Univerzitet u SarajevuPrirodno - matematički fakultetOdsjek za geografijuSmjer: Nastavnički

Seminarski rad iz Hidrografije kopna( HIDROGRAFSKE KARAKTERISTIKE SLIVA JAPRE )

Mentor: Student:Prof. dr. Muriz Spahić Zahirović ArminAss. Edin Hrelja

Sarajevo,decembar 2010.

Sadržaj

1. Uvod....................................................................................................................................3

1.1 Geografski položaj............................................................................................................3

2. Fizičko-geografske karakteristike sliva Japre......................................................................4

2.1 Geološka građa.............................................................................................................4

2.2 Geomorfološke karakteristike......................................................................................4

2.2.1 Morfologija sliva...................................................................................................4

2.2.2 Morfometrijske odlike sliva Japre........................................................................5

2.3 Klimatske karakteristike.................................................................................................10

2.4 Reljef...............................................................................................................................10

2.5 Vegetacija.......................................................................................................................10

2.6 Pedološke karakteristike.................................................................................................10

3. Hidrografske karakteristike sliva rijeke Japre...................................................................11

4. Zaključak...........................................................................................................................12

5. Literatura...........................................................................................................................13

2

1. Uvod

1.1 Geografski položaj

U ovom seminarskom radu prvenstveno je cilj da se sa aspekta hidrografije obradi sliv rijeke

Japra, na karti Bosne i Hercegovine Rn = 1 : 1 000 000 možemo vidjeti da se rijeka Japra

nalazi ispod Majdan planine tačnije na njenom sjevero-zapadnom dijelu, ulijeva se u Sanu

kod mjesta Blagaj 9,2 km istočno od Bosanskog Novog. Njeno razvođe od ušća ide prema

jugo-zapadu do trigonometra 332, zatim na jugo-istok do tačke 344 , zatim do mjesta

Rujiška, idući ponovno na jug do trigonomtrijske tačke 424. Njene najjužnije granice razvođa

su ujedno i granice Bos. Krupe i Sanskog mosta koja ide na jugoistok do tačke 692, zatim

prema sjevero-zapad do naselja Lipnik, nastavljajući dalje prema sjevero-istoku do tačke 527

odnosno naselja Runjavica, od ovog mjesta ide ka sjevero-zapadu do tačke 348 ne mjenjajući

pravac do trigonometra 302, i na sjever do ušća koje je na visini od 50 m.

3

2. Fizičko-geografske karakteristike sliva Japre

2.1 Geološka građa

Sliv Japre na površini od 322 km2 odlikuje paleozoiskim i mezozoiskim tvorevinama gdje se

izdvajaju pješčarima, glinci i krečnjacima na zapadnim djelovima što čini veći dio lijeve

slivne površine, središnji dijelovi su izgrađeni od pješčara, laporaca i glinaca koji se protežu

cijelim središnjim dijelom i većim dijelom istočnog dijela sliva odnosno desne slivne površine

Japre.

2.2 Geomorfološke karakteristike

2.2.1 Morfologija sliva

Pod slivom podrazumjevamo prostornu površinu ograničenu razvođem sa koga se padavinske

vode površinski ili podzemno otiču u jedan riječni sistem, jezero more ili okena, bitna stavka

ove definicije su padavinske vode koje najvećim dijelom utiču na izgradnju odnosno

morfologiju sliva djelujeći na način da vrše eroziju podloge preko koje otiču ili vrše spiranje i

denudaciju, na ovom slivu su prisutni padinski procesi i naravno riječna erozija koja je

najveća u gornjem dijelu toka Japre što možemo primjetiti i na poprečnom profilu, znači vrši

se izrazita erozija podloge i rijeka svojom snagom odnosi materijal u niže hipsometrijske

nivou, na poprečnom profilu urađenom za središnji dio toka Japre primječuje se pojava bočne

erozije koja se najvjerovatnije smjenjuje sa vertikalnom, dakle dolazi do smanjenja kinetičke

energije vode smanjuje se dubinska erozija, rijeka proširuje korito dominantnom bočnom

erozijom, dok na poprečnom profilu ušča primječujemo da je dno korita maksimalno

prošireno i prisutna je akumulacija erodiranog materijala. Na geološkoj karti se primječuje

menadriranje rijeke u najnižim dijelovim a prisuti su i odsječeni meandri, mrtvaje i starače.

Uzdužni profil nam ukazuje da je ova rijeka u potpunosti izgradila svoj tok , odnosno ovaj

profil je ravnomjerni udužni profil, pripada rijekama koje su u završnoj fazi svoje evolutovne

izgrađenosti, to su jednostavni riječni tokovi sa jednostavnim riječnim dolinama.

4

2.2.2 Morfometrijske odlike sliva Japre

U okviru morfometrijski odlika sliva dobili smo niz zadataka od predmetnog asistenta da ih

obradimo i na osnovu njih detaljnije upoznamo sliv sa aspekta hidrografije.

- Odrediti razvođe i izračunati površinu sliva.

Njeno razvođe od ušća ide prema jugo-zapadu do trigonometra 332, zatim na jugo-istok do

tačke 344 , zatim do mjesta Rujiška, idući ponovno na jug do trigonomtrijske tačke 424.

Njene najjužnije granice razvođa su ujedno i granice Bos. Krupe i Sanskog mosta koja ide na

jugoistok do tačke 692, zatim prema sjevero-zapad do mjesta Lipnik, nastavljajući dalje

prema sjevero-istoku do tačke 527 odnosno naselja Runjavica, od ovog mjesta ide ka sjevero-

zapadu do tačke 348 ne mjenjajući pravac do trigonometra 302, i na sjever do ušća koje je na

visini od 150 m. Također razvođe je ucrtano i na TK Rn = 1 : 200 000. Površina sliva je

određena pomoču kartografskih metoda i iznosi 322 km2.

- Izvršiti rangiranje riječne mreže.

Rangiranje riječne mreže je izvršeno prema Shreveu, on je zapravo nadopunio Štralera prema

kome vodotoci drugog reda nakon spajanja daju vodotok 4. ranga, a ako se njemu priključi

vodotok 1. reda daju vodotok 5. ranga. Urađeno je na obićnom papiru.

- Odrediti stvarnu i najmanju dužinu riječnog toka.

Stvarna dužina je dužina toka od izvorišta do ušća mjereno po riječnom koritu od ušća do

najdužeg izvorišnog kraka i oznosi Lmax = 46,6 km, dok najmanja dužina je najkrače

rastojanje od ušća do izvorišta i iznosi Lmin = 32,2 km.

- Izračunati gustinu riječne mreže.

Gustina riječne mreže je odnos između dužine svih vodotoka i površine sliva. D = ∑ L : F ;

160600 : 322 = 498,75 m / km2

- Izračunati čestinu vodotoka na slivnoj površini.

Čestina vodotoka je odnos broja vodotoka i površine sliva. D = N : F ; 32 : 322 km2 = 0,09 *

1000 = 9 ‰.

- Izračunati koificijent razvitka vodotoka.

Računa se kao količnik stvarne dužine vodotoka i najkrače dužine po medijani toka. Računa

se preko formule K = L max : Lmin ; 46,6 : 32,2 = 1,44. Ovaj koificijent je kod ravničarski

rijeka veći zbog većeg meandriranja.

5

- Izračunati ukupan i prosječan pad rijeke.

Ukupan pad predstavlja razliku između izvorišta i ušća iskazano u metrima. H = h1 – h2 ; 250

– 50 = 200 m , prosječan pad je odnos ukupnog pada i stvarne dužine vodotoka. J = h : L

( m/km ) ; 200 : 46,6 = 4,29 ‰

- Izračunati dužinu površinskog oticanja.

Lo = ½ * G = ½ x 498,75 m / km2 = 249 m/km2

- Nacrtati 3 poprečna profila, u gornjem dijelu toka, na središnjem dijelu i

na ušću, nacrtati također i poprečni profil.

Ovaj zadatak je urađen na mm papiru.

- Izračunati dužinu sliva, max i prosječnu širinu sliva.

Dužina sliva za rijeku Japru iznosi 34,8 km a maximalna širina je 21 km u središnjem dijelu

toka, prosječna širina predstavlja artimetičku sredinu više mjerenih širina i iznosi 10,1 km. Na

osnovu ovog grafika možemo zaključiti da Japra ima maksimalnu širinu sliva u srednjem

toku.

Tip riječnog sliva predstavljen grafički

Grafik 1. Predstavlja tip riječnog sliva, dobiven mjerenjem širine sliva na više različitih mjesta.

6

- Izračunati dužinu razvođa.l

Dužina razvođa iznosi 101,4 km. Mjereno po razvođu pomoću trakice.+

- Izračunati koificijent razvitka razvođa.

Predstavlja količnik dužine razvođa i površine sliva. m = S / s ; 101,4 / 322 km = 0,3

- Izračunati koificijent simetričnosti sliva.

Predstavlja artimetičku sredinu odnosa, razlika površina desne i lijeve slivne površine i

ukupne površine sliva. Ks = [ ( Fl – Fd ) : F ] : 2 ; [ ( 182 – 140 ) : 322 ] : 2 = 0,06. Ovaj

koificijent je značajan potamološki pokazatelj, odnosno uslovljen je geološkom građom koja

se odražava na gustinu riječne mreže a gustina utiče na vodonosnost sliva. Na rijeci Japri

desna slivna površina ima veću mrežu vodotoka jer se u geološkoj podlozi nalaze glinci koji u

znatnoj mjeri spriječava prodor padavinski voda u dublje horizonte, što povećava

vodonosnost sliva koja se direktno odražava na proticaj u riječnim koritima. Za razliku od

lijeve slivne površine koja je građena od pješčara i krečnjaka i u neznatnim količinama

glinaca.

- Izračunati koificijent punoče sliva.

Predstavlja odnos površine sliva i kvadrata njegove dužine. Kp = F ( km2) : L2 ( km ) ; 322 :

2171 = 0,14, ovaj koificijent je uvijek <1 ukoliko je bliži jedinici onda znaći da je ovalan sliv,

pa su talasi visoki voda bujniji, veći i brži na poprečnom profilu korita.

- Izračunati prosječnu visinu sliva.

Prosječna visina sliva iznosi 408,5 m.

Zadaci 2.

- Izdvojiti iz hidroloških godišnjaka prosječne vrijednosti vodostaja za desetogodišnji period za pojedine slivove i njima odgovarajuće hidrološke stanice. Na osnovu tih podataka izračunati prosječne višegodišnje vrijednosti vodostaja i predstaviti grafičkim putem.

- Izračunati prosječne vrijednosti proticaja- Na osnovu podataka o vodostaju i proticaju grafički predstaviti konzupcionu krivu za

pojedine slivove- Izračunati vrijednost specifičnog oticaja q = Q x 1000 / F i visine oticaja y = q x

red. br. Sec,

7

Vrijednosti vodostaja za rijeku Sanu za period od 1965 – 1973. godine, vodomjer br. 175 – Prijedor

Izvor; Meteorološki godišnjaci za period od1965. – 1973, god.

Vrijednosti proticaja za rijeku Sanu za period od 1965 – 1973. godine, vodomjer br. 175 – Prijedor

8

SV                       I II III IV V VI VII VII XI X XI XII

1967 127 128 149 226 172 127 95 50 89 59 72 1741970 257 207 200 236 156 108 111 60 47 55 79 811965 159 145 172 191 185 114 64 52 83 61 125 2151971 161 116 151 155 84 80 47 32 45 58 69 1231968 145 190 115 104 65 188 64 73 149 91 126 1291969 112 224 185 197 149 157 114 84 97 56 86 1341966 102 176 152 167 153 95 71 68 62 67 175 1901973 78 139 122 201 124 94 62 38 66 85 86 1531972 101 141 114 155 125 75 89 115 129 123 154 114PROSJEK 138 163 151 181 135 115 80 64 85 73 108 146

SQ                       I II III IV V VI VII VII XI X XI XII

1967 78,1 78,6 105 194 129 78,3 48,5 15,8 42 20,7 29,1 1401970 252 182 170 217 113 62,9 66,6 22,8 14,5 20,1 38,4 48,51965 116 107 159 153 148 66,2 23,3 17,1 42,2 24 89 1851971 128 72 121 45 41,9 40,1 14,9 9,98 16,2 23 32 831968 102 157 68,3 58,2 25,8 156 24,6 31,4 118 49 86,1 901969 67,7 206 149 166 106 117 69,9 45,4 51,2 19,6 44,1 88,41966 53 139 108 125 114 46,5 29,6 24 22 27,6 140 1621973 40,8 104 84,5 182 89,6 57,9 27,5 11,1 31,8 47,9 49,5 1371972 64 107 74,7 130 87,6 37,6 52,1 142 93 84,9 130 79

PROSJEK 100 128 116 141 95 74 40 36 48 35 71 113

         Izvor; Meteorološki godišnjaci za period od1965. – 1973, god.

Odnos proticaja i vodostaja za rijeku Sanu u periodu od 1965-1973, vodomjer br. 175 – Prijedor

9

q=Q*1000/F 311 398 359 438 295 229 123 110 149 109 220 350y=q*red.br.sec 2,4 2,7 2,7 3,2 2,2 1,7 9,5 8,5 1,1 8,4 1,6 2,7

Izvor; Meteorološki godišnjaci za period od1965. – 1973, god.

2.3 Klimatske karakteristike

Sa obzirom da klimu definišu prosječne godišnje vrijednosti padavina i temperatura ovaj

prostor se odlikuje prosječnom godišnjom temperaturom do 11° a prosječnom godišnjom

količinom padavina od 1000 – 1250.

2.4 Reljef

Reljef ovog sliva je izrazito raščlanjen što od strane subaerski sila tako i od egzogenih gdje se

na cijelom prostoru bilježe rasjedi, tonjenje ose nabora idr.

2.5 Vegetacija

Hrastovo-grabova šuma kitanjaka, lužnjaka i graba je dominantna na ovom terenu.

2.5 Pedološke karakteristike

Na ovom dijelu se izdvajaju tla smeđa kisela tla, degradirana tla, nerazvijena tla na rastresitim

stijenama i smeđa karbonatna tla na krečnjacima i dolomitima.

10

3. Hidrografske karakteristike sliva rijeke Japre

Hidrografske karakteristike sliva Japre su u ovisnosti od fizičko-geografski faktora sliva

ili antropogenih utjecaja ukoliko su prisutni. Kada govorimo od padavinama onda u obzir

uzimamo količinu padavina koja se određuje za svaki sliv kroz njihovu godišnju visinu po

mjesecima i godišnjim dobima, zatim posmatramo raspodjelu i strukturu padavina gdje pri

istoj visini padavina tokom cijele godine rijekama proteče više vode u onoj godini u kojoj

se izluči više padavina tokom hladnijeg perioda godine zbog manjeg isparavanja što za

posljedicu ima veće doticanja iz sliva. Insolacija kao bitan faktor utiče na isparavanje

vode sa sliva koje je proporcionalno vlažnosti tla, a vlažnost samog tla zavisi od njegovih

fizički karakteristika, na isparavanje utiče i vegetacija, na ovom prostoru je uglavnom

hrastovo grabova vegetacija koja također utiče na isparavanje, veća gustoća šumskog

pokrivaća utiče na sporije oticanje padavinski voda i povečanje vlažnosti. Geološki sastav

ovog terena je heterogen i na taj način utiče na gustinu riječne mreže i izdašnost sliva

pješčari su uglavnom hidrološki kolektori koji se nalaze na istočnim dijelovima dok su

glinci hidrološki izolatori utiču na način da zadržavaju padavinske vode na površini i

povečavaju izdažnost, na ovom slivu se vrlo malo javljaju karbonatne stijenske mase tako

da ne možemo bitnije govoriti o krškim procesima i gubljenju vode u podzemlje.

Najvisočija tačka ovog sliva su 692 m a sniježna retenzija nije prisutna osim sjevernih

padina teoretski gledano zbog manjeg isparavanja. Na riječni režim utiče i gustina riječne

mreže što je gušča veća je vjerovatnoća da veća količina padavina bez manjih gubitaka

dotekne do vodenog toka. Riječna mreža Japre je gušća na desnoj slivnoj površini, a u

geološkoj građi učestvuju glinci većim dijelom za razliku od lijeve slivne površine pa je i

veći doticaj sa desne slivne površine, što dokazuje i koificijent simetričnosti sliva.

Zamočvarenost i antropogeni zahvati također utiču na riječni režim, mada nije moguće

očitanje sa TK ili geološke karte ovakvih uticaja tako da ne mogu bitnije govoriti o njima.

11

4. Zaključak

Sliv Japre se nalazi ispod Majdan planine na sjevero-zapadnom dijelu BiH, prostor koji

obuhvata ima geološku podlogu koju čine paleozoiske i mezoziske tvorevine odnosno

pješčari, glinci i vrlo malo krečnjaka, veća prisutnost glinaca na desnoj slivnoj površini

uticalo je na gušću riječnu mrežu, koja povečava izdašnost sliva. Fizičko-geografske

karakteristike su uticale na intenzitet i način oblikovanja sliva. Na osnovu svega

navedenog možemo zaključiti da Japra ima uravnotežen uzdužni profil, nastao

djelovanjem uglavnom fluvijalno – denudacionim procesima geološka građa je djelovala

na izdašnost sliva i brzinu erozije, u donjem dijelu sliva javljaju se i meandri a sa njima

mrtvaje i starače. Drugim riječima on je u završnoj fazi svoje evolutivne izgrađenosti.

12

5. Literatura

- Osnovna geološka karta, Bosanska krupa, Rn = 1 : 100 000, L33-117,;

- Osnovna geološka karta, Prijedor, Rn = 1 : 100 000, L33-118;

- Osnovna geološka karta, Bosanski novi, Rn = 1 : 100 000, L33-105;

- Topografska karta, Kostajnica, Rn = 1 : 200 000;

- Hidrološki godišnjaci od 1965-1674 god, Federacije Bosne i Hercegovine, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo;

- Spahić,I.Muriz. ( 2005 ): Hidrografija kopna. Sarajevo - predavanja i skripta

13