politycznych i obywatelskich. Posiadała je jedynie ludność biała.

Istniejące w Afryce wielkie zróżnicowanie rozwojowe, etniczne, językowe, polityczne, kulturowe i religijne utrudniało formowanie się masowego ruchu narodowowyzwoleńcze-go, wymierzonego przeciwko kolonizatorom. Równocześnie brak wykształconej burżuazji miejscowego pochodzenia, a nade wszystko — brak wielkokapitalistycznego przemysłu na dłużej zahamowały organizowanie się tu ru-chu robotniczego.

Występujące w tym okresie w różnych rejo-nach Afryki, ruchy społeczne przybierały czę-sto formę ruchów religijno-mistycznych. Na płaszczyźnie takich czy innych koncepcji reli-gijnych starano się rozwiązać nabrzmiałe problemy społeczne i polityczne w interesie ludności tych obszarów.

1. Afryka Północna

W okresie międzywojennym Afryka Pół-nocna stanowiła jeden z głównych obiektów eksploatacji kolonializmu francuskiego. W skład kolonialnego imperium północnoafry-kańskiego Francji wchodziły: Tunezja, Algie-ria i Maroko.

Tunezja. Duże walory ekonomiczne i strategi-czne reprezentowała Tunezja. Warunki ko-rzystne dla rozwoju przemysłu wydobywcze-go, kluczowe położenie strategiczne w central-nej części basenu Morza Śródziemnego oraz baza w Bizercie, wszystko to decydowało o znaczeniu tego terytorium dla Francji. Duże korzyścrprzynosiła też Francji i jej osadnikom rozwinięta w warunkach klimatu śródziemno-morskiego gospodarka rolna.

A oto, jak przedstawiała się w Tunezji struktura własnościowa ziemi wśród Europej-czyków.

Europejczycy posiadali najbardziej uro-dzajne ziemie pasa przybrzeżnego, związane siecią komunikacyjną z ośrodkami handlowy-mi kraju, podczas gdy ludność miejscowa ze-pchnięta została do rejonów suchych i nieuro-dzajnych. Koncentracja ziemi wśród ludności europejskiej była dość znaczna, jeszcze wyż-sza, niż wskazują na to przytoczone dane w tabeli, • działały tu bowiem wielkie przedsię-biorstwa kapitalistyczne: Societe Franco--Africaine, agendy Societe Marseillaise du Credit, Compagnie des Phosphates et du Che-min de Fer de Gafsa oraz Societe des Fermes Francaises, Omnium Immobilier Tunisien i inne. Produkcja tych przedsiębiorstw stano-wiła główny składnik eksportu do Francji, której zapotrzebowanie na płody rolne było znaczne.

Również system finansowy Tunezji podpo-rządkowany został metropolii. W latach

Tabela 45. Własność europejska w Tunezji w 1937 r.

Francuzi WłosiInni

EuropejczycyOgółem

Ilość ha 627700 70120 26881 724701

Liczba właścicieli 2185 2380 84 4649Średnia w ha 286 29 320 155

1920—1927 Francja udzieliła Tunezji 173 min franków pożyczek. Przeznaczone one zostały na budowę linii kolejowych, dróg oraz na ko-lonizacje. Pożyczki z łat 1937 oraz 1938—1939 na łączną sumę 33 min franków wykorzystano częściowo na niewielkie prace melioracyjne oraz udoskonalenie techniki rolnej.

Inwestując w gospodarkę tego kraju, Fran-cja lokowała swoje kapitały w ten sposób, by przyniosły jej one stosunkowo najszybciej po-kaźne zyski, bez względu na skutki rozwojowe dla samej Tunezji. I tak, budowa linii komuni-kacyjnych ułatwiała eksploatację kraju, a pra-ce melioracyjne przyczyniały się do wzrostu urodzaju płodów rolnych przeznaczonych na eksport.

Przemysł Tunezji obejmował przede wszyst-kim kopalnictwo. Poważną rolę w jego rozwo-ju odgrywały istniejące tutaj złoża fosfatów, eksploatowane przez przedsiębiorstwa zagra-niczne. W 1938 r. wyprodukowano w Tunezji 2034 tyś. ton fosfatów. 28,9 % tej produkcji wyeksportowano do Francji, 17,6% — do Włoch, a 16,1% — do Wielkiej Brytanii. Wzrosło również wydobycie cynku i ołowiu.

Handel tunezyjski miał charakter wyraźnie kolonialny. W 1928 r. zawarty został układ celny miedzy Francją i Tunezją, wprowadza-jący wzajemne preferencje celne, których skutki odbiły się katastrofalnie na ekonomice tunezyjskiej, przysparzając natomiast korzyś-ci Francji. Przez całe dwudziestolecie Tunezja pozostawała krajem gospodarczo zacofanym.

Pierwsza wojna światowa przyśpieszyła rozwój ruchu narodowowyzwoleńczego w Tu-nezji, obudziła świadomość narodową zamie-szkujących ją ludów. W latach 1919—1920 wzrosło nasilenie walki przeciwko kolonizato-rom francuskim. W 1919 r. powstała Tunezyj-ska Federacja Francuskiej Partii Socjalisty-cznej. Jednocześnie zaczął się rozwijać ruch komunistyczny, który na zasadach federacyj-nych związany był z Francuską Partią Komu-nistyczną.

Jednym z głównych problemów stojących przed Tunezyjską Partią Komunistyczną była walka o jedność klasy robotniczej. Proleta-riat przemysłowy składał się z Tunezyjczy-ków, Włochów i Francuzów. Imigranci stano-wili główny trzon wysoko kwalifikowanej siły

roboczej i znajdowali się w uprzywilejowa-nym położeniu w porównaniu z robotnikami miejscowego pochodzenia. Taki stan rzeczy utrudniał walkę proletariatu. W 1920 r. odbył się I zjazd Związków Zawodowych, wchodzą-cych w skład francuskiej Powszechnej Konfe-deracji Pracy (CGT). Kierownictwo tym ru-chem spoczywało również w rękach Europej-czyków.

Jeszcze w okresie wojny grupa nacjonali-stów tunezyjskich na czele z Basz Hamba i el Taalbi utworzyła Komitet Niepodległości Al-gierii i Tunezji. Komitet ten stawiał sobie za cel utworzenie wielkiego państwa Maghrebu. W Genewie ukazywało się nawet pismo „Re-vue du Maghreb". Wydano wiele broszur wy-mierzonych przeciwko okupacji francuskiej.

W 1920 r. z inicjatywy tej grupy utworzona została Partia LiberalnorKonstytucyjna — Destur, która w krótkim czasie stała się czoło-wą siłą polityczną Tunezji. Jej program zawie-rał żądania tunezyjskiej burżuazji narodowej, domagającej się praw politycznych i udziału w rządzeniu krajem — w myśl zasad demokracji parlamentarnej. Domagano się również zrów-nania ludności tunezyjskiej w prawach i płacy z ludnością europejską, utworzenia władz lo-kalnych, wprowadzenia obowiązkowego na-uczania podstawowego, wolności słowa, sto-warzyszeń itp. Program partii Destur miał charakter wyraźnie umiarkowany, jednakże w warunkach istniejącego napięcia partia ta w krótkim czasie przekształciła się w organizację masową, obejmującą swymi wpływami bur-żuazję narodową, chłopstwo, a także niektóre warstwy klasy robotniczej. Z inicjatywy De-stur utworzone zostało autonomiczne zjedno-czenie związków zawodowych noszące nazwę Powszechnej Konfederacji Pracy Tunezji.

Wzrost ruchu wyzwoleńczego, żądania re-form i zmian zmusiły Francję do zapoczątko-wania w Tunezji polityki „częściowych re-form". W 1922 r. francuski rezydent general-ny, po uzgodnieniu z Paryżem, proklamował utworzenie w Tunezji Wielkiej Rady, Rady Kaidów i Rad Okręgów. Instytucje te, pomy-ślane jako namiastka rzeczywistej autonomii, praktycznie pozbawione były jakichkolwiek możliwości wpływu na politykę Francji w tym kraju. Decydującą rolę odgrywali w nich

Francuzi. Tak więc reforma z 1922 r. zacho-wała w pełni reżim kolonialny, stwarzając je-dynie pozory zmian.

Ciężki kryzys ekonomiczny lat 1929—1933, który ogarnął swoim zasięgiem również Tu-nezję, doprowadził do nowego wzrostu fali ruchów narodowowyzwoleńczych. Zamknięcie szeregu kopalń, bankructwo wielu towarzystw akcyjnych — wszystko to charakteryzowało trudne położenie gospodarcze kraju.

W tej sytuacji nastąpiła aktywizacja życia politycznego. Ruch komunistyczny i robotni-czy jakkolwiek reprezentował najbardziej po-stępowe i rewolucyjne koncepcje społeczne, to w skomplikowanej sytuacji politycznej nie mógł odegrać roli decydującej. Szerokie wpły-wy i poparcie mas posiadał natomiast ruch nacjonalistyczny, wyrosły z historycznych tra-dycji islamu, zespalający dążenia ludów arab-skich do wolności i jedności zarówno w Tu-nezji, jak i poza jej granicami.

W 1934 r. w partii Destur nastąpił ostateczny rozłam na Stary i Nowy Destur. Na czele Nowego Desturu — Neo Destur — stanął Habib Burgiba. Partia ta oparła działalność przede wszystkim na kołach rzemieślników, młodej inteligencji i narodowej burżuazji. Stary Destur reprezentował interesy arystokracji plemiennej, feudałów i wielkiej burżuazji. Między tymi odłamami partii doszło do powa-żnych starć ideologicznych. W 1938 r. miały miejsce masowe demonstracje i strajki.

Szczególnie ożywioną działalność w okresie dwudziestolecia międzywojennego przejawiał w Tunezji imperializm włoski, który przygoto-wywał się do podboju tego kraju. Już w 1922 r. gdy władzę we Włoszech objął Benito Musso-lini, gazety faszystowskie pisały o prawach Włoch do Tunezji. Tendencje te wzrosły w rezultacie szybkiego rozwoju przemysłu wło-skiego i polityki zbrojeń, otwierających przed finansowymi kołami imperializmu włoskiego możliwości zdobycia nowych rynków. Na tym tle doszło do ostrej rywalizacji francusko--włoskiej, zakończonej zwycięstwem imperia-lizmu francuskiego.

Algieria. Pierwsza wojna światowa przyśpie-szyła proces rozwarstwienia klasowego społe-czeństwa algierskiego, co doprowadziło do

powstania i umocnienia kół burżuazji narodo-wej oraz proletariatu, a także wzmogło ten-dencje narodowowyzwoleńcze.

W 1919 r. na mocy częściowych reform Francja przyznała niektórym warstwom lu-dności arabskiej — właścicielom ziemskim, kupcom i urzędnikom — prawo udziału w życiu politycznym poprzez udział w wyborach do organów władz miejscowych. Podstawowa masa ludności algierskiej nadal była pozba-wiona tych praw. Utrzymane też zostały wszystkie różnice, zarówno ekonomiczne, jak i polityczne, między Francuzami a ludnością miejscową.

W 1926 r. grupa drobnomieszczańskich emigrantów z Algierii utworzyła w Paryżu ra-dykalną organizację nacjonalistyczną pod na-zwą Gwiazda Północnoafrykańska. Jej zało-życielem i przywódcą był Hadżi Ali Abd el-Kader. W końcu lat dwudziestych znaczna część członków tej organizacji przeszła ewolu-cję polityczną w kierunku komunizmu, zasila-jąc następnie szeregi partii komunistygznej. W 1934 r. Gwiazda Północnoafrykańska prze-kształcona została w Zwycięską Gwiazdę Pół-nocnoafrykańska, a w rok później — w Zwią-zek Narodowy Muzułmanów Północnoafry-kańskich, rozwiązany zresztą przez francu-skiego generalnego gubernatora. W 1937 r. Messali Hadżi założył Ludową Partię Algierii, skupiającą radykalną burżuazję.W 1927 r. odbył się w Algierii kongres arab-

skich działaczy społecznych oraz przedstawicieli kół finansowych i miejskich. Kongres ten wystąpił do parlamentu francuskiego z szere-giem żądań, m.in. rozszerzenia praw wy-borczych dla ludności arabskiej, zmiany kodeksu obowiązującego ludność miejscową itp. , W 1931 r. przywódca burżuazji nacjonalisty-czno-reformistycznej, szejk Ben Badis, utworzył związek muzułmańskich uczonych Algierii — Ulema, jednoczący elementy obszarni-czo-burżuazyjne i inteligenckie. Związek ten postawił sobie za cel rozwój kultury narodowej, języka, przyswojenie europejskiej techniki i rozwój kapitalizmu narodowego. Celem politycznym tej organizacji było utworzenie państwa Wielkiego Maghrebu, narodowego państwa Arabów i Berberów.

Interesy proletariatu algierskiego reprezen-

towała Partia Komunistyczna^Mgierii, utwo-rzona w 1924 r., początkowo jako sekcja Francuskiej Partii Komunistycznej. W pier-wszych latach swojego istnienia skupiała ona przede wszystkim proletariat pochodzenia europejskiego, dopiero w 1928 r. znaleźli się w niej pierwsi Arabowie. Działalność partii ko-munistycznej wśród proletariatu arabskiego napotykała poważne trudności związane z wpływami Islamu i rolą, jaką religia ta odgry-wała w życiu codziennym Arabów. W 1934 r. algierska sekcja FPK została przekształcona w Komunistyczną Partię Algierii. Zachowała ona jednak więzy organizacyjne z Francuską Partią Komunistyczną, pod której kierownictwem prowadziła swą działalność.

W 1936 r., pragnąc pozyskać burżuazję al-gierską, rząd francuski wystąpił z nowym pla-nem reform, rozszerzając w nieznacznym stopniu prawa polityczne ludności arabskiej. Jednakże i te małe reformy wywołały sprzeciw reakcyjnych kół kolonialnych we Francji.

W czerwcu 1936 r. obradował w Algierze Kongres Muzułmański, stojący na pozycjach frontu ludowego. Kongres opracował Kartę Narodową, w której żądał równouprawnienia ludności arabskiej z ludnością francuską oraz zmiany istniejącego kodeksu karnego.

Republika Rifu. Do kolonialnych posiadłości Francji w Afryce Północnej należało również Maroko, część tego kraju posiadała Hiszpania. Kraj ten, podobnie jak Tunezja i Algieria, reprezentował wielkie walory strategiczne i gospodarcze. Przede wszystkim był bogaty w surowce mineralne. Już w 1928 r. powstało tutaj opanowane przez obcy kapitał biuro po-szukiwań górniczych, które zmierzało do możliwie najszerszej eksploatacji bogactw tych terenów.

Zakończenie pierwszej wojny światowej zbiegło się w Maroku hiszpańskim z wielkim ruchem narodowowyzwoleńczym, wymierzo-nym przeciwko kolonizatorom. W1919 r. woj-ska hiszpańskie przystąpiły do pacyfikacji te-renów zamieszkanych przez plemiona arabskie w górach Rif. Na czele tych plemion w walce przeciwko interwentom stanął Abd el-Krim. Działalność Rifenów wymierzona była przeciwko postanowieniom z roku 1912 o

Abd el-Krim

protektoracie hiszpańskim nad Marokiem. Powstańcy domagali się niepodległości i zre-zygnowania przez Hiszpanię z Maroka, z wy-jątkiem Ceuty i Melilli. Ponadto nowo utwo-rzony rząd młodej Republiki Rifu zażądał od Hiszpanii odszkodowania za zniszczenia oraz wykupu wziętych do niewoli jeńców.

Zgromadzenie Republiki Rifu było jedno-cześnie władzą ustawodawczą i wykonawczą. Władza terenowa spoczywała w rękach rad. Rząd ogłosił powszechną mobilizację. Utwo-rzono regularną armię w sile 7 tyś. żołnierzy. Pospolite ruszenie mogło objąć 110 tyś. osób. Wojska republiki stosowały w walce taktykę partyzancką. Ich uzbrojenie pochodziło z kra-jów europejskich, głównie z Niemiec, Francji i Włoch.

Mimo licznych porażek Hiszpania nie zre-zygnowała z walki o opanowanie tej części Maroka. Wojna była niezwykle krwawa, tym bardziej że do działań wojennych wmieszała się Francja, która poprzez interwencję pragnęła rozszerzyć swoje wpływy w tej części Mar roka, a być może również w strefie Tangeru.

Republika Rifu chciała porozumienia z Francją, pragnęła bowiem zapewnić sobie jej neutralność w wojnie z Hiszpanią. Francja jednak na wszelkie próby porozumienia od-powiadała odmownie, a w 1924 r. wywołała konflikt graniczny z Republiką Rifu. Konflikt ten spowodowany był z jednej strony chęcią przekształcenia hiszpańskiej części Maroka

•rffi:; :*

we francuską strefę wpływów, z drugiej zaś — obawą Francji, że ruch rewolucyjny obej-mie wkrótce całe, w tym również francuskie, Maroko.

Od września 1925 r. — w rezultacie wspól-nej ofensywy wojsk francuskich i hiszpań-skich — położenie młodej republiki zaczęło się systematycznie pogarszać. Francja, wykorzy-stując więzi religijne istniejące między podpo-rządkowanym jej sułtanem Maroka i szczepa-mi Rifenów, przystąpiła do podważania od wewnątrz spoistości republiki. Ostatecznie o klęsce powstania zadecydowała masakra bez-bronnej ludności wiosek i osad przez lotni-ctwo francuskie i hiszpańskie. 27 maja 1926 r. Rifenowie skapitulowali. Abd el-Krim został zesłany na wyspę Reunion. Jednakże walki w tej części Maroka trwały jeszcze długo.

Maroko. Między pierwszą i drugą wojną świa-tową w Maroku umocniła swoje wpływy bur-żuazja narodowa. Wzrosła też liczebnie i zwiększyła swoje znaczenie klasa robotnicza. O ile w okresie pierwszych dwudziestu lat po ustanowieniu protektoratu wszelkimi ruchami antyimperialistycznymi kierowały koła feudalne, o tyle w początkach lat trzydziestych kierownictwo ruchem nacjonalistycznym prze-jęła narodowa burżuazja. Aktywny udział w tym ruchu miała również młoda klasa robot-nicza. Był to nowy etap w rozwoju ruchów narodowowyzwoleńczych N Maroku.

W 1920 r. założona została Komunistyczna Partia Maroka, w początkowym okresie złą-czona więzami federacyjnymi z Francuską Partią Komunistyczną. Jej członkowie rekru-towali się głównie spośród francuskiego prole-tariatu i inteligencji marokańskiej. Partia ta nie miała poważniejszych wpływów w miej-scowym społeczeństwie, co wynikało ze spe-cyfiki tego regionu: dominującej roli islamu wśród ludności oraz całokształtu stosunków społecznych i historycznie obiektywnych wa-runków działania. Programowym hasłem grup komunistycznych oraz pierwszych organizacji związkowych była działalność wśród mas na rzecz zjednoczenia sił do walki z imperia-lizmem.

Pierwsze partie nacjonalistyczno-burżua-zyjne powstały w latach trzydziestych.

16 maja 1930 r. na żądanie kolonialnych władz francuskich sułtan wydał tzw. dahir ber-beryjski, w rezultacie którego nastąpiła reor-ganizacja sądownictwa opartego na tradycji berberyjskiej. Nowy dahir podporządkował je faktycznie władzom kolonialnym. Wywołało to oburzenie w kraju i doprowadziło do szere-gu masowych demonstracji, które nabrały szczególnego rozmachu w Fezie i Sale. Ruchy te objęły także hiszpańską strefę Maroka, a zwłaszcza miasto Tetuan. Demonstracje te miały przeważnie charakter religijny.

W 1934 r. grupa marokańskiej inteligencji, na której czele stali Ab el-Fasi i Mohammed el-Bazzani, utworzyła organizację polityczną pod nazwą Blok Narodowy Maghrebu, która opracowała program żądań narodu marokań-skiego. Była to pierwsza, co prawda bardzo skromna, próba sformułowania postulatów •marokańskiej burżuazji narodowej. Blok Na-rodowy Maghrebu domagał się administra-cyjnego i prawnego zjednoczenia całego Ma-roka oraz udziału Marokańczyków w sprawo-waniu władzy administracyjnej. Wykorzystu-jąc zwycięstwo frontu ludowego we Francji, blok wzmógł swoją działalność. W marcu 1937 r. władze zakazały jego działalności.

Po zdelegalizowaniu Bloku Narodowego Maghrebu powstały dwie partie: Ruch Naro-dowy i Partia Narodowa, które toczyły ze sobą ostrą walkę konkurencyjną o pozyskanie jak najwięcej zwolenników.

W połowie 1937 r. przez Maroko przeszła fala antyfrancuskich demonstracji. W Fezie doszło do walk zbrojnych. Kolonizatorzy okupowali miasto, aresztując i deportując wielu działaczy ruchu nacjonalistycznego. Gazety opozycyjne zostały zamknięte, Partia Narodowa zdelegalizowana, a jej przywódcy deportowani. W ten sposób Francja usiłowała zdusić w zarodku wszelki ruch niepodległoś-ciowy w Maroku.

2. Kolonializm w Czarnej Afryce

Kolonie francuskie w Afryce Zachodniej. Pier-wsza wojna światowa wywarła duży wpływ na sytuację polityczną i gospodarczą Afryki Za-chodniej. Uczestnicząca w wojnie Francja po

stanowiła wykorzystać rezerwy ludzkie tych terenów w prowadzonych przez siebie opera-cjach wojennych. Ludność afrykańska już od dawna stanowiła bazę rekrutacyjną dla armii i policji w koloniach francuskich. W latach pierwszej wojny światowej Afryka Zachodnia dostarczyła Francji 160 tyś. żołnierzy. W celu ułatwienia prac mobilizacyjnych, w 1916 r. parlament francuski na wniosek deputowane-go Senegalu, Blaise Diagne, przyjął ustawę, na mocy której mieszkańcy czterech wspólnot miejskich: Dakaru, Saint Louis, Rufisąue i Goree oraz ich potomstwo uzyskali obywatel-stwo francuskie za zobowiązanie się do po-winności wojskowej na rzecz Francji. W ślad za tymi postanowieniami wzmocniono wysiłki w kierunku udoskonalenia eksploatacji dóbr materialnych, a przede wszystkim rozszerze-nia upraw rolnych celem zaspokojenia po-trzeb metropolii.

Wojna pociągnęła za sobą skutki ujemne dla gospodarki Afryki Zachodniej. Intensyw-na mobilizacja mężczyzn do armii spowo-dowała brak rąk do pracy zarówno w mia-stach, jak i na wsi, tym bardziej że do służby wojskowej poszły jednostki najbardziej aktywne. Wojna przyśpieszyła również ro-zwój gospodarki monokulturowej, zespalając produkcję rolną tych terenów z potrzebami metropolii. Natomiast wzrost eksploatacji płodów rolnych sprzyjał rozwojowi komuni-kacji. W okresie wojny nastąpiła dalsza rozbu-dowa portu w Dakarze, dzięki czemu wzrosły jego możliwości przeładunkowe oraz znacze-nie strategiczne.

Z chwilą zakończenia wojny, na mocy de-

Tabela 46. Francuska Afryka Zachodnia w 1936 r.

kretu z 4 grudnia 1920 r. Senegal wspólnie z Mauretanią, Gwineą, Wybrzeżem Kości Sło-niowej, Dahomejem, Sudanem Francuskim i Nigrem wszedł w skład Francuskiej Afryki Zachodniej. Jedynie Dakar i Goree uznane zostały za terytoria autonomiczne, znajdujące się pod bezpośrednim zarządem generalnego gubernatora.

Francja, pragnąc pozyskać ludność głów-nych ośrodków miejskich, przyznała mie-szkańcom Dakaru, Saint Louis, Goree i Ru-fisąue prawo do posiadania własnego samo-rządu miejskiego. Jednocześnie mieszkańcy tych miast utrzymali nadal przyznane im w latach wojny obywatelstwo francuskie. Ko-lonizatorzy francuscy poczynili również sze-reg posunięć w kierunku pozyskania sobie po-parcia ze strony starszyzny szczepowo-ple-miennej.

Francuska Afryka Zachodnia obejmowała obszar o powierzchni około 4702 tyś. km2, zamieszkany przez 14938 tyś. ludności.

Pod względem gospodarczym obszary te należały do najbardziej zacofanych w Afryce. Podstawą utrzymania ludności było koczow-nictwo oraz prymitywna gospodarka rolna. W północnej części Afryki Zachodniej — pu-stynia Sahara, dalej na południe — pastwiska. Część centralną zamieszkiwały szczepy rolni-cze. Podstawowym narzędziem pracy rolnika była motyka. Nic więc dziwnego, że i plony zyskiwano niewielkie. Z trudem zaspokaja-ły one konsumpcyjne potrzeby miejscowej ludności.

Koła kolonialne nie zamierzały burzyć tra-dycyjnej gospodarki naturalnej i towarzyszą-

Kolonia (w nawiasie podano centrum administracyjne)

Obszar (w tyś. km2)

Ludność (w tyś.) wg spisu z

1936 r.

w tym Europejczycy (w tyś.)

FrancuziInne naro-dowości

Dakar 0,2 125 41,1 1,7

Senegal (Saint-Louis) 201,2 1664 34,1 3,3Mauretania (Nuakszott) 835,0 370 0,4 —Gwinea (Konakri) 251,0 2065 2,0 1,6Wybrzeże Kości Słoniowej (Abidżan) 477,1 3981 3,3 0,9Dahomej (Porto Novo) 112,0 1289 1,0 —Sudan Fr. (Bamako) 1531,3 3635 2,3 0,6Niger (Niamej) 1293,8 1809 0,3 —

cych jej stosunków społecznych, głównym bo-wiem dostawcą poszukiwanych na rynkach artykułów kolonialnych, jak kakao, kawa, ba-wełna, banany były wielkokapitalistyczne plantacje znajdujące się w rękach Europejczy-ków. Ich produkcja zaspokajała potrzeby eks-portu i przynosiła znaczne dochody. Ponadto duże znaczenie w eksploatacji bogactw Afryki Zachodniej miały lasy, które dawały rocznie około 120 tyś. m3 cennych gatunków drewna. Natomiast przemysł wydobywczy rozwinięty był bardzo słabo i dostarczał niewielkie ilości złota, diamentów, tytanu, boksytów, manganu, soli itp. Obroty handlowe metropolii z Francuską Afryką Zachodnią obejmowały 59 % importu i 79,3 % eksportu z tych obszarów.

Osiem kolonii wchodzących w skład Fran-cuskiej Afryki Zachodniej (Senegal, Gwinea, Wybrzeże Kości Słoniowej, Dahomej, Sudan Francuski, Mauretania, Niger i G orna Wolta) posiadało rządy kolonialne, na czele których stali gubernatorzy. Przy urzędzie gubernatora działała Rada Administracyjna. Te instytucje doradcze miały charakter formalny, w rzeczy-wistości bowiem całokształt władzy spoczywał w rękach gubernatora. Ludność miejscowa pozbawiona była praw politycznych i ja-kichkolwiek możliwości aktywnego udziału w życiu społecznym. Politykę francuskich kolo-nizatorów w Afryce Zachodniej cechowała — podobnie jak i w innych częściach Czarnego Lądu — bezlitosna eksploatacja ludności miejscowej, ucisk narodowy, wyzysk ekono-miczny oraz stosowanie pracy przymusowej.

Na południe od Sahary Francja realizowała politykę tzw. asymilacji. W głównych założe-niach polityka ta sprowadzała się do podpo-rządkowania kolonii planom ekonomicznym i politycznym metropolii. W stosunkach społe-cznych oznaczała ona konieczność ewolucji Afrykanów w kierunku statusu „obywateli Republiki". Uzyskanie obywatelstwa byfo jednak praktycznie możliwe wyłącznie dla wą-skiej warstwy elity intelektualnej i hierarchii szczepowej. W życiu politycznym tendencje te na długo przekreśliły możliwość organizowania własnego, posiadającego odrębne oblicze afrykańskie ruchu związkowego, kulturalnego i politycznego. Tym można tłumaczyć fakt, iż pierwsi działacze afrykańscy w koloniach

Francji zdobywali swoje doświadczenie we francuskich partiach politycznych i organiza-cjach związkowych. Tak wiec polityka asymi-lacji nie sprzyjała wzrostowi świadomości i poczucia odrębności narodowej, zamazywała antagonizmy tkwiące między kolonizatorami i ujarzmioną ludnością kolonii.

W okresie międzywojennym Afryka Za-chodnia nie była widownią zorganizowanego ruchu antykolonialnego. Zacofanie, a nade wszystko niska świadomość zamieszkującej te kraje ludności nie stwarzały wystarczających warunków dla rozwoju walki narodowowy-zwoleńczej. Co prawda w tym czasie rozwijały aktywność nieliczne grupy Senegalczyków, które działalność swoją koncentrowały głównie wokół walki wyborczej, jednakże nie odegrały one większej roli.

Kolonie francuskie w Afryce Równikowej. Poklęsce Niemiec w pierwszej wojnie światowej skolonizowane przez nie Kongo weszło — wraz z terytorium mandatowym, Kamerunem, w skład Francuskiej Afryki Równikowej. W przededniu drugiej wojny światowej Francuska Afryka Równikowa zajmowała obszar o powierzchni około 2487 tyś. km2, obejmując: Gabon, Kongo (Brazzaville), Ubangi-Szari i Czad. Rozwarstwienie etniczne i językowe zamieszkałych tu 4 min ludzi było znaczne. W okresie panowania francuskiego liczba ludności poważnie zmalała. Stosowanie pracy przymusowej — swoistej odmiany niewolnictwa — przy zbiorze kauczuku w lasach tropikalnych doprowadziło do maso-wych ucieczek szczepów afrykańskich w nie-dostępne rejony kraju oraz zwiększyło śmier-telność.

Francuska Afryka Równikowa, podobnie jak Afryka Zachodnia, należała do najsłabiej pod względem rolniczym rozwiniętych terytoriów, znajdujących się we władaniu Francji. Natomiast i tutaj szybki wzrost produkcji cha-rakteryzował jedynie całą gospodarkę planta-cyjną. Na przykład w Ubangi-Szari w 1930 r. zbiory bawełny wynosiły 0,8 tyś. ton, zaś w 1938 r. — 10 tyś. ton. .

Głównymi artykułami eksportu według da-nych z 19*38 r. były: materiały drzewne, bawełna, złoto, orzechy i olej palmowy, kawa, byd-

ło, wosk, kauczuk, skóra oraz kość słoniowa, importu zaś — tekstylia, odzież, narzędzia metalowe, środki transportu, wina i napoje alkoholowe.

Bogactwa mineralne Afryki Równikowej nie były jeszcze w pełni zbadane. Odkryto tu złoto, diamenty, rudy ołowiu, cynku, miedzi, żelaza i manganu. Jednakże w okresie między-wojennym rozpoczęto jedynie eksploatację złota, wydobywając około tysiąca kilogramów rocznie. Poważne zmiany w zakresie rozwoju przemysłu wydobywczego nastąpiły dopiero w latach drugiej wojny światowej.

Posiadłości kolonialne Wielkiej Brytanii. W latach 1918—1939 Wielka Brytania nadal pozostawała najpoważniejszym mocarstwem kolonialnym w Afryce. Zmierzając do umocnienia swej władzy w koloniach, administracja brytyjska czyniła wysiłki w kierunku pozyskania miejscowej hierarchii szczepowej. Na przykład w 1922 r., na zlecenie Ministerstwa Kolonii, gubernator generalny Sudanu przekazał niektóre swoje uprawnienia administracyjne lokalnym sułtanom, szejkom i naczelnikom rodów. Uprawnienia te nie miały jednak na ogół większego znaczenia politycznego, Wielka Brytania była bowiem zainteresowana w zachowaniu pozostałości wspólnoty rodowej.

W 1922 r. pewne uprawnienia lokalne przy-znano tam również naczelnikom szczepów ko-czowniczych. Prawną podstawę działania uzy-skały sądy lokalne, wyrokując w sprawach dotyczących przewinień zagrożonych grzywną do sumy 100 funtów egipskich bądź karą więzienia do dwu lat. Utworzenie tego rodzaju instytucji było kontynuacją tradycji szczepo-wej. Naczelnicy rodów, szejkowie i sułtani wy-korzystywali przyznane im uprawnienia do bogacenia się, samowolnego zwiększania po-datków oraz prześladowania swoich wrogów politycznych. W 1927 r. wodzowie szczepów i szejkowie przeszli na stałą pensję, której wyso-kość uzależniona była od ich rangi i oddania koronie brytyjskiej.

W ten sposób w zmienionych warunkach utrzymana została stara struktura plemienna i zachowane resztki świetnych niegdyś państw afrykańskich: Darfur, Kordofan i innych.

Podobny system zarządzania realizował ko-

lonializm brytyjski w swoich posiadłościach w Afryce Zachodniej. Istniejące organizmy poli-tyczne zostały tu włączone do systemu admi-nistracyjnego kolonii brytyjskich. W prze-ciwieństwie do Francji, która likwidowała tra-dycyjny aparat władzy szczepowej, Wielka Brytania konserwowała go i sprzyjała jego umocnieniu, widząc w rządzących tu war-stwach społecznych swoich sojuszników. Kla-sycznym przykładem tej polityki był system pośredniego zarządzania w emiratach północ-nej Nigerii, zamieszkanej przez ludy Hausa. Emiraty te imperializm brytyjski opanował bez jakichkolwiek działań zbrojnych. Taki rozwój wydarzeń oddał w ręce administracji kolonialnej gotowy aparat władzy, nad którym wystarczyło tylko roztoczyć kontrolę.

Na terytorium północnej Nigerii istniało 38 emiratów, tworzących swego rodzaju stowa-rzyszenia małych, wasalnych państewek feu-dalnych. Największe z tych państw, Kano, po-siadało około 2,5 min mieszkańców, Soko-to — około l ,5 min, a Djemaa — tylko 17 tyś. Kolonializm brytyjski utrzymał również tra-dycyjną strukturę polityczną w południowej Nigerii, gdzie zachowały się królestwa Ojo, Ibadan, Ilorin, Benin, Ife i inne. Były to prze-ważnie miniaturowe organizmy państwowe, z których na przykład Ojo liczyło 200 tyś. mieszkańców, Ife — 48 tyś. itp. W tych ośrod-kach afrykańskich, gdzie podstawę struktury politycznej stanowiły odrębne, odizolowane od siebie szczepy, Anglicy sankcjonowali władze naczelników szczepowych.

System pośredniego zarządzania bynajmniej nie przeszkadzał w eksploatacji kolonialnej. „Niezależność" poszczególnych emirów i sułtanów była fikcją. Główne decyzje polityczne zapadały w Londynie, a miejscowi władcy byli tylko ich realizatorami. Możli-wości ekonomicznego i politycznego rozwoju poszczególnych kraików były nieznaczne, możliwości buntu, przy istniejącym stanie rze-czy — raczej nieprawdopodobne. Naczelnicy szczepów, sułtani i emirowie składali przysięgę na wierność koronie brytyjskiej.

A oto dla przykładu treść przysięgi składanej w Nigerii: „Przysięgam wobec Boga, wiernie i na chwałę służyć Jego Wysokości Królowi Jerzemu V, a także jego przedstawicie-

łowi — Generalnemu Gubernatorowi Nigerii, przestrzegać praw Nigerii i realizować zarzą-dzenia gubernatora i jego zastępcy, jeżeli nie są sprzeczne z moją religią".

Kolonialna administracja, wiążąc się z miejscową hierarchią wodzowską, zapewniła sobie poważne możliwości wpływania na mia-nowanie bądź też wybory nowych wodzów; często też rekomendowała swoich kandydatów.

Polityka imperializmu brytyjskiego, obli-czona na zachowanie feudalizmu i organizacji rodowo-plemiennej, nie sprzyjała rozwojowi gospodarczemu tych krajów. Ich zacofanie, prymitywne rolnictwo, z trudem zaspokajające potrzeby miejscowej ludności — wszystko to stwarzało dla Afrykanów sytuację bezna-dziejną.

A jednak ludy tej części Afryki mają swoją historię walk z kolonializmem brytyjskim w okresie międzywojennym. I tak na przykład w latach 1918—1920 powstały w Sudanie pier-wsze organizacje narodowowyzwoleńcze, a w Omdurmanie założono Klub Ludzi Wykształ-conych, w pracach którego uczestniczyła po-stępowa inteligencja. W 1938 r. klub ten przekształcił się w Powszechny Kongres Wykształconych Sudańczyków. Organizacja ta za cel swego działania uznawała walkę z panowaniem brytyjskim w Sudanie o niepod-ległość kraju.

W 1923 r. utworzona została tajna organi-zacja pod nazwą Liga Białego Znaku. W jej skład wchodzili przedstawiciele miejscowej in-teligencji i drobnej burżuazji. Liga rozwinęła działalność w wielu miastach Sudanu: Chartu-mie, Malakalu, Atabarze i innych. Z jej inicja-tywy odbyło się szereg demonstracji antybry-tyjskich, jednakże nie przybrały one większych rozmiarów i nie przekształciły się w zakrojony na szeroką skalę ruch rewolucyjny przeciwko kolonializmowi.

W Afryce Wschodniej ożywioną działalność polityczną rozwijało plemię Kikuju. U-tworzyło ono nawet organizację pod nazwą Centralne Stowarzyszenie Kikuju, które pro-wadziło pracę agitacyjną, zwłaszcza wśród ludności Kenii. Ruch ten miał charakter po-kojowy. Jego uczestnicy i przywódcy wierzyli w miłosierdzie króla angielskiego. Nie prze-

szkodziło to władcom brytyjskim rozprawiać się krwawo z uczestnikami demonstracji, organizowanych przez to plemię. W zajściach w 1921 r. zginęło 150 osób.

Walkę z Brytyjczykami prowadziły również ludy Masai, jednakże bez sukcesów.

Związek Południowej Afryki. Odrębny zespół problemów wystąpił w brytyjskich posiadłoś-ciach w Afryce Południowej, zamieszkanych licznie przez białych. W 1921 r. Europejczycy stanowili tu 21,9 % ludności. Cechą charakte-rystyczną tych regionów była ich względna jednolitość etniczna. Przeważały tutaj ludy Bantu, które w tymże roku 1921 stanowiły 67,8 % ogółu ludności.

Ludy Bantu rozwijały aktywną działalność na rzecz uzyskania praw politycznych i wal-czyły z dyskryminacją rasową. W 1912 r. po-wstał Afrykański Kongres Narodowy — orga-nizacja łącząca wszystkie plemiona i narodo-wości Bantu zamieszkujące terytorium Związ-ku Południowej Afryki. Kierownictwo spra-wowali w nim wodzowie plemienni. Początko-wo Kongres prowadził działalność pod has-łem współpracy z rządem, stawiając sobie za cel realizację niektórych dążeń ludności miejs-cowej. Jednakże z biegiem czasu Kongres przeszedł poważną ewolucję organizacyjną i programową.

W 1912 r. w Związku Południowej Afryki powstała masowa organizacja polityczna — Związek Przemysłowo-Handlowy. Organiza-cja ta ze względu na swoją bazę społeczną miała wyraźnie demokratyczny charakter. W jej szeregach działali robotnicy, chłopi, a także przedstawiciele nielicznej jeszcze w tym czasie burżuazji. Siłą kierowniczą ruchu była inteli-gencja. Organizacja ta w wielu wypadkach kierowała ruchem strajkowym — pierwszymi strajkami dokerów, kolejarzy oraz ruchem chłopskim.

W 1921 r. utworzona została Komunisty-czna Partia Afryki Południowej, pierwsza par-tia komunistyczna w Afryce na południe od Sahary. Powstanie tej partii miało kapitalne znaczenie dla dalszego rozwoju ruchu robot-niczego.

Duże zapotrzebowanie na siłę roboczą skło-niło burżuazję do przedsięwzięcia bardziej

Bantu werbowani do kopalni złota w Afryce

zorganizowanej eksploatacji ludności miejs-cowej poprzez zróżnicowanie jej sytuacji prawnej oraz materialnej w porównaniu z lud-nością białą. Celom tym służyła polityka apartheidu, zapewniająca supremację Euro-pejczykom przez dyskryminację ludności ko-lorowej, ograniczenie jej praw obywatelskich i politycznych, umieszczenie w rezerwatach itp.

W 1927 r. odbył się pierwszy w historii Afryki wspólny strajk robotników czarnych i białych — pod hasłem walki przeciw dyskryminacji rasowej.

W wyborach 1924 r. zwycięstwo odniosła Partia Nacjonalistyczna. Po objęciu władzy wprowadziła ona szereg ustaw godzących bez-pośrednio w ludność kolorową. Nazwy tych ustaw mówią same za siebie: „O pracy cywili-zacyjnej", „O podatkach dla Bantu", „O ba-rierze kolorowej w przemyśle" itd. Położenie ludności kolorowej znacznie się pogorszyło. Płace jej były z reguły znacznie niższe od płac robotników białych. Ludność rolnicza została

zepchnięta do nieurodzajnych rezerwatów," gdzie panowały fatalne warunki zdrowotne. Wszelka działalność polityczna wymierzona przeciwko kolonizatorom wywoływała represje ze strony rządu.

W połowie 1929 r. z inicjatywy Komunisty-cznej Partii Południowej Afryki utworzona została organizacja do walki z dyskryminacją rasową — Liga Praw Afrykanów. Organizacja ta jednoczyła w swych szeregach komunistów, afrykańskie związki zawodowe, Afrykański Kongres Narodowy oraz kilka innych postępowych organizacji. W latach trzydzie-stych Liga rozpadła się.

Światowy kryzys gospodarczy lat 1929— —1933 i tu spowodował znaczne pogorszenie warunków życia ludności rolniczej oraz klasy robotniczej. Wywołało to dalsze zaostrzenie konfliktów klasowych oraz wzrost popular-ności partii komunistycznej, co wpłynęło na przejściowe złagodzenie kursu dyskryminacji rasowej.

Umocnienie pozycji Związku Południowej Afryki w ramach imperium brytyjskiego oraz wzrost znaczenia burżuazji kolonialnej jako siły rządzącej były powodem, dla którego w 1931 r. na mocy statutu westminsterskiego, tj. układu Wielkiej Brytanii z dominiami, przy-znającego im równe prawa z metropolią, Związek Południowej Afryki uzyskał niepod-ległość oraz prawo do samodzielnego decydo-wania zarówno w sprawach polityki wewnę-trznej, jak i zagranicznej.

W okresie międzywojennym w Związku Po-łudniowej Afryki rozwinął się ruch faszystow-ski, w czym dużą rolę odegrały Niemcy hitle-rowskie. Przygotowując się do wojny świato-wej, pragnęły one wykorzystać nacjonalistów burskich oraz bogactwa Związku do walki przeciwko Wielkiej Brytanii. Południowa Af-ryka stała się terenem działania szeregu niele-galnych paramilitarnych organizacji faszy-/ stowskich. Ideologia rasizmu była spoiwem łączącym kolonizatorów południowoafrykań-skich z hitleryzmem.

3. Agresja na Etiopię

Walka mocarstw europejskich o strefy wpły-wów. Etiopia była przedmiotem walki i rywali-zacji wielu państw europejskich. Po zakończe-niu pierwszej wojny światowej głównymi ry-walami w tej walce stały się Francja, Wielka Brytania i Włochy. Każde z tych państw dąży-ło do realizacji swych zaborczych planów. Włochy na przykład pragnęły uzyskać od rzą-du Etiopii koncesję na budowę i eksploatację linii kolejowej biegnącej od Massaua w Ery-trei do Mogadiszu we Włoskim Somali. W 1919 r. Włochy przedsięwzięły kroki dyplo-matyczne, zmierzające do uzyskania poparcia Wielkiej Brytanii w tej sprawie w zamian za ewentualne poparcie starań Brytyjczyków o uzyskanie koncesji na budowę tamy na Błękit-nym Nilu przy jeziorze Tana oraz na przepro-wadzenie drogi między jeziorem Tana i Suda-nem.

W 1925 r., pragnąc zahamować rozwijającą się ekspansję faszystowskich Włoch w Etiopii, rząd. brytyjski zwrócił się do Mussoliniego z propozycję podziału tego kraju na strefy wpły-

wów. Rząd francuski uważnie śledził stosunki brytyjsko-włoskie i w kwietniu 1926 r. uderzył na alarm w „obronie" zagrożonej niepodleg-łości Etiopii. 9 czerwca 1926 r. w specjalnych notach zaadresowanych do rządu w Addis Abebie Wielka Brytania i Włochy przedstawi-ły w formie ultimatum swoje propozycje od-nośnie koncesji. Jednakże rząd Etiopii, posia-dając poparcie Francji, ultimatum odrzucił. Nieustępliwe stanowisko Etiopii, protesty Francji oraz postawienie problemu na forum międzynarodowym zmusiły Wielką Brytanię do wycofania swoich żądań.

W 1928 r. podpisana została umowa o przy-jaźni i arbitrażu między Włochami i Etiopią. Oba państwa zobowiązały się nie czynić ża-dnych kroków, które mogłyby przynieść jaką-kolwiek szkodę interesom bądź niezależności drugiej strony, oraz do rozwijania stosunków handlowych i rozwiązywania wszelkich wyni-kłych sporów na drodze dyplomatycznej.

W życiu gospodarczym Etiopii decydującą rolę odgrywała kolej z Dżibuti do Addis Abe-by, kontrolowana przez Francuzów. Francja sprawowała również kontrolę nad handlem zagranicznym Etiopii, kolej bowiem przewo-ziła od 75 do 85 % ogółu eksportowanych to-warów. Zyski francuskiej kompanii kolejowej w latach 1923—1929 wzrosły w niespotyka-nych dotąd rozmiarach. W 1933 r. wyniosły one 28 min, podczas gdy wydatki — zaledwie 14,4 min franków.

Wielka Brytania z kolei kontrolując Bank Etiopii, odgrywała poważną rolę w aparacie finansowym tego kraju. Koncern Royal Dutch Shell posiadał monopol na dostawy produktów naftowych. Brytyjczycy byli szcze-gólnie zainteresowani w przekształceniu za-chodniej części Etiopii w swoją sferę wpły-wów.

U schyłku lat dwudziestych w Etiopii wzmogły się wpływy amerykańskie. 3 listopa-da 1927 r. między obu państwami podpisana została umowa o budowie tamy na jeziorze Tana, u źródeł Błękitnego Nilu. Kompania amerykańska miała przeprowadzić sztuczne nawadnianie ziem uprawnych. Część wód in-westorzy zobowiązali się sprzedawać adminis-tracji brytyjskiej, a procenty z tych operacji miał uzyskiwać rząd Etiopii.

Hajle Sellasje I

Porozumienie to wywołało mnóstwo sprze-ciwów i ataków ze strony Wielkiej Brytanii, która powołując się na swój priorytet, złożyła oficjalny protest rządowi Etiopii. Walka mię-dzy imperializmem brytyjskim i amerykańskim o budowę tamy na jeziorze Tana trwała od 1927 r. aż do wojny włosko-etiopskiej, tj. do 1935 r.

Tymczasem w Etiopii wyraźnie postępował naprzód proces centralizacji władzy. Kierował nim skutecznie ras (najwyższy dostojnik) Tafari, od 1928 r. król, w 1930 r. po śmierci cesarzowej Zauditu ogłoszony cesarzem pod imieniem Hajle Sellasje I.

W latach trzydziestych, nowy cesarz, zmie-rzając do uwolnienia się od finansowego mo-nopolu Wielkiej Brytanii, zarządził wykup ak-cji banku w Addis Abebie i przekształcenie go w Bank Państwowy Etiopii. Przeprowadzono r.ównież reformę walutową, wprowadzając nową walutę opartą na parytecie złota.

16 lipca 1931 r. weszła w życie konstytucja Etiopii. Stwierdzała ona, że Etiopia jest mo-narchią, państwem jednolitym i niepodzielnym. Był to cios wymierzony przeciwko feudalnym tendencjom izolacjonizmu i rozdrobnienia. Na mocy konstytucji stworzono dwuizbowy parlament. Senatorów mianował cesarz spośród wyższych dostojników, generali-cji, gubernatorów, naczelników szczepów itd. Członkowie izby niższej wybierani byli z gro-

na oficerów i dostojników prowincjonalnych. Radę Ministrów powoływał cesarz spośród feudałów, dygnitarzy i wyższych urzędników. Umocniwszy w ten sposób swoją pozycję w kraju, Hajle Sellasje I mógł z powodzeniem przystąpić do ostatecznej likwidacji opozycji naczelników poszczególnych prowincji, nieza-dowolonych ze wzrostu władzy rządu central-nego.

Pod wpływem światowego kryzysu w latach 1929—1933 nastąpiło pogorszenie sytuacji gospodarczej Etiopii oraz zaostrzenie walki między państwami imperialistycznymi o rynki zbytu w tym kraju.

W latach trzydziestych na rynek Etiopii wkroczyła Japonia. W latach 1932—1934 udział towarów japońskich w imporcie Etiopii wynosił ogółem 60 %, a w dziedzinie wyrobów włókienniczych — 80%. W drugiej połowie 1934 r. Japonia dostarczyła Etiopii towarów na sumę 8,6 min franków, natomiast Wielka Brytania, Francja, Włochy, Stany Zjednoczone, Niemcy i Egipt razem wzięte — na sumę 6 min franków. W 1934 r. zawarte zostało w Tokio porozumienie handlowe między Japonią i Etiopią, które przewidywało również imigrację Japończyków do Etiopii. Umowa ta wywołała zaniepokojenie wśród innych państw imperialistycznych, w tym również i Stanów Zjednoczonych. Silna ekspansja kapitału japońskiego do Etiopii przyśpieszyła agresję Włoch na ten kraj.

Napaść Włoch na Etiopię. Przygotowania do agresji na Etiopię były częścią składową poli-tyki włoskiego faszyzmu. Aktualna sytuacja międzynarodowa obiektywnie sprzyjała reali-zacji takich planów. Wielka Brytania sądziła, że uda się osiągnąć porozumienie z Włochami w sprawie zaspokojenia jej roszczeń ekonomi-cznych w Etiopii oraz przyłączyć do swoich kolonii północno-zachodnią część kraju wraz z jeziorem Tana. Na wszelki wypadek Wielka Brytania skoncentrowała wiec na Morzu Czerwonym ł na Morzu Śródziemnym znaczną część swojej floty wojennej, a do bazy lotniczej Abukir w Egipcie skierowała sto samolotów bojowych.

Również Francja pilnie śledziła posunięcia Włoch. Była ona skłonna poprzeć ich preten-

sje w Afryce, pod warunkiem uzyskania re-kompensaty politycznej na arenie europejskiej (przeciwstawienie się Niemcom w basenie Du-naju). Porozumienie, będące rezultatem roko-wań Pierre Lavala z Mussolinim w 1935 r. przewidywało wzajemne popieranie się Francji i Włoch przeciwko planom Niemiec w Europie, zwłaszcza w sprawie niezawisłości Austrii. Ponadto Mussolini zobowiązał się zwalczać antyfrancuskie wystąpienia w Tunezji. Francja natomiast przekazała Włochom obszar o powierzchni około 120 tyś. km2 na granicy Libii, 800 km2 obszaru we Francuskim Somali oraz sprzedała 20% akcji linii kolejowej Dżibuti—Addis Abeba. Największe znaczenie miał jednak fakt, że Francja obiecała nie przeszkadzać Włochom w zajęciu Etiopii. W takiej sytuacji Etiopia została wydana na łup Włochom.

W końcu 1932 r. włoskie Ministerstwo Ko-lonii zarządziło tajną mobilizację wszystkich mężczyzn w wieku od 18 do 25 lat, zamieszku-jących Erytreę, Somali i Libię. Jednocześnie przystąpiono pośpiesznie do budowy lotnisk,

zwiększono zakupy surowców strategicznych za granicą. Trwały intensywne przygotowania do planowanej agresji. Mussolini usiłował również wykorzystać sprzeczności religijne między chrześcijanami i muzułmańską lud-nością Etiopii, występując jako wyzwoliciel wyznawców islamu. Jego agenci rozpoczęli tajne rozmowy z szeregiem dostojników Etio-pii, pragnąc przeciwstawić ich cesarzowi.

Rząd Etiopii starał się uzyskać pomoc przeciwko planowanej agresji Włoch, ale w ówczesnej skomplikowanej sytuacji politycznej nie było to łatwe. U schyłku 1935 r. doszło do pierwszych poważnych incydentów granicznych. Rząd Etiopii czynił wszystko, aby powstrzymać wybuch wojny. Nawiązał on nawet rokowania z Rzymem, zwracał się również z prośbą o mediację do rządu Stanów Zjednoczonych, ale bezskutecznie. 4 września 1935 r. konflikt Włoch z Etiopią był przed-miotem obrad XVI sesji Zgromadzenia Ligi Narodów.

W nocy z 2 na 3 października 1935 r. stuty-sięczna armia włoska trzema kolumnami na

Oddział armii etiopskiej

Partyzanci etiopscy

froncie szerokości 70 km wtargnęła z Erytrei do Etiopii. Ludność bohatersko broniła nie-podległości. Silniejszy pod względem militar-nym i liczebnym przeciwnik odnosił sukcesy. Liga Narodów uchwaliła sankcje gospodarcze przeciwko agresorowi, jednakże w praktyce nie miały one większego znaczenia. 3 maja 1936 r., w obliczu kieski militarnej, Hajle Sel-lasje I mianował rasa Imru głową Tymczaso-wego Rządu Etiopii, z rezydencją w Gore, sam zaś z rodziną i niektórymi członkami rządu wyjechał do Dżibuti, a stamtąd angielskim okrętem wojennym — do Wielkiej Brytanii. Do 1941 r. Etiopia znajdowała się pod okupa-cją Włoch.

4. Afryka w przededniu drugiej wojny światowej

Ze względu na swoje zasoby surowcowe i walory strategiczne kontynent afrykański od-grywał istotną rolę w gospodarce i polityce

światowej. W latach 1918—1939 nastąpił tam szybki rozwój przemysłu wydobywczego.

W 1938 r. na kontynent afrykański przypa-dało 97,8 % ogólnoświatowego (bez ZSRR) wydobycia diamentów, 45,5 % — złota, 75 %—kobaltu, 37,6 % — rudy manganowej, 40 %—rudy chromowej, 33,3 % — rudy wanadu,21,3 % — miedzi, 12,5 % — ołowiu. Dużą rolęodgrywała również Afryka w wydobyciu fosforytów, azbestu, grafitów i innych surowcówmineralnych. Przemysł wydobywczy rozwinąłsię szczególnie na terenach wchodzących wskład Francuskiej Afryki Północnej, ZwiązkuPołudniowej Afryki oraz w Północnej Rodezjii w Kongo Belgijskim (przemysł metali kolorowych).Tabela 47. Wydobycie surowców mineralnych w Afryce w latach 1916—1937

Rodzaj 1916 1929 1937

Diamenty (min karatów) — 7 9

Ruda manganowa (tyś. t) — 237 591Ruda chromowa (tyś. t) 64 207 210Miedź (tyś. t)"' 23 164 423Ołów (tyś. t)a> 5 14 22

a) wg zawartości metalu w rudzie

Duże zmiany nastąpiły też w gospodarce rolnej. Jakkolwiek zdecydowana większość rolnictwa wciąż jeszcze tkwiła w stadium gos-podarki pierwotnej, niemniej jednak rozwinę-ła się gospodarka plantacyjna, której dostawy zaczęły już odgrywać w tym okresie ważną rolę w ekonomice światowej.

Tabela 48. Zbiory płodów rolnych w Afryce, w latach 1900—1937

1900— —1913') 1925 1935

(w tyś. ton)

Pszenica 2762 3122 3552

Jęczmień 2213 2423 1941Kukurydza 3185 3760 5100Ryż 1702 2432 1750Orzeszki ziemne 450 917 1570Kakao 81 320 447Kawa 12 36 127Tytoń 23 48 65Bawełna 329 427 708

a) przeciętna roczna

W przededniu wybuchu drugiej wojny świa-towej Afryka dostarczała 2/3 światowej pro-dukcji kakao i sizalu oraz 1/4 światowej pro-dukcji orzeszków ziemnych. Wreszcie pro-dukcja bawełny, kauczuku, produktów zbo-żowych — wszystko to stanowiło o znaczeniu tego terytorium. Afryka stała się widownią systematycznie zaostrzających się sprzecznoś-

ci między mocarstwami imperialistycznymi. Wpływała na to głównie wzrastająca ekspansja imperializmu niemieckiego, japońskiego i włoskiego w Afryce.

W tego rodzaju sytuacji nadciągająca wojna światowa miała być jednocześnie wojną o nowy podział kontynentu afrykańskiego.

ROZDZIAŁ XXXIII

AMERYKA

1. Stany Zjednoczone Ameryki

Skutki pierwszej wojny światowej. W toku działań wojennych Stany Zjednoczone straciły 130 tyś. ludzi na ogólną liczbę ok. 10 min zabitych.

Stany Zjednoczone przystąpiły do wojny w 1917 r., a wiec w końcowym jej stadium, przy czym udział ich wojsk w działaniach był zni-komy. Położone o tysiące kilometrów od teatru działań wojennych brały w niej udział głównie ze względu na interesy globalne, dla zabezpieczenia sobie wpływu na ustalenia po-lityczne i gospodarcze w powojennym świecie.

Z tyluiu.dostaw wojennych monopole ame-rykańskie osiągneły~61B?zymie zyski, zarabia-jąc rjon^~323nH dolarów. Dostawy te obej-mowały zarówno sprzęt wojskowy, jak również żywność i inne artykuły konsumpcyjne, wyroby przemysłowe itp. W czasie wojny wzrosły także inwestycje kapitału amerykańskiego za granicą. W porównaniu z okresem przedwojennym zwiększyły się one sześciokrotnie. Szczególna sytuacja, w jakiej znajdowała się w czasie wojny gospodarka amerykańska, pozwoliła Stanom Zjednoczonym utrzymać eksport na nie zaniżonym poziomie. W 1920 r. Stany Zjednoczone eksportowały towarów na ogólną sumę 8,2 mld dolarów, inportowały zaś — na sumę 6,3 mld dolarów.

W ostatecznym wyniku, sprzyjając wzro-stowi dochodów monopoli amerykańskich, wojna przyczyniła się do pogłębienia procesu koncentracji i centralizacji produkcji oraz ka-pitałów. Dzięki temu wzrosła siła monopoli i

możliwość ich oddziaływania na rząd amery-kański.

Wojna, która przyniosła kapitalistom ol-brzymie zyski, dla klasy robotniczej oznaczała obniżenie stopy życiowej i pogorszenie warun-ków życia. Co prawda w latach 1913—1919 \\ Stanach Zjednoczonych place robocze wzrosły o 55 %, jednakże koszty utrzymania podniosły się w tym czasie o 104%. Faktycznie więc położenie materialne mas pracujących wyraźnie się pogorszyło.

W sposób zasadniczy zmieniła się też pozy-cja gospodarcza Stanów Zjednoczonych w świecie. Do pierwszej wojny światowej gospo-darka amerykańska była na ogół dłużnikiem kapitału europejskiego. W rezultacie wydarzeń związanych z wojną Stany Zjednoczone stały się wierzycielem szeregu państw europejskich, w tym Wielkiej Brytanii, Francji i Niemiec oraz wysunęły się pod względem gospo-darczym na pierwsze miejsce wśród mocarstw świata.

Rozwój ruchu robotniczego w latach 1918— —1920. Skutki wojny światowej i całokształt wydarzeń w świecie wywołały w Stanach Zjednoczonych, podobnie jak i we wszystkich innych państwach imperialistycznych, wzrost fali rewolucyjnej. Trzeba jednak stwierdzić, że ze względu na specyficzną sytuację, w jakiej znajdowały się Stany Zjednoczone, nie przybrała ona tam tak ostrego, rewolucyjnego i masowego charakteru, jak w wielu państwach Europy.

Położenie klasy robotniczej pogorszyło się.

Demobilizacja armii oraz zahamowanie pro-dukcji zbrojeniowej spowodowały masowe bezrobocie. Na tym tle rozwinął się szeroki ruch strajkowy. Przebiegał on pod hasłem podwyższenia płacy roboczej, skrócenia dnia pracy oraz przyznania robotnikom prawa za-kładania związków zawodowych. W 1919 r. w Stanach Zjednoczonych strajkowało ponad 4 min robotników. Szczególnie ostry charakter przybrały strajki dokerów w Nowym Jorku, strajk pracowników przemysłu stalowego itp. Strajki te w większości skończyły się niepowo-dzeniem, ponieważ przywódcy Amerykańskiej Federacji Pracy poszli na ustępstwa wobec kapitalistów. W takich warunkach najbardziej świadoma część amerykańskiej klasy ro-botniczej podjęła wysiłki w celu utworzenia jednej, wspólnej rewolucyjnej partii.

Komunistyczna Partia USA. W łonie partii socjalistycznej ukształtowała się lewica, repre-zentująca dużą siłę, która zerwała z oportuni-stycznym kierownictwem partii, a następnie w 1919 r. w Chicago proklamowała utworzenie Komunistycznej Partii Stanów Zjednoczonych Ameryki. Część lewicy, na której czele stał John Reed, pozostała w partii socjalistycznej, aby prowadzić dalej walkę i doprowadzić do odrodzenia partii oraz zmiany jej kie-rownictwa. Grupa ta została jednak wyklu-czona z partii, co doprowadziło do zwołania w Chicago zjazdu, na którym utworzono drugą K omunistyczną Partię USA, w zasadzie o takim samym programie. Obie partie były członkami Międzynarodówki Komunistycznej. Jednak prześladowania ze strony rządu spowodowały, że komuniści musieli zejść do podziemia. W maju 1921 r., w warunkach działalności podziemnej, nastąpiło zjednoczenie obu partii. Praca w podziemiu utrudniała nawiązywanie kontaktów, przeszkadzała w organizowaniu klasy robotniczej do wystąpień itp. Dlatego, aby stworzyć sobie możliwości dotarcia do mas, w 1921 r. komuniści powołali do życia legalną Partię Robotniczą.

Imperializm amerykański w walce o hegemonię w świecie.cW dziedzinie polityki zagranicznej Stany Zjednoczone starały się jak najbardziej wykorzystać sytuację zaistniałą po pierwszej

wojnie światowej, by stać się czołową siłą w świecie kapitalistycznym. Co prawda tzw. 14 punktów Wilsona, tj. warunków, na jakich powinien być zawarty pokój, stało się podsta-wą do rokowań pokojowych, ale traktat wer-salski, w którego opracowaniu uczestniczyły aktywnie USA, nie został ratyfikowanyjprzez senat amerykański. Przeciwnicy Wilsona gło-sząc hasła izolacjonizmu, występowali prze-ciwko traktatowi. W istocie chodziło o to, że układ ten ich zdaniem nie zabezpieczał w nale-żyty sposób interesów USA. Dlatego też w 1921 r. Stany Zjednoczone zawarły odrębne traktaty z Niemcami, Austrią i Węgrami.

W walce o wpływy ujawniały się wyraźnie sprzeczności imperializmu, a szczególnie silnie sprzeczności anglo-amerykańskie, będące wówczas podstawowymi sprzecznościami świata kapitalistycznego. W okresie wojny bardzo wydatnie wzrosło znaczenie Stanów Zjednoczonych i kapitału amerykańskiego w Europie, która była poważnym importerem amerykańskich towarów. Po zakończeniu działań wojennych popyt na te towary zmniej-szył się. Przemysł europejski przeszedł na pro-dukcję pokojową.

Skurczenie się rynków zbytu w Europie było niezwykle ważnym i ostrym problemem dla gospodarki USA. W tej sytuacji zwiększyło się zainteresowanie Stanów Zjednoczonych ryn-kami wschodnimi. Zainteresowanie to stało się źródłem narastających sprzeczności między USA i imperializmem japońskim, który w okresie powojennym uważał swoje wpływy na Dalekim Wschodzie za monopolistyczne.

Sprzeczności amerykańsko-japońskie i ame-rykańsko-brytyjskie znalazły wyraz w amery-kańskim programie rozbudowy floty wojennej i zbrojeń morskich. USA przystąpiły do szybkiego realizowania programu zbrojeń. Zgodnie z tym programem w latach 1925— —1926 USA miały zbudować 10 okrętów li-niowych, 6 wielkich krążowników, 10 stawia-czy min, 50 torpedowców i wiele innych jedno-stek. Rzecz jasna, że kosztami tak intensywnie realizowanej polityki zbrojeń obciążono przede wszystkim społeczeństwo.

Zarówno w USA, jak i w Japonii prowa-dzono szeroką propagandę wojenną. USA zmierzały do ograniczenia ekspansji japoń-

skiej na terenach dalekowschodnich, a bur-żuazja japońska i jej politycy oskarżali impe-rializm amerykański o zaborcze plany w sto-sunku do Japonii i związanych z nią terenów. Rozbieżności te były jedną z przyczyn zwoła-nia konferencji waszyngtońskiej, która stała się naturalnym przedłużeniem traktatu wer-salskiego w odniesieniu do terenów Dalekiego Wschodu i która zapewniła Stanom Zjedno-czonym decydującą rolę w tym rejonie.

Przejściowy okres stabilizacji kapitalizmu.Uregulowanie politycznych i militarnych pro-blemów po wojnie (Europa, Daleki Wschód) oraz stopniowe opanowanie powojennego chaosu gospodarczego sprzyjało nastrojom uspokojenia społecznego w USA oraz wzra-stającej koniunkturze ekonomicznej.

W USA ten okres stabilizacji miał zupełnie inny charakter niż w Europie. Początek względnej koniunktury zaczął się tu w 1923 r., o rok wcześniej niż w Europie. W tym czasie nastąpił szybki rozwój wszystkich ważniej-szych dziedzin produkcji. W1925 r. produkcja stali w USA przewyższała stan przedwojenny o 47%. W 1927 r. wydobycie ropy naftowej osiągnęło 70 % poziomu światowego. O 43 % w porównaniu z okresem przedwojennym wzrosła suma obrót ów handlu zagranicznego. W USA znalazła się również połowa świato-wych rezerw złota. Stosowanie najbardziej no-woczesnej techniki sprzyjało zwiększeniu tem-pa produkcji i szybkiemu wzrostowi zysków dla monopoli. Jednocześnie polepszyło się także położenie klasy robotniczej.

W okresie względnej stabilizacji kapitalizmu posunął się naprzód proces koncentracji i centralizacji kapitałów. Wzrosło znaczenie polityczne monopoli amerykańskich zarówno w dziedzinie polityki wewnętrznej, jak i zagra-nicznej. Zwiększyły się także wpływy mono-poli na międzynarodowe organizacje kartelo-we, np. „General Electric" podpisał z niemiec-kim koncernem Kruppa umowę, na podstawie której podniesione zostały ceny szeregu artykułów. Nastąpiły wzajemne powiązania przedsiębiorstw amerykańskich z włoskimi i innymi. W ten sposób monopole amerykańskie zmierzały do opanowania gospodarki światowej.

W dziedzinie produkcji przemysłowej roz-winięto nowe gałęzie produkcji, jak przemysł samochodowy, elektryczny, maszynowy i che-miczny. Radio i samochód stały się artykułami powszechnego użytku, wpływając poważnie na życie ludzi, ich poglądy i działalność.

Mimo szybkiego tempa rozwoju, USA po-zostały nadal krajem kontrastów, w którym olbrzymie bogactwa sąsiadowały ze skrajną nędzą ludzką. Chroniczne stało się niewyko-rzystywanie pełnych mocy produkcyjnych ist-niejącego przemysłu. Liczba bezrobotnych wynosiła stale od 2 do 4 min ludzi.

Położenie mas pracujących. Dzięki zastosowaniu mechanizacji i wprowadzeniu produkcji taśmowej wydatnie wzrosła produkcja. Tydzień roboczy wynosił przeważnie 50 godzin, a w niektórych gałęziach przemysłu — nawet więcej.

Wielkie sukcesy gospodarcze Stanów Zjed-noczonych posłużyły burżuazji do propago-wania mitu o demokratyzacji kapitału i o zain-teresowaniu klasy robotniczej wzrostem pro-dukcji. W okresie względnej stabilizacji kapi-talizmu amerykańska klasa robotnicza nadal prowadziła z nim walkę. Walka ta nie miała jednak tej ostrości, jaka charakteryzowała ją w pierwszych latach powojennych.

Ciężkie było również położenie farmerów amerykańskich. Drobni farmerzy nie byli w stanie konkurować z wielkimi latyfundiami rolnymi w mechanizacji produkcji i zastosowa-niu najnowocześniejszych osiągnięć techniki. W latach 1929—1930 liczba farmerów zmniej-szyła się o 1202 tyś. W szczególnie ciężkich warunkach znajdowała się ludność murzyńska, nasiliły się prześladowania rasowe. W li-stopadzie 1925 r. z inicjatywy komunistów odbył się w Chicago kongres amerykańskich robotników-Murzynów, którzy wystąpili prze-ciwko dyskryminacji rasowej. Problem mu-rzyński już wówczas urastał do rangi jednego z najpoważniejszych w życiu politycznym i spo-łecznym USA.

Kryzys gospodarczy (1929—1933). W czasie wyborów prezydenckich wj 928 r. prezyden-tem wybrano przedstawiciela partii republi-kańskiej, Herberta Hoovera (1929—1933),

Krach na giełdzie nowojorskiej

wieloletniego ministra handlu. Reprezentował on interesy wielkich monopoli.

Twierdzenia amerykańskich ekonomistów o wyjątkowym, bezkryzysowym charakterze imperializmu amerykańskiego szybko prze-kreśliła rzeczywistość. Jesienią 1929 r. rozpo-czął się w Stanach Zjednoczonych kryzys! Bur-żuazję ogarnęła niespotykana panika. Wartość akcji spadła poniżej połowy. Takiego krachu giełdowego nie znała jeszcze historia Stanów Zjednoczonych. Oznaczał on początek wielkiego kryzysu, który objął przemysł, rol-nictwo, handel i finanse.

Zaczęto zamykać fabryki i przedsiębiorstwa, zwalniać robotników. Armia bezrobotnych gwałtownie rosła, płace malały. Życie gospodarcze zostało sparaliżowane. Rząd, próbując ratować sytuację przemysłowców, wprowadził w życie ustawę o pomocy dla przemysłu i powołał szereg organizacji, któ-

rych celem było zapobieżenie skutkom kryzy-su. Jednakże działalność tych organizacji nie przyniosła spodziewanych rezultatów.

W czerwcu 1930 r. wprowadzono wysokie opłaty celne na towary z zagranicy. W odpo-wiedzi inne państwa kapitalistyczne podwyż-szyły taryfy przywozowe dla towarów amery-kańskich, co jeszcze bardziej uszczupliło moż-liwości zbytu amerykańskich towarów na ryn-kach zagranicznych.

Spadek produkcji przemysłowej Stanów Zjednoczonych w okresie kryzysu był znacznie większy niż w innych krajach kapitali-stycznych, mianowicie obniżył się do poziomu z 1905 i 1906 r. Kryzys przemysłowy splótł się z kryzysem agrarnym i całokształtem gospo-darki finansowej. W tym czasie w Stanach Zjednoczonych zbankrutowało 135747 przedsiębiorstw przemysłowych i handlowych, a 10 tyś. banków zawiesiło działalność.

Jest rzeczą zrozumiałą, że kryzys i jego skut-ki musiały zaostrzyć sprzeczności klasowe w społeczeństwie amerykańskim. W 1933 r. w Stanach Zjednoczonych było 17 min bezro-botnych. Brak ubezpieczenia robotników spo-wodował, że bezrobotni zostali pozbawieni wszelkich środków do życia. Około 45 % far-merów nie było w stanie spłacać odsetek od zaciągniętych pożyczek, około 18,2 % gospo-darstw farmerskich zlicytowano.

Kryzys przyczynił się poważnie do wzrostu niezadowolenia mas pracujących. 6 marca 1930 r. na wezwanie Komunistycznej Partii USA na ulice miast amerykańskich wyszło 1250 tyś. bezrobotnych, protestując przeciw-ko polityce rządu. W wielkich miastach na porządku dziennym były masowe demonstra-cje bezrobotnych. W Nowym Jorku manife-stowało 110 tyś. bezrobotnych, w Detroit — 100 tyś., w Chicago — 50 tyś., w Pittsburgu — 50 tyś. itp.

Władze za pomocą wszelkich będących w ich dyspozycji środków usiłowały opanować sytuację. Do walki z demonstrantami użyto policji, przeprowadzono masowe aresztowa-nia, m. in. aresztowany został jeden z przy-wódców partii komunistycznej — William Foster. Kulminacyjnym punktem wydarzeń rewolucyjnych był marsz bezrobotnych wete-ranów pierwszej wojny światowej do Wa-szyngtonu, latem 1932 r. Prezydent nie przyjął delegacji uczestników pochodu. Wówczas we-terani rozpoczęli pięciodniowe pikietowanie budynku Kongresu. Na rozkaz prezydenta wojsko rozpędziło pikiety.

Stosunkowo słabiej rozwijał się w okresie kryzysu ruch strajkowy. Strajki, które wybu-chały w różnych częściach kraju, miały cha-rakter żywiołowy, nie były z sobą powiązane. Wyszła tu na jaw słaba organizacja amerykań-skiej klasy robotniczej. Prawicowi przywódcy central związkowych nie tylko nie brali udzia-łu w tych strajkach, ale występowali przeciw-ko nim. Partia komunistyczna nie będąc par-tią masową, nie była w stanie nimi pokierować i nadać im powszechnego charakteru.

W okresie kryzysu światowego rząd prezy-denta Hoovera jeszcze bardziej zaostrzył wal-kę konkurencyjną z Wielką Brytanią o wpły-wy w Ameryce Południowej, będącej dla gos-

podarki USA niezmiernie ważnym rynkiem zbytu. Tymczasem w tym właśnie okresie zwiększyły się tam wpływy gospodarcze Wiel-kiej Brytanii i Niemiec, przy równoczesnym obniżeniu eksportu amerykańskiego. Stany Zjednoczone natomiast zwiększyły w tym cza-sie swoje wpływy w Chinach. Na podstawie umowy zawartej w Nankinie w 1929 r. Amery-kanie otrzymali monopol na obsługę lotnicze-go ruchu pocztowo-pasażerskiego na teryto-rium Chin. Zwiększyły się również operacje finansowe banków amerykańskich w Chi-nach. W 1931 r. Stany Zjednoczone zajmowa-ły pierwsze miejsce w handlu z Chinami, dy-stansując nie tylko Wielką Brytanię, ale i Ja-ponię. W ten sposób drogą ekspansji na ze-wnątrz imperializm amerykański pragnął opa-nować niszczycielskie skutki kryzysu.

Prezydentura Rooserelta. Wybory prezydenc-kie w 1932 r. przebiegały w skomplikowanej sytuacji. Był to w USA okres największego upadku gospodarczego i zaostrzenia się sprze-czności społecznych. Armia bezrobotnych osiągnęła nie notowany dotychczas stan li-czebny. Tragiczną sytuację przeżywało far-merstwo. Republikanie wysunęli na prezyden-ta kandydaturę H. Hoovera, demokraci — F. Rjgosevelta, komuniści W. Fostera, partia so-cjalistyczna — N. Thomasa. Wybory wygrał Roosevelt. Demokraci odnieśli zwycięstwo również w wyborach do Kongresu.

Franklin Delano Roosevelt (1882—1945), wybrany na prezydenta także w latach 1936, 1940 i 1944, należał do najwybitniejszych mę-żów stanu USA. Jego politykę cechował rea-lizm i elastyczność. W listopadzie 1933 r. Sta-ny Zjednoczone unormowały stosunki dyplo-matyczne ze Związkiem Radzieckim. Za spra-wą Roosevelta Kongres uchwalił szereg ustaw, fundamentalnych dla nowej polityki gospodarczej USA — New Deal (nowego ła-du). Powołano do życia instytucje, które zaję-ły się ochroną gospodarki przed skutkami kryzysu. Rząd Roosevelta oddał do dyspozy-cji przemysłowców, handlowców i innych przedsiębiorców olbrzymie środki finansowe, umożliwiając im rozwijanie działalności gos-podarczej. Specjalna instytucja zajęła się spra-wami gospodarki rolnej, przeprowadzając m.

Franklin Delano Roosevelt

in. finansowany przez państwo zakup części produktów farmerskich. Podjęto też wielkie roboty publiczne, wprowadzono kontrolę nad przemysłem oraz wysokie podatki od docho-dów i spadków.

Prowadząc politykę w interesie kapitalistów, Roosevelt rozumiał, iż wymaga ona ustępstw na rzecz proletariatu. Poszedł więc na nie, przeprowadzając wiele — co prawda — ograniczonych reform. Ale gdy gospodarce amerykańskiej udało się wyjść z kryzysu, kapi-taliści uczynili wszystko, by odrzucić postano-wienia rządu, ograniczające ich zyski.

W latach trzydziestych nastąpiła ponowna aktywizacja ruchu robotniczego. W okresie 1934—1939 w strajkach brało udział 7 min osób. Pod naciskiem fali strajków Kongres wydał ustawy, zezwalające robotnikom na organizowanie się w związki zawodowe w celu ochrony swoich praw.

W 1938 r. uzupełniono ustawodawstwo ro-botnicze: uregulowano liczbę godzin pracy w zależności od przepracowanych lat, ustano-wiono minimalną płacę. Jednakże niemal równoczesny wzrost cen sprawił, że realne ko-rzyści z tych zmian były dla klasy robotniczej minimalne.

Stany Zjednoczone w przededniu drugiej wojny światowej. W końcu 1937 r. w Stanach Zjednoczonych wybuchł nowy kryzys gospodarczy. W tymże roku zorganizowano 4740 straj-

ków, w których brało udział 1860 tyś. osób. Kryzys doprowadził do powstania olbrzymich zapasów towarów nie znajdujących zbytu, spowodował spadek cen na produkty rolnicze. W zasięgu kryzysu — podobnie jak i poprzednio — znalazły się handel i finanse.

Zwiększyła się liczba członków zarówno związków zawodowych, jak i partii komuni-stycznej. W lutym 1939 r. związki zawodowe w USA liczyły 8,5mln członków, podczas gdy w 1936 r. — zaledwie 4 min. Komunistyczna Partia USA liczyła w maju 1938 r. 75 tyś. członków, podczas gdy w 1936 r. o połowę mniej.

Imperializm amerykański wzmógł gospo-darczą i polityczną penetrację w krajach Ame-ryki Łacińskiej. W 1936 r. Stany Zjednoczone zawarły jedenaście układów handlowych z krajami tej strefy. Było to poważne osiągnięcie imperializmu amerykańskiego w walce z Wiel-ką Brytanią, Niemcami i Japonią. Celom eks-pansji amerykańskich monopoli na te obszary służyły tzw. konferencje panamerykańskie, w Montevideo (1933 r.), Buenos Aires (1936 r.), Limie (1938 r.), które miały jednoczyć państwa tego rejonu w imię interesów politycznych i gospodarczych USA.

W okresie poprzedzającym drugą wojnę światową polityka amerykańska wyraźnie zmierzała do tego, aby w chwili wybuchu woj-ny USA mogły zająć jak najdogodniejszą po-zycję. Dyplomaci amerykańscy całkowicie po-parli konferencję w Monachium i jej postano-wienia.

W przeddzień wojny zaostrzyły się jednak sprzeczności między Stanami Zjednoczonymi a Niemcami i Japonią, gdy państwa te zaczęły zagrażać interesom amerykańskim w różnych częściach świata. Taki rozwój wydarzeń zmusił Stany Zjednoczone do podjęcia przygotowań wojennych.

2. Kanada

Konstytucja z 1867 r. określiła Kanadę jako dominium brytyjskie i przyznała jej względną samodzielność. Szybki rozwój przemysłu, jaki miał tu miejsce na przełomie XIX i XX w., przyciągnął tysiące emigrantów z Europy.

Wiele czynników złożyło się na rozwój gos-podarczy tego kraju: brak przeżytków feudal-nych, dopływ wysoko kwalifikowanych ro-botników z zagranicy, wykorzystanie najnow-szych osiągnięć techniki przy wznoszeniu no-wych obiektów produkcyjnych oraz nowo-czesnych rozwiązań technologicznych przy uruchamianiu produkcji — wszystko to sprzyjało dynamicznemu rozwojowi, a zasoby finansowe, zarówno własne jak i z zagranicy, ułatwiały sfinansowanie wielu inwestycji i roz-budowę przemysłu.

Kanada po pierwszej wojnie światowej. Wojna światowa wydatnie przyśpieszyła rozwój niektórych gałęzi produkcji. Poważnie wzrósł eksport. Zyski zagarnęli kanadyjscy kapitaliści. Równolegle rozszerzyły się wpływy amerykańskie w ekonomice kraju. Udział kapitału USA w latach 1914—1919 wzrósł z 23% do 39 %, zaś Wielkiej Brytanii uległ zmniejszeniu z 72 % do 57 % ogółu inwestycji pochodzenia zagranicznego.

Ruch robotniczy. Kanadyjski ruch robotniczy był bardzo zróżnicowany. Związki zawodowe nie posiadały centrum kierowniczego, część z nich podporządkowana była Amerykańskiej Federacji Pracy. Ich przywódcy zajmowali na ogół pozycje reformistyczne. Istniało tutaj wiele niezbyt licznych i nieczęsto ze sobą współpracujących partii socjalistycznych. Wysiłki na rzecz zjednoczenia lewicy marksi-stowskiej, czynione od 1919 r., dopiero na zjeździe w Toronto w lutym 1922 r., w którym uczestniczyli przedstawiciele grup rewolucyj-nych partii socjalistycznych, grup marksi-stowskich i lewicy związkowej, doprowadziły do powstania Kanadyjskiej Partii Robotniczej, od 1924 r. noszącej nazwę Komunistyczna Partia Kanady.

Problem niepodległości. Jednym z węzłowych problemów, w obliczu których znalazła się burżuazja kanadyjska, była kwestia niezwykle ważna dla dalszego rozwoju ekonomicznego i politycznego Kanady, a mianowicie rozszerze-nie jej samodzielności. Pod tym hasłem bur-żuazja jednoczyła wokół siebie wszystkie klasy społeczne, przesuwając na dalszy plan roz-

wiązanie skomplikowanych sprzeczności spo-łecznych.

Anglicy byli wyraźnie zaniepokojeni nara-staniem tego typu dążeń, gdyż towarzyszyło im wzmacnianie więzi gospodarczych i pogłę-biająca się współpraca polityczna Kanady z USA. Możliwości przeciwdziałania ze strony Wielkiej Brytanii były znikome.

W latach dwudziestych rząd kanadyjski rozwinął szeroką działalność dyplomatyczną, prowadzoną poza plecami Anglii, wykorzy-stując z powodzeniem sprzeczności brytyjsko--amerykańskie. W wyborach 1926 r. zwyciężyła Partia Liberalna, głosząca program walki o niezawisłość, odwołująca się do patriotycznych uczuć społeczeństwa. W tymże roku 1926 Kanada wraz z innymi dominiami uzyskała szeroką autonomię w ramach brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Od tej chwili gubernator generalny nie reprezentował interesów rządu brytyjskiego, lecz wyłącznie osobę króla. W grudniu 1931 r., na podstawie tzw. statutu westminsterskiego, określającego całokształt stosunków Wielkiej Brytanii z jej dominiami, Kanada zdobyła równouprawnienie z metro-polią, łącznie z prawem prowadzenia samo-dzielnej polityki zagranicznej.

Sytuacja gospodarcza. Po latach kryzysu światowego gospodarka kanadyjska przechodziła poważną depresję. Jednocześnie postępowało dalsze zespolenie z ekonomiką USA. Skutki kryzysu częściowo łagodził rozwój nowych gałęzi przemysłu (metale kolorowe, hydro-energetyka), oraz wzrost zapotrzebowania na sprzęt wojskowy. W 1937 r. osiągnięto już poziom produkcji przemysłowej z 1929 r.

Krótko po wybuchu drugiej wojny świato-wej, bo 8 września 1939 r., Kanada wypowie-działa wojnę Niemcom.

3. Ameryka Łacińska

Argentyna. Kraj ten nie brał udziału w pier-wszej wojnie światowej, stojąc na uboczu wiel-kich przemian politycznych i gospodarczych, które wojna spowodowała. W początkowych latach po zakończeniu wojny władzę sprawo-wała Partia Radykalna. W 1920 r. .z lewego

skrzydła Partii Socjalistycznej ukształtowała się Komunistyczna Partia Argentyny. Lata światowego kryzysu gospodarczego (1929— —1933) pogłębiły konflikty społeczne i polityczne w kraju. W obliczu narastającej fali ruchu rewolucyjnego warstwy posiadające uciekły się do pomocy armii. W wyniku zamachu stanu w 1930 r., na którego czele stnął Jose Uriburu, władzę przejęła armia.

Brazylia. Kraj ten wziął udział w pierwszej wojnie światowej po stronie aliantów. W wy-niku całokształtu wydarzeń związanych z za-kończeniem wojny Brazylia znalazła się w or-bicie wpływów gospodarczych USA. Rozwi-nęły tutaj szczególnie aktywną działalność wielkie monopole amerykańskie, których wpływ na stosunki wewnętrzne kraju i jego politykę zagraniczną, zaczął systematycznie wzrastać.

Rozwojowi kapitalizmu w miastach towa-rzyszyło narastanie konfliktów klasowych oraz bunty i powstania na prowincji. W 1922 r. utworzona została Komunistyczna Partia Brazylii. Działalność swoją prowadziła ona na ogół w warunkach nielegalnych. Wyrazem pa-nującego niezadowolenia było powstanie w 1922 r. w Rio de Janeiro, w 1924 r. w Sao Paulo i innych prowincjach. W warunkach brazylijskich armia stanowiła ważną siłę nie tylko w sensie militarnym, lecz również polity-cznym. Rewolucyjną w niej rolę odgrywała grupa postępowych oficerów. To oni właśnie pod wodzą Luisa Carlosa Prestesa (później-szego przywódcy KP Brazylii) stanęli na czele powstania. Kolumna powstańców w latach 1924—1927 przeszła z południa na północ kraju, walcząc z wojskami rządowymi. Po-wstanie to zakończyło się jednak porażką. Władza pozostała w rękach reakcji. W 1930 r. dyktatorskie rządy zaczai sprawować Getulio Yargas.

Meksyk. Rewolucja 1910—1917 r. wpłynęła w poważnym stopniu na życie Meksyku. Mniejszą rolę odgrywali obszarnicy ziemscy. Osłabieniu uległa pozycja kościoła. Reformy proklamowane przez konstytucję sprzyjały roz-wojowi stosunków kapitalistycznych i postę-powi w ekonomice, stosunkach społecznych

itp. Rewolucja, jakkolwiek była ważnym kro-kiem naprzód, nie spełniała jednak pokłada-nych w niej nadziei, zwłaszcza przez warstwy najuboższe — głównie chłopstwo oraz klasę robotniczą. Te siły społeczne kontynuowały zatem działania zmierzające do pogłębienia postępowych przemian. W 1919 r. w wyniku przewrotu władzę przejął gen. Alvaro Obre-gon, który na lata 1920—1924 wybrany został prezydentem. W okresie tym przystąpiono do realizacji reformy rolnej, utworzono Bank Państwowy, podjęto również kroki zmierzające do ograniczenia wpływów obcego kapitału. Były to posunięcia ułatwiające rozwój kapita-lizmu w kraju i odpowiadały interesom rodzą-cej się, meksykańskiej burżuazji. Nie sposób jednak nie zauważyć, że szereg tych działań odpowiadało interesom całego społeczeństwa. Meksyk podjął liczne samodzielne inicjatywy w stosunkach międzynarodowych. Ich wyra-zem było między innymi nawiązanie w 1924 r. stosunków dyplomatycznych z ZSRR.

Ta linia polityczna była kontynuowana w latach 1924—28 przez następnego prezydenta, Plutarco Eliasa Callesa. Wywoływała ona niezadowolenie sił konserwatywnych, które przy pomocy zewnętrznej podejmowały wiele prób buntów i powstań, dokonywały aktów terroru itp. Wysiłki reakcji nie przyniosły jed-nak spodziewanych rezultatów.

Siły lewicy były z kolei zainteresowane w pogłębianiu i rozszerzaniu nurtu przemian re-wolucyjnych. Platformą ich działalności był ruch związkowy, w którym dość duże wpływy mieli anarcho-syndykaliści i rewolucyjne partie polityczne. Już w 1918 r. utworzona została Meksykańska Regionalna Konfederacja Ro-botnicza, zaś w 1921 r. — Powszechna Konfe-deracja Komunistyczna.

Na początku lat trzydziestych w polityce wewnętrznej i zagranicznej Meksyku znalazły swój wyraz zmiany, jakie zaszły w układzie sił wśród klas posiadających. Zahamowano re-formy w rolnictwie, uległa zmianom polityka wobec obcego kapitału. Przystąpiono do re-presji wobec ruchu robotniczego i chłopskiego. Jeszcze wcześniej, w 1920 r. zakazano dzia-łalności Partii Komunistycznej. Przemiany te wskazywały na zacieśniającą się współpracę i wzajemne przenikanie interesów burżuazji,

wielkich obszarników, Kościoła i obcych mo-nopoli, głównie USA.

W latach 1934—40 prezydentem Meksyku był gen. Lazaro Cardenas, jeden z przywód-ców Narodowej Partii Rewolucyjnej. W la-tach tych podjęto kontynuację programu przemian antyfeudalnych i antyimperialisty-cznych. Przyspieszeniu uległa realizacja pro-gramu reformy rolnej. Chłopom przydzielono około 18 min ha, tj. dwa razy więcej niż w poprzednich dwudziestu latach. Przeprowa-dzona została nacjonalizacja kolei (1937), przemysłu naftowego (1938). Podjęte zostały również kroki w kierunku demokratyzacji sto-sunków wewnętrznych i życia politycznego. Komunistyczna Partia Meksyku mogła zno-wu rozpocząć działalność w warunkach legal-nych. Nastąpiło zjednoczenie ruchu związko-wego. Narodowa Partia Rewolucyjna została przemianowana na Partię Rewolucji Meksy-kańskiej. Wszystkie te kroki sprzyjały rozwo-jowi gospodarczemu kraju, szerzeniu się oświaty, a także umacniały pozycję Meksyku w stosunkach międzynarodowych, zwłaszcza wobec USA.

Sytuacja ogólna. Pierwsza wojna światowa by-ła tym czynnikiem, który przyśpieszył rozwój gospodarczy krajów Ameryki Łacińskiej. W jej wyniku osłabione zostały na tym kontynen-cie pozycje imperializmu brytyjskiego i nie-mieckiego. W okresie wojny wzrosło zapo-trzebowanie na surowce strategiczne i artyku-ły żywnościowe z krajów tego kontynentu. Szczególnie rozwinął się w tym okresie prze-mysł górniczy oraz gospodarka plantacyjna.

Pod względem przemysłowym na czoło wy-sunęły się Argentyna, Brazylia i Meksyk. W krajach tych postępował proces formowania się burżuazji i proletariatu. Jednakże cechą charakterystyczną dla stosunków kapitalisty-cznych w krajach Ameryki Łacińskiej było to, że pozostały tam bardzo liczne przeżytki feu-dalne, szczególnie w Meksyku i Brazylii.

Do krajów najsłabiej rozwiniętych pod względem gospodarczym należały: Honduras, Haiti, Republika Dominikańska, Nikaragua, Panama, Kostarika, Salwador i Gwatemala. Małe te kraje, leżące w basenie Morza Karaib-skiego, po pierwszej wojnie światowej nadal

pozostały krajami wyłącznie rolniczymi. Na-tomiast Kuba, Wenezuela, Kolumbia, Peru, Urugwaj, Paragwaj i Boliwia wkroczyły na drogę rozwoju gospodarczego.

Strukturę rolnictwa w krajach Ameryki Łacińskiej charakteryzowało istnienie laty-fundiów. W Argentynie prawie połowa ziem uprawnych należała do ok. 5 tyś. właścicieli ziemskich. Obszar poszczególnych majątków wynosił 200—800 tyś. ha. W Brazylii majątki powyżej 10 tyś. ha zajmowały 25 % wszystkich gruntów uprawnych i stanowiły 0,3 % ogólnej liczby gospodarstw rolnych. Podobna sytua-cja istniała w innych państwach tego konty-nentu. Wiele dużych majątków ziemskich znajdowało się w rękach obcego kapitału. I tak w Meksyku — ok. 32 min ha; w Brazylii kauczukowe plantacje Forda zajmowały ob-szar 1480 tyś. ha; w Kolumbii i Wenezueli monopole naftowe USA posiadały tereny o obszarze ok. 1,6 min ha itp. W Nikaragui, Salwadorze czy Gwatemali, krajach wyraźnie rolniczych, największym producentem w dzie-dzinie produkcji rolnej był amerykański kon-cern United Fruit Company.

Sytuację społeczno-polityczną w krajach Ameryki Łacińskiej cechował splot wyzysku ekonomicznego z uciskiem narodowym. Kla-sy panujące rekrutowały się przeważnie z lud-ności białej — potomków hiszpańskich i por-tugalskich zdobywców Ameryki oraz imi-grantów i z metysów. Najbardziej wyzyskiwa-no Murzynów i Indian. Nadal stosowany był peonaż, przymusowa praca peona, tj. robotni-ka zadłużonego u pracodawcy, aż do zlikwi-dowania długu. W poszczególnych krajach sy-stem peonażu w rozmaitych formach utrzy-mywał w półniewolniczej zależności miliony ludzi pozbawionych jakichkolwiek środków do życia, zwłaszcza spośród ludności indiań-skiej i murzyńskiej.

Gospodarczy rozwój krajów Ameryki Ła-cińskiej w latach pierwszej wojny światowej oraz osłabienie pozycji brytyjskich wykorzy-stały monopole USA, które zwiększyły swoje wpływy na tym kontynencie. Do Haiti, Nika-ragui i Kuby oraz do Republiki Dominikań-skiej Stany Zjednoczone wprowadziły wojska okupacyjne.

Z chwilą zakończenia wojny światowej

zmniejszyło się zapotrzebowanie na surowce. Spowodowało to spadek eksportu. Zmniejszyły się zyski monopoli i obszarników. Klasy posiadające pragnęły przerzucić koszty zbliża-jącego się kryzysu gospodarczego na masy. Wszystko to powodowało dalsze zaostrzenie sprzeczności wewnętrznych oraz rozwój walki klasowej.

Rozwój ruchu robotniczego. Do pierwszej wojny światowej dużą rolę w ruchu robotniczym Ameryki Łacińskiej odgrywał anarcho-syn-dykalizm i reformizm. W okresie wojny, a zwłaszcza po zwycięstwie Rewolucji Październikowej w Rosji, zaczęły tu przenikać idee marksizmu-leninizmu. W latach 1918—1923 rewolucyjna klasa robotnicza wielokrotnie występowała przeciwko kapitalistom i obszarnikom oraz obcym monopolom eksploatującym bogactwa Ameryki Łacińskiej. Sprzyjało to organizowaniu się ruchu komunistycznego. Partie te były jednak za słabe, zarówno pod względem ideologicznym, jak i organizacyj-nym, by mogły pokierować całokształtem walki klasy robotniczej.

Okres względnej stabilizacji kapitalizmu. W latach 1923—1929 wzrostowi ekspansji państw imperialistycznych towarzyszył wzrost sprze-czności miedzy państwami rywalizującymi o monopol eksploatowania bogactw kontynentu południowoamerykańskiego. Na terenach Ameryki Środkowej i Południowej rywalizo-wały ze sobą przede wszystkim Stany Zjedno-czone i Wielka Brytania.

W 1912 r. na przykład inwestycje USA w Brazylii wynosiły zaledwie 50 min dol., w 1928 r. — już 431 min dol. Dla tego samego okresu odpowiednio: w Chile — 15 min i 483 min dol., w Peru — 35 min i 169 min dol., w Kolumbii — 2 min i 182 min dolarów. Akty-wizacja kapitału amerykańskiego, głównie monopoli, jak Standard Oil Company, General Electric Co, General Motors Co, Ford — wystąpiła również na pozostałych terenach kontynentu.

W celu podporządkowania sobie krajów Ameryki Łacińskiej, USA rozwinęły tu szeroką działalność kredytowo-finansową. W latach 1914—1928 udzieliły one krajom tego

rejonu 191 pożyczek na sumę ok. 2 mld dola-rów. W obronie swoich wpływów Stany Zjed-noczone uciekały się niekiedy do interwencji zbrojnej, np. wojskowa okupacja Nikaragui— w latach 1912—1925 oraz 1927—1933.W okresie względnej stabilizacji kapitalizmu jednym z celów walki mas pracującychAmeryki Łacińskiej stała się walka przeciwko burżuazyjno-obszarniczym dyktaturom,sprawującym władzę w interesie klas posiadających, oraz kapitałowi amerykańskiemu.

W tym czasie na arenie międzynarodowej komuniści prowadzili akcję na rzecz zorgani-zowania ligi antyimperialistycznej. W 1927 r. została utworzona Antyimperialistyczna Liga Ameryki, która jednoczyła wysiłki klasy ro-botniczej tego kontynentu w walce o wolność. Walka ta nie przyniosła jednak należytych wy-ników, gdyż proletariat Ameryki Łacińskiej był rozdrobniony i nie przygotowany do walki. W latach 1924—1928 zostały utworzone nowe partie i grupy komunistyczne na Kubie, w Kolumbii, Hondurasie i Ekwadorze. Wypadło im działać w niezwykle trudnych warunkach nielegalności. W partiach tych działały wpływy reformizmu i anarcho-syndyka-lizmu.

Kryzys ekonomiczny. W latach 1929—1933 w ekonomice krajów Ameryki Łacińskiej jas-krawo wystąpiły skutki półkolonialnej zale-żności tego regionu od Stanów Zjednoczo-nych. Gospodarka monokulturowa, charak-terystyczna dla tych krajów (Kuba — trzcina cukrowa, Brazylia — kawa, Argentyna — mięso i pszenica, Boliwia — ołów, Chile — saletra i miedź, Wenezuela — nafta, Meksyk— nafta i srebro), zaostrzyła tu jeszcze skutkikryzysu. W okresie 1929—1933, wobec wydatnego zmniejszenia się zapotrzebowania nasurowce i artykuły rolnicze, doszło do katastrofy gospodarczej.

W okresie kryzysu wzmógł się nacisk państw imperialistycznych na kraje Ameryki Łacińskiej. Wzrósł również wyzysk mas pra-cujących. Liczba bezrobotnych w przemyśle wzrosła. Podobne zjawiska wystąpiły na wsi. W Brazylii na kauczukowych plantacjach Forda wybuchło powstanie robotników rol-nych. Do rozruchów doszło również na bana-

nowych plantacjach United Fruit Company w Kolumbii.

Caudilizm. Równolegle z rozwojem ruchu re-wolucyjnego i demokratycznego nastąpiła ak-tywizacja sił reakcji, związanej z obcym kapi-tałem. Za wszelką cenę chciała ona utrzymać swój stan posiadania. Sprzeczności klasowe zaostrzyły się. Z okresem tym związana była cała seria przewrotów państwowych, wystąpiło zjawisko zwane caudilizmem.

Caudilizm jest instytucją specyficzną dla Ameryki Łacińskiej. Znamionuje go panowanie reakcyjnej dyktatury, nierzadko posługującej się w celach demagogicznych liberalnymi hasłami politycznymi. Z reguły dyktatorzy wywodzili się ze sfer wojskowych, władzę zaś zdobywali w drodze zamachu stanu przy po-mocy armii. Jedną z ważniejszych przyczyn, które sprzyjały formowaniu się caudilizmu był brak elementarnych praw demokratycznych w krajach Ameryki Łacińskiej oraz olbrzymi wpływ kół wojskowych, Kościoła, obszarni-ków i burżuazji na życie polityczne.

Przewroty rządowe, często wykorzystywane przez państwa imperialistyczne, zwłaszcza w ich wzajemnej walce konkurencyjnej, były również przyczyną szeregu zatargów między-narodowych, m. in. w latach 1932—1935 woj-ny Boliwii z Paragwajem, oraz w 1932—1934 wojny Peru z Kolumbią.

Ameryka Łacińska w przededniu drugiej wojny światowej. W okresie kryzysu, w Ameryce Łacińskiej rozwinął się potężny ruch strajkowy. Duże znaczenie dla organizacyjnego i ideowego umocnienia ruchu komunistycznego miała I konferencja partii komunistycznych krajów Ameryki Łacińskiej, która odbyła się w lipcu 1929 r. w Buenos Aires. Na konferencji tej przyjęto uchwały określające cel i taktykę walki z obcym kapitałem oraz burżuazją i obszarnikami.

W latach 1937—1938 jeszcze bardziej za-ostrzyły się przeciwieństwa klasowe w po-

szczególnycn krajach Ameryki Łacińskiej. Równocześnie rosła walka konkurencyjna po-między państwami imperialistycznymi o rynki zbytu, źródła surowcowe i tereny eksportu ka-pitałów. Na arenę południowoamerykańską wkroczyły: imperializm niemiecki, włoski i ja-poński. Kraje te zaopatrywały się tutaj w psze-nicę, kawę, bawełnę, a przede wszystkim w surowce strategiczne.

Państwa „osi" szczególnie zainteresowane były w eksploatacji ropy naftowej w tym rejonie. Rozpoczynając ekspansję do krajów Ameryki Łacińskiej, państwa faszystowskie miały na celu nie tylko ekspansję ekonomiczną, lecz również polityczną i strategiczną. Wśród licznej emigracji niemieckiej, włoskiej i japońskiej tworzono zakrojoną na szeroką skalę siatkę wywiadowczą oraz organizacje polityczne typu faszystowskiego.

Rozszerzanie się idei faszyzmu w krajach Ameryki Łacińskiej zaktywizowało komuni-stów do walki o utworzenie wspólnego frontu przeciwko faszyzmowi. Walka ta miała szcze-gólnie ostry przebieg w Argentynie, Meksyku i Chile, gdzie w 1938 r. został nawet utworzony rząd frontu ludowego. W okresie wojny domowej w Hiszpanii, w krajach Ameryki Ła-cińskiej, a zwłaszcza w Meksyku, na Kubie, w Argentynie i Brazylii rozwinął się ruch na rzecz obrony republiki hiszpańskiej. Kraje te okazały również swoje dyplomatyczne popar-cie republikańskiemu rządowi hiszpańskiemu. Wielu przedstawicieli mas pracujących Ame-ryki Łacińskiej brało udział w wojnie domowej w Hiszpanii. Walkę z faszyzmem prowadziły również związki zawodowe. We wrześniu 1938 r. w Mexico City odbył się kongres przedstawicieli związków zawodowych krajów Ameryki Łacińskiej z udziałem przedstawicieli ruchu związkowego Meksyku, Argentyny, Boliwii, Chile, Kolumbii, Paragwaju, Wenezueli, Kostariki, Nikaragui, Urugwaju i Kuby. Na kongresie tym utworzono Konfede-rację Związków Zawodowych Ameryki Ła-cińskiei.

ROZDZIAŁ XXXIV

MIĘDZYNARODÓWKA KOMUNISTYCZNA

Powstanie III Międzynarodówki. Współtwór-cą wydarzeń dwudziestolecia międzywojenne-go była klasa robotnicza, która swoją pracą decydowała o tempie rozwoju gospodarczego, a walką wpływała na podejmowane przez koła rządzące decyzje i ich realizację. Związana organizacyjnie z różnymi ruchami polityczny-mi, jedynie działając w ramach partii komuni-stycznej swego kraju, była ona najbardziej ak-tywna w tworzeniu jego historii.

Rolę ośrodka kierowniczego międzynaro-dowego ruchu rewolucyjnego w latach 1919— —1943 pełniła Międzynarodówka Komuni-styczna — III Międzynarodówka, zwana też Kominternem (roś. Kommunisticzeskij Inter-nacjonaf). Nawiązywała ona do I Międzyna-rodówki i rewolucyjnego nurtu II Międzyna-rodówki.

Utworzenie III Międzynarodówki nastąpiło w momencie, gdy partie socjaldemokratyczne wyraźnie zmierzały w tym okresie do re-stauracji II Międzynarodówki i przekształcenia jej w jedyną monopolistyczną organizację całego ruchu robotniczego.

Oportunizm i refo~mizm przywódców II Międzynarodówki doprowadził tę organizację do takiego stanu, że nie mogła spełniać roli, do której została powołana. Już w schyłkowej fazie jej działania powstała konieczność utworzenia nowej międzynarodowej organi-zacji robotniczej, która kierowałaby między-narodowym rewolucyjnym ruchem robotni-czym. Począwszy od 1907 r. oraz w okresie pierwszej wojny światowej — do realizacji te-go celu wyraźnie dążył Lenin. Jednakże dopie-

ro zwycięstwo Rewolucji Październikowej w Rosji, wzbogacenie działalności partii komu-nistycznych doświadczeniami rewolucji, wreszcie wzrost fali rewolucyjnej w większości kapitalistycznych krajów świata, powstanie nowych partii komunistycznych w szeregu krajów Europy, Azji, Afryki i Ameryki — stworzyły warunki do utworzenia Międzynarodówki Komunistycznej.

Kongres założycielski odbył się w Moskwie w dniach 2—6 marca 1919 r. Brało w nim udział 52 delegatów z 30 krajów. W związku z blokadą Rosji Radzieckiej i interwencją przeciwko niej wielu delegatów nie mogło przybyć.

Kongres uchwalił rezolucję w sprawie pro-gramu, zatwierdzając tezy o burżuazyjnej de-mokracji i dyktaturze proletariatu, oraz mani-fest wzywający robotników całego świat do skupienia się pod sztandarami III Międzyna-rodówki, nawiązującej do tradycji rewolucyj-nych od Babeufa do Róży Luksemburg i Ka-rola Liebknechta. Ponadto manifest wzywał klasę robotniczą całego świata do poparcia walki młodego państwa socjalistycznego z in-terwencją, do praktycznej realizacji hasła: „Ręce precz od Kraju Rad!".

Inicjatorem, organizatorem, twórcą pro-gramu i przywódcą Kominternu był Lenin.

III Międzynarodówka w latach 1918—1924. W1920 r. odbył się II Kongres III Międzynaro-dówki. W przeddzień otwarcia obrad ukazała się praca Lenina Dziecięca choroba lewicowoś-ci w komunizmie. Wiele ówczesnych partii ro-

Lenin przemawia na II Kongresie Międzynarodówki Komunistycznej

botniczych, nie mając jeszcze doświadczenia w walce klasowej i nie posiadając dostatecznie szerokich kontaktów z masami, stoczyło się na pozycje sekciarskie. Choroba ultralewico-wości przeszkadzała wielu partiom w prowadzeniu właściwej pracy polityczno-organiza-cyjnej, odsuwając od nich znaczną część klasy robotniczej. Wymieniona praca Lenina wska-zywała, jak wielkie niebezpieczeństwo dla ru-chu robotniczego stanowi sekciarstwo. Zalecała ona jednocześnie partiom komunistycznym, aby prowadziły szeroką pracę propagandową, wychowawczą i organizacyjną w takich organizacjach masowych, jak związki za-wodowe, organizacje spółdzielcze, organizacje oświatowe, młodzieżowe i kobiece. Tezy zawarte w pracy Lenina były podstawą obrad kongresu.

Kongres uchwalił 21 warunków przyjęcia do Międzynarodówki Komunistycznej. W ten sposób stworzona została bariera, uniemożli-wiająca przyjęcie do Kominternu tych partii i

organizacji, które nie uznawały zasad rewolu-cyjnego marksizmu. Kongres zajmował się również kwestią chłopską oraz narodowo--kolonialną, traktując oba te problemy jako ważny element w walce proletariatu o pozy-skanie sojuszników przeciwko burżuazji. .

W 1921 r. odbył się III Kongres Międzyna-rodówki. Przedmiotem jego obrad było za-gadnienie pracy partii komunistycznej z masa-mi i w organizacjach społecznych. Doświad-czenia partii komunistycznych niektórych krajów Europy Zachodniej wyraźnie wykazy-wały, że nie potrafiły one w pełni rozwinąć pracy politycznej wśród społeczeństwa i tym samym nie były w stanie wyeliminować wpły-wów socjaldemokracji w związkach zawodo-wych, stanowiących poważną siłę proletariatu. Międzynarodówka wezwała cały proletariat, bez względu na jego przynależność partyjną i organizacyjną, do tworzenia jednolitego frontu klasy robotniczej przeciwko kapitalizmowi i burżuazji. Również socjalistycznym

partiom II Międzynarodówki zaproponował Komintern przystąpienie do wspólnego frontu w walce z kapitalizmem. 20 kwietnia i l maja miały miejsce potężne demonstracje ro-botnicze, organizowane wspólnie przez obie te organizacje w wielu krajach Europy i w USA. Bardzo szybko jednak przywódcy II Między-narodówki zerwali zawarte porozumienie.

IV Kongres Międzynarodówki Komunistycznej odbył się w 1922 r. Uczestniczyło w nim408 delegatów z 58 krajów, reprezentujących— poza granicami Radzieckiej Rosji — ok.700 tyś. komunistów. Przedmiotem szczególnie ożywionej dyskusji był referat Lenina Pięćlat rewolucji rosyjskiej a perspektywy rewolucjiświatowej. Było to jego ostatnie wystąpieniena Kongresie Międzynarodówki. Kongreswypracował program działania ruchu komunistycznego w ówczesnych warunkach politycznych. Wiele uwagi poświecono taktycewspólnego działania komunistów z robotnikami bezpartyjnymi. Wysunięto hasło rządurobotniczego jako platformy jednoczącej proletariat, który przy kierowniczej roli komunistów mógłby być alternatywą wobec rządówburżuazyjno-socjaldemokratycznych. Rząd taki, nie będąc dyktaturą proletariatu, mógłbysię stać podstawą do walki o nią.

W pierwszym okresie swojego istnienia Międzynarodówka Komunistyczna dokonała wiele w kształtowaniu programu działania li-cznych partii komunistycznych w różnych częściach świata. Była ona nie tylko ideowym inspiratorem, ale i częściowo organizatorem licznych wystąpień mas pracujących — straj-ków, demonstracji, akcji solidarnościowych itp.

V Kongres Międzynarodówki Komunisty-czej odbył się w 1924 r. Zajmował się on zagadnieniami organizacji działalności partii wfabrykach i związkach zawodowych oraz pracy politycznej wśród chłopstwa. Ta ostatniadziedzina była jedną z najsłabszych stron działalności partii komunistycznych.

W 1928 r. odbył się VI Kongres, który wyty-czył program działania Kominternu. Podkreś-lono, że głównym zadaniem strategicznym proletariatu powinno być pozyskanie dla idei komunizmu większości klasy robotniczej, bliższe powiązanie się z chłopstwem pracują-

cym, zacieśnienie z nim sojuszu oraz solidar-ność z narodami kolonialnymi walczącymi o swoje wyzwolenie.

VII Kongres Międzynarodówki i jego znaczenie. W latach dwudziestych i trzydziestych w szeregu państw Europy zaczął się rozwijać faszyzm, najbardziej reakcyjna dyktatura części oligarchii finansowej. Faszyzm był próbą wyjścia światowego imperializmu z kryzysu. Partie komunistyczne w kapitalistycznych krajach Europy stały się tymi ośrodkami działania, które stanęły na czele walki z faszyzmem i wystąpiły do walki z faszystowską dyktaturą.

W grudniu 1933 r. obradowało XIII Plenum Kominternu. Plenum to wezwało partie komunistyczne całego świata do walki o utwo-rzenie jednolitego, antyfaszystowskiego frontu klasy robotniczej. W wyniku tego wezwania, w lutym 1934 r. doszło do potężnych de-monstracji w Paryżu, w rezultacie których pucz zorganizowany przez francuskie organizacje faszystowskie doznał porażki. Proletariat paryski wezwany do walki przez Francuską Partię Komunistyczną uratował republikę. Do walk z faszystami doszło też m. in. w Wiedniu i w kilku miastach włoskich.

VII Kongres Międzynarodówki Komuni-stycznej odbył się w Moskwie w dniach od 25 lipca do 25 sierpnia 1935 r. Brali w nim udział przedstawiciele 65 partii komunistycznych z ogólnej liczby 76 działających w tym okresie. Kongres potwierdził i przyjął uchwałę XIII Plenum o wezwaniu całego międzynarodowego ruchu robotniczego do organizowania an-tyfaszystowskich frontów ludowych pod has-łem walki o chleb, pokój i wolność.

Szczególne znaczenie miały wygłoszone wó-wczas referaty: Georgija Dymitrowa Zadania Kominternu w walce p jedność klasy robotniczej przeciwko wzrastającej groźbie faszyzmu i Pal-miro Togliattiego — „Ercoli" O zadaniach Kominternu w obliczu groźby światowej wojny imperialisty>cznej. Uchwały VII Kongresu pozwoliły klasie robotniczej lepiej zrozumieć wielką groźbę, jaką stanowił dla niej wzrastający w siłę faszyzm. Były one ideologicznym uzasadnieniem wielkiej kampanii antyfaszystowskiej, jaką w krajach całego świata, a w

Oeorgi Dymitrow, Maurice Thorez i Wilhelm Pieck w Prezydium VII Kongresu Kominternu

krajach Europy Zachodniej w szczególności, przedsięwzięli komuniści i wszystkie postępo-we siły społeczne.

Wtedy to wzrosły znacznie wpływy ruchu komunistycznego na całym świecie. W lutym 1936 r. w wyborach w Hiszpanii zwyciężył front ludowy. W 1937 r. w Chinach z inicjaty-wy komunistów utworzono jednolity antyja-poński front narodowy, jednoczący społe-czeństwo chińskie do walki z imperialistyczną Japonią. W Stanach Zjednoczonych, Bułgarii, Rumunii, Czechosłowacji, Belgii, Polsce i in-nych krajach — w latach 1936—38 partie ko-munistyczne stanęły na czele walki o utworze-nie frontów ludowych. W kampanii tej odniosły one poważne sukcesy. Wspaniałe zwy-

cięstwo odniósł front ludowy we Francji w wyborach 1936 r.

Na działalność Międzynarodówki Komu-nistycznej szkodliwy wpływ wywarły skutki dyktatury Stalina w ZSRR. W 1938 r. na pod-stawie fałszywych zarzutów Komitet Wyko-nawczy podjął uchwałę o rozwiązaniu Komu-nistycznej Partii Polski, a jej przywódcy i dzia-łacze padli w ZSRR ofiarą represji. W 1956 r. KPP została w pełni zrehabilitowana.

15 maja 1943 r. Komitet Wykonawczy przyjął jednomyślnie uchwałę o rozwiązaniu III Międzynarodówki. Zamknięty został ko-lejny etap walki w historii międzynarodowego ruchu robotniczego.

ROZDZIAŁ XXXV

ŚWIAT MIĘDZY DWIEMA WOJNAMI

1. Powszechny kryzys ustroju kapitalistycznego

Charakterystyka okresu 1919—1939 r. Lata 1919—1939 zajmują szczególne miejsce w hi-storii najnowszej. Zwycięstwo rewolucji w Rosji zapoczątkowało okres ogólnego kryzy-su kapitalizmu, który objął całokształt stosun-ków gospodarczych i politycznych świata ka-pitalistycznego. Po zwycięstwie Wielkiej So-cjalistycznej Rewolucji Październikowej w Rosji świat rozpadł się na dwa systemy: socja-listyczny i kapitalistyczny.

Od czasu powstania wielkiego przemysłu maszynowego rozwój produkcji kapitalisty-cznej był przerywany przez powtarzające się co pewien czas kryzysy ekonomiczne. U pod-staw tych kryzysów leżała nadprodukcja. To-wary wyprodukowane nie znajdowały zbytu nie dlatego, że były zbędne, lecz dlatego, że nie mogli ich zakupić konsumenci — klasa robot-nicza i chłopstwo. Kapitaliści zmniejszali wiec produkcję. Zamykano wiele przedsiębiorstw, co pociągało za sobą gwałtowny wzrost bezro-bocia i ogólną ruinę mas pracujących, a to z

kolei jeszcze bardziej pogłębiało kryzys, gdyż siła nabywcza ludności dalej kurczyła się. Sy-tuacja taka powodowała zmniejszenie się rów-nież popytu na produkty rolne, co wywoływa-ło kryzysy agrarne.

Przed pierwszą wojną światową kryzysy na-stępowały po sobie w większych odstępach czasu niż w okresie międzywojennym. Wyni-kało to z zasadniczo innej sytuacji, jaka wy-tworzyła się po zakończeniu wojny. Z powodu usuwania zniszczeń wynikłych z działań wo-jennych wzmogło się zapotrzebowanie na wy-roby przemysłowe, przede wszystkim na do-bra inwestycyjne, na środki transportu — morskiego i kolejowego, a także popyt na do-bra konsumpcyjne, głównie odzież, sprzęt oraz żywność.

W pierwszym dziesięcioleciu wydatnie wzrosła produkcja artykułów przemysłowych i energii elektrycznej. Rozwinął się nowoczes-ny przemysł. Powstało wiele zupełnie nowych dziedzin produkcji. Szczególnie duży wzrost nastąpił w zakresie wydobycia surowców ener-getycznych oraz w przyroście produkcji żelaza i stali.

Tabela 49. Wydobycie węgla na świecie w latach 1919—1939

1 Rok USA Anglia Niemcy Polska Czecho-słowacja

Francja Belgia Japonia Inne Razem

(w min ton)1919 503 233 201 6 28 31 19 31 110 11621920 597 233 243 7 31 35 22 29 115 13121921 459 166 259 8 33 38 22 22 115 11261929 552 262 338 46 39 68 27 34 113 14791932 326 212 227 29 27 58 21 28 42 9701933 348 210 236 27 26 58 25 32 31 9931934 451 244 355 36 35 45 30 45 20 12611938 358 231 364 38 32 48 30 49 25 11751939 405 231 384 23 38 ...50_ 30 52 39 1252

Tabela 50. Wydobycie ropy naftowej na świecie w latach 1918—1939

RokUSA Meksyk

Wene-zuela Iran Irak

Indie Holend. Rumunia Polska Inne Razem

(w min ton)

1918 47,5 9,5 — 1,0 — 1,8 1,0 — 4,6 66,2

1919 52,1 13,0 0,1 0,9 — 2,2 0,9 0,8 1,6 71,61920 62,1 24,4 0,1 1,7 — 2,4 1,1 0,8 2,6' ,95,21921 64,7 29,9 0,2 2,3 — 2,4 1,2 0,7 3,0 103,51929 138,1 6,4 19,9 5,8 0,1 5,8 4,8 0,7 10,4 191,41932 107,6 4,7 17,1 6,5 0,1 5,1 7,3 0,6 9,9 158,91933 122,5 4,9 17,3 7,2 0,1 5,5 7,4 0,6 9,9 175,41937 177,7 6,7 27,8 10,3 4,3 7,3 7,2 0,5 14,5 256,31938 171,0 5,5 28,1 10,4 4,3 7,4 6,6 0,5 16,1 249,91939 170,9 6,1 30,6 9,7 4,0 7,9 6,2 0,5 18,4 254,3

Tabela 51. Wytop żelaza na świecie w latach 1918—1939

Rok

USAKanada Anglia Francja BelgiaLuk-sem-burg

Szwecja NiemcyPolsk

aCzecho-słowacja Inne Razem

(w min ton)

1918 39,7 1,1 9,3 1,3 — . 1,3 0,8 — — — — —

1919 30,6 0,8 7,5 2,4 0,3 0,6 0,5 5,7 — 0,7 — —1920 36,3 1,0 8,2 4,0 1,1 0,7 0,5 6,4 0,4 0,7 3,1 62,41921 16,3 0,6 2,7 4,3 0,9 1,0 0,3 7,9 0,5 0,6 2,5 37,61929 43,3 1,2 7,7 12,4 4,0 2,9 0,5 13,2 0,7 1,6 6,8 94,31932 8,9 0,2 6,3 6,8 2,7 2,0 0,3 3,9 0,2 0,4 1,1 32,81933 13,6 0,3 4,2 8,0 2,7 1,9 0,3 5,2 0,3 0,5 4,7 41,71937 37,8 1,0 8,6 7,9 3,8 2,5 0,7 6,0 0,7 1,7 8,0 88,71938 19,5 0,8 6,9 6,0 2,4 1,6 0,7 18,0 0,9 1,3 8,8 66,91939 32,3 0,8 8,1 7,4 3,1 1,8 0,7 17,7 — 1,6 11,3 84,8

Tabela 52. Wytop stali na świecie w latach 1918—1939

Rok

USA Kanada Anglia Francja BelgiaLuk-sem-burg

Szwecja NiemcyPolsk

a

Cze-chosło-wacja

Inne Razem

(w min ton)

1918 45,2 1,7 10,9 1,8 — 0,9 0,6 — ____ — — 61,1

1919 35,2 0,9 8,9 2,2 0,3 0,4 0,6 6,9 — 0,7 — 56,11920 42,8 1,1 10,2 3,4 1,3 0,6 0,5 8,4 1,0 1,0 1,9 72,21921 20,1 0,7 4,2 4,1 0,8 0,8 0,2 9,9 1,0 0,9 2,3 45,01929 57,3 1,4 9,8 11,9 4,1 2,7 0,7 16,2 1,4 2,2 7,8 15,51932 13,9 0,3 5,3 7,1 2,8 2,0 0,5 5,8 0,6 0,7 5,6 44,61933 23,6 0,4 7,1 7,9 2,7 1,8 0,6 7,6 0,8 0,7 7,5 61,11937 5b;4 1,4 13,2 7,9 3,9 2,5 1,1 22,1 1,5 2,3 10,3 117,61938 28,8 1,2 10,6 6,2 2,3 1,4 1,0 25,2 1,4 1,9 11,6 91,61939 47,9 1,4 13,'v 7,9 3,1 1,8 1,2 25,7 0,5 2,3 12,3 117,5

Jak wynika z przedstawionych wyżej tabel, proces wzrostu produkcji przebiegał wiec nie-równomiernie. Na okresy kryzysowe, głównie wiatach 1920—1921 i 1929—1933, przypada-

ją na ogół wskaźniki najniższe. Z zestawień tych wynika również niedwuznacznie obraz walki państw imperialistycznych o przodujące miejsce w świecie.

Tabela 53. Miejsce poszczególnych państw w światowej produkcji przemysłowej w latach 1913—1938

Rok USA Niemcy Anglia Francja Japonia Włochy Rosja

1913 I II III IV VIII1 VI V

1919—1920 I II III IV — — —1925—1929 I II III IV VII VI V

1932 I IV III V VI VII II1936—1938 I III IV V VI VII2 II

1 na VII miejscu Belgia2 na VIII miejscu Kanada

Najszybsze tempo rozwoju przemysłowego wśród państw imperialistycznych uzyskała Ja-ponia, zaś najpowolniejsze — Francja. Jeżeli poziom produkcji przemysłowej obu tych państw w 1913 r. przyjmiemy za 100, to odpo-wiednie wskaźniki w 1938 r. wyniosły dla Ja-ponii 551, dla Francji 106.

Tak wiec zmienna koniunktura i towarzy-sząca jej ciągła walka o rynki zbytu, o surow-ce, różnorodne i uwarunkowane szeregiem przyczyn tempo rozwoju poszczególnych państw, ciągła walka grup międzynarodowe-go kapitału między sobą o wpływy i zyski — wszystko to powodowało, że kryzysy okresu międzywojennego były częste i obejmowały wiele dziedzin produkcji.

Zasadnicze znaczenie dla charakteru roz-woju imperializmu w tym okresie miał fakt, że obok państw kapitalistycznych powstało pier-wsze w historii państwo socjalistyczne — Związek Radziecki. Pod wpływem wydarzeń na arenie światowej oraz w wyniku budzenia się i rozwijania świadomości narodowej, w krajach kolonialnych i zależnych zaczął się rozwijać ruch wyzwoleńczy, zwrócony przeciwko kolonialnej eksploatacji. Obok wy-mienionych czynników wskazać należy po-nadto na wzmagający się wciąż wyzysk ludzi pracy, jako na następstwo pogoni kapitali-stów za coraz większymi zyskami.

Kryzysy nadprodukcji wpływały na za-ostrzenie się sytuacji politycznej i nasilenie się nastrojów rewolucyjnych, powodowały ogro-mny wzrost bezrobocia. Zwycięstwo Rewolu-cji Październikowej w Rosji zapoczątkowało ogólny kryzys kapitalizmu. W pierwszym eta-pie tego kryzysu, obejmującym okres między-wojenny, w rozwoju stosunków społeczno--gospodarczych w świecie kapitalistycznym

wyróżnić możemy następujące okresy:1) okres 1917—1923, charakteryzujący się

wzrostem fali rewolucyjnej w Europie i Azjijako następstwa wojny światowej i zwycięstwaRewolucji Październikowej w Rosji;

2) okres 1924—1929, okres tzw. względnejstabilizacji gospodarczej i politycznej kapitalizmu, charakteryzujący się spadkiem fali rewolucyjnej w świecie;

3) okres 1929—1939, charakteryzujący sięprzygotowaniami do drugiej wojny imperiali-stycznej o nowy podział świata, przy równoczesnym ogólnym wzroście ruchu robotniczego w oparciu o idee marksizmu-leninizmu.

Kryzys w latach 1929—1933. W historii lat międzywojennych szczególne miejsce zajmuje kryzys gospodarczy z lat 1929—1933. Był to drugi z kolei kryzys (pierwszy miał miejsce w latach 1920—1921) od czasu zakończenia pierwszej wojny światowej. Ogarnął on wszystkie czołowe kraje imperialistyczne w świecie. Jakie były źródła gospodarcze i społe-czne, które doprowadziły do jego wybuchu?

Po pierwszej wojnie światowej pogłębiła się jeszcze bardziej nierównomierność rozwoju państw kapitalistycznych. W wyniku klęski osłabione zostały pozycje gospodarcze Nie-miec. Jednakże podstawy niemieckiego impe-rializmu nie były naruszone. W wyniku wojny wzbogaciły się Stany Zjednoczone, których produkcja w 1925 r. równała się produkcji Wielkiej Brytanii, Francji i Niemiec razem wziętych.

Ogólną sytuację poszczególnych państw imperialistycznych charakteryzował zasięg ich sfer wpływów. Wielka Brytania poszerzyła je w Afryce i na Bliskim Wschodzie, Francja również. Niemcy straciły swoje kolonie. Na

Tabela 54. Bezrobocie na świecie w latach 1920—1939

Kraje 1920 1925 1926 1927 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1937 1938 1939

(w tysiącach)

Kraje europejskie

Anglia — 1334 1486 1 198 1262 1991 2717 2829 2567 2171 1529 1868 1480

Belgia — — — — 13 36 110 211 210 235 126 174 195Węgry — — 13 14 15 44 32. 66 61 52 48 47 48Niemcy 336 646 2011 1353 1899 3076 4520 5575 4804 2718 912 429 —Dania — — — — 45 41 59 126 121 98 109 112 102Włochy 150 110 114 279 301 425 735 1019 1019 964 874 810 706Łotwa — 2,7 2,8 3,1 5,6 4,9 8,7 14,6 8,2 5,0 3,0 2,2 2,5Norwegia — 15 24 24 19 19 28 34 37 37 30 30 28Polska — 154 234 164 129 227 300 256 250 342 375 347 415Rumunia — — — — 7 23 36 39 29 17 11 7 6Finlandia — 2,5 2,0 1,9 3,9 8,0 11,5 17,4 17,1 10,0 3,7 3,6 3,3Francja — — — — 10 14 75 308 308 376 379 408 405

Czechosło-wacja — 49 68 53 42 105 291 554 738 677 409 336 —

Szwajcaria 6 11 14 12 8 13 24 54 68 65 71 66 40Szwecja — 24 29 31 33 42 65 91 97 85 67 75 76Estonia — 2,4 2,2 3,0 3,2 3,1 3,5 7,1 8,3 3,0 1,2 1,2 1,4Jugosławia — — — — 8 8 10 15 16 16 22 23 24

Inne

Australia 22 35 29 31 47 85 118 120 104 87 42 41 46

Kanada — — — — 107 341 442 639 646 521 337 407 386

NowaZelandia — — — — 3 5 41 52 47 39 — 5 6USA 558 817 464 1620 1550 4340 8020 12060 12830 11140 7700 10390 9480

Japonia — — _ — — — 369 423 486 409 373 295 237

Dalekim Wschodzie istniała względna równo-waga wpływów Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych i Japonii.

Wysunięcie się w świecie na czoło imperia-lizmu amerykańskiego, kosztem francuskiego i częściowo brytyjskiego, oraz zmniejszenie się stanu posiadania Niemiec, przy jednocześnie bardzo dużej ich prężności gospodarczej — zachwiało powojenną równowagę sił. Nierów-nomierność rozwoju państw kapitalistycznych stawiała pod znakiem zapytania dalszą możliwość bezkonfliktowości rozwoju.

Źródła kryzysu tkwiły także w stosunkach gospodarczych istniejących wewnątrz państw kapitalistycznych

Przede wszystkim w związku z niezwykle ciężkimi warunkami życia klasy robotniczej, wynikającymi z niskich płac, wydatnie zmniej-szył się rynek zbytu towarów. Jednocześnie wzrosła zdolność produkcyjna zakładów przemysłowych dzięki ulepszeniu organizacji pracy oraz unowocześnieniu parku maszyno-wego. Nowe osiągnięcia techniczne pozwoliły na zwolnienie części robotników. Nastąpił dalszy wzrost bezrobocia. W ten sposó.b, wskutek nie dających się pogodzić sprzecznoś-ci, które nurtowały życie gospodarcze, społe-czne i polityczne państw kapitalistycznych, narodził się kryzys lat 1929—1933.

Kryzys dotknął swoimi skutkami cały świat. W wyriiku zmniejszonego popytu na towary, obroty handlu światowego spadły o jedną trzecią. Spowodowało to obniżenie produkcji przemysłowej o ok. 36 %. W produkcji globalnej kraje kapitalistyczne cofnęły się o wiele lat wstecz: Francja do poziomu z 1911 r., Stany Zjednoczone — z lat 1905—1906, Niemcy — z 1896 r., wreszcie Anglia do poziomu z 1897 r. Kryzys objął cały przemysł wszystkich krajów kapitalistycznych. Szczególnie dotkliwie odczuły go Stany Zjednoczone. Jednocześnie z kryzysem przemysłowym i finansowym wybuchł kryzys agrarny. Zubożałe masy nabywców musiały ograniczyć spożycie, co z kolei odbiło się ujemnie na ekonomice wsi.

W sumie, kryzys w wysokim stopniu zaha-mował gospodarczy rozwój kapitalizmu. Nie tylko ograniczono produkcję, ale zniszczono olbrzymie zapasy gotowych do sprzedaży wy-robów, a to dlatego, by utrzymać na nie wyso-

kie ceny na rynku. Kryzys pociągnął za sobą poważne skutki społeczne. Wzrosła nędza i bezrobocie wśród klasy robotniczej krajów kapitalistycznych. Liczba bezrobotnych była zawrotna. Pogłębiła się ruina chłopstwa. W związku z ciężką sytuacją materialną mas wzrosły nastroje rewolucyjne.

Polityka współistnienia. W okresie między dwiema wojnami, począwszy od Wielkiej So-cjalistycznej Rewolucji Październikowej, za-początkowany został okres współistnienia dwóch systemów społeczno-politycznych: so-cjalizmu i kapitalizmu. W tym okresie Związek Radziecki, jakkolwiek nie bez dużych trudności, realizował u siebie budowę socjaliz-mu. Na tory niekapitalistycznej drogi rozwoju i budownictwa podstaw socjalizmu w oparciu o pomoc ZSRR, wkroczyła również Mongolia.

Czynnikiem decydującym o wydarzeniach na politycznej arenie świata wciąż jeszcze był imperializm. Jednakże państwo radzieckie stopniowo rosło w siły i nie tylko potrafiło obronić się przed interwencją, lecz stworzyło bazę ekonomiczną, dzięki której stało się mo-żliwe zwycięstwo nad faszyzmem w drugiej wojnie światowej.

Współistnienie dwóch systemów społeczno--politycznych socjalizmu i kapitalizmu posta-. wiło na porządku dnia konieczność rozwiązania szeregu nowych problemów dotyczących całokształtu stosunków ekonomicznych i po-litycznych między obydwoma systemami.

2. Główne kierunki rozwojustosunków międzynarodowych

w przededniu wybuchudrugiej wojny światowej

Utworzenie bloku faszystowskiego. Drugą wojnę światową rozpoczął imperializm nie-miecki, najbardziej reakcyjny ośrodek mię-dzynarodowego imperializmu, kierujący się ideologią faszystowską. Sojusznikami faszyz-mu niemieckiego były: faszyzm włoski i milita-ryzm japoński. Niemcy i Japonia wspólnie wystąpiły

przeciwko układowi sił ustalonemu przez traktat wersalski i konferencję waszyngtońską. W 1931 r.. Japonia wtargnęła dc półriocno-wschodnich Chin, rozpoczynając ich okupację. W ten sposób na Dalekim Wschodzie wybuchło zarzewie nowej wojny światowej. W 1937 r. rozpoczęła się wielka wojna japońsko-chińska, w której Japonia drogą podboju zmierzała do podporządkowania sobie Chin.

W 1933 r. w Niemczech doszła do władzy dyktatura faszystowska. Faszyzm niemiecki przedsięwziął intensywne kroki, zmierzające do zwiększenia swoich sił militarnych w celu przygotowania się do nowej wojny. W 1936 r. Niemcy i Japonia podpisały pakt antykomin-ternowski. W 1937 r. do paktu przystąpiły Włochy. Uczestnicy porozumienia stwierdzili, że głównym i wspólnym celem ich działalności jest walka z komunizmem, przede wszystkim z Międzynarodówką Komunistyczną. W rze-czywistości pod tą przykrywką utworzono blok wojenny zarówno przeciwko Związkowi Radzieckiemu, jak też przeciwko innym krajom kapitalistycznym zachodniej Europy.

Państwa faszystowskie posiadały daleko idące plany wojenne, zmierzały do przekształ-cenia w swoje posiadłości znacznych obszarów, wchodzących w skład innych państw. Próby podbojów terytorialnych, podjętych przez faszyzm niemiecki w Europie, wynikały w dużej mierze z niemożności zrealizowania tych aspiracji na terenach zamorskich, które znajdowały się pod wpływami kół kolonialnych Wielkiej Brytanii, Francji i innych krajów. Niemcy przede wszystkim chciały podbić i podporządkować sobie narody słowiańskie, zająć Czechosłowację, Polskę, europejską część ZSRR. Faszyzm niemiecki pragnął również w następnym etapie zabrać kolonie Wielkiej Brytanii oraz Francji i utworzyć wielkie mocarstwo niemieckie obejmujące Europę Środkową oraz Bliski Wschód. Włochy za-mierzały zagarnąć Algierię, Tunezję, Korsykę, podbić Sudan i inne terytoria. Japonia chciała zająć Chiny, Indochiny, Indie, Birmę, Syjam, Indonezję, Filipiny i wyspy na Oceanie Spo-kojnym. Snuła również plany podboju ra-dzieckiego Dalekiego Wschodu i Syberii.

Walka ZSRR o bezpieczeństwo zbiorowe. Polityka prowadzona przez państwa faszystow-skie stanowiła rzeczywistą groźbę dla pokoju świata. Na czele polityki antyfaszystowskiej, jako inicjator utworzenia wspólnego frontu państw pragnących pokoju, stanął Związek Radziecki. Zaproponował on wszystkim pań-stwom europejskim, w tym również i Niem-com, podpisanie paktu o wzajemnym bezpie-czeństwie i pomocy. Propozycja ta nie spotkała się jednak z poparciem ze strony innych państw. W 1934 r. Związek Radziecki został członkiem Ligi Narodów. Polityka radziecka wyraźnie i konsekwentnie zmierzała do za-pewnienia pokoju w świecie, mimo że Liga nie była w stanie pomóc ani Etiopii w jej walce z Włochami, ani Hiszpanii przeciwko faszys-towskiej agresji.

Dążenia pokojowe Związku Radzieckiego przyniosły, niestety, tylko częściowe wyniki. Rządy Francji i Czechosłowacji przyjęły osta-' tecznie propozycje Związku Radzieckiego w sprawie układów o wzajemnej pomocy, które podpisane zostały w 1935 r.

Polityka wzajemnego bezpieczeństwa, kon-sekwentnie prowadzona przez Związek Ra-dziecki, mogłaby w wypadku przyjęcia jej przez państwa zachodnie postawić tamę agre-sywnym zamierzeniom państw faszystowskich. Jednakże kraje kapitalistyczne nie wy-stępowały zdecydowanie przeciwko roszcze-niom i dążeniom krajów faszystowskich, są-dząc, że w przyszłości uda się zwrócić ostrze agresji faszyzmu w kierunku Związku Ra-dzieckiego i doprowadzić.do jego zniszczenia.

Koła rządzące Wielkiej Brytanii, Francji i Stanów Zjednoczonych tolerowały pogwałce-nie przez Niemcy wojennych ograniczeń trak-tatu wersalskiego i w ten sposób przyczyniły się do szybkiego wzrostu potencjału militarne go i gospodarczego Niemiec hitlerowskich Układ monachijski w 1938 r. usankcjonowa agresję niemiecką wobec Czechosłowacji.

Zajęcie Czechosłowacji poważnie wzmocni-ło wojenno-gospodarczy potencjał Niemiec. Państwa imperialistyczne, a zwłaszcza Wielka Brytania i Francja, zmuszone zostały do wzię-cia pod uwagę realnej groźby, jaką faszyzm niemiecki stanowił również dla nich. Za-ostrzyły się więc sprzeczności imperialistyczne

między tymi państwami a Niemcami. Mimo to mocarstwa imperialistyczne wciąż jeszcze dążyły do skierowania napaści Niemiec przeciwko Związkowi Radzieckiemu.

W marcu 1939 r. z inicjatywy rządu radziec-kiego rozpoczęły się w Moskwie rokowania anglo-francusko-radzieckie w sprawie podpi-sania trójstronnego porozumienia o wzajemnej pomocy. Była to jeszcze jedna próba ZSRR, zmierzająca do porozumienia się z państwami zachodnimi, aby wspólnie wystąpić przeciwko agresywnym planom hitleryzmu. Jednakże koła rządzące Wielkiej Brytanii i Francji rozpoczęły te rokowania jedynie po to, by stworzyć pozory, że ze swej strony czynią wszystko, by zabezpieczyć własne narody przed agresją hitlerowską.

W czasie moskiewskich rokowań rząd Polski nie zgodził się na przepuszczenie wojsk radzieckich przez terytorium Polski w wypad-ku, gdyby chciały one iść na pomoc innemu państwu na Zachodzie. W ten sposób sprzeciw Polski uczynił dalsze możliwości rokowań je-szcze bardziej problematycznymi.

W toku prowadzenia pertraktacji moskiew-skich rząd brytyjski jednocześnie rozpoczął w Londynie tajne rozmowy z rządem hitlerow-skich Niemiec. Celem tych rozmów było zobo-wiązać Niemcy do poszanowania przez nie istniejącego stanu wpływów imperium brytyj-skiego w świecie, w zamian za zrezygnowanie Wielkiej Brytanii i Francji z ich zobowiązań wobec niektórych państw Europy Środkowej i Południ owo-Wschodniej. Wielka Brytania je-szcze raz pragnęła skoncentrować uwagę hit-leryzmu tylko na Związku Radzieckim, czyniąc z Polski-sojusznika — dobrowolną ofiarę swoich planów. Jednakże rokowania te spaliły na panewce.

Gdy rząd radziecki dowiedział się o brytyj-sko-niemieckich próbach porozumienia, ma-jących na celu całkowitą izolację Związku Ra-dzieckiego, w obliczu groźby agresji ze strony państw faszystowskich — wyraził zgodę na propozycję rządu niemieckiego i 23 sierpnia 1939 r. podpisany został radziecko-niemiecki pakt o nieagresji, tzw. układ Ribbentrop — Mołotow. Zbiory dokumentów publikowane

Jedno z ostatnich posiedzeń Ligi Narodów

Artyleria niemiecka ostrzeliwuje Warszawę, wrzesień 1939 r.

na Zachodzie przytaczają treść podpisanego przy tej okazji tajnego protokołu. Strona ra-dziecka nie potwierdziła autentyczności tego dokumentu.

Napaść na Polskę. Wybuch drugiej wojny światowej. Tymczasem już w kwietniu 1939 r. Niemcy hitlerowskie wypowiedziały polsko-nie-miecki pakt o nieagresji. Sytuacja Polski stała się niezwykle trudna. Niemcy rozpoczęły wobec niej otwarcie wrogą politykę. Na pomoc Wielkiej Brytanii czy Francji nie można było liczyć, ponieważ — jak wykazały późniejsze doświadczenia — nie zamierzały one poważnie potraktować swoich zobowiązań sojuszniczych.

W okresie od kwietnia do września 1939 r. w Paryżu i Londynie rząd polski prowadził rokowania w sprawie otrzymania pomocy wojskowej. Rokowania te jednak z góry były skazane na fiasko, gwarancje brytyjskie i fran-cuskie dla Polski obliczono bowiem bardziej na niedopuszczenie do koalicji Polski z Niemcami bądź — co wydaje się mniej prawdopodobne — z ZSRR, niż na obronę jej zagrożonej niepodległości.

l września 1939 r. wojska niemieckie ude-rzyły na Polskę. Rozpoczęła się druga wojna światowa.

3. Nauka i kultura

Rozwój nauk ścisłych. Okres międzywojenny obfitował w wiele niezwykłych odkryć nauko-wych oraz ulepszeń i wynalazków techni-cznych, które zrewolucjonizowały treść i ilość produkcji dóbr materialnych. Odkrycia te o-degrały istotną rolę w rozwoju sił wytwórczych państw burżuazyjnych oraz rzutowały na pozycję szeregu państw w światowej gospo-darce i polityce.

Szczególnie doniosłe dla ludzkości były odkrycia w dziedzinie fizyki i chemii. W 1919 r. Ernest Rutherford i James Chadwick dokona-li pierwszej sztucznej reakcji jądrowej, rozbija-jąc jądro atomu azotu. W latach 1924—1934 powstała zajmująca się ruchem mikrocząste-czek — mechanika kwantowa (Louis de Brog-lie, Erwin Schródinger, Werner Heisenberg, Max Born, Pascual Jordan) oraz w 1928 r. —

obejmująca ruch ciał o prędkościach zbliżo-nych do światła — relatywistyczna mechanika kwantowa (Paul A. Dirac). W 1932 r. Carl D. Anderson i James Chadwick dokonali odkry-cia pozytronu i neutronu, a w 1932 r. — Ernest Lawrence zbudował pierwszy cyklotron.

W 1934 r. małżonkowie Irena i Fryderyk Joliot-Curie dokonali odkrycia sztucznej pro-mieniotwórczości, co stworzyło nowe możli-wości wykorzystania tego zjawiska w różnych dziedzinach praktyki, np. w medycynie i tech-nice. Wreszcie w 1938 r. dokonano rozszcze-pienia jądra uranu (Otto Hahn, Fritz Strass-mann). W ten sposób powstały przesłanki do zrewolucjonizowania techniki przemysłowej i militarnej poprzez wykorzystanie energii ją-drowej.

Odkrycia w dziedzinie nauk chemicznych wiążą się ściśle z badaniami nad budową jądra atomowego oraz z promieniotwórczością.

Rozwój wiedzy technicznej. W okresie dwu-dziestolecia międzywojennego nastąpiła nie-zwykle płodna kontynuacja rozwoju myśli ludzkiej i jej dążeń do podporządkowania so-bie sił przyrody. W tym krótkim okresie czło-wiek zdołał zrewolucjonizować wiele dziedzin produkcji.

Przewrotem w przemyśle stało się wprowa dzenie do użytku paliw i tworzyw syntety cznych. W 1913 r. po raz pierwszy wyprodu kowano benzynę syntetyczną, a w 1926 r. kau czuk syntetyczny. W 1923 r. opracowano me todę produkcji jedwabiu z włókien sztu cznych, następnie zaś produkcję tkanin z ka-zeiny. W 1937 r. — uzyskano nylon i perlon.

W 1922 r. opatentowana została metoda udźwiękowienia taśmy filmowej. Od tej chwili datuje się wielki rozwój sztuki kinematografi-cznej nie tylko z technicznego, ale i artysty-cznego punktu widzenia. W 1925 r. po raz pierwszy zastosowano działalność fal radio-wych i komórki /otoelektrycznej do przeno-szenia obrazów na odległość. Rezultatem wie-lu doświadczeń i poszukiwań było opracowa-nie w 1924 r. systemu telewizji (John L. Baird). W 1927 r. rozgłośnia telewizyjna w Nowym Jorku rozpoczęła nadawanie programu. Nie trzeba dodawać, że radio, film i telewizja wpłynęły poważnie na przeob/ażenia trady-cyjnej kultury.

Nowe sukcesy techniczne dopomogły czło-wiekowi w szybszym pokonywaniu przestrze-ni. Rozwinęła się wspaniale, zwłaszcza w kra-jach wysoko rozwiniętych, sieć kolejowa.

Udoskonalono samolot, przekształcając go

Tabela 55. Rozwój sieci kolejowej na świecie w latach 1910—1940

1840 1860 1880 1900 1910 1920 1930 1940

(w tyś. km)

Europa 3 52 167 282 383 360 400 400

Ameryka 5 54 175 411 537 599 618 605Azja — 1 16 63 96 122 143 175Afryka — 0 5 21 37 55 69 75Australia i Oceania — 0 8 26 34 51 51 50

Razem 8 107 371 803 1087 1187 1281 1305

w tym:

Anglia

i Irlandia 1 17 29 35 38 38 38 38Niemcy 1 12 34 52 61 58 58 59Włochy 0 2 9 16 17 20 23 23Francja 1 10 24 38 40 41 42 45Kanada 0 3 . 11 38 40 66 69 71USA 5 49 151 320 402 410 407 397Indie — 1 15 40 52 60 69 70Chiny — — 0 3 9 13 18 24Japonia — — 0 6 8 13 20 25

w prawdziwy statek powietrzny. Rozpoczęto próby z zastosowaniem silników rakietowych. W 1929 r. Fritz von Opel i inż. Sanders skons-truowali pierwszy wóz rakietowy. Z czasem rozpoczęto we Frankfurcie próby z samolota-mi zaopatrzonymi w silniki rakietowe.. W wy-niku szeregu udoskonaleń technicznych uległa zasadniczej zmianie komunikacja lądowa, morska i powietrzna. Po przelotach wyczyno-wych między kontynentami przyszła kolej na wprowadzenie regularnej komunikacji. W la-tach 1929—1931 Europa otrzymała połącze-nia lotnicze, pocztowe i pasażerskie z wszyst-kimi zamieszkanymi kontynentami świata.

W 1936 r. wodowano „Queen Mary" — morskiego olbrzyma, który odległość Wielka Brytania — Stany Zjednoczone pokonywał w cztery dni. Wydarzenie to potwierdziło wyso-kie osiągnięcia w zakresie sztuki budowy ok-rętów, używanych powszechnie dla przewo-zów pasażersko-towarowych. Znaczne uno-wocześnienie wodowanych jednostek zwięk-

Tabela 56. Światowy tonaż floty handlowej (dla jednostek powyżej 100 BRT)

Kraj Rok (w min BRT)

Anglia 1914 19,2

1921 19,61939 18,0

Dominia i kolonie bryt. 1914 1,81921 2,51939 3,2

USA 1914 5,41921 17,01928 14,01939 11,9

Niemcy 1914 5,51921 0,71928 3,81932 4,11939 4,5

Francja 1914 2,31921 3,71939 2,9

Japonia 1914 1,71921 3,41932 4,31939 5,6

Wiochy 1914 1,71921 2,71939 3,4

Norwegia 1914 2,51939 4,8

Michaił Szołochow

szało ich szybkość, zmniejszało koszty trans-portu morskiego.

Do innych ważniejszych wynalazków tech-nicznych tego okresu zaliczyć należy skons-truowanie w 1933 r. przez E. Ruske, M. Knol-la i innych mikroskopu elektronowego, który odkrył przed okiem ludzkim wiele nie znanych tajników budowy materii.

W latach 1934—1943 uczeni wielu krajów (USA, Niemiec, Wielkiej Brytanii i Francji) prowadzili badania nad opracowaniem teorii radaru, który odegrał doniosłą rolę pod ko-niec drugiej wojny światowej.

Filozofia. Nastąpiło rozwinięcie materializmu dialektycznego i historycznego, idei Marksa, Engelsa i Lenina, przy równoczesnej walce z dogmatyzmem i rewizjonizmem.

Z innych kierunków filozofii tego okresu pojawiły się: angielska szkoła analityczna, neopozytywizm, personalizm i egzystencja-lizm.

Literatura. W życiu literackim odnotować na-leży pojawienie się dzieł tej miary co: Marcela Prousta W poszukiwaniu straconego czasu (1913—1927), Aleksego N. Tołstoja Droga przez mękę (1922—1941), Jamesa Joyce'a — Ulisses (1922), Thomasa Mana Czarodziejska Góra (1924), Franza Kafki Proces (1925), Teodora Dreisera Tragedia amerykańska

(1925), Michaiła Szołochowa Cichy Don (1928—1940), Williama Faulknera Absalo-mie, Absalomie (1936), czy Johna Steinbecka Grona gniewu (1939).

Sztuka. Sztuka okresu międzywojennego, to przede wszystkim: w rzeźbie — ekspresjo-nizm, konstruktywizm i realizm; w malarstwie — nadal kubizm (Pablo Picasso) oraz futu-ryzm i dadaizm, który dał początek surrealiz-mowi, a także różne odmiany abstrakcjoniz-mu; w muzyce — neoklasycyzm (Igor Stra-wiński) i ekspresjonizm; w architekturze — rozwój budownictwa funkcjonalnego z zasto-sowaniem nowych konstrukcji i materiałów, głównie aluminium, szkła i mas plastycznych oraz prefabrykatów.

Prasa. Dalszy postęp techniki poligraficznej oraz łączności i kolportażu pozwolił skrócić cykl produkcyjny, a także zwiększyć nakłady gazet i czasopism. Powstałe w końcu XIX w. koncerny prasowe, w okresie międzywojennym wydawały po kilkadziesiąt, a nawet kilkaset tytułów. Ta komercyjna prasa stała się wyrazicielem i propagatorem poglądów partii burżuazyjnych.

Ponadto pozycję międzynarodową zdobyło sobie wiele gazet, reprezentujących określone grupy burżuazji, np. „Le Monde" „The Times", „The New York Times".

Z gazet komunistycznych w krajach kapita-listycznych największą poczytność uzyskały „L'Humanite" (we Francji) i „L'Unita" (we Włoszech).

TABLICA CHRONOLOGICZNA(daty ważniejszych wydarzeń)

187022IV — Urodził się W.I. Lenin 13 VIII — Opublikowanie tzw. depeszy emskiej 19 VII—2811871 — Wojna francusko-pruska 18 VIII — Bitwa pod Gravelotte i Saint Privat w wojnie francusko-pruskiej. Zwycięstwo Niemiec. Zablokowanie armii marszałka Bazaine'a przez wojska niemieckie l IX — Klęska armii francuskiej pod Sedanem 2IX — Kapitulacja pod Sedanem. Napoleon III wraz z

Mac-Mahonem w niewoli niemieckiej 4IX — Utworzenie we Francji III Republiki i RząduObrony Narodowej. Rewolucja w Paryżu IX—11871 — Zakończenie zjednoczenia Włoch. Wojska Emanuela II wkraczają do Rzymu. Państwo Kościelne włączone do królestwa włoskiego. Pius IX „więźniem Watykanu" 19IX — Początek oblężenia Paryża27 X — Kapitulacja armii marszałka Bazaine'a w Metzu

1871181 — Zakończenie zjednoczenia Niemiec. Wilhelm I

ogłoszony cesarzem221 — Gen. Trochu podaje się do dymisji. Rząd nawiązu-je rokowania pokojowe z Niemcami 261 — Podpisanie preliminariów pokojowych w Wersalu

przez Bismarcka i Thiersa 281 — Zawieszenie broni. Kapitulacja Paryża 811 — Wybory do Zgromadzenia Narodowego Francji 17II — A. Thiers na czele rządu francuskiego 18III — Rewolucja proletariacka w Paryżu 18 III — Władzę w Paryżu obejmuje Komitet Centralny

Gwardii Narodowej 26 III — Wybory do Rady Komuny Paryskiej28 III — Uroczyste proklamowanie Komuny w Paryżu2IV — Początek działań wojennych wersalczyków

przeciwko Komunie16IV — Cesarska konstytucja w Niemczech 10 V — Podpisanie pokoju we Frankfurcie pomiędzy

Francją i Prusami 12 V—18 III 1890 — Bismarck kanclerzem Cesarstwa

Niemieckiego (1862—1871 — kanclerzem Prus) 21— 28 V — Walki na ulicach Paryża. Ofensywa wojsk

wersalskich

28 V — Upadek Komuny Paryskiej VIII—V1873 — A. Thiers prezydentem Francji 1871—1878 — Kulturkampf w Niemczech 1871—1873 — Reformy administracyjne, wojskowe i agrarne w Japonii

1872IX — Zjazd 3 cesarzy: Niemiec, Rosji i Austro-Węgier w

Berlinie 1872 — Powstanie chłopskie w Bengalii w Indiach

18733IV — Prawo wyborcze w AustriiV—I 1879 — Mac-Mahon prezydentem Francji22 X — Zawarcie sojuszu trzech cesarzy. Niemiec, Rosji i

Austro-Węgier 1873 — Rosja zajęła Chiwę

1874II—IV 1880— Disraeli na czele rządu Wielkiej Brytanii20IV — Uchwalenie przez Reichstag kredytów na sied-

mioletni okres zbrojeńIV — Wtargniecie Japonii na Taiwan i nieudana próba

zajęcia tej wyspy1874—1877 — Ekspedycja H. Stanteya do Afryki

187524—2511 — Uchwalenie konstytucji III Republiki IV—V — Zaostrzenie stosunków między Francją i Niemcami 23—26 V — Powstanie Socjalistycznej Partii Robotniczej

Niemiec na zjeździe w GothaVII — Antytureckie powstanie narodowe w Bośni i Her-

cegowinieXI — Rząd brytyjski kupuje akcje Kanału Sueskiego 1875 — Powstanie Socjalistycznej Partii Portugalii 1875 — Powstanie w Odessie Związku Robotników Po-łudniowej Rosji

1876' IV — Powstanie w Bułgarii przeciwko Turcji IV — Koronacja królowej Wiktorii na cesarzową Indii22 VI — Uchwalenie przez Kortezy konstytucji Hiszpanii30VI — Przystąpienie Serbii i Czarnogóry do wojny z

Turcją15 VII — Rozwiązanie I Międzynarodówki na zjeździe w

Filadelfii VII — Powstanie Partii Robotniczej USA31 VIII — Abdul Hamid II sułtanem Turcji2—11X — Kongres robotniczy w Paryżu23 XII — Ogłoszenie konstytucji w Turcji1876 — Powstanie w Rosji organizacji Ziemia i Wola 1876—1910 — Dyktatura P. Diaza w Meksyku 1876 — Konwencja handlowa Wielkiej Brytanii z Chinami

187712IV — Aneksja Traanswalu przez Anglie 24IV—3111878 — Wojna rosyjsko-turecka 21V — Proklamowanie niepodległości Rumunii XII — II zjazd Partii Robotniczej USA zmienia nazwę partii na Socjalistyczna Partie Robotniczą USA

18783III — Pokój w San Stefano pomiędzy Rosją i Turcją7IV — Utworzenie Socjaldemokratycznej Partii Czech4VI — Konwencja turecko-angielska w sprawie przejęcia

Cypru przez Anglię.13 VI—13 VII — Kongres berliński19 X — Ustawy wyjątkowe w Niemczech przeciwko so-

cjalistom21XI—22 VI1880 — Druga wojna Anglii z Afganista-

nem1878 — Proklamowanie niepodległości Serbii i Czarno-

góry1878 — Powstanie w Petersburgu Północnego Związku

Robotników Rosyjskich

18797 X — Podpisanie tajnego układu pomiędzy Niemcami i

Austro-Węgrami (Dwuprzymierze) X — Kongres w Marsylii. Powstanie Francuskiej Partii

Robotniczej X — Powstanie Ligi Ziemskiej w Irlandii1879 — Powstanie Socjalistycznej Partii Robotniczej w

Hiszpanii1879 — Powstanie Socjalistycznej Partii Belgii1879—1884 — Wojna Chile z Peru i Boliwią

188011XI — Początek powstania Burów przeciwko panowa-

niu brytyjskiemu1880 — Kongres socjalistów w Hawrze. Uchwalenie pro

gramu Francuskiej Partii Robotniczej1880 — Amnestia dla uczestników Komuny Paryskiej

1880—1881 — Wprowadzenie we Francji prawa o wol-ności zebrań i druku oraz o świeckości wychowania 1880—1882 — Zajęcie części Konga przez Francję

188113III — Zabójstwo cara Aleksandra II18 VI >i~ Ogłoszenie Tunezji francuskim protektoratemIX — Wystąpienie zbrojne garnizonu kairskiego i ogło

szenie konstytucji w EgipcieX — Utworzenie w Japonii Partii Liberalnej Dzijuto17X1 — Powstanie federacji związków zawodowych

USA, która w 1886 r. przyjęła nazwę AmerykańskiejFederacji Pracy

1881 — Początek powstania Mahdiego 1881—1894 — Rządy cara Aleksandra III1881 — Utworzenie Francuskiej Afryki Zachodniej

18826 III — Ogłoszenie Serbii królestwem20V — Podpisanie tajnego układu pomiędzy Niemcami,

Austro-Węgrami i Włochami, tzw. TrójprzymierzeVI—IX — Powstanie Arabiego-paszy w Egipcie przeciw-ko Anglikom VIII—IX — Okupacja Egiptu przez Anglię1882 — Powstanie Włoskiej Partii Robotniczej1882 — Rozłam we Francuskiej Partii Robotniczej1882—1885 — Wojna kolonialna Francji na Madagaskarze

188314III — Śmierć K. MarksaX — Powstanie grupy Wyzwolenie Pracy, na której czele

stanął G. Plechanow1883 — Powstanie Federacji Socjaldemokratycznej w

Anglii

188421 III — Legalizacja ruchu związkowego we FrancjiIV — Utworzenie protektoratu niemieckiego w Afryce

Południowo-Zachodniej1884 — Zajęcie przez Anglię części Somali1884—Powstanie Stowarzyszenia Ęabiańskiego w Anglii 1884—1885 — Wojna francusko-chińska o. Tonkin 1884—1885 — Konferencja berlińska w sprawie Konga 1884—1885 — Kieska ekspedycji Gordona pod Chartumem

1885261 — Zdobycie Chartumu przez oddziały MahdiegoIV — Powstanie Belgijskiej Partii Robotniczej9 VI — Traktat tientsiński pomiędzy Francją i Chinami.

Uznanie protektoratu Francji nad Wietnamem XII — Powstanie partii Indyjski Kongres Narodowy1885 — Zajęcie górnej Birmy przez Anglików1885 — Ustanowienie protektoratu niemieckiego w Afry-

ce Wschodniej

1886IV— Masowe strajki i demonstracje w Chicago zorgani-

zowane przez Zakon Rycerzy Pracy w sprawie ustano-wienia ośmiogodzinnego dnia pracy

1886 — Oddalenie przez parlament brytyjski ustawy oautonomii Irlandii

1886—1889 — „Boulangeryzm" we Francji 1886—1898 — Wojna celna pomiędzy Francją i Wiochami

1887IV — Groźba wojny w Europie. Zaostrzenie stosunków

niemiecko-francuskich 18 VI — Podpisanie w Berlinie niemiecko-rosyjskiego

traktatu reasekuracyjnego1887 — Powstanie Norweskiej Partii Robotniczej

188813 V — Likwidacja niewolnictwa w Brazylii1888 — Powstanie Socjaldemokratycznej Partii Austrii1888 — Bank Niemiecki otrzymuje koncesję na budowę

pierwszego odcinka kolei bagdadzkiej1888—1918 — Wilhelm II cesarzem Niemiec

18892 V — Układ pomiędzy Etiopią i Włochami6 V—6 XI — Wystawa światowa w Paryżu14—20 VII — Pierwszy kongres II Międzynarodówki w

Paryżu 2 x—19IV1890 — Pierwsza konferencja panamerykań-

ska w Waszyngtonie, utworzenie Związku Panamery-kańskiego 15X1 — Proklamowanie Brazylii

republiką1889 — Ogłoszenie konstytucji w Japonii1889 — Utworzenie Socjaldemokratycznej Partii Szwaj-

carii1889— Utworzenie Socjaldemokratycznej Partii Szwecji 1889 — Ustanowienie protektoratu Włoch nad Somali1889 — Ustanowienie protektoratu USA, Anglii i Nie

miec nad Samoa1889—1890 — Zajęcie Dahomeju przez Francję 1889—1890 — Utworzenie Brytyjskiej Afryki Wschodniej

1890251 — Cofniecie praw wyjątkowych przeciwko socjali-

stom w Niemczechl VII — Umowa .Niemiec z Anglią o zamianie Zanzibaru

na Helgoland5 VIII — Porozumienie brytyjsko-francuskie w sprawie

kolonii w Afryce1890 — Zajęcie części Etiopii przez Włochy i utworzenie

kolonii pod nazwą Erytrea1890 — Utworzenie Węgierskiej Partii Socjaldemokraty-

cznej

189116—23 VIII — Kongres II Międzynarodówki w Brukseli 14—21X — Zjazd Niemieckiej Partii Socjaldemokraty-cznej w Erfurcie i uchwalenie programu partii 1891 — Utworzenie Bułgarskiej Partii Socjaldemokratycznej1891 — Okupacja Gwinei przez Francję

1892VIII — Powstanie Włoskiej Partii Pracy (od 1895 r. Socja

listycznej)1892 — Francusko-rosyjski układ wojskowy1892—1893 — Powstanie Rumuńskiej Partii Socjalde-mokratycznej 1892—1897 — Powstanie chłopskie w Brazylii

1893I — Powstanie Niezależnej Partii Robotniczej w Anglii l II — Aneksja Wysp Hawajskich przez USA 6—12 VIII — Trzeci kongres II Międzynarodówki w Zurychu 27X11 — Podpisanie układu francusko-rosyjskiego1893 — Utworzenie protektoratu francuskiego w Laosie1893 — Powstanie Socjaldemokratycznej Partii Holandii

189425 VII — Początek wojny chińsko-japońskiej 22 X — Rozwiązanie partii socjalistycznej i związków zawodowych we Włoszech1894 — Pochód amerykańskich bezrobotnych na Wa

szyngton1894 — Założenie Związku Odrodzenia Chin przez Sun

Jat-sena1894 — Utworzenie partii „Jedność i Postęp" w Turcji 1894—1899 — Sprawa Dreyfusa we Francji

189517IV — Ttraktat pokojowy w Simonoseki pomiędzy Ja-ponią i Chinami 5 VIII — Śmierć F. Engelsa 9IX — Pierwsze powstanie Sun Jat-senaIX — Utworzenie Powszechnej Konfederacji Pracy we

FrancjiIX — Ustanowienie protektoratu francuskiego nad Ma-

dagaskaremX—XII — Utworzenie w Petersburgu pod kierownict-

wem W. I. Lenina Związku Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej

1895—1896 — Wojna Włoch z Etiopią1895—1898 — Powstanie na Kubie

1896l III — Klęska wojsk włoskich pod Aduą 28 V — Reforma wyborcza w Austrii

I VI — Układ rosyjsko-chiński w sprawie budowyWschodnio-Chińskiej Kolei Żelaznej

VII — Utworzenie Socjalistycznej Partii ArgentynyVIII—IX1898 — Powstanie narodowe na Filipinach

przeciwko Hiszpanii18% — Zajęcie Madagaskaru przez Francję 1896—1897— Powstanie plemion Maszona i Matabele w

Rodezji przeciwko Anglikom 1896—1898 — Zajęcie Sudanu przez Anglię

189718IV—19 V — Wojna grecko-turecka 3 XI — Zajęcie przez Niemców Kiao-czou 1897 — Początek rewolucyjnej działalności Sen-Kata-jamy w Japonii1897 — Powstanie szczepów afrykańskich przeciwko

Anglikom

189813(1)—15(3)111 Pierwszy zjazd SDPRR w Mińsku27 III — Układ rosyjsko-chiński o

dzierżawieniu przezRosję półwyspu Liao-tung

28 III — Uchwalenie przez Reichstag sześcioletniego planu zbrojeń morskich

21IV—12 VIII — Wojna hiszpańsko-amerykańskaIV — Przejecie przez Francję w dzierżawę na 99 lat

zatokiKuang-czouwan

V — Zajęcie przez Anglię Wejhajwej12 VI — Proklamowanie niepodległości FilipinVIII — Początek okupacji Filipin przez Stany Zjedno

czone19IX—4X1 — Incydent w Faszodzie między Anglią i

Francją 10 XII — Pokój w Paryżu między Hiszpanią i USA1898 — Powstanie Socjalistycznej Partii Irlandii

1899191 — Brytyjsko-egipska konwencja o utworzeniu kon-

dominium w Sudanie6 !X — Proklamowanie przez Stany Zjednoczone doktry-

ny „otwartych drzwi" w Chinach12 X—31V1902 — Wojna brytyjsko-burskaXII — Otrzymanie przez Niemcy koncesji na budowę

kolei bagdadzkiej1899—1901 — Powstanie Ihotuan (bokserów) w Chi-

nach. Interwencja państw europejskich14 VI — Zajęte w czasie wojny z Hiszpanią Hawaje otrzy-

mały status „terytorium" USA24(11) XII — Ukazanie się pierwszego numeru pisma

„Iskra"1900—1901 — Powstanie Socjalistycznej Partii USA1900—1909 — S. Biilow kanclerzem Niemiec

1901I I — Proklamowanie Związku Australijskiego — domi

nium brytyjskim

V — Powstanie Socjaldemokratycznej Partii Japonii20 V — Proklamowanie niepodległej Republiki Kuby31 V — Podpisanie w Pretorii porozumienia kończącego

wojnę brytyjsko-burska7IX — Podpisanie tzw. „protokołu bokserskiego"1901 — Otrzymanie przez Anglików koncesji na wydoby-

wanie ropy naftowej w Iranie18 XI — Układ pomiędzy Anglią i USA w sprawie budo-

wy kanara łączącego Ocean Spokojny z Atlantyckim1901 — Utworzenie Socjalistycznej Partii Francji1901 — Powstanie w Rosji partii socjalistów-rewo-

lucjonistów (eserzy)

1901—1902 — Nierównoprawne układy Francji z Maro-kiem

1901—1909 — T. Roosevelt prezydentem USA

1902301 — Zawarcie układu brytyjsko-japońskiego l—2X1 — Tajny układ francusko-włoski o wzajemnej 'neutralności1902 — Zjazd młodoturków w Paryżu1902—1916 — Powstanie chłopskie w Brazylii

190330(17) VII-----23(10) VIII — II Zjazd SDPRR. Utworzenie partii bolszewikówXI — Zajęcie strefy Kanału Panamskiego przez USA1903 — Utworzenie republiki Panama1903 — Utworzenie w Rosji tajnej organizacji Związek

Wyzwolenia. W 1905 r. wyłoni się zeń partia konsty-tucyjno-demokratyczna (kadeci)

1903—1907— Powstanie szczepów Herero i Hotentotów w Niemieckiej Afryce Południowo-Zachodniej

19049II (271) — Początek wojny rosyjsko-japońskiej 8IV — Układ brytyjsko-francuski (entente cordiale)1904 — Zawarcie tajnego układu pomiędzy Francją i

Hiszpanią o podziale Maroka1904 — Okupacja Korei przez wojska japońskie

190522(9) I — Początek rewolucji w Petersburgu. Krwawa

niedziela 19(6)11—10(2511) III — Porażka wojsk rosyjskich pod

MukdenemIII—11906 — Pierwszy kryzys marokański IV — Zjednoczeniowy kongres partii socjalistycznych we Francji. Utworzenie Francuskiej Sekcji Międzynaro-dówki Robotniczej — SFIO27(14) VI — Powstanie na krążowniku „Potiomkin" 27 V — Klęska floty rosyjskiej pod CuszimąVI — Powstanie w USA organizacji Przemysłowi

Robotnicy Świata

VII — Oddzielenie Kościoła od państwa we Francji5 IX (23 VIII) — Podpisanie w Portsmouth traktatu po-

kojowego pomiędzy Rosją i JaponiąVI — Zerwanie przez Norwegię unii ze SzwecjąX — Utworzenie Partii Konstytucyjno-Demokratycznej

w Rosji (kadeci)X—XI — Powstanie marynarzy w Kronsztadzie, Włady-

wostoku i SewastopoluXII — Zbrojne powstanie w Moskwie, Charkowie, Kras-

nojarsku i innych miastach Rosji1905 — Ustanowienie protektoratu Japonii nad Koreą1905 — Założenie Ligi Związkowej przez Sun Jat-sena1905—1911 — Rewolucja w Iranie

1906151—7IV — Konferencja w Algeciras V—VII — Powstanie ludowe na Kubie VIII—IX XII — Podjecie decyzji o utworzeniu ogólnoin-dyjskiej Ligi Muzułmańskiej1906 — Przekształcenie Komitetu Przedstawicieli Robotni

czych w Labour Party1906—1908 — Reformy cesarzowej Tsy-si 1906—1909 — Rządy Clemenceau we Francji

1907I — Powszechne prawo wyborcze w Austrii 5111(2011)—15 (2) VI — II duma Państwowa w Rosji30VII — Układ rosyjsko-japoński o podziale sfer wpły

wów w północno-wschodnich Chinach17—24 VIII — Siódmy kongres II Międzynarodówki w

Stuttgarcie31VIII — Układ brytyjsko-rosyjski o podziale sfer wpły

wów w Iranie, Afganistanie i Tybecie

190823 VII — Rewolucja młodoturecka. Konstytucja w Turcji 7 X — Aneksja Bośni i Hercegowiny przez Austro-Węgry 4X1 — Przekształcenie „wolnego państwa" Kongo w kolonię belgijską

190926—31 VII — Powstanie w Barcelonie

191022 VIII — Aneksja Korei przez Japonię4—6 X — Rewolucja burżuazyjna w Portugalii i prokla-

mowanie republiki1910—1917 — Rewolucja w Meksyku1910 — Utworzenie Francuskiej Afryki Równikowej1910 — Związek Południowej Afryki — dominium bry-

tyjskim

1911l VII — „Skok pantery". Drugi kryzys marokański

29 VIII—15 X1912 — Wojna trypolitańska miedzy Wło-chami i Turcją 10X — Początek rewolucji chińskiej (1911—1913)4 XI — Układ francusko-niemiecki w sprawie Maroka i

Konga29X11 — Sun Jat-sen prezydentem republiki chińskiej XII — Zrzucenie jarzma mandżurskiego w Mongolii

191214II — Przekazanie przez Sun Jat-sena stanowiska prezy-denta Juan Szi-kaiowi 25 VIII — Utworzenie Kuomintangu5 V (22IV)—Ukazanie się pierwszego numeru bolszewic-

kiej „Prawdy"9 X — Wybuch pierwszej wojny bałkańskiej 24—25X1 — Dziewiąty kongres II Międzynarodówki w

Bazylei27 XI — Układ hiszpańsko-francuski o podziale Maroka1912 — Utworzenie francuskiego i hiszpańskiego protektoratu w Maroku1912 — Powstanie Afrykańskiego Kongresu Narodo-

wego

191329 VI—10 VIII — Druga wojna bałkańska VII — „Druga rewolucja" w Chinach 1913—1920 — R. Poincare prezydentem Francji 1913—1921 — W. Wilson prezydentem USA

191421IV — Interwencja USA w Meksyku28VI — Zabójstwo austro-węgierskiego następcy tronu

Franciszka Ferdynanda w Sarajewie23 VII — Ultimatum Austro-Węgier wobec Serbii28 VII — Wypowiedzenie wojny Serbii przez Austro-

-Węgry 31 VII — Zabójstwo J. Jauresa1 VIII — Wypowiedzenie Rosji wojny przez Niemcy2 VIII — Podpisanie tajnego porozumienia między Tur-

cją i Niemcami3 VIII — Wypowiedzenie Francji wojny przez Niemcy4 VIII — Wtargniecie wojsk niemieckich do Belgii4 VIII — Wypowiedzenie wojny Niemcom przez Anglię 4 VIII — Ogłoszenie neutralności przez Stany Zjednoczo-ne Ameryki6 VIII — Ogłoszenie neutralności przez Chiny6 VIII — Wypowiedzenie wojny Rosji przez Austro--

Węgry15VIII — Otwarcie Kanału Panamskiego16VIII — Utworzenie w Krakowie Naczelnego Komite

tu Narodowego23 VIII—Wypowiedzenie wojny Niemcom przez Japonię26—30 VIII — Bitwa pod Tannenbergiem w Prusach

Wschodnich5—9IX — Bitwa nad Marną29—30 X — Atak floty tureckiej na czarnomorskie wyb-

rzeża Rosji. Początek wojny z Rosją

2—5X1 — Wypowiedzenie wojny Turcji przez Rosje, Anglię i Francję

2XII — Wystąpienie Karola Liebknechta w Reichstaguprzeciwko kredytom wojennym

18 XII — Ogłoszenie protektoratu angielskiego nad Egip-tem

191525 V — Przystąpienie Włoch do wojny3VII — Okupacja Haiti przez wojska USA9 VII — Opanowanie Niemieckiej Afryki Południowo-

-Zachodniej przez wojska brytyjskie 5—8IX — Konferencja w Zimmerwaldzie 11X — Przystąpienie Bułgarii do wojny po stronie państw

centralnych X—XII — Okupacja Serbii przez wojska austro-

-węgierskie-1 bułgarskie

191611 — Ogólnoniemiecka konferencja Związku Spartakusa21II — Początek bitwy pod Verdun23—30IV — Powstanie w Irlandii. Proklamowanie re-

publiki24—30IV — Konferencja międzynarodowa w KienthaluVI—IX — Ofensywa gen. Brusiłowa24 VI—26X1 — Bitwa nad Sommą3 VII — Zawarcie tajnego porozumienia o sojuszu pomię-

dzy Rosją i Japonią27 VIII — Przystąpienie Rumunii do wojny po stronie

państw entenw5X1 — Akt 5 listopada cesarzy Niemiec i \ustro-Wegier

w sprawie polskiej

1917311 — Zerwanie stosunków dyplomatycznych pomiędzy

Stanami Zjednoczonymi i Niemcami 12111(2711) — Rewolucja lutowa w Rosji. Obalenie

caratu15(2)111 — Utworzenie Rządu Tymczasowego w Rosji 6IV — Wypowiedzenie wojny Niemcom przez Stany

Zjednoczone Ameryki16(3) IV — Powrót Lenina z zagranicy do Rosji17(4) IV — Tezy kwietniowe Lenina16 (3) VI—7 VII (22 VI) — Pierwszy Ogólnorosyjski

Zjazd Delegatów Robotniczych i Żołnierskich1917 — Konstytucja w Meksyku3 VIII — Powstanie we flocie wojennej Niemiec6IX — Rząd Sun Jat-sena w Kantonie7/12IX (25—30/VIII) — Próba puczu gen. Korniłowa w

Rosji12 IX — Powołanie Rady Regencyjnej w Warszawie7 XI (25 X) — Zbrojne walki w Piotrogrodzie. Rewolucja

Październikowa w Rosji7—8 XI — Drugi Wszechrosyjski Zjazd Rad. Proklamo-

wanie władzy radzieckiej. Dekrety o pokoju i ziemi. Utworzenie rządu radzieckiego

7—15 XI — Powstanie zbrojne w Moskwie9—14X1 — Kontrrewolucyjny spisek Kiereńskiego--Krasnowa

15 XI — Deklaracja praw narodów Rosji3 XII — Początek rokowań Rosji Radzieckiej z państwa-mi centralnymi w Brześciu Litewskim 24—25X11 Proklamowanie Ukraińskiej Republiki Rad

191881 — Opublikowanie „czternastu punktów" Wilsona28II — Utworzenie Armii Czerwonej3 III — Podpisanie układu pokojowego w Brześciu Litew-

skim9 III — Desant wojsk angielskich w Murmańsku. Począ-

tek interwencji5IV — Interwencja Japonii i Anglii na Dalekim Wscho-

dzie14 V — Mianowanie marszałka Focha głównodowodzą-

cym wojskami sojuszniczymi na froncie zachodnim18 VII—VIII — Kontrofensywa sił alianckich dowodzo-

nych przez Focha4VIII-— Wojska angielskie w Baku16 VIII — Interwencja amerykańska we Władywostoku29VIII — Powstanie Komunistycznej Partii Finlandii30VIII — Zamach na W. I. LeninaVIII—IX — Bunty ryżowe w Japonii29IX — Kapitulacja Bułgarii4X — Powstanie rządu Maksymiliana Badeńskiego w

Niemczech7X — Ogólnoniemiecka Konferencja Związku Spar-

takusa28 X — Proklamowanie niepodległości Czechosłowacji30—31X — Powstanie zbrojne w Budapeszcie3 XI — Kapitulacja Austro-Węgier3 XI — Powstanie Komunistycznej Partii Austrii3—4 XI — Powstanie w niemieckiej flocie wojennej7 XI — Powstanie Tymczasowego Rządu Ludowego Re-

publiki Polskiej w Lublinie9—10X1— Rewolucja w Berlinie. Likwidacja monarchii.

Wilhelm II ucieka do Holandii11 XI — Cesarz Austro.-Węgier Karol zrzeka się władzy i

wyjeżdża do Szwajcarii. Rozpad Austro-Węgier11XI — Objecie przez J. Piłsudskiego władzy w odrodzo

nej Polsce11XI — Rozejm w Compiegne. Klęska Niemiec12 XI — Proklamowanie Austrii republiką16X1 — Proklamowanie republiki węgierskiej20 XI — Powstanie Komunistycznej Partii Węgier 23—27 XI — Interwencyjna inwazja angielsko-francuska w Noworosyjsku, Sewastopolu i Odessie4 XII — Powstanie Królestwa Serbów, Chorwatów i Sło-

weńców6 XII — Kontrrewolucyjny pucz w Berlinie 16 XII — Powstanie Komunistycznej Partii Polski 30X11—111919 — Założycielski zjazd Komunistycznej

Partii Niemiec

19195—131 — Styczniowe walki w Berlinie 151 — Zabójstwo Karola Liebknechta i Róży Luksemburg

181 — Otwarcie paryskiej konferencji pokojowej2—6 III — I Kongres III Międzynarodówki Komunisty-

cznej (Kominternu) w Moskwie21 III — Rewolucja na Węgrzech. Proklamowanie Wę-

gierskiej Republiki Rad10IV — Powstanie Komunistycznej Partii Holandii13IV—l V — Bawarska Republika Rad20—25IV — Utworzenie Socjalistycznej Partii Robotni-

czej Jugosławii (komunistycznej)IV—V — Powstanie w Pendżabie16—27IV — Powstanie marynarzy francuskich na Mo-

rzu CzarnymIV—V — Wyprawa kijowska J. Piłsudskiego1919—1920 — Wojna polsko-radziecka27 V — Powstanie Komunistycznej Partii Bułgarii28 VI — Podpisanie traktatu pokojowego z Niemcami28 VII — Utworzenie Amsterdamskiej MiędzynarodówkiZwiązków Zawodowych Konstytucja Weimarska w Niemczech l VIII — Upadek Węgierskiej Republiki Rad 31 VIII—l IX — Utworzenie Komunistycznej Partii Stanów Zjednoczonych Ameryki10IX — Traktat pokojowy z Austrią w Saint Germain IX — Powstanie Komunistycznej Partii Meksyku 27X1 — Traktat pokojowy z Bułgarią 1919 — Powstanie Kurdów1919 — Wybuch powstania Rifenów pod wodzą Abd el

Krima1919—1922 — Wojna grecko-turecka

1920I — Ustanowienie protektoratu francuskiego nad SyriąI—V1924 — Rządy „bloku narodowego" we Francjil III — Faszystowska dyktatura na WęgrzechIII — Próba puczu Kappa w NiemczechIII — Okupacja Stambułu przez wojska brytyjskie15IV — Utworzenie Komunistycznej Partii Hiszpanii24—27IV — Konferencja w San Remo4 VI — Podpisanie traktatu pokojowego z Węgrami w

Trianon19 VII—7 VIII — II Kongres Kominternu 25 VII — Zajęcie Damaszku przez Francuzów 31 VII—l VIII — Utworzenie Komunistycznej Partii

Wielkiej BrytaniiVIII — Utworzenie Komunistycznej Partii Egiptu VIII — Klęska Armii Czerwonej pod WarszawąXI — Utworzenie Komunistycznej Partii TurcjiXII — Utworzenie Ligi Socjalistycznej Japonii25—30X11 — Zjazd Francuskiej Partii Socjalistycznej w

Tours i utworzenie Francuskiej Partii Komunistycznej1920 — Powstanie Ogólnoindyjskiego Kongresu Związ

ków Zawodowych1920 — Powstanie NSDAP1920—1921 — Tzw. Mała Ententa między Francją, Cze-

chosłowacją, Jugosławią i Rumunią

1921211 — Powstanie Komunistycznej Partii Włoch 21II — Zamach stanu w Iranie

26II — Podpisanie układu pomiędzy RFSRR i Iranem 28II — Podpisanie układu przyjaźni pomiędzy RFSRR i

Afganistanem 16III — Podpisanie brytyjsko-radzieckiego traktatu

handlowego18 III — Pokój ryski między Polską i Rosją Radziecką III — Podpisanie układu o przyjaźni między RFSRR i

Turcją 14—16 V — Zjazd założycielski Komunistycznej Partii

CzechosłowacjiV — Powstanie Komunistycznej Partii Rumunii V — Delegalizacja Ligi Socjalistycznej w Japonii 22 VI—12 VII — III Kongres Kominternu 3V—19 VII — Pierwszy kongres rewolucyjnych związków zawodowych. Utworzenie Czerwonej Międzynarodówki Związków Zawodowych (Profinternu) l VII — Powstanie Komunistycznej Partii Chin IX — Powstanie Komunistycznej Partii Belgii 12X1—6111922 — Konferencja w Waszyngtonie XII — Utworzenie Partii Robotniczej Ameryki1921 — Utworzenie Narodowej Partii Faszystowskiej we

Włoszech1921—1922 — Wojna grecko-turecka

1922I — Utworzenie Komunistycznej Partii Chile 28II — Proklamowanie Egiptu niepodległym królestwem 25III — Utworzenie Komunistycznej Partii Brazylii 10IV—19 V — Konferencja w Genui 16IV — Układ w Rapallo między ZSRR i Niemcami 15 VI—20 VII — Konferencja w Hadze 15 VII — Utworzenie Komunistycznej Partii Japonii 28—29 X — Pochód faszystów na Rzym. Mussolini premierem Włoch5IX—l XII — IV Kongres Kominternu 30X11 — Utworzenie ZSRR1922 — Powstanie Republiki Rifu

1923l — Okupacja Zagłębia Ruhry przez wojska francusko-

-belgijskie 9 VI — Przewrót faszystowski w Bułgarii24 VII — Układ pokojowy grecko-turecki w Lozannie13 IX Początek dyktatury Primo de Rivery w Hiszpanii23—25 X Powstanie zbrojne w Hamburgu XI — Próba puczu faszystowskiego w Monachium 1923—1938 — Kemal Pasza (Atatiirk) prezydentem Turcji

1924I—X — Rząd Labour Party z J. MacDonaldem na czele 211 — Ustanowienie stosunków dyplomatycznych po-między ZSRR i Wielką Brytanią 211 — Śmierć W. I. Lenina25 III — Proklamowanie Grecji republiką17 VI—8 VII — V Kongres KominternuVI—VII 1926 — Rządy bloku lewicowego we Francji

16VII—16 VIII — Konferencja londyńska. Przyjęcie planu Davesa

XI — Utworzenie Mongolskiej Republiki LudowejXI — Reakcyjny zamach stanu w Egipcie1924—1927 — Pierwsza wojna domowa w Chinach1924 — Przyjęcie Etiopii do Ligi Narodów

192512 III — Śmierć Sun Jat-sena26 IV — P. Hindenburg prezydentem NiemiecIV—V1926 — Wojna Francji przeciwko republice Rifu VII — Utworzenie Komunistycznej Partii Kuby VII—X — Stłumienie przez wojska francuskie ruchu na-rodowowyzwoleńczego w Syrii 5—16 X — Konferencja w Locarno1925 — Reforma wyborcza w Japonii

192612—14 V — Przewrót majowy J. Piłsudskiego8 IX — Przystąpienie Niemiec do Ligi NarodówX—XI — Delegalizacja Komunistycznej Partii Włoch.

Aresztowanie A. Gramsciego XI — Mussolini rozwiązuje wszystkie partie polityczne z

wyjątkiem faszystowskiej 1926—1929 — Rządy Jedności narodowej" we Francji

192712IV — Przewrót kontrrewolucyjny Czang Kai-szeka27V — Zerwanie stosunków dyplomatycznych pomiędzy

ZSRR i Anglią1927—1929 — Powstanie chłopskie w Meksyku

192817VII—2IX — VI Kongres Kominternu27 VIII — Pakt Brianda-Kelloga wykluczający wojnę

jako środek regulowania sporów międzynarodowych

192961 — Przewrót monarcho-faszystowski w Jugosławii 11II — Zawarcie traktatów laterańskich miedzy Włocha-mi i Watykanem VI—VIII 1931 — Drugi gabinet Labour Party z MacDo-

naldem na czele3X — Wznowienie stosunków dyplomatycznych pomię-

dzy Anglią i ZSRR1929—1933 — H. Hoover prezydentem USA 1929—1932 — Wielki kryzys ekonomiczny

1930I — Upadek Primo de Rivery w Hiszpanii201 — Przyjęcie planu YoungaII—V — Rokowania anglo-egipskie w sprawie Sudanu3IV— Ras Tafari cesarzem Etiopii, jako Hajle Selassje lVI — Przewrót reakcyjny w Egipcie

1930 — Powstanie Komunistycznej Partii Peru1930— Powstanie Komunistycznej Partii Kolumbii

193112IV — Zwycięstwo socjalistów i republikanów w wybo-rach komunalnych w Hiszpanii 14IV — Proklamowanie Hiszpanii republiką 18IX — Początek agresji Japonii na Mandżurię XI — Utworzenie w Chinach rządu wyzwolonych prowincji z Mao Ce-tungiem na czele1931 — Proklamowanie Brytyjskiej Wspólnoty Narodów

1932281 — Napaść wojsk japońskich na SzanghajIII — Utworzenie przez Japonię w Mandżurii państwa

Mandzukuo 30 V — Utworzenie profaszystowskiego rządu F. von

Papena w Niemczech 16 VI—9 VII — Konferencja w Lozannie 12 VII — Antyfaszystowski Kongres Jednolitego Frontu

w Berlinie 4 X — Wygaśnięcie mandatu brytyjskiego w Iraku1932 — Przyjęcie przez zjednoczone królestwa arabskie

nazwy Arabskie Królestwo Saudyjskie1932 — A. Salazar prezydentem Portugalii

1933301 — Hitler kanclerzem Niemiec 2711 — Pożar Reichstagu3III — Aresztowanie przez faszystów E. Thalmanna27 III — Wystąpienie Japonii z Ligi NarodówIII — Rządy E. Dollfussa w AustriiVII — Ustawa o likwidacji wszystkich partii politycznych

w Niemczech z wyjątkiem NSDAP 3—5 VII — Podpisanie konwencji o definicji agresora

przez 12 państw, zaproponowanej przez ZSRR15 VII — Tzw. pakt czterech21IX—23X11 — Proces o podpalenie Reichstagu 14 X — Wystąpienie Niemiec z Ligi Narodów1933 — Utworzenie Falangi w Hiszpanii1933—1945 — F. D. Roosevelt prezydentem USA16 XI — Uznanie ZSRR przez USA. Nawiązanie

stosunków dyplomatycznych

19345—711 — Próba puczu faszystowskiego w Paryżu 911 — Utworzenie Ententy Bałkańskiej (Grecja, Rumunia, Turcja, Jugosławia)19 V — Wojskowo-faszystowski przewrót w Bułgarii 27 VII — Podpisanie układu o współpracy pomiędzy ko-munistami i socjalistami we Francji17VIII — Podpisanie układu o współpracy pomiędzy

komunistami i socjalistami we Włoszech4IX — Przewrót F. Batisty na Kubie18 IX — Przyjęcie ZSRR do Ligi NarodówIX — Układ o współpracy pomiędzy komunistami i socja-

listami w Hiszpanii

19351III — Przyłączenie Zagłębia Saary do Niemiec16 III — Wprowadzenie obowiązkowej służby wojskowej

w Niemczech.Pogwałcenie przez Niemcy militarnych postanowień traktatu wersalskiego

2V — Podpisanie układu o wzajemnej pomocy pomiędzyZSRR i Francją

16 V — Podpisanie układu o wzajemnej pomocy pomię-dzy ZSRR i Czechosłowacją

18 VI — Brytyjsko-niemiecki układ morski25 VII—25 VIII — VII Kongres KominternuX—V 1936 — Napaść Włoch na Etiopię

X — Militarno-monarchistyczny przewrót w Grecji

1936151 — Podpisanie porozumienia o Froncie Ludowym w

Hiszpanii 1611 — Zwycięstwo Frontu Ludowego w wyborach w

Hiszpanii i utworzenie rządu lewicy republikańskiej7 III — Pogwałcenie przez Niemcy postanowień w Locar-

no i okupacja zdemilitaryzowanej Nadrenii 3V — Zwycięstwo Frontu Ludowego w wyborach we

Francji5 V — Zajęcie Addis Abeby przez wojska włoskie 27 VI—20 VII — Konferencja w Montreux w sprawie

cieśninl VII — Utworzenie Włoskiej Afryki Wschodniej (Ery-

trea, Somali i podbita Etiopia)18 VII — Spisek faszystowski gen. F. Franco przeciwko republice. Interwencja niemiecko-włoska w Hiszpanii VII—III 1939 — Wojna domowa w Hiszpanii 25 X — Podpisanie przez Niemcy i Włochy paktu o

współpracy politycznej (oś Berlin—Rzym) 25 XI — „Pakt antykominternowski" Niemiec i Japonii XI — Bohaterska obrona Madrytu

193712 III — Układ o wzajemnej pomocy pomiędzy ZSRR i

Mongolską Republiką Ludową8 VII — Utworzenie tzw. Ententy Bliskowschodniej

8 VII — Napaść Japonii na północne Chiny 6 XI — Przystąpienie Włoch do paktu antykominternow-skiegoXI — Dyktatura faszystowska G. Vargasa w Brazylii29 XII — Proklamowanie niepodległości IrlandiiXII — Wystąpienie Włoch z Ligi Narodów1937—1940 — Rząd N. Chamberlaine'a w Wielkiej Bry-

tanii

193810II — Wprowadzenie dyktatury faszystowskiej w Ru-

muniiI1 III — Przyjęcie żądań niemieckich przez Austrię.

Anschluss29—30 IX — Konferencja w Monachium w sprawie Cze-

chosłowacjiIX — Utworzenie Konfederacji Pracujących Ameryki

ŁacińskiejX — Aneksja części Czechosłowacji (Sudety) przez Nie

mcy

193924II — Przystąpienie Węgier do paktu antykominter-

nowskiego 27II — Uznanie władzy gen. Franco przez Anglię i

Francję5—6 III — Kontrrewolucyjny przewrót w Madrycie 15 III — Zajęcie Czechosłowacji przez Niemcy21 III — Rokowania angielsko-francusko-radzieckie u

Moskwie22 III — Zajęcie Kłajpedy przez NiemcyIII — Zajęcie Zakarpackiej Ukrainy przez Węgry7IV — Zajęcie Albanii przez Włochy28 IV — Wypowiedzenie przez Niemcy układu o nieagre-

sji z Polską27 V — Podpisanie układu wojskowego i politycznego

pomiędzy Włochami i Niemcami Rokowania misji wojskowych

12—20 VIII — Przerwanie przez Anglię i Francję roko-wań z ZSRR w Moskwie

23 VIII — Radziecko-niemiecki układ o nieagresjil IX — Napaść Niemiec na Polskę. Początek II wojny

światowej

BIBLIOGRAFIA

Opracowania ogólne

Alias przemian politycznych .wiata w XX wieku. Warsza-wa 1970.

Bailey A. H. M., Nasatir A. P.: Dzieje Ameryki Łacińskiej. Warszawa 1969.

Balcerek W.: Powstanie państw narodowych w Europie Środkowo-Wschodniej. Warszawa 1974.

Baszkiewicz J., Ryszka F.: Historia doktryn politycznych. Warszawa 1973.

Batowski H.: Państwa bałkańskie 1800—1923. Zarys hi-storii dyplomacji i rozwoju terytorialnego. Kraków 1938.

Beer M.: Historia powszechna socjalizmu i walk spole-cznych. T. I—II. Warszawa 1957.

Cieślak T.: Historia najnowsza krajów skandynawskich. Warszawa 1978.

Cipolla C. M.: Historia powszechna ludności świata. War-szawa 1965.

Góralski W.: Od Malakkido Wietnamu. Warszawa 1973.Historia dyplomacji. T. II i III. Warszawa 1973.Historia powszechna w dziesięciu tomach. Opracowana

przez Akademię Nauk ZSRR. T. VII—IX. Warszawa1972—1974.Historia nowożytna. T. III: 1870—1918. Red. I. Galkina,

N. Zastienkera, W. Chwostowa. Warszawa 1964.Historia nowożytna krajów Wschodu. T. II. Warszawa

1955.Historia najnowsza krajów Europy Zachodniej i Ameryki

1918—1939. Warszawa 1965.Jaworski I.: Zarys powszechnej historii państwa i prawa.

Warszawa 1961.Koranyi K.: Powszechna historia państwa i prawa. War-

szawa 1976.Maryański A.: Współczesne wędrówki ludów. Zarys ge-

ografii migracji. Wrocław 1966.Mrozek B.: Historia najnowsza Azji Poludniowo--

Wschodniej. Warszawa 1973.Łepkowski T.: Azjatycka i afrykańska Ameryka. Warsza-

wa 1969.Pajewski J.: Historia powszechna 1871—1918. Warszawa

1968 i 1971.Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór

dokumentów. Wstęp i opracowanie: L. Gelberg. T. II. Warszawa 1958.

Prokopczuk J.: Historia Afryki. Warszawa 1964.Sczaniecki M.: Powszechna historia państwa i prawa. War-

szawa 1975.Tarle E.: Dzieje Europy 1871—1919. Warszawa 1960.Wasilewski T., Skowronek J., Tanty M.: Historia Slowian

poludniowych i zachodnich. Warszawa 1977.Wielka historia powszechna. T. VII: Dąbrowski J: Wielka

wojna 1914—1918. Warszawa 1937—1938.Żywczyński M.: Historia powszechna 1789—1870. War-

szawa-l 975.

Życie \ problemy gospodarcze

Ciepielewski J.: Historia spoleczno-ekonomiczna Związku Radzieckiego. Warszawa 1974.

Ciepielewski J., Kostrowicka 1., Landau Z., Tomaszewski J.: Historia gospodarcza świata XIX i XX wieku. War-szawa 1971.

Dobb M.: Studia o rozwoju kapitalizmu. Warszawa 1964.Friedmann G.: Maszyna i człowiek. Problem czlowieka w

cywilizacji maszynowej. Warszawa 1966.Geremek B.: Piesowicz K.: Ludzie, towary, pieniądze.

Warszawa 1968.Historia gospodarcza świata XIX i XX w. Praca zbiorowa.

Warszawa 1971.Lenin W. I.: Imperializm jako najwyższe stadium kapitaliz-

mu. Dzielą T. 22. Warszawa 1950.Lenin W. L: O spółdzielczości. Dzieła. T. 32. Warszawa

1957.Lenin W. L: Rozwój kapitalizmu w Rosji. Dzielą. T. 3.

Warszawa 1953.Lenin W. L: Ekonomika i polityka w epoce dyktatury

proletariatu. Dzielą. T. 30. Warszawa 1950.Łukasiewicz J.: Krach na giełdzie. Zarys historii kryzysów

ekonomicznych. Warszawa 1967.Marks K.: Kapitał. T. I—IV. Warszawa 1951—1966.Mendelson L.: Teoria i historia kryzysów i cykli ekonomi-

cznych. T. I—III. Warszawa 1959—1966.Perło V.: Imperializm wielkiego kapitału finansowego.

Warszawa 1960.Problemy bezrobocia w kapitalizmie. Warszawa 1964.Rusiński W.: Zarys historii gospodarczej powszechnej.

Czasy nowożytne inajnowsze (1500—1939). Warszawa 1970.

A.

Sasuly R.: IG Farben. Z dziejów jednego kartelu. Warsza-wa 1949.

Żórawicki S.: Kształtowanie się socjalistycznej myśli spoleczno-ekonomicznej. Warszawa 1974.

Dzieje państw

Andersen I.: Dzieje Szwecji. Warszawa 1968.Bainville J.: Dzieje Francji. Warszawa 1946.Baszkiewicz J.: Historia Francji. Wrocław 1974.Bartnicki A.; Mantel-Niećko J.: Historia Etiopii. Wroc-

ław 1971.BatowskiH.: RozpadAustro-Węgier 1914—1918. Sprawy

narodowościowe i działania dyplomatyczne. Wrocław—Kraków 1965.

Bazylow L.: Dzieje Rosji 1801—1917. Warszawa 1970 i 1976.

Boesch H.: USA. Opanowanie kontynentu. Warszawa 1961.

Chmielewski J.: Chiny w XIX i XX w. Warszawa 1948.Czapliński W., Górski K.: Historia Danii. Wrocław 1965.Demel J.: Historia Rumunii. Wrocław 1970.Dutt P.: Indie dzisiejsze. Warszawa 1960.Dzieje Chin. Zarys. Warszawa 1960.Felczak W.: Historia Węgier. Wrocław 1966.Foster W. Z.: Zarys politycznej historii Ameryki. Warsza-

wa 1956.Gandhi M. K.: Autobiografia. Dzieje moich poszukiwań

prawdy. Warszawa 1969.Gran-Wandmayer A.: Zmierzch Austrii. Lwów 1939.Heck R., Orzechowski M.: Historia Czechosłowacji.

Wrocław 1969.Hilska V.: Dzieje i kultura narodu japońskiego. Krótki

zarys. Warszawa 1957.Historia Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich.

T. I—III. Warszawa 1954—1955.Husa V.: Historia Czechosłowacji. Wrocław 1967.Hitti P.: Dzieje Arabów. Warszawa 1969.Jefimow A.: Zarys nowożytnej i wspólczesnej historii Chin.

Warszawa 1952.JCleer J.: ZSRR — pól wieku przemian gospodarczych.

Warszawa 1967.Kozeński J.: Austria 1918—1968. Dzieje społeczne i polity-

czne. Poznań 1970.Krasuski J.: Historia Rzeszy Niemieckiej 1871—7945. Po-

znań 1969.Lewis B.: Narodziny nowoczesnej Turcji. Warszawa 1972.Lissagaray H.: Historia Komuny Paryskiej 1871. Warsza-

wa 1950 i 1971.Machowski J.: Meksyk. Warszawa 1968.Maurois A.: Dzieje Anglii. Warszawa 1938.Monboodiripad E. M. S.: Mahatma igandyzm. Warszawa

1959.Morton A. L.: Dzieje ludu angielskiego. Warszawa 1948.Najnowsza historia Chin. Warszawa 1976.Nehru J.: Odkrycie Indii. Warszawa 1957.Pajewski J.: Niemcy w czasach nowożytnych (1517— —

1939). Poznań 1947.Pajewski J.: Niemcy naprzelomie XIX i XX w. Warszawa

1948.

Panikkar K. M.: Dzieje Indii. Warszawa 1968.Parkes H. B.: Historia Meksyku. Warszawa 1957.Reychman J.: Dzieje Turcji od końca XVIII wieku. War-

szawa 1970.Rodziński W.: Historia Chin. Wrocław 1974.Sierpowski S.: Faszyzm we Włoszech 1919—1926. Wroc-

ław 1976.Sobolewski M.: Od Drugiego Cesarstwu do Piątej Republi-

ki. Z dziejów politycznych Francji 1870—1958. Warsza-wa 1963.

Trevelyan G.: Historia Anglii. Warszawa 1967.Wasilewski T.: Historia Bułgarii. Wrocław 1970.Wereszycki H.: Historia Austrii. Wrocław 1972.Wojtowicz J.: Historia Szwajcarii. Wrocław 1977.Zaborski S.: Cukier, zloto i kawa. Dzieje Brazylii. Warsza-

wa 1965.Zins H.: Historia Anglii. Wrocław 1971.Zins H.: Historia Kanady. Wrocław 1976.Żywczyński M.: Wiochy nowożytne 1795—1945. Warsza-

wa 1971.

Stosunki międzynarodowe

Balcerek W.: Polityka zagraniczna Polski w dobie Locar-no. Wrocław 1967.

Bartnicki A.: Pierwszy front II wojny światowej. Warsza-wa 1971.

Bartnicki A.: Konflikty kolonialne 1869—1939. Warsza-wa 1972.

Bartnicki A.: Egipt i Sudan w polityce Wielkiej Brytanii 1882—1936. Warszawa 1974.

Batowski H.: Austria i Sudety 1918—1938. Poznań 1968.Batowski H.: Rozpad Austro-Węgier 1914—1918. Wroc-

ław 1965.Batowski H.: Kryzys dyplomatyczny w Europie. Jesień

1938— wiosna 1939. Warszawa 1962.Batowski H.: Ostatni tydzień pokoju. Poznań 1964.Batowski H.: Agonia pokoju i początek wojny fsierpień--

wrzesień 1939). Poznań 1969.Bierzanek H.: Państwo polskie w politycznych koncepcjach

mocarstw zachodnich 1917—1919. Warszawa 1964.Ciałowicz J.: Polsko-francuski sojusz wojskowy. Warsza-

wa 1970.Clemenceau G.: Blaski i nędze zwycięstwa. Poznań 1930.Czarnecki B.: Fali Weiss. Z genezy hitlerowskiej agresji

przeciwko Polsce. Warszawa 1961.Deutsch J., Alter W.: Hiszpania w ogniu. Warszawa 1937.Diaz J.: Zniszczyć faszyzm. Barcelona 1938.Dodd W. E.: Dziennik ambasadora. 1933—1938. Warsza-

wa 1972.Dokumenty i materiały z przedednia II wojny światowej.

Warszawa 1949.Dymitrow G.: Proces o podpalenie Reichstagu. Moskwa

1944.Eden A.: Pamiętniki. 1923—1938. T. 1. W obliczu dykta-

torów. Warszawa 1970.Fay B.: Roosevelt i jego Ameryka. Warszawa 1955.Feldman J.: Bismarck a Polska. Warszawa 1966.Foch F.: Pamiętniki.1914—1918. Warszawa 1931.Foerster F. W.: Niemcy a Europa. Warszawa 1939.

Francois-Poncet A.: Bytem ambasadorem w Berlinie. Wrzesień — październik 1938. Warszawa 1968.

Gawroński J.: Moja misja w Wiedniu. 1932—1938. War-szawa 1965.

Gostyńska W.: Stosunki polsko-radzieckie 1918—1939. Warszawa 1972.

Henderson N.: Nieudana misja. Berlin 1937--1939. War-szawa 1970.

Gluck W.: Sarajewo. Kraków 1935.Holzer J., Molenda J.: Polska w pierwszej wojnie świato-

wej. Warszawa 1967.Jabłoński H.: Rewolucja Październikowa a sprawa niepod-

ległości Polski. Warszawa 1967.Jackson T. A.: Walka Irlandii o wolność. Warszawa 1955.Jaszuński G.: 50 lat radzieckie]polityki zagranicznej. War-

szawa 1967.Jeruzalimski A.: Polityka zagraniczna i dyplomacja nie-

mieckiego imperializmu w końcu XIX w. Warszawa 1954.

Jurkiewicz J.: Pakt wschodni. Z historii stosunków między-narodowych w latach 1934—1935. Warszawa 1963.

Kolców M.: Dziennik hiszpański. Warszawa 1959.Kowalski W. T.: Rok 1918. Warszawa 1978.Kozeński J.: Czechoslowacja w polskiej polityce zagrani-

cznej w latach 1932—1938. Poznań 1964.Krasuski J.: Stosunki polsko-niemieckie 1871—1939.

Warszawa 1967.Kukułka I.: Francja a Polska po traktacie wersalskim

1919—1922. Warszawa 1970.Kumaniecki J.: Po traktacie ryskim. Stosunki polsko--

radzieckie 1921—1923. Warszawa 1971.Kuźmiński T.: Polska, Francja, Niemcy. Z dziejów sojuszu

polsko-francuskiego 1933--1935. Warszawa 1963.Laroche J.: Polska lat 1926--1935. Wspomnienia ambasa-

dora francuskiego. Warszawa 1966.Longo L.: Brygady międzynarodowe w Hiszpanii. Warsza-

wa 1961.Longo L.: Walka narodu włoskiego o wolność. Warszawa

1955.„Ład wersalski" w Europie Środkowej. Wrocław 1971.Łopatniuk S.: Stanowisko ZSRR wobec stosunków

polsko-litewskich w latach 1920—1928. Warszawa 1968.

Łossowski P.: Między wojną a pokojem. Warszawa 1976.Łypacewicz W.: Stosunkipolsko-czeskie. Warszawa 1936.Mikulicz S.: Od Genui do Rapallo. Warszawa 1966.Modzelewski Z.: Komuna Paryska w perspektywie osiem-

dziesięciolecia. Warszawa 1951.Masaryk T.: Rewolucja światowa. Cz. l—3. Warszawa.Mazurowa K.: Europejska polityka Francji 1938—1939.

Warszawa 1974.Nabiel E.: O specyfice rozwoju imperializmu niemieckiego.

Warszawa 1959.Noel L.: Agresja niemiecka na Polskę. Warszawa 1966.Norden A.: Czego nas uczą dzieje Niemiec. Warszawa

1949.Pajewski J.: Niemcy w czasach nowożytnych (1517— —

1939). Poznań 1947.Pajewski J.: Niemcy na przełomie XIX i XX w. Warszawa

1948.Pajewski J.: „ Mitteleuropa". Studia z dziejów imperializmu

niemieckiego w dobie pierwszej wojny światowej. Poznań 1959.

Panikkar K. M.: Azja — dominacja Zachodu. Zarys nie-których problemów stosunków europejsko-azjatyckich i kolonializmu. Warszawa 1972.

Piwarski K.: Polityka europejska w okresie pomonachij-skim. (X 1938 -- III 1939). Warszawa 1960.

Piwarski K.: Sytuacja międzynarodowa 1871—1914. War-szawa 1956.

Problem polsko-niemiecki w traktacie wersalskim. Poznań 1963.

Rozmierow W.: U ekonomicznych źródel hitlerowskiej agresji 1933 —1935. Warszawa 1960.

Reed J.: Dziesięć dni, które wstrząsnęły światem. Warsza-wa 1956.

Roosevelt T.: Pamiętniki Roosevelta, prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki. T. I—II. Warszawa 1919.

Ryszka F.: Noc i mgła. Niemcy w okresie hitlerowskim. Wrocław 1966.

Schreiner A.: Polityka zagraniczna Niemiec. T. I (1870— —1914). Warszawa 1956.

Stefanowicz J.: Watykan i Wiochy 1860—1960. Warsza-wa 1967.

Stosunki polsko-radzieckie w latach 1917—1945. Warsza-wa 1967.

Świerczewski K.: W bojach o wolność Hiszpanii. Warsza-wa 1966.

Tanty M.: Konflikty bałkańskie 1878—1918. Warszawa 1969.

Wereszycki H.: Koniec sojuszu trzech cesarzy. Warszawa 1977.

Wojciechowski M.: Stosunki polsko-niemieckie 1933— —1938. Poznań 1965.

Z dziejów stosunków polsko-niemieckich. Warszawa 1964.

Ruch robotniczy

Bazylow L.: Dzialalność narodnictwa rosyjskiego w latach 1878—1889. Wrocław 1960.

Bauer O.: Powstanie robotników austriackich. Warszawa 1934.

Bredel W.: Ernst Thdlmann. Warszawa 1951.Bruhat J.: Historia francuskiego ruchu robotniczego. War-

szawa 1956Chlebowczyk J.: Bismarck a kwestia robotnicza. Poznań

1950.Cieślak J.: Bismarkowska ustawa antysocjalistyczna. To-

ruń 1952.Cornu A.: Karol Marks i Fryderyk Engels. Życie i dzieło.

Warszawa 1958.Duclos J.: Listy z więzienia. Warszawa 1962.Dymitrow G.: Pisma wybrane. Warszawa 1954.Ercoli: Walkaprzeciw wnjnie i faszyzmowi. Moskwa 1955.Falke K.: Czerwona Armia w Zaglębiu Ruhry. Moskwa

1931.Foner P. S.: Dzieje ruchu robotniczego w Stanach Zjedno-

czonych. T. II. Warszawa 1958.Freville J.: Dzień zaświta! w Tours. Narodziny Komunisty-

cznej Partii Francji. Warszawa 1951.Grajewska I.: Komuna Paryska 1871 r. Warszawa 1976.Gramsci A.: Listy z więzienia. Warszawa 1950.

Historia Drugiej Międzynarodówki. T. I—II. Warszawa 1978.

Historia Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. T. I—II. Warszawa 1968—1969.

Historia międzynarodowego ruchu robotniczego. Pod red. I. Koberdowej. Warszawa 1976.

Ibarruri D.: Jedyna droga. Wspomnienia. Warszawa 1966.Kalicka F.: Problemy jednolitego frontu w międzynarodo-

wym ruchu robotniczym 1933—35. Warszawa 1962.Kautsky K.: Zasady socjalizmu. Kraków 1906.Kautsky K.: Rewolucja socjalna. Warszawa 1907.Kuczyński J.: Położenie robotników w Stanach Zjednoczo-

nych od roku 1871 do czasów dzisiejszych. Warszawa 1950.

Kuczyński J.: Położenie robotników w Anglii od początku kapitalizmu do czasów dzisiejszych. Warszawa 1951.

Kuczyński J.: Polożenie robotników w Niemczech od 1880 do czasów dzisiejszych. Warszawa 1952.

Kun B.: Węgierska Republika Rad. Wybór przemówień i artykulów. Warszawa 1966.

Lenin W. I.: Bolszewicy wzięli wladzę. Dzielą. T. 26. War-szawa 1953.

Lenin W. L: Co robić? Palące zagadnienia naszego ruchu. Dzielą. T. 5. Warszawa 1950.

Lenin W. L: Krok naprzód, dwa kroki wstecz. Dzielą. T. 7. Warszawa 1953.

Lenin W. I.: Dwie taktyki socjaldemokracji w rewolucji demokratycznej. Dzielą. T. 9. Warszawa 1953.

Lenin W. L: Nauki Komuny. Dzielą. T. 13. Warszawa 1949.

Lenin W. I.: Oportunizm i krach II Międzynarodówki. Dzielą. T. 22. Warszawa 1950.

uenin W. I.: Dziecięca choroba lewicowości w komunizmie. Dzielą. T. 31. Warszawa 1955.

Lenin W. L: Rozbieżności w europejskim ruchu robotni-czym. Dzielą. T. 16 Warszawa 1957.

Lenin W. I.: O haśle Stanów Zjednoczonych Europy. Dzie-lą. T. 21. Warszawa 1951.

ylarks K.: Wojna domowa we Francji. Warszawa 1949.Międzynarodowy Ruch Robotniczy. T. I. Warszawa 1976.Międzynarodówka Komunistyczna 1919—1943. Zarys hi-

storyczny. Praca zbiorowa pod kier. A. I. Sobolewa. Warszawa 1974.

Morton A. L., Tatę G.: Historia brytyjskiego ruchu ro-botniczego 1870—1920. Warszawa 1959.

Pankratowa A.: Pierwsza rewolucja rosyjska 1905—7907. Warszawa 1952.

,'ieck W.: Klara Zetkin. Warszawa 1953.Pieck W.: Z dziejów Komunistycznej Partii Niemiec. Trzy-

dzieści lat walki. Warszawa 1950.

Pollit H.: Autobiografia. Warszawa 1950Pruszyński K.: W czerwonej Hiszpanii. Warszawa 1937.Reed J.: Dziesięć dni, które wstrząsnęły światem. War-

szawa 1956.Rylski H.: Ernsl Thalmann. Warszawa 1955.Sobolewski M.: Rola austromarksizmu w rewolucji 1918 r.

w Austrii. Warszawa 1956.Spustek L: Polacy w Piotrogrodzie 1914—1917. War-

szawa 1966.Thorez M.: Syn ludu. Warszawa 1950.Togliatti P.: Wioska Partia Komunistyczna. Warszawa

1961.Tomicki J.: Dzieje II Międzynarodówki. 1914--1923.

Warszawa 1975.Wyczańska K.: Polacy w Komunie Paryskiej 1871 r. War-

szawa 1957.Zand H., Żychowski M.: Wielki Październik 1917. War-

szawa 1967.

Nauka i kultura

Beard Ch. A., Beard M. R.: Rozwój cywilizacji amery-kańskiej. T. II. Warszawa 1961. Becker H., Barnes E.: Rozwój myśli społecznej od wiedzy

ludowej do socjologii. T. II. Warszawa 1965. Bernal J.: Nauka w dziejach. Warszawa 1957. Białostocki J.: Sztuka cenniejsza niż złoto. Opowieść o

sztuce europejskiej naszej ery. Warszawa 1963. Brehier E.: Problemy filozoficzne XX wieku. Warszawa

1958.Dietz D.: Historia wiedzy. Warszawa 1936. Legowicz J.: Zarys historii filozofii. Warszawa 1964. Lavedan P.: Historia sztuki. T, II. Wrocław 1954. Mumford L.: Technika a cywilizacja. Historia rozwoju

maszyny i jej wplyw na cywilizację. Warszawa 1966. Starzyński J.: Ludzie i obrazy. Od Davida do Picassa.

Warszawa 1958.Szumowski W.: Historia medycyny. Warszawa 1951. Tatarkiewicz W.: Historia filozofii. T. III. Warszawa

1958. Taylor E.: Historia rozwoju ekonomiki. T. II. Poznań

1958. Taylor F. S.: Historia nauk przyrodniczych w zarysie.

Warszawa 1959. Toeplitz J.: Historia sztuki filmowej. T. I—II. Warszawa

1956-1959.Wawrzyniik W.: Twórcy chemii. Warszawa 1959. Wielka literatura powszechna. T. V. Warszawa 1933.

SPIS TABEL

1.Udział państw imperialistycznych w światowej produkcji przemysłowej w latach 1870—1913 .. 62.Wzrost produkcji przemysłowej w niektórych krajach w latach 1870—1900................................... 73.Wydatki wojenne państw imperialistycznych w latach 1883—1913................................................ 74.Rozwój sieci kolejowej w latach 1870—1900 .................................................................................. 75.Struktura rolna Francji w latach 1892 i 1908.................................................................................. 236.Rozwój produkcji przemysłowej we Francji w latach 1872—1913 ................................................ 247.Lokata kapitału francuskiego za granicą w latach 1880—1914....................................................... 248.Wzrost handlu zagranicznego Francji w latach 1872—1913............................................................ 249.Wydobycie węgla i wytop żelaza oraz stali w Anglii w latach 1868—1899 .................................. 35

10. Przemysł tekstylny w Anglii w latach 1861—1890......................................................................... 3511. Długość linii kolejowych w Anglii w latach 1860—1890................................................................ 3512. Obroty angielskiego handlu zagranicznego w latach 1865—1895 ................................................ 3613. Współzawodnictwo przemysłu niemieckiego i amerykańskiego z przemysłem angielskim w latach

1860—1904..................................................................................................................................... 3614. Rozwój gospodarczy Niemiec w latach 1871—1913 ..................................................................... 4115. Koncentracja produkcji w Niemczech w latach 1882—1907 ....................................................... 4216. Liczba karteli i syndykatów w Niemczech w latach 1870—1911.................................................. 4317. Skład narodowościowy monarchii austro-wegierskiej w 1910 r. ....................... 5018. Strajki w Austrii w latach 1901 — 1907 ......................................................................................... 5119. Wzrost przemysłowej produkcji Japonii w latach 1886—1913...................................................... 7520. Rozwój handlu zagranicznego Japonii w latach 1868—1913........................................................ 7621. Obce inwestycje w Chinach w latach 1902—1914......................................................................... 7822. Koncesje kolejowe w Chinach w latach 1896—1898..................................................................... 7823. Handel zagraniczny Chin w latach 1868—1908____.................................................................... 7924. Wzrost zadłużenia Chin w latach 1902—1914.............................................................................. 7925. Kongo Belgijskie. Rozwój handlu................................................................................................. 10526. Imigracja w USA w latach 1871-1900 ..Vr;;/..-....,....................................................................... 10827. Wzrost zaludnienia w USA w latach 1870—1910 .:.'..................................................................... 10828. Wzrost produkcji przemysłowej w USA w latach 1870—1913...................................................... 10929. Handel zagraniczny USA w latach 1870—1913............................................................................ 11030. Proces koncentracji przemysłu w USA w latach 1904—1914........................................................ 11031. Daty powstania niektórych partii robotniczych............................................................................. 13232. Wzrost liczby członków związków zawodowych w latach 1890—1900.......................................... 13233. Wydatki zbrojeniowe państw imperialistycznych w latach 1888—1913 ....................................... 14234. Stan uzbrojenia na początku I wojny światowej ......................................................................... 14335. Produkcja broni w czasie I wojny światowej ............................................................................... 15436. Produkcja samolotów w czasie I wojny światowej......................................................................... 15537. Koszty I wojny światowej.............................................................................................................. 15538. Straty ludzkie w I wojnie światowej.............................................................................................. 15539. Udział ZSRR w światowej produkcji przemysłowej w latach 1913—1937.................................... 19640. Niektóre dane dotyczące rozwoju gospodarczego Niemiec w latach 1919—1939.......................... 20841. Niektóre wskaźniki przemysłowej produkcji Wielkiej Brytanii w latach 1919—1939................... 21942. Niektóre wskaźniki rozwoju gospodarczego Francji w latach 1919—1939 ................................. 22543. Produkcja przemysłowa Belgii w 1937 r........................................................................................ 239

10. Ruch okrętów na Kanale Sueskim w latach 1918—1939 ............................................................ 26311. Własność europejska w Tunezji w 1937 r...................................................................................... 28212. Francuska Afryka Zachodnia w 1936 r......................................................................................... 28713. Wydobycie surowców mineralnych w Afryce w latach 1916—1937 ........................................... 29514. Zbiory płodów rolnych w Afryce w latach 1900—1937 .............................................................. 29515. Wydobycie węgla na świecie w latach 1919—1939 ..................................................................... 31216. Wydobycie ropy naftowej na świecie w latach 1918—1939 ......................................................... 31317. Wytop żelaza na świecie w latach 1918—1939.............................................................................. 31318. Wytop stali na świecie w latach 1918—1939................................................................................. 31319. Miejsce poszczególnych państw w światowej produkcji przemysłowej w latach 1913—1938 . . . . 31420. Bezrobocie na świecie w latach 1920—1939................................................................................. 31521. Rozwój sieci kolejowej na świecie w latach 1910—1940............................................................... 32022. Swiatrwy tonaż floty handlowej w latach 1914—1939.................................................................. 321

SPIS MAP

1.Wojna francusko-pruska 1870—1871 r............................................................................... 132.Posiadłości kolonialne Francji do 1914 r............................................................................... 303. Imperium brytyjskie do 1914 r......................................................................................... 374. Cesarstwo Niemieckie w latach 1871—1914...................................................................... 425.Austro-Węgry......................................................................................................................... 516. Rosja do 1914 r............................................................................................................... 537. Wojna rosyjsko-japońska 1904—1905 r............................................................................ 598.Rewolucja 1905 r. w Rosji .................................................................................................... 629. Podział kolonialny Afryki (wkładka 1)............................................................................. po s. 104

10. Stany Zjednoczone Ameryki Północnej w końcu XIX w................................................... 11111. Ameryka Południowa XIX/XX w. (wkładka 2) ................................................................ po s. 11212. Ekspansja kolonialna państw imperialistycznych (wkładka 3) ........................................... po s. 12013. Europa w latach 1871—1914 (wkładka 4)........................................................................ po s. 13614. Europa podczas I wojny światowej (wkładka §)............................................................... po s. 15215. Europa po I wojnie światowej (wkładka 6)......................................................................... po s. 16816. Rosja Radziecka w 1918 w okresie kontrrewolucji i interwencji.......................................... 18617. ZSRR w latach 1922—1938............................................................................................. 19518. Wojna domowa w Hiszpanii .............................................................................................. 23619. Czechosłowacja w latach 1938—1939............................................................................... 24620. Rozpad imperium otomańskiego...................................................................................... 25721. Bliski Wschód po I wojnie światowej................................................................................... 26222. Ekspansja Japonii w latach 1872—1939.............................................................................. 27123. Wielki marsz w Chinach...................................................................................................... 275

SPIS TREŚCI

OD AUTORA..................................................................................................................................................................... 3

Część pierwsza 1870—1918

Rozdział I. PRZEŁOM XIX I XX W. SYTUACJA OGÓLNA.................................................................................. 6

Narodziny imperializmu (6). Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu (6).

Rozdział II. WOJNA FRANCUSKO-PRUSKA 1870—1871 R.............................................................................. 9Układ sił politycznych w Europie w przeddzień wojny (9). Sytuacja w Prusach (9). Sytuacja we Francji (10). Przyczyny wybuchu wojny i jej przebieg (10). Proklamowanie III Republiki. Rząd Obrony Narodowej (12). Zgromadzenie Narodowe (14).

Rozdział III. KOMUNA PARYSKA................................................................................................................................ 16

Nastroje rewolucyjne we Francji w przeddzień Komuny (16). Przesłanki rewolucji z 18 marca 1871 r. (16). Komitet Centralny Gwardii Narodowej (16). Utworzenie Komuny Paryskiej i jej działalność (17). Ostatnie dni Komuny (20). Historyczne znaczenie Komuny Paryskiej (21).

Rozdział IV. NARODZINY III REPUBLIKI WE FRANCJI...................................................................................... 22

Uchwalenie konstytucji 1875 r. (22). Życie gospodarcze. Rządy finansjery (23). Ruch robotniczy (25). Rozłam we francuskim ruchu robotniczym (25). Kryzysy polityczne (26). Rozwój ruchu robotniczego (27). Zjednoczenie partii socjalistycznych. Anarchosyndykalizm (28). Polityka zagraniczna Francji. Zbliżenie z Rosją i Anglią (28). Kolonializm francuski (29). Specyfika imperializmu francuskiego (31).

Rozdział V. UPADEK PRZEMYSŁOWEJ HEGEMONII ANGLII W ŚWIECIE................................................. 32

1. STOSUNKI WEWNĘTRZNE ...................................................................................................................... 32Ustrój. Klasy społeczne (32). Dwupartyjny system rządów (33). Ruch robotniczy. Powstanie Federacji Socjalisty-cznej (34). Nowy trade-unionizm (34).

2. ROLA IMPERIALIZMU BRYTYJSKIEGO W ŚWIECIE ......................................................................... 35Problemy gospodarcze (35). Polityka „wspaniałego odosobnienia" (36). Kolonializm brytyjski (36). Kwestia irlandzka (38).

Rozdział VI. NIEMCY....................................................................................................................................................... 40

Zjednoczenie Niemiec. U tworzenie Cesarstwa Niemieckiego (40). Imperializm niemiecki (41). Kartele, syndyka-ty, trusty (42). Wewnętrzna polityka Bismarcka(44). Niemiecki ruch robotniczy. Ustawy wyjątkowe (45). System sojuszy i bloków (46). Polityka kolonialna Niemiec (47).

Rozdział VII. AUSTRO-WĘGRY .................................................................................................................................. 49

Sytuacja polityczna i gospodarcza (49). Ucisk narodowościowy (49). Ruch robotniczy (50).

Rozdział VIII. ROSJA....................................................................................................................................................... 52

1. ZACOFANIE GOSPODARCZE .................................................................................................................. 52Zniesienie poddaństwa chłopów (52). Rozwój kapitalizmu w Rosji pod koniec XIX w. (52). Rola kapitałów obcych (53).

2. STOSUNKI WEWNĘTRZNE ...................................................................................................................... 54System polityczny (54). Położenie chłopstwa i robotników (54).

3. ROSYJSKI RUCH REWOLUCYJNY I ROBOTNICZY............................................................................. 55Włodzimierz Iljicz Lenin (56).

4. POLITYKA ZAGRANICZNA...................................................................................................................... 56Rosja wobec problemów europejskich (56). Imperialna polityka Rosji w Azji (57).

5. WZROST FALI REWOLUCYJNEJ.............................................................................................................. 57Rozwój imperializmu w Rosji i jego specyfika (57). „Iskra" (58).

6. WALKA O POWSTANIE PARTII PROLETARIATU................................................................................. 58Geneza ruchu rewolucyjnego w Rosji (58). Klęska Rosji w wojnie z Japonią (58).

7. WYBUCH I PRZEBIEG REWOLUCJI 1905 R............................................................................................ 60„Krwawa niedziela" (60). Lato 1905 r. (61). Powszechny strajk polityczny w październiku 1905 r. (62). Powstanie grudniowe (63). Spadek fali rewolucyjnej (64). Ruch narodowowyzwoleńczy w carskiej Rosji. Polacy w rewolucji 1905 r. (64). Przyczyny upadku rewolucji (64).

Rozdział IX. INNE PAŃSTWA EUROPEJSKIE................................................................................................... 651. WŁOCHY.......................................................................................•............................................................... 65

2. PAŃSTWA SKANDYNAWSKIE................................................................................................................. 66Problemy społeczno-polityczne (66). Ruch robotniczy (67).

3. INNE PAŃSTWA EUROPEJSKIE............................................................................................................... 67

Rozdział X. TURCJA ............................................................................................................................................ 69

Problemy wewnętrzne. Sytuacja gospodarcza (69). Przekształcenie Turcji w półkolonię (70). Postępowe ruchy społeczne. Rewolucja młodoturecka (71).

Rozdział XI. KRAJE DALEKIEGO WSCHODU................................................................................................... 75

1. JAPONIA........................................................................................................................................................ 75Stosunki wewnętrzne w drugiej połowie XIX w. (75). Rozwój gospodarczy (75). Polityka kolonialna imperializ-mu japońskiego (76). Położenie klasy robotniczej. Sen-Katajama (76).

2. CHINY............................................................................................................................................................. 77Stosunki wewnętrzne (77). Ekspansja państw imperialistycznych (78). Ruch antyfeudalny i narodowy (80). Powstanie bokserów — Ihotuan (80). Rewolucja 1911—1912 r. (81).

3. INDIE.............................................................................................................................................................. 82Miejsce Indii w gospodarce i polityce brytyjskiej (82). Polityka kolonialna w Indiach (82). Ruchy chłopskie (83). Ogólnoindyjski Kongres Narodowy (83).

Rozdział XII. KOLONIALNY PODZIAŁ AFRYKI............................................................................................... 841. STOSUNKI WEWNĘTRZNE ....................................................................................................................... 84

2. BUDOWA FRANCUSKIEGO IMPERIUM KOLONIALNEGO................................................................ 85Podbój i kolonizacja Algierii (85). Opanowanie Tunezji (87). Kolonialny podział Maroka (87). Utworzenie Francuskiej Afryki Zachodniej (90).

3. EKSPANSJA WIELKIEJ BRYTANII W AFRYCE..................................................................................... 93Egipt i Sudan (93). Zdobycze brytyjskie w Afryce Zachodniej (96). Afryka Wschodnia (97). Etiopia (98). Podbój południa Afryki (98).

4. WALKA O SFERY WPŁYWÓW W AFRYCE ŚRODKOWEJ I W BASENIE RZEKI KONGO ......... 101Imperializm i Afryka (105). Podbój Afryki (105). Kolonializm brytyjski w Afryce (106). Kolonializm francuski (106). Dalszy podział Afryki (107). Znaczenie Afryki (107).

Rozdział XIII. AMERYKA..................................................................................................................................... 1081. STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI..............'.,........................................................................................ 108Imigracja (108). Rozwój gospodarczy (108). Stosunki wewnętrzne (110). Problemy ruchu robotniczego (112). Kierunki ekspansji kolonialnej USA (113). Wojna amerykańsko-hiszpańska (114).

2. AMERYKA ŁACIŃSKA .............................................................................................................................. 114Argentyna (1.14). Brazylia (115). Meksyk (115). Problemy społeczno-gospodarcze (115). Ameryka Łacińska — półkolonia imperializmu (116). Rozwój kapitalizmu. Początki ruchu robotniczego (117).

Rozdział XIV. ZMIANY W UKŁADZIE SIŁ NA PRZEŁOMIE XIX I XX W. EKSPANSJA KOLONIALNAMOCARSTW IMPERIALISTYCZNYCH..................................................................................................................... 118

1. SYTUACJA MIĘDZYNARODOWA.......................................................................................................... 118Sprzeczności francusko-niemieckie (118). Współpraca francusko-rosyjska (118). Sprzeczności brytyjsko--francuskie (118). Sprzeczności brytyjsko-rosyjskie (119). Sprzeczności brytyjsko-niemieckie. Wzrost potęgi Niemiec (119).

2. DROGA KU ENTENTE CORDIALE........................................................................................................ 120Zwrot w polityce Włoch (120). Układ z 8 kwietnia 1904 r. Entente cordiale (120).

3. NOWY UKŁAD SIŁ W EUROPIE ........................................................................................................... 121

4. WZROST SPRZECZNOŚCI IMPERIALISTYCZNYCH W LATACH 1904—1914.................................. 121Sprzeczności między państwami trójprzymierza i trójporozumienia (121). Maroko w polityce państw imperiali-stycznych (122). Konferencja w Algeciras (123). Drugi kryzys marokański (124). Wyścig zbrojeń (124). Sprawy wschodnie (125). Wojny bałkańskie (125). W przeddzień wojny światowej (126).

Rozdział XV. NIEKTÓRE PROBLEMY MIĘDZYNARODOWEGO RUCHU ROBOTNICZEGO.................. 128

Marksizm w ruchu robotniczym (128). Reformizm i rewizjonizm (128). Rozwiązanie I Międzynarodówki (129).II Międzynarodówka (130). Trzy kierunki w II Międzynarodówce (131). Stosunek II Międzynarodówki dowojny (132).

Rozdział XVI. NAUKA l KULTURA............................................................................................................................. 134Nauki ścisłe (134). Rozwój techniki (136). Nauki humanistyczne (139). Literatura (140). Sztuka (141). Prasa (141).

Rozdział XVII. PIERWSZA WOJNA ŚWIATOWA................................................................................................... 142

1. POCZĄTEK WOJNY..................................................................................................................................... 142Imperialistyczny charakter wojny (142). Wybuch wojny (142). Siły przeciwników (144).

2. DZIAŁANIA WOJENNE............................................................................................................................... 144Marsz na Paryż (144). Ofensywa rosyjska (145). Sytuacja na Bałkanach (145). Front wschodni (146). Front zachodni (146).

3. KOŃCOWY ETAP WOJNY ........................................................................................................................ 148Rozpad monarchii austro-węgierskiej (149). Koniec wojny (150).

4. SPRAWA POLSKA........................................................................................................................................ 1505. WALKA PRZECIW WOJNIE....................................................................................................................... 152Organizacje pacyfistyczne (152). Międzynarodowy ruch robotniczy (152). Upadek II Międzynarodówki (152). Walka przeciwko wojnie (153). Rola bolszewików w międzynarodowym ruchu robotniczym. Walka o utworzenieIII Międzynarodówki (153).

6. SKUTKI WOJNY........................................................................................................................................... 154

Rozdział XVIII. WIELKA SOCJALISTYCZNA REWOLUCJA PAŹDZIERNIKOWA....................................... 156

1. BURŻUAZYJNO-DEMOKRATYCZNA REWOLUCJA LUTOWA 1917 R............................................. 156Narastanie rewolucji w Rosji carskiej (l 56). Konsolidacja sił rewolucyjnych (l 56). Utworzenie Rządu Tymczaso-wego (157). Dwuwładza (158).

2. POWSTANIE ZBROJNE W PAŹDZIERNIKU 1917 R................................................................................ 158Luty—kwiecień 1917 r. (158). Tezy kwietniowe Lenina (158). Okres przygotowawczy do zbrojnego powstania(l 59). Zdobycie władzy przez proletariat Piotrogrodu( 160). II Zjazd Rad (161). Dekrety o pokoju i o ziemi (161). Stosunek Rewolucji Październikowej do sprawy Polski (162). Udział Polaków w Rewolucji Październikowej (163). Historyczne znaczenie Października (163).

Część druga 1919—1939

Rozdział XIX. ŚWIAT KAPITALISTYCZNY PO PIERWSZEJ WOJNIE ŚWIATOWEJ................................... 166

1. ROZWIĄZANIA POLITYCZNE.................................................................................................................. 166Konferencja paryska (166). Traktat wersalski (167). Traktat z Austrią (168). Traktat z Bułgarią (168). Traktat z Węgrami (169). Traktat z Turcją (169). Sprawa Polski na konferencji paryskiej (169). Powstanie Ligi Narodów (169). System mandatowy Ligi Narodów (170). Konferencja waszyngtońska (172).

2. WZROST NASTROJÓW REWOLUCYJNYCH W ŚWIECIE ................................................................... 173Wpływ Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej (173). Walki rewolucyjne w Niemczech (1918— —1919). Rewolucja listopadowa (174). Węgierska Republika Rad (178). Rewolucja narodowoburżuazyjna (1918—1923) w Turcji (179).

Rozdział XX BUDOWA SOCJALIZMU W ZSRR ................................................................................................... 1841. INTERWENCJA PAŃSTW IMPERIALISTYCZNYCH W REPUBLIKACH RADZIECKICH............. 184Walka o zawieszenie broni. Pokój brzeski (184). Początki budownictwa socjalistycznego (184). Pierwsza konsty-tucja radziecka (185). Obca interwencja (185). Sojusz kontrrewolucji i interwentów (185). Zwycięstwo nad interwentami (189).

2. UTWORZENIE ZWIĄZKU SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK RADZIECKICH.............................. 189Nowa polityka ekonomiczna — NEP(190). Powstanie ZSRR (l 90). Pierwsze kroki ZSRR na arenie międzynaro-dowej. Konferencja w Genui (190). Traktat w Rapallo (191). Konferencja haska (192). Konferencja w Lozannie (192). Uznanie ZSRR (192). Konstytucja ZSRR (192). Śmierć Lenina (192).

3. ZSRR W LATACH 1925—1941...................................................................................................................... 193Socjalistyczna industrializacja (193). Kolektywizacja rolnictwa (194). Druga pięciolatka (196). Konstytucja 1936 r. (197).

4. ZWIĄZEK RADZIECKI W WALCE O POKÓJ I ZBIOROWE BEZPIECZEŃSTWO W EUROPIE .. 197Pokojowa polityka ZSRR na arenie międzynarodowej (197). Polityka współistnienia (198). Przyjęcie definicjiagresora (198). Pakt wschodni (i98). ZSRR — członkiem Ligi Narodów (199).

Rozdział XXI. NIEMCY......................................................................................................................................... 2001. REPUBLIKA WEIMARSKA W LATACH 1919—1923.............................................................................. 200Konstytucja weimarska (200). Wzrost reakcji. Narodziny hitleryzmu (200). Sytuacja gospodarcza Niemiec po wojnie. Inflacja (201). Ponowny wzrost fali rewolucyjnej (201). Faszystowski pucz w Monachium (202).

2. NIEMCY W LATACH 1924—1928............................................................................................................... 202Sytuacja wewnętrzna (202). Plan Dawesa. Wzrost roli Niemiec (203). Sytuacja w KPD (204).

3. NIEMCY W OKRESIE ŚWIATOWEGO KRYZYSU (1929—1932) ......................................................... 204Sytuacja ekonomiczna (204). Plan Younga (204). Moratorium Hoovera (205). Przygotowania faszystów do objęcia władzy (205).

4. OKRES DYKTATURY FASZYSTOWSKIEJ (1933—1939) ...................................................................... 206Faszystowski terror (206). Proces o podpalenie Reichstagu (207). Przygotowania wojenne gospodarki niemieckiej (208). Początek zjednoczenia sił antyfaszystowskich (208). Agresywna polityka zagraniczna Niemiec (209). Wcielenie Austrii do Rzeszy (211). Polityka hitlerowska wobec Czechosłowacji (213). Monachium (213). Napaśćna Polskę. Początek drugiej wojny światowej (214).

Rozdział XXII. WIELKA BRYTANIA.......................................'.'.......................................................................... 215Sytuacja gospodarcza (215). Rozwój ruchu robotniczego (215). Powstanie Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii (215). Kryzys gospodarczy 1920—1921 r. (216). Walka Irlandii o niepodległość (216). Wzrost reakcji politycznej (217). Pierwszy rząd labourzystów (217). Wielka Brytania w latach 1924—1929 (217). Drugi rząd labourzystów (218). Gospodarka brytyjska w okresie kryzysu 1929—1932 r. (218). Kryzys polityczny 1931 r. (218). Polityka rządu narodowego (218).

Rozdział XXIII. FRANCJA.................................................................................................................................... 2201. PIERWSZE LATA PO WOJNIE ŚWIATOWEJ........................................................................................... 220Sytuacja gospodarcza (220). Życie polityczne (221). Rozwój ruchu robotniczego (221). Utworzenie Francuskiej Partii Komunistycznej (222). Problemy polityki zagranicznej (222). Okupacja Zagłębia Ruhry (223).

2. FRANCJA W LATACH 1924—1939 ............................................................................................................ 223Położenie polityczne i gospodarcze (223). Skutki kryzysu światowego we Francji (224). Groźba faszyzmu we Francji (225). Front ludowy (225). Rząd Daladiera (226).

Rozdział XXIV. WŁOCHY..................................................................................................................................... 227Włochy po wojnie (227). Sytuacja wewnętrzna. Wzrost fali rewolucyjnej (228). Utworzenie Włoskiej Partii Komunistycznej (228). Faszyzacja Włoch (229). Dyktatura Mussoliniego (229). Włochy w okresie względnej stabilizacji kapitalizmu (230). Kryzys 1929—1933 r. we Włoszech (230). Polityka zagraniczna (231). Wojna\i/łrvcŁ-r\_*itirłricL- ii ^7111 Clć Rurlir*_____D-7\/»vi" /OT)\

Rozdział XXV. INNE PAŃSTWA EUROPY ZACHODNIEJ............................................................................. 233

1. HISZPANIA................................................................................................................................................... 233Problemy wewnętrzne (233). Utworzenie Komunistycznej Partii Hiszpanii (233). Dyktatura Primo de Rivery ("4). Proklamowanie republiki (234). Wojna domowa (236). Zwycięstwo faszyzmu (237).2. PORTUGALIA.............................................................................................................................................. 2383. BELGIA ......................................................................................................................................................... 238Sytuacja gospodarcza (239). Problemy polityczne i społeczne (239).4. HOLANDIA................................................................................................................................................... 2395. LUKSEMBURG............................................................................................................................................. 2406. SZWAJCARIA............................................................................................................................................... 240

Rozdział XXVI. PAŃSTWA EUROPY ŚRODKOWEJ ...................................................................................... 2421. AUSTRIA....................................................................................................................................................... 242Problemy polityczno-społeczne (242). Proces faszyzacji kraju. Anschluss (243).2. WĘGRY ......................................................................................................................................................... 2433. CZECHOSŁOWACJA.................................................................................................................................... 244Utworzenie Republiki Czechosłowackiej (244). Rozwój ruchu robotniczego (244). Walka o utrzymanie republiki (245). Kryzys monachijski (245). Utrata niepodległości (246).

4. RUMUNIA .................................................................................................................................................... 247

Rozdział XXVII. PAŃSTWA SKANDYNAWSKIE I NADBAŁTYCKIE............................................................. 249

1. DANIA............................................................................................................................................................ 2492. NORWEGIA .................................................................................................................................................. 2493. SZWECJA....................................................................................................................................................... 2504. FINLANDIA.................................................................................................................................................. 2505. LITWA ........................................................................................................................................................... 2516. ŁOTWA.......................................................................................................................................................... 2517. ESTONIA........................................................................................................................................................ 251

Rozdział XXVIII. PAŃSTWA BAŁKAŃSKIE ..................................................................................................... 2531. JUGOSŁAWIA .............................................................................................................................................. 2532. BUŁGARIA.................................................................................................................................................... 2543. ALBANIA....................................................................................................................................................... 2554. GRECJA......................................................................................................................................................... 255

Rozdział XXIX. TURCJA...................................................................................................................................... 256

Rozdział XXX. BLISKI WSCHÓD........................................................................................................................ 2611. EGIPT............................................................................................................................................................. 2622. SYRIA I LIBAN............................................................................................................................................. 2643. PALESTYNA................................................................................................................................................. 2654. TRANSJORDANIA....................................................................................................................................... 2655. IRAK............................................................................................................................................................... 2656. PAŃSTWA PÓŁWYSPU ARABSKIEGO................................................................................................... 266

Rozdział XXXI. AZJA W LATACH 1918—1939................................................................................................. 2671. PROBLEMY OGÓLNE................................................................................................................................. 2672. JAPONIA....................................................................................................................................................... 269Sytuacja społeczno-ekonomiczna (269). Formowanie się pierwszych grup socjalistycznych (269). Rozwój ruchu robotniczego i chłopskiego (270). Kryzys gospodarczy (270). Polityka ekspansji (271). Faszyzm w Japonii (272).3. CHINY........................................................................................................................................................... 272Sytuacja społeczno-ekonomiczna (272). Powstanie Komunistycznej Partii Chin (273). Rewolucja chińska (1925—1927) (273). Druga rewolucyjna wojna domowa (1927—1937) (274).

4. INDIE............................................................................................................................................................. 276Problemy społeczno-polityczne (276). Gandhyzm. Indyjski Kongres Narodowy (277). l iga Muzułmańska (277). Organizacje komunistyczne (278). Wzrost fali rewolucyjnej (278). Indie w przededniu drugiej wojny światowej (278).5. IRAN.............................................................................................................................................................. 279

Rozdział XXXII. AFRYKA....................................................................................................................................................

Rozwój sił wytwórczych (281). Struktura społeczna ludów Afryki (281). Problemy polityczne. Walka narodowo-wyzwoleńcza (282).1. AFRYKA PÓŁNOCNA ................................................................................................................................. ;Tunezja (282). Algieria (284). Republika Rifu (285). Maroko (286).

2. KOLONIAL IZM W CZARNEJ AFRYCE .................................................................................................. ;Kolonie francuskie w Afryce Zachodniej (286). Kolonie francuskie w Afryce Równikowej (288). Posiadłości kolonialne Wielkiej Brytanii (289). Związek Południowej Afryki (290).

3. AGRESJA NA ETIOPIE................................................................................................................................ 2Walka mocarstw europejskich o strefy wpływów (292). Napaść Włoch na Etiopie (293).

4. AFRYKA W PRZEDEDNIU DRUGIEJ WOJNY ŚWIATOWEJ............................................................. 2

Rozdział XXXIII. AMERYKA.......................................................................................................................................... 2

1. STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI.......................................................................................................... 2'Skutki pierwszej wojny światowej (297). Rozwój ruchu robotniczego w latach 1918—1920 (297). Komunistyczna Partia USA (2981. Imperializm amerykański w walce o hegemonie w świecie (298). Przejściowy okres stabilizacji kapitalizmu (299). Położenie mas pracujących (299). Kryzys gospodarczy (1929—1933) (299). Prezydentura Roosevelta (301). Stany Zjednoczone w przededniu drugiej wojny światowej (302).

2. KANADA........................................................................................................................................................ 3(Kanada po pierwszej wojnie światowej (303). Ruch robotniczy (303). Problem niepodległości (303). Sytuacja gospodarcza (303).

3. AMERYKA ŁACIŃSKA .............................................................................................................................. 3CArgentyna (303). Brazylia (304). Meksyk (304). Sytuacja ogólna (305). Rozwój ruchu robotniczego (306). Okres względnej stabilizacji kapitalizmu (306). Kryzys ekonomiczny (306). Caudilizm (307). Ameryka Łacińskaw przededniu drugiej wojny światowej (307).

Rozdział XXXIV. MIĘDZYNARODÓWKA KOMUNISTYCZNA ......................................................................... 30

Powstanie!!! Międzynarodówki (308). III Międzynarodówka w latach 1919—1924(308). VII Kongres Między-narodówki i jego znaczenie (310).

Rozdział XXXV. ŚWIAT MIĘDZY DWIEMA WOJNAMI........................................................................................ 31

1. POWSZECHNY KRYZYS USTROJU KAPITALISTYCZNEGO.............................................................. 31Charakterystyka okresu 1919—1939 r. (312). Kryzys w latach 1929—1933 (314). Polityka współistnienia (316).

2. GŁÓWNE KIERUNKI ROZWOJU STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH W PRZEDEDNIUWYBUCHU DRUGIEJ WOJNY ŚWIATOWEJ............................................................................................ 31<

Utworzenie bloku faszystowskiego (316). Walka ZSRR o bezpieczeństwo zbiorowe (317). Napaść na Polskę. Wybuch drugiej wojny światowej (319).

3. NAUKA I KULTURA ................................................................................................................................. 31'Rozwój nauk ścisłych (319). Rozwój wiedzy technicznej (320). Filozofia (321). Literatura (321). Sztuka (322). Prasa (322).

TABLICA CHRONOLOGICZNA.................................................................................................................................... 323

BIBLIOGRAFIA................................................................................................................................................................. 332

SPIS TABEl......................................................................................................................................................................... 336

SPIS MAP............................................................................................................................................................... 338