Hau Hien Dai-nga

8/14/2019 Hau Hien Dai-nga

1/42

MIKHAIL EPSTEIN

(O TUN NH dch)

Hu hin i NgaA. Nhng quy lut chungI. Tnh "ph i" (hyper) trong vn ho th k XX

Bin chng chuyn tip

t ch ngha hin i n ch ngha hu hin i

1. Nhng tin hin i ch ngha ca ch ngha hu hin i

Trong cc cuc tranh lun, ch ngha hu hin i c l gii nh mt hin tng thunphng Ty, m, nu nh c lin quan ti cc nn vn ho khng phi phng Ty, nhNht Bn chng hn, th n ch l kt qu ca qu trnh ty ho khng trnh khi v ngycng gia tng cc nc ny. Bi vit ca chng ti ni v nhng quy lut pht trin vnho th k XX, c th xem nh l nhng quy lut chung cho c phng Ty ln ncNga, mc d trong thi i qua nc Nga phn lit vi th gii phng Ty v i lpvi n. Chnh v tnh "cch mng" ca nc Nga trong quan h vi phng Ty, nn n c lit vo h hnh cch mng chung ca th k XX.

Na u th k XX xy ra v s cc cuc cch mng - "cch mng x hi", "cch mng

khoa hc", "cch mng tnh dc" -, v nhng bc ngot cch mng trong cc lnh vcnh vt l, tm l, sinh hc, trit hc, vn hc, ngh thut. Ti nc Nga nhng bcngot din ra trn cc phm vi khc vi phng Ty, song bn thn m hnh cchmng ca s pht trin gn hai th gii li v cho php gii thch ti sao na sau thk XX li c c s tng ng loi hnh gia ch ngha hu hin i phng Ty vnn vn ho Nga hin i vn cng ang pht trin di du hiu "hu" (post) - hu XVit, hu khng tng.

Tnh cch mng - hin nhin l hin tng ca ch ngha hin i, hiu theo ngharng ca t, - c th xc nh nh s tm kim mt thc ti thun ty, cao c v xc thc,mt thc ti ng ng sau nhng k hiu v nhng h thng vn hoa (1). C th coi J. J.

Rousseau l thy t ca ch ngha hin i vi s ph phn nn vn minh ng i vs khm ph ra tn ti "khi nguyn", cha b "tha ho" ca t nhin. Ch ngha Marx,ch thuyt Nietzsche v hc thuyt Freud - nhng phong tro hin i ch ngha -, phphn o tng thc h t tng v tm kim mt thc ti "thun khit" trong s t phttrin ca vt cht v sn xut vt cht, trong bn nng sng v ch vn ti quyn lc,bn nng tnh dc v trong quyn nng ca v thc. Trong ngha ny nh hin i chngha chnh l J. Joyce, ngi khm ph ra "dng thc" lin tc v nhng "nguynmu huyn thoi" ng sau nhng hnh thc c l ca "c nhn hin i"; Kazimir


2/42

Malevich ngi xo b tnh a dng, phong ph ca mu sc trong th gii hin tn th hin c s hnh hc ca n - "hnh vung en"; Velimir Khlebnikov, ngi khngnh thc tin thun khit bng th ngn t "vng vo", "kh hiu", kiu lm nhm lnng "bobobi peli gup", bng ngn ng tng trng c l.

Nhn chung, ch ngha hin i c th xem nh cuc cch mng nhm xo b c l vnho v tnh tng i ca cc k hiu v khng nh thc ti ng ng sau n, mt thcti thun ty, ng n: "vt cht" v "kinh t" trong ch ngha Marx, "cuc sng" trongch thuyt Nietszche, "tnh dc" v "v thc" trong hc thuyt Freud, "hng khi sngto" ca Bergson, "dng thc" ca J. Joyce v W. James, "hin sinh" trong ch nghahin sinh, v. v...

Ch ngha hu hin i ph phn ch ngha hin i chnh v o tng ca n v "chn lcui cng", "ngn ng tuyt i", "phong cch mi", nhng th dng nh m ra conng ti mt "thc ti thun khit". Bn thn tn gi ch ra rng "hu hin i" - mth hnh vn ho mi, hnh thnh chnh trong qu trnh chi b ch ngha hin i -, vi t

cch mt kinh nghim khp kn, tinh gin nhng h thng k hiu, hi nhp chng vo hthng ca mnh. Bn thn cch hiu v mt thc ti no nm ng sau cc k hiu b ch ngha hu hin i ph phn nh mt o tng na, "o tng cui cng", nh tnd kh vt qua ca th "siu hnh hc hin tn" gi ci. Th gii ca nhng ci thsinh, ca nhng phn nh c l xem ra cn nguyn gc hn l th gii ca ci gi l"thc ti". Trn c s xut hin nhng phong tro hu hin i a dng, th d nhtrng phi nim Nga khm ph bn cht ca thc ti X Vit nh mt h t tnghuyn tng, nh mt h thng cc k hiu c copy t "ci c biu t" vng mthay trng rng.

chng ny ngi vit mun nu ln mi lin h qua li gia ch ngha hu hin i

v ch ngha hin i, nh hai mt xch ca mt h hnh vn ho c bao qut bng khinim "ph i - hyper". Nu nh vn ho Nga v vn ho phng Ty c chung gc r ch ngha hin i trc y, th nhng song trng hin nay gia ch ngha hu hin iphng Ty v d bn Nga "hu" (post) c mt su mi, nh nhng con ng lmmt i ci di sn "cch mng" chung ca chng. Chnh cch mng, ging nh s tmkim v khng nh "thc ti thun khit", dn ti s hnh thnh nhng thc ti gi -sn chi cho ngh thut hu hin i c phng Ty, ln Nga -, ging nh nhng khiu rng, khng ch g c.

Nh vy, ti phn ny - "Nhng tin hin i ch ngha ca ch ngha hu hini di nh sng vin cnh hu hin i ca ch ngha hin i"- ni gn li, l sl thuc ln nhau gia hai loi hin tng, ti s xc nh mt cch ngn gn nhng cchtip cn c th gi l hin i ch ngha, trong vt l hc (c hc lng t), trong l lunvn hc ("ph bnh mi"), trong trit hc (ch ngha hin sinh), trong cc hc thuyt phntch tm l ("cch mng tnh dc"), trong h t tng X Vit ("ch ngha tp th" v"ch ngha duy vt"). Tt c cc tro lu l nhng hin tng "ph i" trong giai onu ca n, nh bc ngot cch mng i vi h hnh c in v s khng nh mtthc ti "cui cng", thun khit. giai on th hai, giai on hu hin i, c th xuthin sau giai on hin i mt vi nm hoc vi thp nin, cng vn nhng hin tng


3/42

lc ny c xem xt nh nhng ngy to thc ti c sinh ra bi b cng c tonhc, bi cc thit b quan trc, bi phng php ph bnh, bi gi tng tru tng v. v...Chnh v vy xut hin tnh hai mt ma mai ca bn thn "ph i", s chuyn tip khngtrnh khi t giai on hin i ch ngha sang giai on hu hin i ch ngha, ni mtcch c l, t "super" sang "pseudo" (chng tip theo chng ti s phn tch hai khi

nim ny). Khi nim "hyper" khng ch ni lin ch ngha hin i v hu hin i nhhai tuyn tip ni, m cn lm r nt s tn ti song song gia hu hin i phng Tyv hu hin i Nga nh hai s phn ng i vi di sn cch mng chung.

2. Ph i (Hyper) trong khoa hc v trong vn ho

Mt lot cc hin tng khc nhau trong ngh thut, khoa hc, trit hc, chnh tr ca thk XX c th lit vo i ng nhng "hyper", thut ng ch s "khuch i, tng cng","thi qu". Vic p dng tip u ng ny da vo ch c kh nhiu phm cht ca thcti th k XX c y ti ngng tn cng ca s pht trin, lm bc l s i lp vichnh n. Trong ngha ny khi nim "thc ti ph i" do nh k hiu hc Umberto

Eco v nh trit hc Php Jean Baudrillard a ra vo nm 1976 ch s bin mt ca thcti do s thng tr ca cc phng tin thng tin i chng. Dng nh nhng phngtin n lc in du n ca thc ti ti mi chi tit nh nht nht, song chnh vi mc xm nhp nh vy bn thn nhng phng tin k thut o th to ra mt phm chtmi cho thc ti, ci gi l "hyper". Thc ti ph i chnh l o tng c to binhng phng tin thng tin i chng v thc ti ny c v cn xc thc, chnh xc, v"thc" hn ci thc ti m chng ta tip nhn cuc sng xung quanh.

dn chng c th nh li mt t tro kh c nh hng trong ngh thut hi honhng nm 1970, u 1980: ch ngha hin thc ph i (hyperrealism). Cc tc phmca ch ngha hin thc kiu ny l nhng bc nh mu kh ln tp hp vo trong mt

b khung v ng vai tr nh mt bc tranh. Trn nhng tm nh da mt ngi cphng to ti ni chng ta nhn r tng l chn lng. Ci to hiu ng "ph i" - thcti mang nhng nt "siu nhin" nh vy, trn thc t, l nh vo cc phng tin kthut ti to li chng.

Theo Jean Baudrillard, thc ti bin mt trong th gii phng Ty, ci th gii b gicht trong mng li thng tin i chng, dn tr nn ph i mt cch gi to.Hin thct i xung tn y trong ch ngha hin thc ph i vn ti to k lng ci thc tithng l gin tip thng qua nhng phng tin sao li, nh nh chp. T phng tinti to ny ti phng tin ti hin khc, thc ti bin mt dn, tr nn ging nh cicht. Song, trong mt ngha no , n ng thi li c khuch i ln ngay trongbn thn s tn ph ca mnh. N tr thnh mt thc ti v bn thn, thnh bi vt cakhch th mt: khng cn l khch th m t, m l s phn hng cao trong vicloi b v hnh ng t hy dit mang tnh l nghi: thc ti ph i (2). C th ni, trccc l lun gia ca ch ngha hu hin i, nghch l c tm thy trong c hclng t, ni cc phng tin o trong phng th nghim nh hng rt ln ln bn thni tng quan st - cc ht c bn. Thc ti c cc nh vt l pht hin ra vo unhng nm 1920-1930 l mt thc ti "ph i" mc cao, v n c to nn binhng thng s ca cc my mc, thit b, nhng tnh ton ton hc. Theo li ca Niels


4/42

Bohr, "cha " ca ngnh vt l c hc lng t:Nghin cu tht k lng ta nhn thyrng qu trnh o c nh hng c bn ln nhng iu kin mang trong n bn thns xc nh thc ti vt l ang c quan st... Cc iu kin ny cn phi c xemnh mt b phn khng tch ri ca mi hin tng m mc no c th p dngthut ng "thc ti vt l"(3).

Nhng thit b quan trc thc ti vt l cng hon thin bao nhiu, bn thn thc ti cngt c nh v nh n vn c, do khc bit vi iu kin nhn thc v bn thn n. V sxut hin ca hin tng thc ti ph i ny, trong lnh vc vn ho, bn mi nmtrc Baudrillard vit: T phng tin ti to ny ti phng tin ti to khc, thcti dn dn bin mt... Hn na, iu mun ni ti y li l nhng phng tin tihin chnh xc, tinh t, mang mu sc xc cm, nh chp nh v v tuyn truyn hnh.Phng php quan trc v ti hin cng chn thc bao nhiu, bn thn phm tr "s tht"cng tr nn ng ng by nhiu, bi i tng c ti hin li mt cch y vchnh xc thi khng cn khc g du vt v hnh hi tht ca n. Tnh chn thc khins tht tr nn khng th. y, i mt vi nhn thc, c trang b bng nhng thit

b my mc ti tn, hon thin nht, chng ta, theo li ca Niels Bohr, ng chm tinhng hin tng khng c s phn gii r rt gia nhng phm tnh t thn ca cci tng quan st v s tc ng qua li ca chng vi cc thit b o c (4).

Vn phng php lun kh nht trong vt l hc hin i vn nghin cu nhng ktcu tru tng, nh "quarks" chnh l ch: thc ra, ci g c nghin cu? Ci gi lkhch th vt l c v th nh th no, v mc no th chng c th c gi l "vtl" v "khch th", khi chng tng tc vi cc phng tin quan trc v xut hin trnnhng tnh ton ton hc?

C hc lng t l b mn khoa hc u tin thnh thc tha nhn tnh cht ph i khoa

hc ca mnh, hay, chnh xc hn, bn cht ph i vt l ca cc khch th: b mn khoahc trong s tip cn gn vi nhng ht c bn ca vt cht pht hin ra tnh cht phisinh, nhn to, c thit nh ca ci thc ti vt l m n ch c th m t c mtphn, phn ln hn cn li l do n sng ch. Nu nh trc y pht hin v sng chc phn bit rch ri: pht hin l tm ra ci g tn ti thc trong t nhin, cn sngch l ngh ra ci g kh thi v c ch trong k thut, th gi y nhng pht hin ngycng tr thnh sng ch. Ranh gii gia chng b xo b, t nht l nhng lp utin v su nht ca thc ti. Cng xm nhp su vo thc ti, th cng dn su vo bnthn thc.

Chng ti tip tc ch ra mt s qu trnh xut hin tnh "ph i" cng song song tn titrong cc lnh vc nh ph bnh vn hc, trit hc, t tng, l thuyt v thc tin cacuc cch mnh x hi v tnh dc. Cc lnh vc mang tnh "ph i ho" ny xa nhau timc khng th nm bt c mi lin h trc tip gia chng - ng hn, l ranh giimi ca nhn thc-tn ti m ton th loi ngi ng lot bc vo.

3. Ph i vn bn


5/42

Bn cnh nhng i tng vt l ph i, xut hin ci c th gi l ph i vn bn: sthay i mi quan h gia ph bnh v sng tc vn hc. Ph bnh nhng nm 1920-1930,m i din l nhng trng phi c nh hng, nh trng phi hnh thc Nga v "phbnh mi" Anh M, c nhng th nghim loi b (hoc cho vo ngoc kp) tt c nhngyu t lch s, x hi, tiu s, tm l "xm nhp" vo vn hc, v lc ra nhng yu t

thun vn chng, kiu nh cc ht c bn ca "vt cht" vn hc, nhng thuc cht ca"tnh vn hc" khng th phn chia hn na. Ph bnh lm cng vic dn sch tt cnhng va tng bao bc vn hc, l cc trng phi khai sng, lng mn, hin thc,tng trng v cc trng phi khc ca ph bnh vn hc th k XIX, u th k XX -tc l gii phng vn hc khi nhng ni dung ngoi vn chng v hng ti hnh thcthun khit, ti "th php t thn", ti vn bn nh n vn c. Tt c nhng ci mtruyn thng coi l thit yu i vi vn hc: hin thc lch s c phn nh trong n,th gii quan ca tc gi c th hin trong n, s tc ng ca n i vi nhng xuhng tri thc ca thi i, thc ti cao c c on nh bi nhng suy tng tngtrng - tt c nhng ci u b coi l u tr v c mt, "p t" cho vn hc. Tuy nhin,theo mc vn hc tch khi nhng th "phi vn hc" v tr thnh vn bn thun ty,

vn bn ny hon ton nm trong quyn lc ca nh ph bnh, chnh xc hn, c sinhra bi bn thn ph bnh. Vn bn tr thnh mt th sn phm "tit trng" c to ratrong cc phng th nghim ph bnh cng vi vic tho r vn hc thnh tng b phnv loi b "tnh lch s", "tiu s", "vn ho", "xc cm", "trit l" nh nhng th kt hpkhng hu c, c hi cho vn bn.

Cng nh vy, c hc lng t ph v khch th vt l, nguyn t, thnh nhng ht cuthnh nh hn, lm cho s tn ti khch quan ca chng bin mt dn v bn thn chngtr thnh hnh chiu l tng ca cc phng thc quan st, cc tnh nng ca cc thit bvt l. Chnh v nhng thnh phn thun ty vn bn, nhng k hiu, c tch khi vnhc, r khi mi ngha do ch quan nh vn a vo v di tc ng ca nhng iu

kin lch s bn ngoi, nn nhng k hiu c n nh ng nh nhng k hiu, cngha chng mang mt ngha no (hoc c gn kh nng c ngha) chnh l donh ph bnh. Chnh l anh ta xc nh ngha ca cc k hiu , nhng k hiu trc c tch ra khi mi ngha. Kt qu y nghch l ca s "ty ra" vn hc chnh l s l thuc ln hn ca n i vi bn thn ph bnh v phng php l gii. Cch ngha hnh thc ln ph bnh mi lm cho vn hc ch c th hiu c i vingi c thng qua bn thn ph bnh. Vn hc hin din nh mt h thng cc thphp v k hiu thun ty m ph bnh b sung vo ni dung theo nhng phng phpphn tch khc nhau. Ni cch khc, ph bnh y vn hc ra khi lnh vc vn d can, thay th quyn lc ca nh vn bng quyn lc ca nh ph bnh i vi u c ngic. Nh ph bnh ngi Anh George Stein nhn xt:Nu xa nay ngi ta coi nh phbnh nh n bc ca nh th, th ngy nay hn tr thnh ng ch ca nh th (5). Theo kin ca nh vn Saul Bellow, ph bnh gp g ngi c bng ro cn ngn cch cas l gii. Cn cng chng th ngoan ngon chu s hng dn c quyn ca cc chuyngia - "nhng k m thiu h s khng hiu ni vn hc". Theo cc nh vn th rt cuccc nh ph bnh thay th h (6).

Hin nhin, tt c nhng phn khng chng li s thng tr ca ph bnh - kt qu thngli ca ch ngha hin i trong lnh vc vn bn -, thuc v thc chng ch ngha hin


6/42

i, thc ny ch ra c nhng ngng ca ca phong tro hin i ch ngha, songcha vt qua c chng. Ch ngha hu hin i l thc v s tt yu ca mt tnhhung, khi bn thn ph bnh ra i tng ca mnh, v thc ti vn bn hin din nho tng quyn nng k hiu hc ca nh ph bnh, hoc, v nguyn tc, ca bt c cgi no lm "tan bin" cc ngha ca vn bn. Cuc cch mng trong ph bnh xy ra

vo nhng nm 1920, kt thc bng s phn ng "phn hin i" din ra mau chng vonhng nm 1960, khi tr thnh thi thng l nhng li than vn v s chuyn ch caph bnh v v vic vn hc l thuc vo ph bnh. Cng vi s xut hin ca ch nghahu hin i, li vo qu kh c s say m ca ch ngha hin i v mt thc ti VnBn thun khit, ln ni tic thng phn hin i v mt thc ti Vn Hc b mt.

4. Ph i hin sinh

Thm mt "ph i" na c pht hin trong t tro trit hc phng Ty ni tri vonhng nm 1920-1950: ch ngha hin sinh. Dng nh ch ngha hin sinh gingmt n ch mng vo thc "tru tng", "duy l" trong cc h thng duy tm t Platon

ti Descarte v Hegel, trong khi hng ti mt thc ti xc thc ca tn ti c nhn, ca"tn ti t thn", bao gi cng c trc mi bn cht chng loi, mi khi qut nhn thc.Song ngay c khi c Dostoievski, Bt K Di Hm chng hn, c th pht hin ra tnhcht phi sinh ca hin sinh, hay l ca "tn ti thun khit", c sinh ra t thc trutng "pht trin thi qu" lm tha ho tnh c th, tnh xc nh ca tn ti cng nh cas c tr hng v "tn ti nh n vn c", ti thi gian trng rng ko di.

Hin sinh l s tru tng thun ty ca tn ti c to bi thc, mt tn ti nh mtmi du hiu vn khin n tr thnh tn ti c th. Trong tnh c th con ngi c th lth ny hoc th khc, c th li bing hay chm ch, l vin chc hay nng dn, v. v...Con ngi di hm, con ngi hin sinh khng c kh nng thm ch c li bing,

thm ch l su b, chnh l v thc ca hn khng c gii hn, thm ch "bnh hon",tn ph tt c nhng g l c th v xc nh m nhng con ngi, "cc nh hot ng""ngu n", "hn ch" t bin mnh thnh n l, v hng ti ci c s cui cng, ni conngi ch l mt th "c", nh hin hu, nh tn ti.

Khng ch c c, m thm ch ti khng th l bt c ci g: khng c, khng hin,khng khn nn, khng t t, khng anh hng, khng su b... Ngi thng minh khngth tr thnh mt ci g tht s, iu m ch bn ngc mi lm ni (...) Ti tp dt tduy ca mnh, v kt qu l trong u ti bt k nguyn nhn u tin no cng lp tcko theo n nguyn nhn tip theo, cn u tin hn, c th, v tn. chnh l bn chtca mi thc v t duy (7).

S tm kim mt tn ti tuyt i c trc tt c cc nh ngha l tr v nhng phn loichung (nhng phm cht tm l, ngh nghip, v. v...) khng t l tr hn bn thn nhngphn loi . V mc d ngi di hm lun kin tr "cuc sng thc", i lp n vi "thc thi qu", cui cng th chng ta cng vn nhn thy rng cuc sng thc nh nhnvt hiu, chnh l o tng cui cng ca thc lc li trong bn thn mnh. Chng baolu na chng ta s ngh ra cch lm th no c ra t t tng (8).


7/42

Ci m tm kim hin sinh t c chnh l s tru tng thi qu ca tn ti, trutng ho ci c bit - mt th "ph i c bit" khng mun v khng th tr thnh mtci g in hnh, ch c th l chnh mnh. Nhng ci "chnh mnh" y li l s trutng ln nht ch gi c "trn u mt" ca thc t gic, ho tan mi xc nh chtlng. Hin sinh - l trit hc "lng t", l ht c bn ca "vt cht", s tn ti nh

n vn c chnh v nguyn nhn "ht c bn"ca mnh, nn n ch l mt th tru tngho s khch th ho chnh mnh phi sinh t mt " thc mnh". Ci t nh ngha hinsinh "ti tn ti" tru tng hn nhiu so vi nhng loi nh ngha kiu "ti l mt sinhvt c tr tu", "ti l mt k li bing", "ti l thy gio dy vt l", v. v...

Hegel, t tng tuyt i pht trin theo con ng th hin bn thn vo tnh c thca tn ti, trong khi , bt u t Kierkegaard, bn thn tn ti li mang tnh tru tngln, thm ch l tru tng "c l", "ca ci ", tru tng cng mt mc c th pdng cho mi loi tn ti c th, t loi su b ti con ngi, t nng dn ti ngh s,hon ton tru tng ho "tnh in hnh" ca chng, iu m Hegel ang cn mangtrong n s th hin c th ca t tng. Cho d kin chung nh th no, mc no

Kierkegaard cn tru tng hn c Hegel. Hegel t tng tri qua qu trnh c thho thng qua tn ti, cn cc nh hin sinh bn thn tn ti tri qua qu trnh trutng thng qua t tng khi qut thi qu v "tn ti" v tr thnh "tn ti thun ty",tc l gn nh mt s tru tng trng rng, "tn ti ph i", hnh thc "khng c g",ni Heidegger v Sartre.

Trong Bun Nn Sartre ch ra thc "bt hnh" ca Roquantin, mt thc tru tngthi qu, khng gn vi bt c ci g, bng nhin va chm - ng hn l to ra t bn thn- vi s tru tng ca tn ti nhy nha, ca t, ca r cy, gy bun nn khp mini v bng bnh trong s v ngha ca mnh. S phi l m thc hin sinh nhnthy khp mi ni, ging nh s pht hin ra mt thc ti "xc thc", khng b xuyn

tc, khng b khi qut ho, tn ti trc "mi s thu hiu", trong bn cht mang tnh"ph i", sn phm ca khi qut l tr lm ni bt ln trong th gii du hiu bao trmnh tnh "bn ngoi l tr". Ch ngha hin sinh khng phi l s ph nhn ch ngha duyl, m l s th hin ch ngha duy l mt cch cc oan, l phng thc sng to ca ltr mt thc ti mang tnh khi qut qu mc - " ch" ni Schopenhauer, "cuc sng" niNietzsche, "tn ti" v "c l" ni Kierkegaard. Tnh ngoi l tr cn l tr v trutng hn gp nhiu ln so vi nhng hnh thc duy l phn chia tn ti thnh nhng loic th, bn cht, quy lut v t tng. Duy l bao gi cng mang trong n ch t mt chttnh c th, th d nh "tnh duy l ca mt ci g ", " ngha ca mt vt c th no "m xt theo quan im duy l lun i hi phi c s xc nh v chnh xc ho. "Tnhphi l" khng i hi bt c s c th no, n l "tnh phi l t thn", "s v l ca mith", "s v l chung", ci m chnh bng s lnh m pht bun nn ca mnh i vinhng s vt c th lm l ra tnh ph qut thi qu. Th gii phi l dng nh khngthch hp vi nhng xc nh duy l, chnh li l sn phm duy l my mc, xo b mis xc nh c th ca vt v tr thnh tru tng cc oan ca "tn ti nh n vnvy", ca "tnh n nht nh n vn c" (9). Trong tnh cht tru tng cao nh vy, tnti ch l mt i lp ca khng tn ti; nh Sartre trong cun Tn Ti v H Khng a ra nh , thc trong tnh ph qut ca mnh, t do trc mi quy nh catn ti, chnh l ci "h khng" xut pht t chnh bn thn n, tnh v th gii vt cht


8/42

xung quanh (10). Nhng khi ngay c bn thn tnh v l ca tn ti, ci m n trthnh cho thc h v , c th hiu c nh mt th phi sinh t ci h v, t stru tng tc b ngha ca nhng s vt c th.

Dng nh khng c g tru tng hn ci h khng; nhng tn ti trong trit hc hin

sinh cn tru tng hn c ci h khng y, bi n l mt th hnh chiu th cp ca cih khng. thm ch khng phi l ci h khng vn c ci thc ti t thn cho-mnh,vi t cch l ci h khng t bin mt ca t thc, m l ci h khng nh mt cs lin h thm kn vi chnh mnh, v bin thnh s phi l ca tn ti xung quanh, thnhs tru tng thun ty nh mt thm ch tnh c th ca t thc - n gin l cikhng ng k, khng l g, khng--cho ai. ng sau thc ti xc thc, hin nhin ca"tn ti nh n vn c" m ch ngha hin sinh nh ho, cn c ci thc ti ph ica l tr, khi nim khi qut thi qu tru tng ti mc lng qun c tnh l tr ca bnthn, v khng nh mnh nh tn ti ni chung khng chim lnh c, khng c th hov in hnh ho c bng l tr (11). C hai mc tru tng: tru tng tr tu nmtrong phm vi ca l tr, v tru tng tr tu vt ra khi bn thn l tr; bn thn s tru

tng ny to t bn thn khi nim ph qut "tnh phi l" ca tn ti thun ty cn nh chng li l tr.

5. Ph i x hi

Trong x hi X Vit nhng nm 1920-30 cc qu trnh "ph i" din ra trong khp cclnh vc i sng x hi. y u thng thuc v t tng cng ng, tnh x hi ho.Ch ngha c nhn b kt n l mt ti li trm trng, l tn d ca qu kh. Ch nghatp th c xem nh nguyn tc o c cao nht. Kinh t c xy dng trn c scng hu ho s hu c th. Ci x hi ng cao hn ci c nhn. Tn ti x hi quy nh thc. Trong nh my, cng xng, nng trang v trong cc khu chung c thnh ph

din ra phong tro gio dc con ngi mi, con ngi mi y cn phi tr thnh mt"inh c" tha hnh t gic ca b my tp th khng l.

Nhng tnh x hi kiu mi - m cc thi k lch s trc khng th so snh ni vmc on kt, nht tr cao -, thc ra, ch l s "ph i" v ngy to ca tnh cngng. Trn thc t, nhng mi quan h gia ngi vi ngi b hy hoi nhanh timc cho n nhng nm 1930, thm ch ngay c nhng ngi rut tht gn gi nht, vv chng, b m v con ci, trong nhiu vic khng cn c th tin nhau. Cuc nichin v phong tro tp th ho lm l ra s tn ph cc mi lin h bn trong dn tc,bn trong mi ngnh ngh, bn trong cc giai tng. "Mt x hi on kt nht trn thgii" ng thi l mt tp hp nhng con ngi c c s hi hay nhng nhm gia nh,bn b, m mi thnh vin trong u c gng sng v phn khng s nn ca nhnc. V trn nn tng ca ton b kim t thp nh nc l ch ca mt con ngiduy nht m ton b hot ng ca gung my x hi ln lao buc phi thch ng. Tsng bi c nhn phi chng l biu hin bn cht ph i ca x hi mi?

Tnh x hi "thun khit", ging nh tnh vn bn thi qu ca ph bnh mi, hay ca tnhdc trong khoa phn tch tm l, l tinh ty ni tri qu mc ca mt x hi cng vitnh cht tru tng thi qu ca mnh, gt b v nn tt c nhng g l c nhn v


9/42

c th. Thng th tnh x hi cha ng s a dng ca nhng biu hin c nhn v cchnh thc s hu c th, cng ging nh tnh dc bao hm trong n s gn gi tinh thnv tnh cm gia nhng con ngi, tc phm ngh thut th hin quan im ca tc gi vtinh thn thi i, cn bn th vt l c xc lp t nhiu thnh phn kin to phc tp.Cn "hyper", vi bn cht l tr gi to ca mnh, l tinh ty ca ch mt phm cht trong

s loi tr nhng phm cht cn li. Tnh ph i vn bn loi tr mi "o tng nidung"; ph i ci ti thiu (hyperelementaire) loi tr s tng tng v tnh phc tp;ph i tnh dc loi tr mi "o tng tinh thn", "quan h c nhn"... Cng nh vy,tnh x hi ph i loi b "o tng t do, t do c nhn". Loi b chnh v n l s phttrin thi qu ca mt phm cht tru tng, chuyn ln mc tuyt i.

6. Ph i vt cht

"Ch ngha duy vt khoa hc" chnh l ci lin quan ti c s ca mi c s ca th giiquan X Vit. Theo quan nim ny vt cht mang tnh th nht, tinh thn mang tnh thhai. Thc ti hon ton mang tnh vt cht, thm ch tinh thn cng l mt trong nhng

hnh dng "vn ng ca vt cht". chnh l cch thc in hnh a vt cht ln hng"super", ng thi khm ph trong n bn cht ngy to: Vt cht - l v vn bt tnnhng khch th v h thng tn ti trong th gii, ci thc th bao trm, bn th cabt k thuc tnh no, cc mi quan h, lin h, v nhng hnh thc vn ng. Vt chtkhng ch l tt c nhng i tng v vt th c th nhn thy trc tip trong t nhin,m cn l tt c nhng g v nguyn tc s nhn thc c trong tng lai... Th giiquanh chng ta l vt cht vn ng trong cc hnh thc th hin a dng bt tn (12).Vt cht l thc ti cui cng, l c s ca mi th.

nh mang tnh hin i ch ngha ca nn trit hc chin u cho s tip cn thc timt cch khoa hc, sng sut tuyt i, c kim tra bng kinh nghim thc t.

Song, nh r, ch ngha duy vt X Vit trn thc t khng tnh n nhng quy lutca thc ti vt cht, ng hn, c gng to ra n. Vt cht ca t nhin b sa itheo mun ca con ngi, trong khi cuc sng vt cht ca bn thn con ngi li bri vo ng ct, nn kinh t khng tun theo cc quy lut ca sn xut vt cht, m tuntheo nhng k hoch nm nm y duy tm v o tng.

Thc cht vn l ch ch ngha duy vt X Vit ngay t u c th hin nhs tuyt i ho khi nim vt cht, hon ton coi thng cc d kin ca kinh nghim,khng tnh ti vt cht trong nhng th hin c th, r rng ca n. Trong cun ChNgha Duy Vt v Ch Ngha Kinh Nghim Ph Phn (1908) ca Lnin, mt cunsch t c s cho ch ngha duy vt X Vit, trit hc kinh nghim, "ch ngha kinhnghim" hon ton b bc b khi t cc yu t ca th gii vt cht trong mi lin hcht ch vi nhng yu t tm l trong qu trnh tip nhn n. Thay cho iu , mt khinim vt cht ht sc tng qut, tru tng ho khi mi kinh nghim c th c a ra.Khi nim vt cht ny khng nh s tn ti c lp khch quan ca vt cht bn ngoimi kinh nghim, nh thc ti u tin c trc mi kinh nghim. Trong th gii thc tichng ta c c kinh nghim tip nhn nh sng, ting ng, trng lng, vt th v. v...;s tru tng tr c cho php tng qut tt c nhng du hiu vo khi nim vt chtv coi n nh mt nh thit k l tng ("ch ngha duy tm ch quan"), hoc nh cuc


10/42

diu hnh cc t tng tn ti khch quan ("ch ngha duy tm khch quan")... Ch nghaduy tm l trit hc truyn thng, tha nhn ngay t u tnh t tng v l tng ca bnthn nhng kt cu trit hc.

Nhng cn mt kh nng "ph i" m ln u tin Lnin a ra mt cch chnh xc:

i lp "vt cht", c rt ra t t tng tru tng, vi bn thn tinh thn, tuyn b vtcht nm ngoi tinh thn v c trc tinh thn, l c s c tht nht ca tn ti sinh ra vquyt nh cuc sng tinh thn. Ci th hai b lt ngc, tr thnh ci th nht. "Vtcht" trong ngha ny ca ch ngha duy vt chnh l vt cht ph i - c tru tngho t tinh thn c khng nh nh v ng ca s tn ti c lp, u tin. Hn na ncn c gn cho nhng phm cht t vn ng, t nhn thc, nhng lun thuyt binchng, cc cuc tranh lun v ng tnh, tc l tt c cc du hiu ca vt th tinh thntch cc, ng thi n li c khng nh trong s i lp vi tinh thn vi t cch lvt cht "thun khit". Ch ngha duy vt ca Lnin - l s nhn mnh qu mc chngha duy tm, ho trn n vo lnh vc "ph i", khi n t cho ci sn phm cc ktru tng ca mnh l ci xc thc, khi nguyn, thc tin khch quan. Vt cht vi t

cch l "bn th ca mi thuc tnh" - khng ch l t tng tru tng v vt cht,m cn l ngy to vt cht nh n vn c, l hnh nh ca vt cht khng c nguynmu v t n thay th nguyn mu .

iu ny c th hin trong thc tin xy dng x hi X Vit - mt x hi x hi chngha c ca ngi l u vit, l tng nht, c xy dng trn nhng tin ca chngha duy vt, song chnh v vy li m qung, tn nhn trong thi i vi nhng thityu vt cht hng u ca cuc sng: thc phm, nh , sn xut, phn phi, tiu th,kinh doanh, phc li vt cht v an ton nhn mng ca c nhn con ngi. Ngay t uch ngha duy vt X Vit l kin trc ca h t tng thun ty, v l thuyt tuyt iho tnh th nht ca vt cht, nhng trn thc t li hy dit n. Vt cht c nh

ho nh thc ti nguyn khi trong phm cht tru tng, ph qut ca mnh, b truxut khi "kinh nghim" - y chnh l s ngy to vt cht mang tnh h t tng, l sph hoi i vi vt cht nh n vn c, tc l i vi tt c nhng ci c to thnh tmu sc, m thanh, mi v ca tn ti. Ngay t nhng nm 1930 Andrei Belyi nhn xtrng s thng tr ca ch ngha duy vt Lin X dn n s tiu dit bn thn vt cht.

Cng nh tnh x hi ph i dn ti s cao v "sng bi" c nhn, s ph i vt chtl phng tin khng nh nhng t tng tru tng ng kn trong bn thn mt cchkinh vin, gio iu. "Tnh vt cht", nh n c th hin trong ch ngha duy vt, cngl mt hin tng "ph i" nh "ch ngha tp th", "vn bn thun ty", "ht c bn"... nu pha trn.

7. T "Super" (siu) ti "pseudo" (gi)

Chng ta quay tr li ngha khi u ca tip u ng "hyper". Khc vi cc tip ung "siu hng", "siu ng", "hyper" khng nhng ch mc cao, m cn mc thiqu ca mt hoc mt vi phm cht no . Tnh thi qu - l s tha cht lng,v ti khi vt qu ca mnh n chuyn sang cc i lp ca chnh bn thn. Chnh


11/42

bi vy "hyper" ch ngha thch hp cho cc hin tng cha ng phm cht cc oanthi qu, nhng cng lc c tnh gi to ca phm cht .

"Hyper" cha ng ngha ca hai tip u ng "super" v "pseudo". Th d, tnh x hiph i (hyper) - l tnh x hi bin thnh mnh lnh chnh tr v o c, pht trin

ti mc tuyt i bt buc, chnh v vy dn ti s ph hoi cc mi lin h x hi,dn ti s phn cch gia nhng con ngi v dn ti "s sng bi c nhn". Ph i xhi cng lc va l tnh x hi "siu hng", va l tnh x hi ngy to, c ngha, s tngcng yu t x hi ti ph v gii hn ca n, nn s pht trin c nhn, t hu,chnh v vy bc l r tnh h ngy ca bn thn yu t x hi, trong s bnh trng camnh yu t x hi ny li mang mt ngha khc.

"Hyper" - l "super" vo mc m do s tha qu ng mt phm cht no vt khi gii hn ca thc ti, sa vo khu vc "gi to". Bin chng "super" v"pseudo" din tin bn trong "hyper" khc bit mt cch c bn so vi bin chng cin ca Hegel: lun v phn vi s dung ho v kt hp trong th tng hp. N

ng thi cng khc vi bin chng ph nh do trng phi x hi hc Frankfurt(Theodor Adorno, Herbert Marcuse) a ra vi mu thun khng gii quyt c ca ngia phn cch mng v lun bo th. Bin chng hu hin i (nu nh cm tny c th s dng c) gi nh s xm nhp ln nhau ca lun v phn lun , ls tr tru qu ng khi ci n nm trong ci kia. Phn cch mng dn ti cc oanbt ng tm thy lun trong bn thn mnh, hn th, cn l s tip tc v gia tng can. Ph nh cch mng l s phng i, pht tn, khuch i ci b ph nh. Ch nghaduy vt khng ch l s ph nh ca ch ngha duy tm, m cn c th tr thnh ccoan hiu chin ca n, mt th cc oan khng thng xt i vi tnh vt cht nh nvn c. S d tha phm cht dn ti tnh vt tri, "siu ng", tr thnh s h o can, thnh ngy to, trong khi mt i lp ca n m ngay t u b ph nh "mt

cch c ", cui cng li chim v tr ch o. S tr tru ny bc l y c trong chngha hu hin i, ln trong s t thc ca vn ho th k XX, to nn bin chng"hyper".

Hai thuc tnh - khuych i v h ngy, "super" v "pseudo" - ch pht l dn dnmi trong tin trin lch s ca ci "hyper". Giai on u, giai on "cch mng", l"super": l cm hng mnh lit khm ph ra mt thc ti mi l - "mt quc gia siucng" x hi ch ngha, s bnh trng ca "siu tnh dc", "siu vn bn c lp, "siuvt cht" t vn ng. Na u th k XX v c bn thuc v nhng "siu" , t 1900-1910 chng tr thnh nn tng ca ch ngha Marx, hc thuyt Freud, hc thuytNietzsche; n nhng nm 1920-1930 chng tm c dng thc nhng cuc cch mngthc th: cch mng x hi, cch mng tnh dc, cch mng khoa hc, cch mng trithc, cch mng ph bnh. L thuyt bin thnh thc tin.

Na sau th k XX, khp mi ni hnh thnh dn dn mt phng din khc ca nhngkhuch i : tnh h ngy ca chng. "Hyper" chuyn sang i cc vi chnh bn thn- tnh h ngy, ngy to, pseudo. T super ti pseudo - c th xc nh y nh mttuyn c bn nht ca s pht trin vn ho chu u v Nga th k XX.


12/42

Trong mt h thut ng khc, s khc bit c th nhn thy s vn ng t chngha hin i ti ch ngha hu hin i. Ch ngha hin i - l "super", l s tmkim mt thc ti thun khit, tuyt i. Ch ngha hu hin i - l "pseudo", l thc c tnh c l, k hiu, ngy to ca thc tin y (13). Bc chuyn tip t"super" sang "pseudo", t o tng y phn hng v mt thc ti thun khit, cao p

ti thc ma mai v thc ti nh ch l o tng thun ty, y chnh l s vn nglch s ca vn ho phng Ty v vn ho Nga th k XX.

ng trn quan im ny th "perestroika" ca Gorbachev v "gii cu trc" ca Derridal nhng thi im ging nhau v mt loi hnh trong s pht trin ca tnh x hi XVit ph i v tnh vn bn phng Ty ph i: bc chuyn tip t giai on "super"tn vinh cao tro x hi ch ngha v ch ngha hnh thc-cu trc lun vo nhng nm1920-1930 v sau vo nhng nm 1950-1960, ti giai on "pseudo" vo nhng nm1970-1980. Trong c hai trng hp, hoc nh mt x hi c thit kt n mc ltng, hoc nh quan nim cu trc ca tnh vn bn, "cu trc" c xem l ch c thbc l o tng v tnh chnh th x hi hoc tnh nht qun logic. Ging nh Gorbachev

nhn ra c tnh ngy to ca x hi X Vit da trn tnh cng ng "khng tng"gia nhng c nhn xa l vi nhau, Derrida nhn ra tnh o tng c s tnh duy l cacu trc lun, bn thn khi nim cu trc - ho ra vn ch l sn chi ca nhng khiu ly tm v v vn nhng ngha tn mc, khng th hp nht cng nhau.

"Pseudo" - mu s chung ca mi khng hong cui th k XX - trin khai ti ch canhng cch mng x hi, khoa hc, trit hc v cc cuc cch mng khc vo u nhngnm 1920. Di du hiu "pseudo" din ra cuc khng hong ca ch ngha cu trctrong cc khoa hc nhn vn, khng hong quan nim "ht c bn" trong vt l hc,khng hong t tng "t khuynh" v ch ngha marxism-freudism, khng hong ca chngha duy vt v thc chng lun trong trit hc, khng hong ca h t tng X Vit

v s sp ca x hi x hi ch ngha, khng hong ca thc khng tng (utopie)ni chung. Ch gi y "hyper" mi th hin mnh hi kt thc ca cao tro lch s: nhbc chuyn tip t thi hin i sang thi hu hin i. Theo quan im hu hin i,cch mng x hi, cch mng tnh dc, ch ngha hin sinh, ch ngha duy vt, v. v...nhn chung, khng phi l nhng t ph gii phng cho thc ti tip theo, m ng hnl nhng c my tr tu sn xut ra nhng ngy to x hi, ngy to tnh dc, ngy tovt cht...

Bn cnh , i vi ch ngha hu hin i chn mui, ch ngha hin i khng ch li tng ph phn, m cn l sn chi trn din ra tr chi hu hin i vi cc hintng mang tnh ph i. Cc hin tng ny hnh thnh chnh l trn c s ca ch nghahin i, nh h qu ca chin thng cch mng "super" bng mt thc ti sinh ra nhngtrng rng v nhng ngy to bng by ca thc ti sau cch mng, bao gm c h ttng c tn m h ng ngha trng rng ca n lm ny sinh ch ngha hu hin iNga.

Xt cho cng, mi loi "super" sm hay mun u l r mt tri ca mnh, tnh"pseudo" ca mnh. Trong thi hu hin i, iu ny xy ra vi mi l thuyt, mi sngbi, mi phong tro ca ch ngha hin i. Mi mt "super" vt cht, hay "super" tinh


13/42

thn, u l gi ca ci m n mong mun tr thnh. chnh l bin chng c bitca "hyper", khc vi bin chng ca Hegel v s tng hp ph qut. Cng khc vi binchng ph nh ca Adorno - l bin chng ma mai ca qu trnh t s khuch i tigi to, t s ph i thi qu sang bt chc, "super" chuyn thnh "pseudo".

Mi cuc cch mng u t tng ln gp bi v chuyn sang ci ui "hu" (post) camnh. X hi hin i, x hi hu cng nghip, hu x hi ch ngha, hu khng tng,hu hin i, v x hi hu tnh dc cng vi s diu hnh rm r ca AIDS. y, bnthn hin tng "ph i (hyper), i ti ch t nhn thc v tr nn cn kit, hin angxc nh tnh mu thun v chnh th tr tru ca vn ho th k XX.

II. Bng n thng tin v chn thng hu hin i

Tng Thomas Malthus(*)

ng 200 nm trc y, vo nm 1798, Thomas R. Malthus cho ra i cun sch ni

ting ca ng: kinh nghim rt ra t quy lut v s tng trng dn s v tc ng ca ni vi vic hon thin x hi trong tng lai, trong ng a ra quy lut v s mtcn i gia s gia tng dn s v lng ti nguyn thin nhin dng cho vic sn xutlng thc, thc phm. Dn s tng theo cp s nhn (2,4,8,16,32...), trong khi snxut lng thc ch tng theo cp s cng (1,2,3,4,5...). Malthus cnh bo v nn nhnmn, v hu qu ca n loi ngi s phi hng chu cng thng vo th k XIX v XX,c bit l cc nc thuc "th gii th ba".

Nh chng ta bit, tnh cht c lit ca cuc khng hong cho ti cui th k XX tm lng xung nh thnh tu cng ngh tin tin nng cao ng k mc gia tngphc li vt cht, nh cc thnh tch khai sng ngn chn ng k gia tng dn s

cc nc vn minh. Tuy nhin, 200 nm sau Malthus li xut hin s mt cn i khc,ln ny l mt cn i trong s pht trin ca nhn loi - khng cn lo v nn nhn mn,m b e do bi nn bng n thng tin. S mt cn i gia nhn loi vi t cch lngi sn xut tng hp thng tin, v c nhn con ngi vi t cch l ngi tiu th vs dng thng tin .

1. S lc hu ca con ngi so vi nhn loi

Quy lut c bn ca lch s c Vico v Malthus, Hegel v Marx, Oswald Spengler vPitirim Sorokin trnh by khc nhau: s gia tng dn s hay s t thc ca l tr tuyti, s tng cng u tranh giai cp hay l s n r v s tn li ca cc nn vn minh...

Ti mun a ra mt nh thc, tuy khng c tham vng nng thnh tng quan, song ctham vng l gii mt s c im ca khonh khc hin ti.

Quy lut c bn ca lch s chnh l s lc hu ca con ngi so vi nhn loi. S mtcn i ngy cng gia tng gia s pht trin c nhn con ngi, b hn ch bi quy nhv gii hn sinh hc, v s pht trin phi gii hn ca nhn loi. S tng trng tui tcca nhn loi khng km theo s tng trng tng t tui th c nhn con ngi. Qua


14/42

tng th h, con ngi b dn ln vai ci ch nng n ca tri thc v nhng n tngc tch ly t nhng th k trc m n khng kh nng tip nhn.

T , vn tha ho c t ra th k XIX, vn bin mt ca thc ti t ra thk XX. Ch ngha Marx, ch ngha hin sinh v ch ngha hu hin i, v thc cht, gii

quyt mt vn : s mt cn i tng mnh gia nhn loi v con ngi, gia ging loiv c th. S mt cn i ny c kin gii hoc nh s "tha ho" hay s "nguyn ras hu c th", hoc nh tnh "phi giao tip" v "vng quc phi l", hoc nh "ci chtca hin thc" v "vng quc ca nhng ngy to". Th k XIX vn ang cn gi ch hnh "hin thc nguyn bn", tc h hnh tch ly lao ng ca nhn loi m, mc dmang hnh thc s hu c nhn, bng con ng cch mng vn c th b p v v trli cho con ngi. ch ngha hin sinh, bt u vo gia th k XX, s chia ct giacon ngi v nhn loi mang nhng nt thuc o c tm l, nh s c c khng trnhkhi ca c th, s bt lc v giao tip, s v ngha ca tn ti, s khng hong c s"bn th v ging ni" ca c nhn con ngi. Cui cng, thi hu hin i cui th kXX tho g vn tha ho bng cch tho g lun hin thc. Hin thc khng ch n

thun b tha ho, vt ho v v ngha ho, n bin mt, v cng vi n bin mt lunc nn tng chung ca kinh nghim nhn loi, v b thay th bng v s nhng bc tranhtng i vi cch k m hiu ty tin v th gii. Tng chng tc, vn ho, gii tnh,la tui, a phng, c nhn dng cho mnh mt "hin thc" - trong phm vi cc khoahc nhn vn, t ny c s dng thng t trong ngoc kp.

Song giam gi hin thc trong ngoc kp ch l s tr th bt lc ca con ngi i vici thc ti din ra ngy cng khng cn ti con ngi. V vic thc ti xa l con ngi,tip chnh thc ti bin mt, l nhng giai on ca mt qu trnh tip ni, ci qutrnh trong ton b lng thng tin m nhn loi sn xut ra tr nn ngy cng kh viti i vi tng c nhn con ngi. Qu trnh ny din ra khng phi theo cp s cng,

m theo cp s nhn; s pht trin ca nhn loi trong cc lnh vc thng tin, cng nghtng tc theo php ly tha. Tng s cc tri thc v s lng "nhng tin tc mi" tch lytrong c th k XVI hay XVII, by gi ch cung cp cho mt thng, c ngha nhp sn xut thng tin tng ln gp hng trm ln; thm vo y, lng thng tin c tchly trong tt c cc thi i trc , c khng ngng tng hp li v i mi, l bphn cu thnh tr lng thng tin mi. Kt qu l con ngi giao thi hai th k XX-XXI, trong c cuc i mnh tip nhn nhiu hn hng chc nghn ln lng thng tin mt tin anh ta nhn c 300-400 nm trc.

Xin dn ra y mt vi d kin thng k v bng n thng tin, m nn nhn ch yu can l vi ba th h cui cng ca th k XX.

- nhng th vin ln ca th gii, c sau 14 nm lng sch mi li tng ln gp i,c ngha, c sau 100 nm, s lng sch tng 140 ln. Vo u th k XIII, th vinSorbonne Paris c coi l th vin ln nht chu u, c 1338 cun sch.

- Mi ngy (tr ch nht) thi bo New York Time cha ng mt lng thng tin bngmt ngi Anh bnh thng th k XVII c c trong sut cuc i.


15/42

- Ba thp nin cui va qua cho ra mt lng thng tin mi ln hn c nm nghn nmtrc (14).

- Theo thng k mi nht do cun Bch Khoa Ton ThAnh a ra (15) th s lngsch in chu u vo th k XVI, c sau 7 nm li tng gp i. Gi s, nu vo nm

1500 xut bn vn vn c 3 cun sch, nm 1507 c 6 cun, nm 1514 c 12cun, th vo nm 1598 c ti 49152 cun. chnh l s gia tng theo cp s nhn.Trn thc t, cho ti nm 1500, mc d my in ch va mi hot ng c na th k, ssch xut bn khng phi l 3 cun, m l 9 triu cun (theo bi Ngnh Xut BnSch trong cun t in bch khoa trn (


16/42

trong v thc. Phn ng vi kinh nghim chn thng chm hn so vi thi im tcng, thng l sau nhiu nm. Th hai, chn thng chm dt nh nhng tc ng hoctrng thi no m theo ngha v vn th khng trc tip lin quan n vn cnhlch s hay i thng, ni n din ra. S phn x i vi kinh nghim chn thng bqun lng l khng thch hp v thng l n iu, v ngha. Theo li ca Michel

Herr: ...Cn c chin tranh hiu c rng: chng ta c trch nhim khng ch trcnhng iu chng ta ang lm, m cn trc tt c nhng g chng ta ang nhn thy.Ci kh l ch khng phi bao gi chng ta cng hiu iu chng ta nhn thy, hoc lkhng hiu ngay, m phi sau ny mi hiu, c khi phi ti vi nm. Nhng d sao thphn ln iu chng ta nhn thy l khng nhn thc c, n gin l chng ang cnng trong mt(18).

Trong ngha ny ch ngha nim (conceptualism) X Vit c th c xem nh mts kin chn thng. H t tng X Vit b bom xung thc bng hng trmkhun mu (stereotypes) gy tc ng mnh v lp i lp li khng ngng ngh; nhngkhun mu ny gy chn thng cho vi th h v nh hng rt mnh ti vn hc

ngh thut, mt nn vn hc ngh thut n trnh, phi cm xc, my mc. Nhng ngi nim ch ngha trong cc vn bn ca Prigov v Rubinstein c m t nh l nhng cdn "Moskva", nhng "cnh st" v nhng "Griboedov" - nhng hnh tng nhn vtmang thc b tn thng, ci thc b bin thnh tr chi, lm cho h tr nn trngrng, khng mang li g cho h, ging nh vng mc mt hay mng nh tai m thi. Cchnh tng nhn vt ny khng vi ti c tri tim v tr tu, v cng khng cn vi ti,v li bn thn "tri tim v tr tu" trong khun kh ca ch ngha nim hon ton lnhng k hiu c l, nhng tr chi thc h (ideologames).

ng ch l ch ngha nim xut hin khng phi vo nhng thp nin khi h ttng ang tn cng t, m mun hn, khi h t tng khng cn c tip nhn ng

tng t - kiu nh s phn ng mun ca cc hnh nh v m thanh tch ly bng mt vtai, nhng b thc y ra khng tip nhn. Trong khi ta tip nhn h t tng nh mtbng chng tru tng v thc ti, ho tan n trong thc mnh, th n giu chng ta cithc ti mang bn cht k hiu ca mnh, ci thc ti lm cho ta chong vng v gy chnthng, mt khi ta khng cn tin v hiu, song vn tip tc tip nhn n. l s tipnhn loi tr hiu bit (c tin tng na) to nn s phn lit gia cc gic quan vntip tc b trn ngp bi nhng hnh nh, k hiu trong khi tr no khng tip nhn v xl chng na.

Qu trnh chn thng cng din ra ng nh vy trong vn ho phng Ty, di tcng ca cc phng tin thng tin i chng m p lc gia tng ca chng lm t lits tip nhn c ti hai th h. Ch ring truyn hnh vi hng trm knh v hng nghnchng trnh khin ngi xem thnh k bi lit v tinh thn. S a dng thi qu cngc th gy chn thng ging nh s n iu, nhc i nhc li. Dng thng tin bt tnca phng Ty xt v tc ng gy chn thng cng rt tng c vi ci kin tr vn iu n qui n ca h t tng X Vit. Kt qu ca c hai trng hp l s chnthng thc vo ranh gii nhng nm 1960-1970 tr thnh c huch cho s phttrin ca ch ngha hu hin i vi trng thi tinh thn ging nh trong gic m: tt cnhng g nhn thy v nghe thy c tip nhn nh mt thc ti duy nht, cui cng v


17/42

chn xc. Nhng vn bn, ho, mn hnh, my tnh m ng sau khng c g, vcng chng c gi ti u.

Cc hnh tng hu hin i "ng" trong con mt v l tai, nh nhng vt tch do p lc thc h hoc lng thng tin qu ti ln cc gic quan. Chng ta lu gi nhng n

tng v cht chng vo cc c quan tip nhn, song li khng c kh nng x l vvn dng chng mt cch c mc ch. Do y m c chit trung ca ngh thut hu hini, mt th ngh thut nh mt c tnh khuynh hng bin h ln khuynh hng phphn, ch n gin vi u nhng ngha trn cnh ng vn bn. Thm ch nhng khinim l lun ca ch ngha hu hin i, th d nh khi nim "du vt" (trace) m J.Derrida a ra, cng mang du n ca chn thng thng tin. "Du vt" khc vi k hiu ch n nh mt lin h vi ci c biu t, ci bao gi cng b hon li, li "sauny" v khng bao gi th hin bn thn bt c u. l c im ca phn x chnthng, th phn x lun ti sau so vi tc nhn kch thch v khng tng ng vi n.Chn thng li du vt m nguyn mu ca n khng c tnh ti; chnh v vynguyn mu bin mt, hoc cha tng c. Ton b cng c l lun gii cu trc, cng vi

"nhng vt tch", "nhng b sung", s ph phn "siu hnh hc ca s c mt" v s phnh "ci c biu t siu nghim" ca n - chnh l kinh nghim vn ho b chnthng c khai trin thnh cc khi nim v thut ng. Tt nhin trong mu bohiu ca n ng c th tnh ti c du vt ca nhng mu hiu khc nh mu vng vmu xanh (bi chng lin quan vi nhau trong cng mt h thng). Song, nu khng tnhti ci c biu t trong n, tc l chic t ang chy qua trc mt, th kt qu caphng php gii cu trc kiu ny c th dn ti ci cht cho bn thn ngi gii ktcu. Hn na, "vt tch" trong cch hiu ca gii cu trc chnh l du vt ca nhng khiu khc nm trong bn thn k hiu chng ta ang ni ti, ch khng phi du vt caci c biu t trong ci biu t.

Nc M tip nhn l thuyt hu hin i mt cch cung nhit phi chng v nn tngca n b xi ln bi s bng n thng tin? Ngi M trung lu ginh 1/3 thi giancuc i cho my truyn hnh (2/3 cn li cho cng vic v n ng), tr nn ln ln bicc chng trnh ca n, hay bi trong nhng ln sng internet ca my in ton, ch cth tip nhn c ci biu t thong qua, bi mun ti c ci c biu t th phixm nhp su vo phm vi ca nhng k hiu. "Si xch ca nhng ci biu t", "trchi ca nhng ci biu t", "nhng ngy to", "tnh ph i", v nhng thut ng khcca ch ngha hu hin i phn nh thc b chn thng, ci thc b vy xung quanhbi cn bng pht thng tin, b ri khi ci trc ca k hiu hc "ci biu t / ci cbiu t", nh mt trc gic v su v ch vn ti siu nghim.

B. c im ca hu hin i Nga - X Vit

- Ngi ta ang lm g nc Nga?

- Ngi ta ang ngh v nc Nga.

- Ti hi: ngi ta ang lm g nc Nga?


18/42

- Ti tr li: ngi ta ang ngh v nc Nga.

- Ngi khng hiu ti. Ti hi: ngi ta ang lm g nc Nga? Ngi ta ang lmcng vic g? Cng vic, c cng vic no khng?

- nc Nga, ngi ta ang suy ngh v nc Nga. l cng vic chnh ca ncNga.

(Fazil Iskander,Ngi Suy Ngh v Nc Nga v Ngi M:

mt cuc i thoi)

Vo nm 1991, sau khi nh nc X Vit sp , vn hc hu X Vit ngay lp tc lml t cho mnh mt ci "ism" mi. Ma xun 1991, ti Vin vn hc th gii mang tn

Gorki (IMLI) din ra cuc hi ngh khoa hc ln v ch ngha hu hin i, ngay lp tcci "ism" mi bt u mt cuc diu hnh chin thng trn khp ton quc: tt cnhng g ca khuynh hng ny c bo ch nhc ti, u c tha nhn l cn thitv th v, cc th cn li lp tc b xp vo lu tr. Ngay t nm 1992, V. Kuritsin nhn xt trong tp ch Th Gii Mi rng ch ngha hu hin i tr thnh mt hintng sng ng duy nht trong tin trnh vn hc (ng i - ND) (19). Mc d chngha x hi ri khi nc Nga vo cng mt thi im vi vic tip nhn ch ngha huhin i nc ny, song gia chng vn c s "tng ng ca cc mt i lp", c sk tha no th hin cc phng thc chim lnh thc x hi. M. Lipoveski nhnmnh tham vng to ln ca ch ngha hu hin i Nga: ginh v th thng tr trong lnhvc t tng m hc, trong ton b nn vn ho (20). Mc d v bn cht ch ngha hu

hin i l ch ngha a nguyn hon ton, bao gm gi tr t thn ca nhng ci khcnhau, song bn thn n li th hin nh mt h thng bao trm c tham vng quy chunho tnh phc hp .

Ngay c trong thi k ca ch ngha hin thc x hi ch ngha cha tng xut hin mt"ism" no li c th li cun s ch v nh hng ca gii vn hc ngh thut ti vy.S xut hin ca khi nim mi ny ko theo s ra i v s cc tc phm c vit theotinh thn ca n, gip nhn thc li cc sng tc trc y vi t cch nh s khai sinh ran. Nu nh vai tr "ngi t nn mng" cho ch ngha hin thc x hi ch ngha l M.Gorki vi tc phm Ngi M, th trong ch ngha hu hin i vai tr ny chuyn tNabokov vi tc phm Thin Ph, ti Bulgakov vi Ngh Nhn v Margarita, n

Bitov vi Nh Puskin v Ven. Erophiev vi trng ca vn xui Moskva-Petuski. y, ch ngha a nguyn th hin ht sc r rt, song l th a nguyn bn tm ti vicdng cho mnh h quy chun bao trm. V, mc d Phng Ty ch ngha hu hin ic ni ti t u nhng nm 70, cn nc Nga mi ti u nhng nm 90, song chngha hu hin i, ging nh nhiu tro lu khc, trn danh ngha l du nhp t PhngTy, song v thc cht li l hin tng mang c tnh Nga su sc. Thm ch c thkhng nh rng nc Nga l qu hng ca ch ngha hu hin i, c iu ch by gimi ti thi im thc c hin tng k l ny.


19/42

Cun sch ni ting ca nh trit hc Nga N. Berdiaev Ngun Gc v Ngha caCh Ngha Cng Sn Nga gip hiu c bn cht l lng ca nhng t tng Ngac c du nhp t phng Ty. Cc hc thuyt ca ch ngha cng sn ti nc Ngat chu u ngay t u c v nh hon ton xa l vi t nc lc hu na u na ny. Tuy nhin, vic nc Nga tr thnh mt cng quc cng sn mnh nht th gii

chng t rng tinh thn cng x, cng sn c nc Nga kh lu trc khi n lmquen vi cc hc thuyt ca Marx, v thng qua cc hc thuyt ny thc c s mnhca mnh.

Liu hin tng hu hin i Nga cng ging nh vy chng? Mc du cc hc thuythu hin i ti nc Nga t phng Ty, ch yu l t Php v M, song bn thn giitr thc nghin cu ngay lp tc trin khai v ng dng cc hc thuyt ny vo nnvn ho ca mnh, s dng chng nh ngn c i mi t tng, din gii v ngun gcchung ca ch ngha hu hin i nc Nga. Nu nh cc yu t ca ch ngha cngsn c nc Nga trc Marx, liu cc yu t hu hin i c tn ti nc Nga trcDerrida v Baudrillard hay khng?

Di y mt lot nhng vn s c a ra xem xt thy c nhng nt ctrng ca hu hin i nc Nga gn lin vi hon cnh lch s-x hi-chnh tr-vnho ca n.

1. Tnh ph i ca thc ti v ngy to (simulacre)

Gia nhng thuc tnh quan trng ca ch ngha hu hin i ni bt ln ci m nh trithc Php Jean Baudrillard gi l simulacre - ngy to - hay l s to ra thc ti. i viphng Ty ci mi ch c th thc hin cng vi s bng n cc phng tin thngtin i chng. Cc s kin ca thc ti c dn dng sao cho truyn hnh c th ti hin

li. S kin ngy to ny dng nh phn nh mt thc ti no , nhng trn thc t nthay th mt thc ti khng tn ti, gi l simulacre.

Baudrillard a ra s khc bit chnh xc gia ngy to (simulacre) v bt chc, mphng (imitation), iu c bit cn thit hiu ch ngha hu hin i Nga. Bt chcc ngha l ng sau hnh nh (hnh tng) a ra, tn ti mt thc ti no - chnh vth m hnh nh c th gi di, khc vi thc ti. ng sau ngy to khng c mt thcti no c, bi bn thn n thay th cho ci thc ti khng c . N chng c g m sosnh. Trong ngha ny h t tng ca thi i Stalin v thc ti ca n hu nh khngc mt k h no - khng phi v h t tng phn nh ng n thc ti, m l v,cng vi thi gian, trong t nc khng tn ti mt thc ti no khc, ngoi bn thn ht tng...t nc ang c lm ra. N cn cha c. Cha c x hi, m, tht, thcht, mi ch c k hoch, mi ch c t tng. T tng ang ng cng li, ang binthnh th cht(21) - Iuri Olesa vit nh vy vo nm 1930. Mi thc ti khc vi ht tng n gin l khng tn ti; n c thay bng thc ti ph i, ci thc ti cbo i ni ti hng ny nn d cm nhn hn v gy cm gic xc thc hn tt c nhngth khc vi n. Trn t nc X Vit "truyn thn thoi tr thnh hin thc", cngging nh Disneyland, hnh tng ph i ca nc M, ni bn thn thc ti cthit k nh mt "vng quc tng tng".


20/42

Trong Bc S Zivago ca Pasternak, c on m t ma ng nm 1917-1918, khi lnu tin thc ti cch mng th hin c tnh mi m ca mnh mt cch quyt lit - n b ho trn vo tt c cc khi nim: Cn phi chun b cho ci lnh, d tr thc n,ci t. Nhng vo thi im chin thng ca ch ngha duy vt th vt cht li tr thnhkhi nim, thc n v ci si c thay bng vn lng thc v cht t (22). C

nh vy tnh trng ny ko di cho ti tn cui k nguyn X Vit: vo nm 1982, khinh nc tuyn b v s thnh cng ca cng cuc xy dng ch ngha x hi v chuynsang giai on xy dng "ch ngha x hi pht trin", th t nc khng kh nngnui ni mnh, phi thng qua "chng trnh lng thc".

Trong ngha ny, "ch ngha hin thc x hi ch ngha" hai ln ngy to, bi n vaxy dng hnh tng thc ti ph i, ng thi bn thn li l mt b phn cu thnh caci thc ti - ging nh tm gng va l mt phn ca ni tht, li va nhn i nitht. Cng nh vy, ton b thc ti x hi ch ngha l ch ngha hin thc x hi chngha, v n va l hnh nh, li va l kiu mu ca chnh mnh. Nh my l hnh nhca nh my, nng trang l hnh nh ca nng trang - nhng kiu mu, nhng in hnh

ca ci thc ti m chng l mt b phn. Ch ngha hin thc x hi ch ngha quantrng nh vy i vi vic nhn thc thc ti x hi ch ngha, nn ton b thc ti nychnh l ch ngha hin thc x hi ch ngha, tc mc "vn hc" cao mang tnh khiu, khi khng cn bn thn nhng ci c biu t na, cn nhng ci biu t thkhp kn trong phm vi ca mnh, ci n dn gii ci kia. H t tng X Vit kin trch ngha hin thc, bi c tham vng k hiu ho ton b thc ti, bin n thnh vnbn. Ch ngha lng mn, ch ngha siu thc, hoc bt k phng php sng tc nokhc, u khng ph hp vi mc ch ny, v chng hng ti xy dng mt thc tikhc - thc ti l tng, thc ti tinh thn hay thc ti v thc - vi thuc tnh khc camnh, t nhiu u gi li ci "thc ti y", chung sng cng vi n. Ch c ch nghahin thc mi c th ho ln thc ti ti hon ton bin n thnh mnh, nut chng n

khng li du vt. y ch ngha hin thc khng phi l s phn nh ng n,khng phi l bn sao cng tn ti vi thc ti, m l mt ci my sn xut ra ci thay thn, bin thc ti thnh k hiu, thnh hnh nh ca n trong khi loi b nguyn mu. Chngha hin thc chuyn thnh thc ti ty theo mc n ci bin thc ti - cn bnthn thc ti tr thnh ch ngha hin thc, tc l thnh vn bn v thc ti. ng vai trchc nng tng t l "ch ngha duy vt" trong h t tng X Vit. Theo nhn xt caA. Belyu, s thng tr ca ch ngha duy vt dn ti s bin mt vt cht Lin X(s khan him hng ho tng cao, mc sng vt cht b suy sp, v. v...). Song bn thntip v ng "ism" trong cc khi nim v cch hiu trn khng mang tnh cht nhn thclun, m l mc ch lun. y, ch ngha duy vt v ch ngha hin thc c thamvng tr thnh vt cht, ng nht bn thn vi thc ti, thay th bn thn bng mt thcti v vt cht khc. l nhng khi nim nh hng, v chc nng lch s ca chngkhng phi l lm tng thc ti mt cch v b, m l ho nhp vo n, tr thnh mtthc ti mi, duy nht.

Tt nhin c th phn bc lun im trn: phi chng vic to dng mt thc ti ph i lnhim v ca mi thc h, h t tng? Nu nh vy th hu hin i phng Ty vNga khc g so vi h thng "cc c tin hon chnh" trc y, nh h t tng cachu u trung i, chng hn? Vn l ch, h t tng ca nhng k nguyn trc


21/42

khng c cc phng tin chnh tr v k thut c th to nn thc ti ph i. Cclnh vc cng ngh, t tng, in t cha pht trin ti mc c th bao qut ton bthc ti trn sut chiu di lch s ca n v bin n thnh h thng cc k hiu. nhng thi i trc y, cc h t tng to tnh ph i khng ng k bng vic nhng ti mt thc ti "cao hn" - tc l hng ti ci khc, v pha ci khc. Thc ti

khc i lp vi thc ti hin tn, song khng i hi phi c thay th n. Dn dnphm vi cc ci cch x hi v cc thnh tu k thut tr nn rng ln, to iu kin hinthc ho t tng mt cch y hn. Th gii t tng v l tng khng cn cthit k "v pha bn kia" ca thc ti, m b ho ln vo bn thn thc ti, "nh n vnc", ci siu nghim tr thnh ci ni hm. ng thi phm tr "ci khc", "v phakhc" c i thnh phm tr "ngy to", cn cc gio s tin tri i thnh k s truynhnh. By gi h t tng khng cn chuyn t tng ra ngoi phm vi thc ti, bi n mnh v phng din k thut v x hi c th ch to ra bn thn thc ti.

2. Phn hin i ch ngha

Ch ngha hu hin i khng chp nhn ch ngha hin i (cng tt c cc trng phica n), coi l mt khuynh hng li thi, mang tnh cht ngh thut "thnhphng". Chng li ch ngha hin i v ch ngha tin phong l nguyn tc ch o thiStalin. Cng nh thi ca ch ngha hu hin i i vi cc tro lu hin i chngha trc cch mng (v nhng mnh ca n trong ngh thut X Vit nhng nm 20),nguyn tc ny c qun trit nhm khc phc, loi b ch ngha c nhn "t sn", tnhch quan khp kn, tnh siu hnh, tnh biu cm, th nghim phong cch thun ty, tnhchn lc, phc tp v. v... Trong bo co v v vic Akhmatova v Zosenko nm 1946,nh t tng hng u lc l Zdanov ni:Nhng k theo ch ngha tng trng,ch ngha hnh nh, v lai loi, ngoi ln trong x hi. Chng tch bit vi nhndn, tuyn b lun im " ngh thut v ngh thut", truyn b vn hc phi t tng, che

giu s thi ra v t tng v o c trong khi chy theo nhng hnh thc p khngc ni dung... Nhng nh th v nhng nh t tng ca cc giai cp thng tr trnchy khi hin thc trn tri, np vo nhng m my m trn cao ca tn gio thn b,vo nhng tnh cm c nhn tn mn v o bi ci tm hn nng cn ca mnh (23).Cng nhng li l nh vy, c iu c lng vo hnh thc tinh t hn, cc nh ph bnhhu hin i phng Ty vo nhng nm 1970-1980 qu trch ngi tin khu camnh l ch ngha hin i.

V d, trong tuyn ngn vn hc n o ca nh vn M hin i Tom Wolfe Cuc Snui Con Th T : tuyn ngn vn hc ca tiu thuyt x hi mi (1989) c nhngim ging k l vi bo co ca Zdanov, mc d nh vn M chc cng khng ng tiiu . Ku gi xy dng mt nn vn hc xng ng vi hin thc nc M ("con tht ") Wolf chng li quan im tin phong ch ngha xa cch vi ch ngha hinthc..., chng li tiu thuyt phi l v ch ngha hin thc huyn o, v thng hi ccnh vn th h trc, nh Filip Rot v Jon Barthes b ch ngha hin i "lm hng" vthu hp cc kh nng sng to. Wolf tha nhn nhiu ngi trong s cc nh vn thtxut sc, iu luyn, h c nhng phm cht m cc nh vn khc khng cn mun ghn, song, Wolf tip tc, h lc ti mt hn o c n no vy?... Hnh ng, nunh c mt hnh ng no , din ra bn ngoi a danh xc nh... cc tnh cch


22/42

khng c bi cnh, xut x. H ti khng bit t u, ni nng khng ging ngn ngtht. Nhng iu h ni, h lm hay nhng ci h c, khng h ch ra xut x giai cphay dn tc ca h (23). Ph phn ch ngha hin i v s thiu ch ti nhng yu tca mi trng v xut x, Wolf cao s n gin, tnh ng nht mi bnh din oc, tnh dc, x hi, l nhng ci quan trng i vi l lun v thc tin vn ho ca ch

ngha hu hin i. Tip tc, theo tinh thn m hc ca Zdanov, Wolf v s pht hin rach ngha hin thc th k XVIII ging nh a in vo cng vic ca k s(chng tanh li: "nh vn - k s tm hn con ngi"), ngh thnh lp cc "i", "tiu on"gm cc nh vn, nh Zola, v gi h ti nghin cu hin thc nc M(24). yta thy khng phi s nh hng trc tip ca ch ngha hin thc x hi ch ngha lnWolf, m l logic bn thn li tu t ca ch ngha hu hin i i lp li tnh tru tng,tnh th nghim, tnh c nhn ca vn chng hin i ch ngha, v chnh bi vy ihi s quay tr li vi nhng n d nh "k s", "tp th" nu trn (25).

3. Ph bnh siu hnh hc. Bin chng v gii cu trc

K th trit hc ca ch ngha hu hin i l "siu hnh hc", c hiu nh s khngnh nhng yu t khi nguyn siu cm, t ng nht ca tn ti, nh s hin thn thts ca t tng hay nhng "ging" v kh nng hon ton c th nhn thc c chng.Nu nh trong ch ngha duy vt, siu hnh b ph phn nh vo "bin chng", th trong llun hu hin i (hu cu trc) nh vo "gii cu trc". C th xc nh gii cu trc nhs phi by ci khng y v s thiu ht ca bt c nhn nh duy l no, a ton bci c biu t, tc l ci thc ti a dng, vt th v ni dung cc khi nim vo bnhdin ci biu t, tc l ngn t, nomination (s nh danh nh mt qu trnh tng tcca cc n v ngn ng (trc ht vi t ng) vi khch th c biu t - vt, duhiu, s kin v. v... - ND), v tr chi t do vi nhng k hiu . Ch ngha hu hin iph phn siu hnh hin din, theo cc k hiu c chuyn ti ci g ng ng

sau n, ti ci gi l "thc ti". N cho rng nhng k hiu ny c chuyn ti cc khiu khc, v thay v thc ti, cn phi ngh ti ci vng mt hay s mong i bt thnhmt ci g , c th l h su ngn cch, hay s tr hon bt tn tt c nhng ci cbiu t - chnh v vy m cc khi nim "bn gc", "xut x", "chn l" l khng xcthc.

S bc trn "siu hnh hin hu" tng t, tht k l, cng thuc bn cht ca ci gi l"bin chng X Vit", vi linh cm ca n v s trng rng l ra trong vng xoy cacc quy lut v nhng nh danh (nomination). Bin chng X Vit khng ging vi binchng ca Hegel xut pht t quan nim v tnh bin minh ca lch s, v "tnh bn th"va nh lun , va nh phn , v cui cng l s tng hp chng. Bin chng XVit xut pht t im khng - phi nh hnh, trut tri, kh nm bt v khng th ngnht vi bt c quan im hp l no, nhng li cho php quy kt v vt b bt c quanim no "khc mnh", tuyn b l "siu hnh", l "khng bin chng". y chnh ls ma mai bn trong ca bin chng X Vit hiu chin, t nhiu c chnh "cc nhbin chng" thc c, nh tnh tng i y nht ca h t tng ton tr.

H t tng X Vit thch tranh lun vi tt c cc l lun xut ngun t phng Ty:trit hc, thn hc, x hi hc, lch s, nghin cu vn hc, thm ch v tr hc. Tng


23/42

loi c h t tng X Vit nh gi mt chiu - "ch ngha ch quan" hay " ch nghakhch quan", "thc dng" hay "phi l", "c nhn ch ngha" hay "phi c th" - v t cao ln trn tt c bng "php bin chng" ca mnh. Th nhng, theo bin chng caHegel, php bin chng ny khng phi l s tng ho nhng l lun b ph phn, tc ltip nhn chng, loi b nhng mt cc oan, kt hp li trn mt bnh din cao hn.

l th bin chng vt b tt c nhng l lun tch cc, ch nhn thy chng nhng mtv b, gi di, khng tng, song khng li khng th loi b chng mt cch ng n.

Nu nh theo ri s chuyn ng ca cn cung phong bin chng trong lch s X Vitv nh du nhng vng b tn tht, th s thy khng mt khi nim tch cc no cn stli, d di ci tn ny hay tn khc chng u b tn dit theo quan im "bin chngcao c". Thm ch mt s khi nim thing ling i vi ch ngha Marx c in cng cnhng bin tng: ch ngha duy vt - di ci tn ch ngha duy vt "my mc", "dungtc", "siu hnh"; ch ngha quc t - di dng "hu khuynh" v "ch ngha th gii phit quc"; "v sn" - di ci tn "phong tro cng nhn i lp" v "qun chng v sn";"ch ngha tp th" - di ci tn "tnh t pht", "ch ngha bnh qun"; v cui cng, bn

thn bin chng - di ci tn "ch ngha duy tm thiu s", "thuyt trit Hegel", "thuyttng i", "ch ngha chit trung" v. v... Hin nhin, cc khi nim i lp, phn Marxtc bin tng ln hn, nh cc khi nim: "ch ngha duy tm", "ch ngha dn tc", "tsn", "ch ngha c nhn", "siu hnh" v. v...

V cn cung phong bin chng cun vo mnh v tn ph ton b cc khi nim, nn chc th gi nh rng n xut pht t mt chn khng no ging nh mt ci phu trngrng in cung xoay chuyn. Thc vy, trong cuc u tranh ca "php bin chng"chng cnh t v cnh hu, chng Troskit v b nhm Bukharin, chng ch lun v chngha xt li, khng cn st li mt mnh t nh no cho chn l nng thn - tt c unghing ng, lc th sang tri, lc sang phi so vi chn l, cn bn thn chn l th ging

nh mt li dao co mng manh sc lm m Andrei Platonov trong H Mng v nhng li c bn ca nh nc lc .

Bin chng, theo phng php ca Hegel, c hiu nh s vn ng khi ngun cacc khi nim t khng c g, t phi gii hn, t phi vt th tru tng, vo lnh vc caci c th, thc chng, ci thc ti thng tu; cn bin chng theo dng X Vit chiu nh s vn ng ca cc khi nim t lnh vc ca ci c th, ca tnh xc nh vcht lng, vo su ca ci khng c g, ci phi xc nh. Tt nhin, bin chng XVit, khc vi gii cu trc hu hin i, vn cn s dng tiu ch "chn l" v thm chcho rng c kh nng tip cn vi chn l tuyt i, cho d chn l tuyt i ny c cuthnh t tng th nhng chn l tng i. Bin chng tuyn b v tnh khng sai lmtrong nhn thc ca mnh, trong khi gii cu trc thng xuyn t gii cu trc bnthn trong tin trnh nghin cu trit hc.

4. Ch ngha chit trung trong m hc

Ch ngha hu hin i loi b tham vng ca ch ngha tin phong tr thnh mt phongcch ngh thut mang tnh khi nguyn lch s, tnh cch tn, s thun khit khp kn vs chim lnh tht s tuyt i thc ti cao c. Ch ngha hu hin i khi phc li mi


24/42

quan h ca ngh thut vi tt c nhng th thuc truyn thng c in, c i, v tc hiu qu ngh thut bi s ho trn c thc cc phong cch khc nhau v v mtlch s l khng th kt hp vi nhau. Nhng tham vng vn ti mt siu phong cchcng c mt trong m hc ch ngha hin thc x hi ch ngha (CNHTXHCN). NgayAndrei Siniavski trong cng trnh V Ch Ngha Hin Thc X Hi Ch Ngha (1959)

(26) nh tnh "phng php sng tc" ny nh s kt hp nhng ci khng th kthp: ch ngha hin thc tm l v mc ch lun ca hin thc x hi ch ngha, nhithuyt anh hng v s thin v nhng chi tit ging thc. Hn na, Siniavski khng hnch ph phn CNHTXHCN v tnh khng chnh th ca n, m ng hn, tm thy chnh c tnh ny mt phm cht mi, v ng i hi phi tha nhn n mt cch cngkhai, nhn nhn n di gc m hc. Khi trnh by ch ngha chit trung l lng caCNHTXHCN, ngay t lc y Siniavski nghin cu cht t v phng din m hc chngha chit trung , v ku gi lm th no cho n c thc ngh thut hn, khm phth php kt hp nhng ci khng th kt hp, thng thc hiu qu do cc yu t nghthut nghch d, ma mai to nn. CNHTXHCN, theo nh li khuyn ca Siniavski, lngh thut x hi ch ngha, l ch ngha hu hin i.

Thc vy, bng s kt hp chit trung cc yu t ca di sn vn hc lng mn, vn hchin thc, v vn hc tin phong (mang tnh cht v lai), CNHTXHCN hon ton chunb t cho ch ngha hu hin i, ch c iu n khng kp gieo ln nhng ht gingca s t ma mai, v vn gi nguyn tnh trang trng tuyt i, nhng xc cm thngthit v vai tr tin tri ca mnh. CNHTXHCN khng phi l phong tro no ring r,c lp trong ngha c in hay tin phong ca nhng t . CNHTXHCN cng l siudin ngn ging nh x hi X Vit siu t tng. CNHTXHCN - l m hc ng trnphong cch, l bch khoa ton th v tt c cc th php v khun so vn hc, hn nali thc rt r v iu . Cc nh l lun ca CNHTXHCN lun lun nhn mnh rngs thng nht ca CNHTXHCN, vi t cch l phng php sng tc, ch c th t c

bi nhng phong cch a dng, n d on v tnh tt yu ca s a dng . Bn thnkhi nim "phng php sng tc" m cc nh l lun X Vit lun kin tr, l mt phmtr siu phong cch. Ngay ti i hi ln th nht ca cc nh vn X Vit, khi , ttnhin, phng php HTXHCN c tuyn b, A. Zdanov i hi phi "trang b" chovn hc tt c cc phong cch v th php c th: Nn vn hc X Vit c tt c mi khnng tip nhn nhng loi cng c (th loi, phong cch, hnh thc ca sng tc vnhc) trong s a dng v y ca chng, la chn nhng tt c nhng th tt nht mcc thi i trc y to dng c trong lnh vc ny (1934) (27). Cun t inbch khoa cui cng ca k nguyn X Vit, tuy ng trc s sp , vn kin tr tnhsiu phong cch ca CNHTXHCN: Trong cc cuc tranh lun hin nay CNHTXHCNc nhn nhn nh mt kiu thc ngh thut mi, khng khp kn trong trong phm vimt, hoc thm ch mt vi phng thc miu t... (1987) (28). Trong my thp ninthng tr trong lnh vc vn ho v vn ngh, CNHTXHCN kp ho trn trong n ttc cc phong cch, khuynh hng vn hc, bt u t anh hng ca c i v trng s caNga c, kt thc bng ch ngha tm l tinh t kiu Tolstoi v thi php v lai ca nhngbng rn, khu hiu.

5. Tnh trch dn


25/42

Ch ngha hu hin i, bng vic bc b chin lc ch quan ch ngha hng ti sbiu l c tnh sng to c o, s t th hin ci "ti" tc gi, m ra thi i "cicht ca tc gi", khi ngh thut tr thnh tr chi trch dn, nhng bt chc cng khai,s vay mn, bin th nhng ti xa l. Tuy nhin, ci cht tng t ca tc gi khngch mang ngha bng, m cn c ngha c th, l mt trong nhng chn l s ng ca

nn m hc mi HTXHCN, l ti ca nhng suy t cng thng v l s "t xc nh"ca nhng ngi cng thi i vi n, th d nh Mandelstam v Pasternak: Ti sungsng lm con s khng trong nguyn cch mng(Pasternak). Tnh trch dn, tnh phisinh c thc thm vo mu tht x hi X Vit, khi mi din ngn u hng ti lixa l, ti nhng chn l chung chung thuc v tt c, nhng li khng thuc v mt ai niring. Ch th xc thc ca vn ho XHCN l yu t cng ng no - hoc nhn dn,hoc ng - v ngi ngh s nhn danh n, trch dn ci m anh c tin tng giao phpht ngn. Nhng li pht biu c nhn v hnh thc, nhng "x hi ch ngha" v nidung, i lc trch dn thng nhng danh ngn ni ting ca cc nh kinh in (trc htl cc nh kinh in ca ch ngha Marx). CNHTXHCN - l nn m hc trch dn adng, nhng trch dn c nhi nht vo vn bn chng dnh lin vi thn xc ca

n.Trong lnh vc ny, khc vi ch ngha hu i giai on chn mui, m hc trch dnCNHTXHCN khng b s dng nh mt yu t l, m dng nh c nho nhuyntrong vn bn, trong khi vn khng nh mt tnh trch dn ca mnh, ngc li, nibt ln nh s xc nhn, m bo tnh xc thc v kh tn.

Th loi vn hc tiu biu hn c trong thi k X Vit khng phi tiu thuyt hay th,m l siu din ngn, m t m hnh vi "vn ho", " thc" v t duy c l: t in bchkhoa, sch gio khoa, vn tuyn, cc sch cng trnh, trong khng c tc gi, ch cnhng ngi bin son - thu thp v phn pht nhng trch dn. Thm ch tiu thuyt hay

th cng tr thnh siu din ngn, khng hn xy dng thc ti ngh thut, m l m tcc nguyn tc xy dng n - nhng nguyn tc ca h thng ng php vn hc, m theo sng tc tiu thuyt hay th i hi. Mi mt tc phm ngh thut cn phi tr thnhkiu mu th loi ca mnh, cn ph bnh th bn lun v mc kiu mu ca n, tc ltc phm minh ho ng ti u nhng nguyn tc din ngn ngh thut. Nu nh chngha tin phong l m hc mang tnh th nht, a s khm ph ngh thut u tin lnti im nh cm hng, xc ng, th CNHTXHCN cng khai l th phi sinh, loi hai,n c xy dng bng nhng trch dn, bng nhng ngy to v bn quyn v tnh co.

6. gia ngh thut bc hc (29) v ngh thut i chng

Ch ngha hu hin i xo sch s i lp gia vn ho cao cp v vn ho i chng(30). Nu ch ngha hin i tinh tuyn, cao cp v xa l mt cch kiu ngo i vi ccthn tng v kiu mu ca x hi i chng, th ch ngha hu hin i sn sng thunhn nhng kiu mu v ti ch li chng trong cc tc phm ca mnh. Vic loi trs i lp gia tnh bc hc / tnh i chng cng din ra mt cch c ch nh, khoch trong phm vi x hi X Vit, hn na, khng ch bng con ng h thp tnh bchc xung tm i chng, m cn bng cch nng cao trnh vn ho cho qun chng.


26/42

Chnh sch gio dc ph cp v ch kim duyt siu cnh gic gip cho vic thchin hai nhim v mt cch kt qu. Mt mt, dn chng kin tr tp c, tp vit vtip xc vi nhng kho tng vn ho c in, vi truyn thng ca Puskin, Tolstoi,Glinka, Traicovski, Repin - trong khi nhng hnh thc th lu, dung tc ca vn hoi chng, nh sch gii tr va h, truyn tiu lm ngoi ch... b cm mt cch quyt

lit. Mt khc, nhng phong tro ngh thut v trit hc cao cp - trc tin l nhng"tm ti" hin i ch ngha, cc th nghim ca ngh thut tin phong nhm vo nhngngi c chn la, cc h thng l lun phc tp, ch ngha siu thc, ch ngha trutng, ch ngha hin sinh, phn tm hc, m nhc h mi hai m hin i(dodecaphonic), v. v... - b trng pht nng n v b gt b khng thng tic khi cucsng x hi, nh nhng du hiu tha ho ca ch ngha "c nhn" t sn, v vi xut xphng Ty ca mnh chng b chn li bng ro cn chc chn.

Nh vy, trong x hi X Vit, qu trnh p ca chnh sch kim duyt, gio dc din rakhng ngng, dn ti tnh trng thun nht, n iu v vn ho. l mt nn vn homi tm thng, xa cch vi cc tng lp nhn dn, khp kn i vi th gii bn ngoi.

S co bng gi to lm mt i nhng tng phn vn ho chun b c s cho hiung hu hin i "san phng" cc th bc gi tr v n gin ho, "khun mu ho" ngnng ngh thut (khc vi tnh phc tp thi qu ca hi ho, m nhc v vn hc hin ich ngha).

7. Hu lch s v khng tng

Ch ngha hu hin i, nh bn thn khi nim t r, c gng lm dng dng thigian lch s v dng ln mt khng gian hu lch s no y (31), mt th gii sau thigian, ni tt c cc thc tin din ngn, cc phong cch v chin lc ca qu kh tmthy ting vng ca mnh, tm thy nhng hnh vi bt chc mnh, v gia nhp vo mt

cuc chi bt tn to li cc m k hiu. S gia nhp vo qu trnh lin tc sau thi gian cng l mt b phn cu thnh ca x hi X Vit vi tnh ph i ca n. Vn ho XVit t cho mnh l li cui cng ca vn ho th gii, chnh v vy, khc vi ch nghatin phong, n khng s tnh phi sinh, c sau, sn sng tha nhn truyn thng v thmch c k vng tng hp v khi qut tt c nhng truyn thng tt nht, "tin b" nhtca qu kh. Vn ho X Vit, cng nh ch ngha hu hin i, nhn chung khng phil hin tng lch s nht thi, m l s tp hp tt c cc di sn qu gi ca vn minhnhn loi, l a im gp g ca nhng ngi khng l ca n. v tr ny, ni gp gca tt c nhng con ng lch s, Shakespeare v Cervantes, Marx v Tolstoi, Gogolv Goethe, Puskin v Byron, Goroki v Maiakovski cng d ba tic tinh thn nhn loiv cng nng cc v ci ni duy nht, hnh phc nht trn tri t lin kt h vnhvin. Ton b ci tng lai m Trernysevski di chc li c chuyn sang hin ti,chnh v vy m s hng ti tng lai tt p c thay bng tnh yu i vi th hinti vnh hng. Li ku gi "by gi v mi mi" m ch ngha hu hin i kp a rat trc, tr thnh ngy l hi thc s ca th sau thi gian.

Ch ngha hu hin i thng c hiu nh th gii quan phn o tng hay l hu otng, i lp li tnh o tng ca ch ngha x hi X Vit. Nhng, th nht, ngay cch ngha x hi cng lun chin u vi ch ngha khng tng, v y n c nhiu


27/42

tham vng chim lnh thc hng triu ngi ang c trang b bng "tnh khoa hc","tnh thc tin" ca n. Trong ngha ny, ch ngha hu hin i c th thay i tn gitrc tc ca Engels, S Pht Trin ca Ch Ngha X Hi t Khng Tng tiKhoa Hc, thay t Khoa Hc bng t Tro Chi. Tiu chun nhn thc ca ch nghahu hin i c thay bng phm tr hot ng ca cc k hiu, ca tr chi ngn t, m

mc ch nm chnh bn thn n. Th hai, s rung b tt c mi loi khng tngtrong ch ngha hu hin i khng ngn cn vic n tr thnh o tng v i cui cng.Ch ngha hin i gt b khng tng chim ly ch ca n. Trong ngha ny chngha hu hin i khng tng hn tt c cc loi khng tng trc y cng li, bi vn t khng nh mnh hu thi gian: khng trong qu kh, khng trong tng lai, m ti y v ngay by gi. Nhng kiu khng tng trc y vi nh hng trc camnh, buc phi nhng ch cho ci thc ti chn xc ca tng lai, trong khi chngha hu hin i khng th lm cn kit tnh khng tng ca mnh, bi ngoi phm vica mnh n khng c mt thc ti no chn xc hn l ci thc ti c hon tt bntrong n. Bn thn thc ti ny l khng tng v khng to ra bt c s khi u c ngha no cho tng lai, cho s vn ng tip tc ca thi gian. Thay v nhng khng

tng t bin mt trong tng lai, y l ci khng tng ca th hin ti vnh cu, tquay vng.

Ci khng tng cui cng kt li mi on cui kt, ci "ng ct khng c kt thc",chnh l ch ngha hu hin i. V khng c mt ci g c th vt qua n, b n lipha sau - bi n ht vo mnh tt c, tip nhn tt c, t nguyn ng ng sau mi th, cui kt ca thi gian, cho d on cui kt y c ko di bao lu. Ni m cc loikhng tng trc y nhm ti tng lai trong cuc chin m mu vi qu kh v hinti - ni , trong bn thn ci tng lai thing ling y, ch ngha hu hin i tn dngmi tin nghi vi t cch mt khng tng t c, hon tt, khng e do mt aiv cng khng i hi bt k ci g bt c ai. CNHTXHCN vn cn tuyn b v ci mi

tuyt i ca mnh, d ch bi n buc phi tha nhn tnh lch s ca mnh, s ph thucca mnh vo thi gian. Ch ngha hu hin i khc phc im yu cui cng ny cacc loi khng tng trc y: chng qu quan tm ti ci mi ca mnh, chnh vvy khng trnh khi buc phi nhp vo dng lch s. Ch ngha hu hin i tha nhntnh th pht, phi sinh, ngy to khng trnh khi ca mnh, v v vy n c quyn thahng mi th, khp kn vng lch s. Ci mi khng trnh c s gi c, nhng ci ckhng bao gi li ang c i. Ch ngha hu hin i c to thnh bi ci th pht, ci cht, song chnh v vy m n khng bao gi c th cht c. B thua v ci mi, chngha hu hin i li thng vi t cch l giai on cui cng khng thay th c cavn ho. Chnh y th hin c im ca chin lc hu hin i so vi ch ngha tinphong v CNHTXHCN, nhng ch ngha vi vng tuyn b mnh nh l li u tin, vr rng l nh mt kh nng tr thnh li cui cng.

C. S vn ng ca vn hc ngh thut

Ch Ngha Hin Thc X Hi Ch Ngha (CNHTXHCN)


28/42

v Ngh Thut X Hi Ch Ngha (NTXHCN - sots-art)

1. CNHTXHCN gia thi hin i ch ngha v hu hin i ch ngha.

CNHTXHCN, cng nh ton b thi i x hi ch ngha nc Nga, v phng din

lch s, nm gia giai on ca ch ngha hin i (u th k XX) v ch ngha hu hini (cui th k XX). Qung thi gian ca CNHTXHCN - giai on khng c phngTy - t ra vn v mi tng tc ca n vi ch ngha hin i v ch ngha hu hini, v v vic u l ranh gii gia chng trong iu kin c trng ca nc Nga. Liuc th coi CNHTXHCN l thi k cui ca ch ngha hin i, hay l thi k u ca chngha hu hin i? Hay trong s tin trin ca m hc giao thi CNHTXHCN ny c thtm thy nhng nt th hin s chuyn di ca n, t vng hp dn ca ch ngha hin isang vng khi u ca ch ngha hu hin i?

Cun sch ca Boris Grois Phong Cch Stalin (32) chng minh rng CNHTXHCN niring, ngh thut cc quyn ni chung, khng l g khc ngoi chnh s th hin d

ca ngh thut tin phong (hin i) ch ngha vi tng bt ton b thc ti phi lthuc vo ci nhn th nghim quyt lit ca ngi ngh s. Trong ngha ny, Grois chorng Stalin thc hin c iu m Khlebnikov, Maiakovski, Meierkhold, Malevichm c: bin cuc sng thnh tc phm ngh thut. V khi bn thn cc ngh s trnn tha, ng b "loi ra ra": ngi ngh s v i nht v thc ra l duy nht ca thii chnh l bn thn Stalin.Khng phi ngu nhin thng li ca d tin phongch ngha vo u nhng nm 30 trng lp vi s tht bi chc chn ca ch ngha tinphong, vi t cch mt khung hng ngh thut nh hnh (...) Trong quan h vinhim v c bn ca ch ngha tin phong, chnh l s khc phc bo tng, a nghthut trc tip vo cuc sng, CNHTXHCN cng lc va l s kt thc, va l phn xca cc ngh nhn demiurge (33) tin phong ch ngha (34).

C th c nhng cch tip cn khc nhau i vi quan nim d tn thng ny, nht lvic n cao qu mc tnh cm d thm m v s th nghim dng cm ca ngh thutthi i Stalin. Nim hn hoan tin phong ch ngha m cc ngh s cnh t phng Tynhng nm 30 th hin i vi ch ngha Stalin, nhn thy s tip tc t nhin cngcuc th nghim tng lai hc, cu trc ch ngha hay siu thc ca h, Grois cnh gi t tch cc sang tiu cc, chuyn thnh s ph phn ch ngha tin phong trn,bi n c tham vng tip tc v kt thc tt p s th nghim ch ngha x hi.

Tuy vy, cho d c ng vi quan nim cho rng d ca ch ngha hin i cStalin hon kt, th vn nn t vn rng bn thn hin tng hon kt to skhi u cho mt thc ngh thut mi, thc hu hin i ch ngha - cng chnh vth m n bc b ch ngha hin i, lm cho n tr thnh "tn d ca qu kh". Xutpht t y l nhng cuc tn cng gin d ca cc nh t tng i vi bt k tro luno ca ch ngha hin i, k c ch ngha v lai v ch ngha siu thc, b coi nh chngha ch quan, hnh thc, xa lnh v trn chy thc ti. Xut pht t y l tuyn b vphng php sng tc mi, phng php HTXHCN, mt phng php s ti hin mtcch y v khch quan ci thc ti c ci to di nh sng nhng t tng tintin.


29/42

ng ra cn phi to dng mt quan nim loi hnh cn i, trong CNHTXHCN, mt phng din no , c coi l s hon tt giai on ch ngha hin i, phngdin khc, l thi k m u ca ch ngha hu hin i - song nhn chung, n khng phil ci n, cng khng phi ci kia, m l mt giai on chuyn tip ko di gia thi hini ch ngha v hu hin i ch ngha. D khng tng ca ch ngha tin phong

c thc hin thi i Stalin khng cn mang tnh khng tng xm thc na, mngy cng bm su vo thc ti, lm cho n tr nn ph i, dn dn bin thnh s mamai v chit trung hu hin i. Nhng xc cm thnh thin, siu vit m ch ngha tinphong c gng buc thc ti phi tun theo, CNHTXHCN coi nh thuc tnh ca thc ti c ci ho, ci thc ti m sau ny ch ngha hu hin i l gii nh ngu to ttng, nh o tng, nh tr chi ca thc ti ph i.

Nh vy, bn thn hin tng CNHTXHCN v ngh thut cc quyn, nhn chung, c thl gii nh s chuyn tip lch s t phong cch tin phong ch ngha thun ty, ti trchi chit trung ca ch ngha hu hin i. Nhng hnh thc th nghim thun ty cach ngha tin phong mang tnh nghim trang, tnh mc ch v tnh chin u, trong khi

tnh chit trung ca ch ngha hu hin i li biu hin dng tr chi, thc ctnh cht c l v tng i ca mnh. Nhng ti sao phong cch chit trung li khngth kt hp c vi tnh nghim trang vo trong mt h hnh vn ho?

Ch ngha chit trung nghim tc, cng thng v mang tnh chin u, chnh l imch yu ca ngh thut ton tr, mt nn ngh thut nm gia thi hin i ch ngha(ch ngha tin phong) v thi hu hin i nh mt mt xch kt ni chng. Ch nghaton tr, nh ci tn ca n ch r, mu toan thu tm tt c nhng phong cch v hnhthc a dng v buc chng phi tun th mt mc ch duy nht, mt nhim v trngi: ci to thc ti. Phm tr ch ngha chit trung nghim trang m chng ti a ra chophp gii thch, mt mt, s rng buc ca CNHTXHCN vi tnh trnh by mc ch

nghim tc, tnh th nghim thun ty ca ch ngha tin phong, mt khc, vi tr chichit trung ch ngha ca hu hin i.

Nu nh phng ng i hi mt giai on chuyn tip gia thi hin i ch nghav hu hin i ch ngha, giai on ca ch ngha chit trung nghim ngt, cn phng Ty th nh th no? Tt nhin, phng Ty khng xy ra s ngt on cngbc trong s pht trin ca ch ngha hu hin i, v s xm nhp ca thc hu hini vo tin trnh Thi i Mi khng b tn ph nng n nh nc Nga. Tuy nhin, c y s khc bit gia nc Nga v phng Ty khng ln nh chng ta tng - bi c phng Ty, giai on chuyn tip t thi hin i ch ngha sang hu hin i chngha hon ton khng t ngt, gia chng c mt vng "gip ranh" bao trm giai on1930 - 1950. y, tt nhin khng ni v CNHTXHCN l mt th mt qua rt nhanh phng Ty, v li cun khng c my ngh s ti nng. phng Ty, s songtn vi CNHTXHCN, vi t cch l giai on chuyn tip t ch ngha hin i sang huhin i, l ci m ngi ta thng gi l ch ngha hin i "mun", hay ch ngha hini "cao c". Thomas Mann, Herman Hesse, Francois Mauriac, Ernest Hemingway,William Faulkner c th c coi nh nhng i biu xut sc ca th h ngh thut gianhng nm 1920.


30/42

Tip nhn rng ri cc truyn thng ngh thut khc nhau, ch ngha hin i cao c ixa hn ch ngha thun ty (purism) ca ch ngha hin i thi k u - ch ngha tinphong mu toan bin ngh thut ch cn l mt th php, hoc mt h thng nghim ngtcc th php. Tnh lch s, ch ngha tm l hin thc, tnh c l huyn thoi, tnh ngngn, dng thc, tnh nghch d, tng trng, tr chi riu nhi v tnh trch dn - tt c

u gia nhp vo bng h phong cch a dng ca ch ngha hin i cao c. V mc dmang phong cch chit trung, ch ngha hin i cao c vn l mt nn ngh thut trangnghim v, trong mt ngha no , l ngh thut bc hc, cao cp, t cho mnh nhngnhim v o c, tm l, tn gio, v dnh cho loi c gi c chun b c thtip nhn ngn ng phc tp ca n.

Mc d khng th so snh v mt gi tr gia ch ngha hin i cao c v CNHTXHCN,c hai tro lu ny u l cc nn m hc mang tnh chit trung nghim tc, m c Ngaln phng Ty, u c coi nh giai on chuyn tip t ch ngha hin i thi ku (tin phong ch ngha) ti ch ngha hu hin i. Hin nhin, tnh trang trng,nghim tc c th c th hin cc dng cm hng khc nhau: cm hng anh hng lc

quan, hay bi kch bi quan. Cm hng anh hng da trn c s nhng gi tr ca ch nghatp th bao trm y sc chin u; cm hng bi kch ca ch ngha hin i cao c datrn gi tr c nhn mu toan lm quen vi tnh ph qut, trong c tnh x hi, thcc s tha ho hin sinh su sc khng trnh khi. Mc d c nhng khc nhau to ln,vn c nhng nt tng ng nht nh gia cc i din ch cht ca vn hc X Vitv vn hc phng Ty nhng nm 1930-1940: M. Solokhov v W. Faulkner, A. Platonv E. Hemingway, M. Gorki v T. Mann, L. Leonov v H. Hesse. Khng th khng nhnthy rng ph bnh X Vit tip nhn cc i din ca ch ngha hin i cao c nngnhit hn nhiu so vi cc nh hin i ch ngha thi k u - cc ngh s n tng, ccnh a a ch ngha, nhng ngi thm ch quan im t khuynh, vn b lit vo phe phicc nh hnh thc ch ngha, phi nhn o, k th ca tin b x hi. Ci kt hp cc

nh vn X Vit vi cc nh hin i ch ngha thi k mun, cho d c nhng khc nhauto ln v phng din thc h, chnh l m hc chit trung, trong s kt hp nhngnhim v "ng n", phi hnh thc ch ngha, ngoi ngh thut hay siu ngh thut -nhng th i lp li vi ch ngha hin i thi k u - vi tnh cao cp, bc hc, vinhng cu trc ngh thut khp kn, tnh th nghim sng to hnh thc ca n (35).Mong mun b khuyt cc nh vn ln ca phng Ty vo i ng vn hc "tin b",cc nh ph bnh X Vit s dng cc thut ng mp m kiu "ch ngha nhn o","trch nhim o c ca nh vn", v. v... iu hm , i vi c cc nh vn X Vitln cc nh vn phng Ty "tin b", quan tm khng hn ch l cc th php phongcch, m ch yu l s phn ca nhn loi v iu kin sng ca n trong thi i tha hox hi v nguy c chin tranh.

Bn thn khi nim "ch ngha hin i cao c" khng tn ti trong ph bnh X Vit,khng ch bi v ch ngha hin i, vi t cch mt hin tng t sn suy i, khng thnh ngha l "cao c" c - d thm ch c a n vo bnh din phn k lch s ichng na (nh ngi ta vn thng ni "c in cao c" m ch ngh thut Hi-La c i)-, m cn bi tt c cc ngh s nu trn, ch va kp thot ra khi h hnh hin i chngha "c hi" lp tc c xp ngay vo chiu ca "ch ngha hin thc ph phn".Xut hin ci bng chuyn ng theo chu k mt cch k l: vn hc phng Ty bc ra


31/42

khi thi k ca ch ngha hin thc ph phn cng vi Dickens v Flaubert, lang thangvi thp k trong cc trng phi suy i khc nhau, ti nhng nm 1930 li quay tr vvi ci vng ch ngha hin thc ph phn, mt phng php sng tc, hin nhin, chmon men xung quanh nh cao ca ngh thut nhn loi l CNHTXHCN. Nhng tr chithut ng nhm a cc nh vn X Vit xch li vi cc nh vn phng Ty, trn thc

t, khng c ni dung. Th d, nh nghin cu vn hc M A. M. Zverev khng nhrng: Tranh lun vi quan nim v con ngi, vi cc loi th gii quan ca ch nghahin i, l bn cht ca nhng tc phm xut sc ca ch ngha hin thc ph phn th k XX, nhDoktor Faustus ca T. Mann, Chi Bica H. Hesse, v. v... (36). Mc dli pht biu mang tnh cht khoa trng, song vn c th ng vi n, nu thay cm t"ch ngha hin thc ph phn" bng cm t "ch ngha hin i cao c" m bng sngtc ca cc nh vn nh T. Mann v H. Hesse thng xuyn tranh ci vi ch ngha huhin i thi k u (ch ngha hin i "ma qui", "duy m", v. v...). ng sau nhngng tc thn thin c phn bo tr ca ph bnh X Vit i vi cc nh vn "tinb" phng Ty, tht s tn ti tnh cht chung trong hai dng thc ca ch ngha chittrung nghim nht.

Nh vy, s pht trin ca vn ho th k XX c th chia lm ba thi k pht trin:

- Ch ngha thun ty nghim nht: ch ngha tin phong hay l giai on u ca chngha hin i, din ra trong ba thp k u th k XX.

- Ch ngha chit trung nghim nht: CNHTXHCN Lin X v ch ngha hin i caoc phng Ty, trong ba thp k tip theo ca th k XX.

- Tr chi chit trung: ch ngha hu hin i trong ba thp k cui th k XX.

2. T Ch Ngha Hin Thc X Hi Ch Ngha (CNHTXHCN) n Ngh Thut XHi Ch Ngha (sots-art)

Tip theo CNHTXHCN, giai on chuyn t ch ngha hin i sang ch ngha hu hini trong m hc X Vit c th gi l Ngh Thut X Hi Ch Ngha (NTXHCN). Qutrnh t CNHTXHCN ti NTXHCN din ra t gia nhng nm 50 n gia nhng nm70, t sng tc ca "nhm Liazov" (E. Kropivniski, V. Nekrasov...) ti vic a ra"chng trnh" ca NTXHCN trong cc tc phm ca Vitali Komar v A. Melamid, I.Kabakov, E. Bulatov, D. Prigov. Bn thn thut ng "Ngh Thut X Hi Ch Ngha" doKomar v Melamid a ra vo nm 1972, lc u c hiu nh s song ng vi nghthut Pop (pop-art) M: nu nh phng Ty c tnh kinh t th trng ng tr trong

thc i chng, th Lin X l c tnh t tng ca cc khi nim chung. Trong chai trng hp, ngh thut a s tip nhn th gii xung quanh xung bnh din thphn, "i chng" hn: v hp trong pop-art, cc khu hiu ng ph trong sots-art(37)

Mt thi gian di sots-art c tip nhn nh phn ca ngh thut X Vit chnhthng l CNHTXHCN. Tuy nhin, phn ny ch c c ngha trong phm vi tnhng nht tng i quan trng v rng ri c trng cho ngh thut thi k X Vit.


32/42

Chnh v vy sots-art, hn bt c khuynh hng no khc trong vn hc X Vit nhngnm 1960-1970 ("vn hc nng thn", "vn hc thnh ph", "vn hc phn tnh", "vnhc huyn thoi"), tha hng nhng nt c bn, "rut tht" ca m hc HTXHCN, nhtnh yu i vi t tng, vi nhng khun mu, nhng khi qut mang tnh nim, tnhtrch dn v tnh phi sinh c thc. Chnh v th NTXHCN b ln t v y su xung

tng ngm, b nh bt ra khi khun kh ca ngh thut X Vit chnh thng, th nghthut v phng din m hc gn gi vi n hn l cc khuynh hng khc vo nhngnm 1960-1980 nh khuynh hng hin thc truyn thng, hay khuynh hng ngh thuttin phong ch ngha m m hc pht trin hon ton theo mt bnh din khc. Trn tpch Th Gii Mi, ngi ta c th cho ng cc tc phm Solzenitsin hay Vladimov, trntp ch Thanh Nin th ca Voznesenski hay ca Aksenov, cn cc nh NTXHCNkhng c dnh cho thm ch mt gc nh trong nn vn ho HTXHCN, chnh v h lnhng k tha k ng v hp php nht - h khng phi l nhng a con ca "knguyn vng" (ch ngha hin thc) th k XIX, cng khng phi con ca "k nguynbc" (hin i ch ngha) u th k XX, m l "nhng a con ca cc thn gang thp"nhng nm 1930-1950. "Cc nh hu hin i", "ngi ca nhng nm 70" Ilia Kabacov

v Erik Bulatov l nhng ngh s t c "php" hn l cc nh hin i ch ngha mi(tin phong mi), ngi ca nhng nm 60" nh Dmitri Plavinski hay VladimirNemukhin.

NTXHCN khng c ch ng bn cnh ch ngha x hi chn mui, bi bn thn n cn"chn mui" hn. Ch ngha lng mn huyn o, ch ngha hin thc "ph phn", "nghitng", ch ngha tin phong, thm ch ch ngha tru tng, tt c u l nhng phngphp v khuynh hng "ca qu kh trc CNHTXHCN", v c th i x vi chngmt cch lng nh nhng "tn d" m hc... Ch c NTXHCN mang trong n iu bn ca ci cht sau ny theo kiu l hi ha trang, v s hon kt tro tiu ca bn thnCNHTXHCN, tc l ci vin cnh trong n b phn r thnh nhng k hiu cu thnh

thot ra khi mi lin h vi nhng ci biu t. Cng ging nh bn thn ch ngha xhi X Vit ho trn vo ci bng mu ca mnh nhng k hiu ca cc h t tng khcnhau (cnh t v cnh hu, bo th v cch mng), v bng iu ny to nn o tngv "mt thc ti mi", NTXHCN li dng h thng k hiu ca ch ngha x hi, chuynn thnh ci biu t. NTXHCN chnh l tr chi ngh thut bng nhng k hiu ca chngha x hi, gii phng khi khng ch nhim v phi ph hp vi hin thc, m khi cnhim v xy dng o tng ging nh tht trong khi ci to n. l tnh tng ho cct tng, v phng din ngh thut khp kn ngay trong bn thn vi t cch l nhng nim - nhng k hiu m t v th hin chnh tnh cht k hiu ca mnh. Vn minh x hich ngha s d tr thnh i tng li th ca trng phi NTXHCN l bi t nkhuch i v lm ni bt ln tnh cht k hiu ca mnh, xy dng mt "cng hoa" khiu hc (semiocratic) duy nht trong lch s - quyn lc ca cc k hiu, vi s ro ritcha tng c, nhn mnh s ct t vi thc ti, v cng vi s ro rit o, dng lnmt thc ti mi. NTXHCN ch cn vic tip nhn tnh ngy to, tnh k hoch, tnhnhn to ca vn minh x hi ch ngha - khm ph n nh tp hp cc k hiu c lthun ty, nh mt hnh vi ngh thut mang ngha t thn, nh nim khng c ci cbiu t.


33/42

Tt nhin, gia trng phi NTXHCN v ch ngha hu hin i khng th no t dubng, cc khi nim ny khc nhau t nht hai phng din. Ch ngha hu hin i baogm nhiu khuynh hng, trng phi ngh thut, trong c nhng khuynh hng nibt nh ngh thut nim (conceptualism) c ngha c bit v ph bin rng ri nc Nga. Bn trong khuynh hng ngh thut nim, mt khuynh hng s dng cc

cht liu ngn ng ngh thut v cc h thng t tng khc nhau nht, c th k titrng phi NTXHCN l trng phi tp trung vo h thng k hiu ca vn minh x hich ngha. Din gii bng thut ng ca khoa thng k sinh vt hc, th ch ngha huhin i l "loi" cc hin tng m hc, bn trong "loi" ny, ngh thut nim ng vaitr "nhm", cn NTXHCN l "h".

Th d, r rng cc tiu thuyt ca Umberto Eco hay A. Bitov thuc cc dng khc cach ngha hu hin i, ch khng phi l nhng vn bn mang tnh nim nh ca D.Prigov, L. Rubinstein hay V. Sorokin. Nhng ngay c trong trng phi nim, thm chbn trong sng tc ca nhng tc gi thuc trng phi , c th tm thy khuynh hngNTXHCN (Chun Mc hay Tnh Yu Th Mi Ba ca Marina ca Sorokin, nhng

bi th ca Prigova v nhng vin cnh st), v nhng loi "art" khc ("Rus-art", "art-tml" v. v...), s dng mt cch c ch cc h thng k hiu ca tiu thuyt tm l Nga(Tiu Thuyt ca Sorokin) hay l cc th loi thng ip, in vin, bi ca (th ca TimurKibirov). Trong trng phi nim, c nhng tc gi t nhiu l nhng nh vn thuckhuynh hng NTXHCN, hn na, cng xa thi k tan r ca ch ngha x hi bao nhiu,cng ni r by nhiu khuynh hng loi tr sots-art ra khi sng tc ca ngay cc nhsng lp ra n, nh cc ho s Vitali Komar v Aleksandr Melamid.

Cho d tnh ngoi bin ca sots-art ngy cng m rng, dn ti s co chung lch s can, sots-art vn c nhng nhng quan h c bit vi ch ngha hu hin i, nh "mitnh u" ca n, hay ng hn, nh cung nhao ni lin thi hu hin i ca nc Nga

vi thi k x hi ch ngha m t n c sinh ra. Sots-art pht hin ra nhng b nca ch ngha cng sn - giai on u ca thi hu hin i - v b n ca thi hu hini, nh ngi tha k hp php ca ch ngha cng sn. Sots-art vch ra c tnh m hcchung ca ch ngha x hi v ch ngha hu hin i, bn cht ph i, chit trung chngha, tnh trch dn, am m lnh lng i vi nhng phng d t tng.

Nu nh hin thc x hi ch ngha l giai on ch ngha x hi on tuyt vi qu khhin i ch ngha ca mnh, th sots-art chnh l ch ngha x hi vo thi im thanhn tng lai hu hin i ca mnh. Sots-art bin mt dn trong qu trnh chuyn tipt ch ngha x hi sang ch ngha hu hin i, ging nh nhng ci bng bin mt vogi ng, ch cn li s tng nh, i khi l nim thng cm v nhng ci va mi triqua. Nu nh vo nhng nm 1970-1980, sots-art c tip nhn nh trng u giach ngha hu hin i tin tin vi ngh thut X Vit lc hu, th vo nhng nm 90sots-art ngy cng b ng nht vi chnh ngh thut thi k X Vit, nh giai on cuicng, kt thc ca n: cng lc va l ting vt lp li, va l ting ht ca con thin nga.Sots-art l nim tic nui ca ch ngha hu hin i ang chn v tha ban u "trongsng", "thun khit" x hi ch ngha ca mnh. Vo nhng nm 1990, ch ngha x hiX Vit mt, v sots-art, k tha k hp php duy nht ca n cng sng nhngngy cui cng ca mnh: v tt n c th vt qua c ci ngng ca th k XX.


34/42

Trong cun sch album ca O. V. Kholmogorova Sots-Art, v tr ca khuynh hng trong lch s ngh thut c xc nh nh im gp g ca hai... hin tng, chnhl ch ngha hin thc x hi ch ngha X Vit gc v ch ngha hu hin i th giicui th k XX(38). Bn thn im giao nhau ni ln rng, gia CNHTXHCN v chngha hu hin i th gii v c bn khng c im chung no, chng vn ng theo cc

hng khc nhau, v ch ct nhau ti sots-art. Nhng, nh trn nu r, CNHTXHCNt thn va l hnh thc va l giai on hnh thnh thc ngh thut sau ch ngha hini, v giai on tip theo CNHTXHCN chnh l sots-art. Bc chuyn tip tCNHTXHCN ti sots-art din ra theo nhng quy lut ring ca pht trin m hcHTXHCN, v minh chng cho iu ny l cng trnh ca A. Siniavski v CNHTXHCNnhc ti pha trn - mt cng trnh nm bt c vin cnh chuyn tip ca n vosots-art -, v c trng phi m hc Lian (dy leo) vi thi php b bi bc ca n n chas ma mai hn nhin cuc sng x hi X Vit v nhng khun mu t tng. Nhngbiu hin ca ch ngha hu hin i trong vn ho X Vit gia nhng nm 1950,mt phn, xut hin trc cc hin tng tng t phng Ty v, trong mi trnghp, pht trin c lp vi chng. Sots-art khng phi hu hin i phng Ty c cy

ghp mun mng vo gc cy X Vit, m l kt qu ca s pht trin hu c v s chnmui ca ch ngha hu hin i Nga trong hnh thi x hi ch ngha ca n.

Nh vy, s l khng ng n, nu coi s ra i ca ch ngha hu hin i Nga l vothi k X Vit cui v thi k hu X Vit (nhng nm 1970-1990). S pht trin huhin i ca vn ho Nga th hin s thng nht ch t l trn hai bnh din v hai giaion ca n - giai on HTXHCN v giai on sots -art (ngh thut x hi ch ngha).Giai on HTXHCN, l s phc tng ca ton b thc ti vo h thng t tng cuthnh ca n, to dng mt thc ti ph i bao trm. Giai on sots-art, l s thcc tnh cht c l-k hiu ca ci thc ti ph i y, v s tc ng ti n theo ccnguyn tc ngh thut b bi bc nh nguyn tc ma mai, bt chc, tr chi.

3. Ch ngha hin thc siu hnh (metarealism) l g? Nhng hin tng v githuyt

y l bn tuyn ngn c cng b vo ngy 7 thng 12 nm 1986 ti Trung tm trinlm, nh li m u cho bui d m Ch Ngha Siu Hin Thc (Metarealism) trongTh v Ho.

1. Ch ngha hin thc siu hnh (metarealism) l khuynh hng phong cch trong vnhc v ngh thut dn tc, hnh thnh t nhng nm 70, ni ting vo nhng nm 80.Nhng ngi i din cho metarealism trong th c I. Zdanov, O. Sedokova, V. Aristov,A. Parsikov, A. Eremenko.

2. Thut ng "metarealism" xut hin vo thng 12 nm 1982, sau cuc hp ca cc nhsiu hin thc ti Nh Ngh S. tr nn r rng, s khc phc ch ngha hin thcthng thng c tin hnh t nht theo hai con ng. Mt s ngh s cng c (v lmln hn) lp v o gic bn ngoi ca thc ti, nhng ngi khc x b lp v . Mt sngh s phng i b mt s m c ca vt, nhng ngi khc khm ph su siuhnh ca chng. Nhng ngi u dng hyperbol - phng i ci ang c, nhng ngi


35/42

sau dng metabola - s ho trn vo ci khc, " chp nhong" vo mt ci g c th("metabola" ngha c th l "siu chp nhong", "s chuyn i", "s ho ln", "bcngot").

3. Khi nim "metarealism" c th hiu theo hai cch. Trn bnh din trit hc, l ch

ngha hin thc siu hnh,

Documents

Hau Hien Dai-nga