SADRŽAJ

Uvod..................................................................................................................2

Sadržina hartija od vrijednosti........................................................................ 3

Vrste hartija od vrijednosti.............................................................................. 4

Mjenice .............................................................................................................6

Vrste mjenica.................................................................................................... 7

Mjenične radnje ...............................................................................................8

Eskontovanje mjenice....................................................................................... 9

Ček................................................................................................................... 9

Vrste čekova................................................................................................... 10

Čekovne radnje...............................................................................................10

Akcije.............................................................................................................. 11

Obveznica .......................................................................................................12

Skladišnica .....................................................................................................14

Blagajnički zapis ............................................................................................14

Trgovina hartijama od vrijednosti .................................................................15

Centralni registar hartija od vijrednosti ........................................................15

Zaključak ........................................................................................................17

Literatura.......................................................................................................18 

Hartije od vrijednosti

Uvod

Hartije od vrijednosti predstavljaju dokumente kojima se obećava isplata novca, kamate,

zarade ili dividende. Sam papir koji predstavlja hartiju od vrijednosti nema neku posebnu

vrijednost. Pošto se pravo na koje se odnosi hartija od vrijednosti ne može vršiti ni

prenositi bez te hartije, ona u pravnom prometu dobija onu vrijednost koju ima to pravo.

Hartije od vrijednosti u užem smislu su investicioni instrumenti, odnosno one hartije od

vrijednosti kod kojih postoji rizik ulaganja koji se kompenzuje potencijalnom zaradom. U

ovoj grupi hartija nalaze se akcije, obveznice, opcije, drugi derivati . Ove hartije su izraz ili

vlasničkog (akcije) ili indirektno vlasničkog (opcije) ili kreditnog (obveznice) aranžmana.

One se prodaju i kupuju na specijalizovanom finansijskom tržištu tj. tržištu kapitala i

predstavljaju najznačajniju grupu finansijskih instrumenata kojima se trguje na finansijskim

tržištima. U širem smislu, hartijama od vrijednosti pripadaju i instrumenti kredita i plaćanja,

kao što su čekovi, mjenice, skladišnice, konosmani i slično. Prema propisima hartije od

vrijednosti može emitovati savezna država, republika članica, pokrajina, grad, opština, i

drugo pravno lice.

[2]

Hartije od vrijednosti

Sadržina hartija od vrijednosti

Mnogo je finansijskih instrumenata koji stoje na raspolaganju pojedincima i preduzećima.

Najveći broj finansijskih instrumenata ima oblik vrijednosnih papira. To su pisane isprave

kojima se dokazuje vlasništvo ili kreditni odnos s nekim preduzećem ili tijelom javne uprave

kao sto su lokalna, kantonalna, federalna ili državna vlada.

Vrijednosni papir je svaka isprava ili zapis koji sadrži odredeno imovinsko pravo koje se

bez te isprave ne može ostvariti niti prenositi. Vrijednosni papiri su u principu određeni da

služe prometu imovinskih prava i taj promet je najvećim dijelom i olakšan postojanjem

vrijednosnih papira.

Svaka hartija od vrijednosti mora da poseduje određena svojstva, odnosno mora da ispuni

tri uslova :

-da je u pisanoj formi,

-da je u toj ispravi sadržano neko građansko (najčešće imovinsko) pravo i

-da je postojanje i ostvarenje imovinskog prava povezano sa postojanjem

hartija od

vrijednosti

Hartije od vrijednosti u savremenom prometu mogu da igraju razne uloge i da se pojave

kao sredstva plaćanja, kredita, obezbeđenja potraživanja, robnog prometa i slično. Svaka

hartija od vrijednosti mora da sadrži sledeće elemente:

oznaka vrste hartije od vrijednosti,

naziv i sjedište izdavaoca hartije od vrijednosti,

tačno utvrđenu obavezu izdavača hartije od vrijednosti,

mjesto, datum i serijski broj izdavanja hartije od vrijednosti i

potpis izdavaoca hartije od vrijednosti ili faksimil potpisa

Kod hartije od vrijednosti postoje dva prava:

Pravo na hartiji je: pravo svojine ili pravo zaloge koje za svoj objekt ima hartiju kao

tjelesnu pokretnu stvar.

Pravo iz hartije je, po svojoj pravnoj prirodi : stvarno pravo (npr. pravo svojine na robi

predatoj brodaru na prevoz i opisanoj u konosmanu) ili neko obligaciono pravo (npr.

[3]

Hartije od vrijednosti

najčešće pravo na isplatu sume novca) ili neko člansko pravo (npr. pravo učešća).

Pravo na hartiji je inkorporisano (utelovnjeno) u samoj hartiji i ne može se ostvariti bez

nje.

U strukturi hartija od vrijednosti egzistiraju različiti oblici vrijednosnih papira, koji se

mogu razvrstati prema funkcijama:

hartija od vrijednosti u privredi,

prema mestu plaćanja,

prema vrsti u njima inkorporisanog prava,

prema vrsti prihoda koji donose,

prema dospelosti izdavaocu i

prema valuti.

Vrste hartija od vrijednosti

Svi vrijednosni papiri prenose istu temeljnu informaciju: identitet posuđivaca, iznos

koji se treba platiti, kad instrument dospijeva, iznos kamate kao i kad se kamata treba

platiti. Pa ipak postoji veliki broj vrijednosnih papira koji se mogu koristiti u nekoj

ekonomiji.

Odluka o investiranju u vrijednosne papire nije samo pitanje iznosa koji se investira nego

i vrste vrijednosnih papira u koji se investira, kao i odnosa izmedu razlicitih vrijednosnih

papira koje posjeduje preduzece. Odgovor na sva ta pitanja naziva se upravljanjem

portfolia vrijednosnih papira. Dakle, portfolio vrijednosnih papira predstavlja ukupan

iznos i strukturu vrijednosnih papira koje posjeduje jedno preduzece.

Svrstavanje i podjelu svih hartija od vrijednosti moguće je izvršiti na više načina i to

prema: vrsti inkorporiranog prava, prema funkcijama hartija od vrijednosti u privredi,

prema vrsti prihoda, prema dospjelosti, prema mjestu plaćanja, prema valuti, prema

izdavaocu.

Od svih kriterijuma po kojima se vrši podela hartija od vrednosti najvažniji su: način

određivanja imaoca prava i prirode prava koje je sadržano (inkorporirano) u nekoj hartiji.

Prema načinu određivanja povjerioca u ispravi, hartija od vrijednosti može da glasi: na

ime (retka hartija), na donosioca, po naredbi i može da bude mješovita i alternativna kada

se, pored imena naznačenog na hartiji, unosi i klauzula na donosioca.

[4]

Hartije od vrijednosti

*Hartija od vrijednosti na ime predstavlja ispravu u kojoj je, prilikom njenog izdavanja,

tačno naznačeno ime lica ili naziv firme povjerioca, odnosno, vlasnika. Kod hartije od

vrednosti koja se po zakonu smatra hartijom po naredbi (menica), pored imena mora

stajati klauzula "ne po naredbi".Ova hartija ima ograničenu sposobnost cirkulacije zbog

komplikovanosti prenosa prava , mogućnosti prigovora izdavaoca, potrebe dokazaivanja

osnova sticanja i slično.

*Hartija od vrijednosti po naredbi je praktično novi oblik hartije od vrijednosti kojim se

otklanjaju svi nedostaci izraženi kod hartije od vrednosti na ime. Hartija od vrijednosti po

naredbi je isprava kao i hartija na ime, s tom razlikom što je kod njenog izdavanja

ugrađena dodatna klauzula "ili po naredbi". Na ovaj način izdavalac hartije se obavezuje

da će svoju obavezu plaćanja izvršiti licu na koje svoja prava iz hartije ono prenese.

*Hartija od vrijednosti na donosioca je pismena isprava koja, pored drugih bitnih

karakteristika i sastojaka, sadrži u sebi označenje da se radi o hartiji na donosioca. Ova

hartija se odlikuje velikom sposobnošću cirkulacije.Hartija od vrijednosti prema prirodi

prava , sadržanog u hartiji(inkorporiranog), može biti:

*Stvarnopravana hartija od vrijednosti: ona sadrži određeno stvarno pravo na pokretnim

ili nepokretnim stvarima (pravo svojine ili založno pravo, takav je na primer, konosman,

koji se izdaje kod pomorskog prevoza robe; prenosom konosmana prenosi se i pravo

svojine na robi koja je u njemu opisana i koja se nalazi na brodu, bez potrebe da se izvrši i

predaja same robe).

*Obligaciona hartija od vrijednosti: ona inkorporira određenu obligaciju čiji je sadržaj

neko potraživanje, najčešće izraženo u izvesnoj svoti novca. U obligacione hartije od

vrednosti spadaju: ček, mjenica, obveznica, blagajnički zapis i drugo.

*Hartija sa pravom učešća: ona sadrži pravo članstva njenog vlasnika u nekom pravnom

licu. Najtipičniji primer za ovu hartiju od vrijednosti je akcija ili deonica. Hartije s

pravom učešća (npr. akcije koje izdaju akcionarska društva) sadrže određena članska

prava imaoca (da učestvuju u radu organa društva), koja su po svom karakteru lična i

prava učešća u dobiti društva (pravo na dividendu), koje je imovinske prirode.

Hartija od vrednosti prema karakteru potraživanja može biti:

*Novčane hartija od vrednosti koja moze biti emitovana kao pojedinačna dakle

mjenica ili ček ili emitovana u seriji kao sto su akcije, obveznice, sertifikati o depozitu,

finansijski derivati, blagajnički+komercijalni+državni zapisi)

[5]

Hartije od vrijednosti

*Robne hartije od vrijednosti u koje spadaju skladišnica, tovarni list i teretnica

odnosno konosman .

  Hartija od vrijednosti prema roku dospjelosti moze biti:

* Kratkoročna hartija od vrijednosti kod nje je rok dospjelosti kraći od jedne godine.

* Dugoročna hartija od vrijednosti kod koje je rok dospjelosti duži od jedne godine.

Hartije od vrijednosti prema svojoj vezi sa osnovnim poslom povodom kojeg su izdate

mogu biti:

* Kauzalne kod kojih se vidi veza sa osnovnim poslom, vidi se povodom kojeg posla

su

izdate (npr. konosman, štedna knjižica, obveznice narodnih zajmova)

*Apstraktne su one hartije iz kojih se ne vidi povodom kojeg posla su izdate (npr.

mjenica).

Mjenice

Da bi uspiješno definisala ulogu mjenice na tržištu kapitala mislim da je potrebno

prvo nešto više reći o njenom razvoju, njenim osnovnim karakteristikama, vrstama i

eskontovanju.

Mjenica je nastala kao sredstvo razmjene novca i kao sredstvo plaćanja, uporedo sa

razvojem robno-novčanih odnosa i međunarodnog prometa. Sa istorijskog stanovišta

mjenica se pojavila u srednjem vijeku u Italiji, Njemačkoj i Francuskoj u kojima je bio

razvijen robni promet. U gradovima Italije još u XI i XII veku mjenica je služila kao

menjačko pismo kojim su trgovci pribavljali stranu valutu. Posebna definicija o ovom

instrumentu nije data u okviru odredaba Zakona o mjenici, međutim mjenica se može

definisati kao hartija od vrijednosti sa obavezom bezuslovnog plaćanja naznačenog

novčanog iznosa drugom licu, po naredbi upisanoj na poleđini, nezavisno od vrste posla

kojim je zasnovana obaveza. Oblik, sadržaj, prenos, kao i način ostvarivanja prava i

obaveza mjenicom regulisan je odredbama Zakona o mjenici i odredbama Zakona o

Službi platnog prometa.

[6]

Hartije od vrijednosti

U savremenom platnom prometu mjenica ima trojaku funkciju i pojavljuje se kao:

1. sredstvo plaćanja,

2. sredstvo za obezbeđenje kredita – kreditni instrument i

3. instrument obezbjeđenja plaćanja.

Specifičnosti koje karakterišu mjenicu iskazane su mjeničnim načelima:

Načelo pismenost: ona je vrijednosni papir koji mora biti u pisanoj formi, jer je

ona pisni pravni akt,

Načelo Formalnost: strogo je formalizovani vrijednosni papir čiji su elementi

propisani zakonom o menici

Načelo Inkorporiranosti : pravni osnov i njegovo dokazivanje, zasnovani su na

postojanju mjenice i njenoj sadržini

Načelo Strogost: mjenica je zasnovana na strogim rokovima koji jednako važe i za

povjerioca i za dužnika. Strogost se ogleda i u tome što se nakon pregleda

formalne ispravnosti mjenice može izvršiti naplata duga po hitnom postupku od

glavnog meničnog dužnika ili nekog drugog garanta naznačenog na mjenici.

Načelo Samostalnost: svaka menična izjava u pogledu ispravnosti, nezavisna je od

ostalih meničnih izjava koje se nalaze na mjenici.

Načelo Solidarnost: se zasniva na činjenici da su za mjenične obaveze solidarno

odgovorni svi menični dužnici, bilo da se radi o glavnom mjeničnom dužniku ili

garantu mjenice.

Vrste mjenica

Postoji više vrsta mjenica koje se dijele prema sledećim kriterijumima:

1. Prema perfektnosti (popunjenosti):

· Popunjene mjenice

· Nepopunjene (blanko) mjenice

2. Prema pojavnim oblicima na:

· Vučena ili trasirane mjenice (poziv na plaćanje)

· Vlastite ili solo mjenice (obećenje plaćanja)

[7]

Hartije od vrijednosti

3. Prema određivanju dospijelosti

· Po viđenju

· Na određeni dan

· Na određeno vreme po viđenju

· Na određeni dan od dana izdavanja

4. Prema osnovu nastanka na:

· Robne mjenice

· Finansijske mjenice

· Ostale mjenice

U praksi najčešće funkcionišu trasirane i sopstvene mjenice pa ću se i ja ovom prilikom

zadržati na njima. Trasirana ili vučena mjenica vodi poreklo od latinske reči trackere, što

znači vući. Trasirana mjenica ima oblik poziva na plaćanje, dok vlastita mjenica ima

oblik obećanja plaćanja. Kod trasirane mjenice izdavač (trasant) daje nalog nekom

drugom subjektu – licu (trasatu) da u vremenskom roku dospjelosti mjenice izvrši isplatu

naznačenog novčanog iznosa nekom trećem subjektu – licu (remitentu – korisniku).

Trasirana mjenica sadrži sledeće bitne elemente:

Trasant: preduzeće koje izdaje mjenicu,

Trasat: preduzeće koje vrši plaćanje o roku dospijeće mjenice,

Remitent : preduzeće kojem treba da se plati,

Dan,mesec, godina i mesto izdavanja mjenica,

Dan, mjesec, godina dospijeća mjenice,

Mjesto gde treba da se izvrši plaćanje,

Oznaka da je mjenica i

Bezuslovan uput za plaćanje određene svote.

Mjenične radnje

Mjenica se izdaje na osnovu sporazuma povjerioca i dužnika, a to znači da je prva

radnja izdavanje mjenice. Nakon izdavanja mjenica se prenosi od strane transanta na

[8]

Hartije od vrijednosti

akceptiranje trasatu koji na taj način postaje glavni mjenični dužnik. Akcept na mjenici

predstavlja trasatovu izjavu uz potpis na mjenici o prihvatanju transantovog poziva da

plati naznačenu svotu. On može biti iskazan na mjenici izrazom “priznajem “,

“primljena” i “prihvaćena”. Indosiranje ili prenos mjenice je treća mjenična radnja, posle

izdavanja i akceptiranja. Mjenica se prenosi putem inodosamenta, a to je izjava koja se

najčešće stavlja na poleđini mjenice. On ima sledeću sadržinu: platite po naredbi

preduzeću X ili platite preduzeću Y. Pošto se ova forma ispuni, onda se za mjenicu veže

poseban list na kojem se indosira. Imalac mjenice zahteva isplatu podnošenjem naloga za

naplatu.

Ukoliko se dug po osnovu mjenice ne isplatu tada se podnosi protest kod nadležnog suda

u mjestu trasata. Pokretanje postupka protesta mjenice se vrši najkasnije dva dana posle

roka dospijeća mjenice za naplatu. Nadležni sud podnosi trasatu mjenicu na naplatu, ako

je on ne plati on obavještava svog indosamenta i transanta da je mjenica protestovana. U

slučaju da se mjenica izgubi potrebno je sprovesti postupak amortizacije mjenice, kako bi

se očuvala mjenična prava i izvršila naplata.

Eskontovanje mjenice

Kupovina mjenice je eskontovanje, a prodaja mjenice prije njenog roka dospijeća

diskontovanje. Eskontovanje se vrši da bi se potraživanje po mjeničnom osnovu prije

roka njenog dospijeća naplatilo. Prilikom eskonta mjenice, banka isplaćuje njenom

imaocu nominalnu vrijednost, umanjenu za iznos kamate od dana eskonta do roka

dospijeća, kao i za druge troškove. Iznos kamate za kupca je eskont a za prodavca

diskont. Da bi se eskontovanje izvršilo potrebno je znati mjeničnu sumu, rok dospijeća

mjenice, dan eskontovanja i eskontu stopu.

Ček

Sa istorijskog gledišta, upotrebu čeka možemo pratiti od XVII veka kada se u

Engleskoj, u zamenu za deponovani novac, izdavao vrijednosni papir na donosioca. Taj

papir zamjenjivao je novac u prometu. U daljem razvoju, pojavom žiralnog novca nastaje

tzv virmanski ček.

[9]

Hartije od vrijednosti

Ček predstavlja pismenu ispravu banke na osnovu koje se imaocu isplaćuje naznačena

suma novca. Ček se izdaje samo uz novčano pokriće, što nije slučaj kod mjenice koja se

izdaje kada nema novca u momentu izdavanja. Još jedna razlika između mjenice i čeka je

u tome što je ček isključivo sredtsvo plaćanja, a trasant čeka je obavezno banka. Svi

čekovi dospijevaju po viđenju, on se može opozvati i ne može se izdavati blanko. Mjenica

i ček imaju i mnoge sličnosti, a to su: indosiranje, avaliranje, plaćanje, amortizacija i

protest čeka i mjenice.

Ček treba da sadrži sledeće sledeće elemente:

1. Oznaku da je ček

2. Bezuslovni uput da se plati određena svota novca iz trasantnog pokrića

3. Mjesto gdje treba da se izvrši uplata

4. Oznaka dana i mjesta izdavanja čeka

5. Potpis onoga ko je ček izdao (trasant).

Vrste čekova

Čekove možemo podjeliti po obliku, namjeni i kriterijumima koji bliže određuju njihov

sadržaj. Sa stanovišta transata i trasata, razlikujemo bankarski ček kod koga je trasant

banka i nebankarski ček kod koga je trasat neka firma ili fizičko lice. Primjena

bankarskog čeka značajna je u međunarodnom platnom prometu.

U zavisnosti od obilka i namjene, razlikujemo:

1. Gotovinski ček – koje se koristi za isplatu u gotovom novcu

2. Virmanski ček za bezgotovinsko plaćanje i

3. Putniči ček koji je u velikoj mjeri prisutan u praksi. Korisnik u momentu preuzimanja

čeka od banke trasanta vrši njegovo pokriće na osnovu čega je banka obavezna izvršiti

isplatu čeka putem mreže svojih filijala ili korespondenata u svijetu.

Čekovne radnje

Najvažnije čekovne radnje koje bliže definišu funkcionisanje čeka na tržištu kapitala su:

1. Izdavanje čeka

2. Prezentiranje čeka

3. Opoziv

[10]

Hartije od vrijednosti

4. Avaliranje čeka

5. Indosiranje čeka

6. Amortizacija i

7. Protest čeka

Prva čekovna radnja je izdavanje čeka pri čemu mora biti zadovoljena čekovna

sposobnost kao i bitni elementi čeka. Druga radnja je prenos čeka. Ova radnja zavisi od

vrste čeka. Tako se ček na donosioca prenosi prostom predajom, ček po naredbi prenosi

se putem indosamenta, a ček na ime putem cesije uz predaju isprava. Treća radnja je

avaliranje, što podrazumjeva garanciju od strane određenog lica. Budući da je ček plativ

po viđenju, može se isplatiti odmah nakon izdavanja. Opoziv čeka može vršiti samo

trasant, a isplatu trasat. Protest čeka je javna stvar, koju izdaje nadležni organ, kojom se

dokazuje da je određena radnja propuštena, npr ako se ček ne isplati i sl. Obavještenje

čekovnih dužnika da je podignut protest naziva se notifikacija. Postupak kojim se neki

ček proglašava nestalim naziva se amortizacija.

Akcije

Dionice ili akcije su udeo koji svaki učesnik u akcionarskom drušvu ima u imovini

društva i podrazumeva ispravu pomoću koje njen vlasnik stiče pravo učešća u raspodjeli

dobiti akcionarskog društva, to jest ostvarivanju prava na dividendu. U zavisnosti od

veličine sopstvenog učešća ostvaruje se pravo na: dividendu, upravljanje ili likvidacioni

ostatak. Sredstva uložena u akcije nose sa sobom rizik da ne budu vraćena, ukoliko na

primjer dođe do likvidacije preduzeća. Sa druge strane, akcije pružaju i veću mogućnost

ostvarivanja dobiti na uložena sredstva, bilo po osnovu porasta cijene akcija bilo po

osnovu dividende koja se distribuira akcionarima ukoliko preduzeće ostvari pozitivan

finansijski rezultat. Osnovni kapital društva podjeljen je na akcije čija je najniža

nominalna vrednost određena zakonskim propisima. Maksimalna vrijednost se određuje

statutom društva, odnosno ugovorom zaključenim između učesnika u društvu. Pod

pojmom akcija najčešće se podrazumeva isprava koja se izdaje učesniku društva koji

uplati svoj udio i na osnovu koje se stiče pravo, kako na učešće u organima upravljanja

društva, tako i u raspodjeli njegove dobiti. Akcije se izdaju, po pravilu, u obliku hartija od

vrijednosti koje glase na ime ili na donosioca. Moguće je i izdavanje akcija po naredbi.

Akcije se mogu prenositi bez obzira kako je vlasnik određen. Prema vremenu izdavanja

[11]

Hartije od vrijednosti

dijele se na privremene i stalne akcije. Privremene se izdaju prilikom osnivanja društva, i

traju dok vlasnik takve akcije ne uplati određenu svotu na ime svog udjela, nakon čega se

privremene akcije povlače i zamjenjuju se stalnim. Prema sadržini prava imaoca, akcije

mogu biti obične (statutom garantovana prava) i prioritetne (gde vlasnici imaju određene

privilegije u odnosu na ostale učesnike). Akcijama trguju brokersko-dilerska društva ili

ovlašćene banke, na organizovanom tržištu, berzi. Dividenda je deo profita koji akcionar

naplaćuje na osnovu svoje akcije, a čiju visinu određuje skupština akcionara u zavisnosti

od rezultata preduzeća i u skladu sa pravilima akcionarskog društva. Obično se utvrđuje u

procentu od vrednosti akcije, a taj procenat se menja u zavisnosti od ostvarenog

poslovnog rezultata. Akcije imaju varijabilnu dividendu koja zavisi od visine dobiti

preduzeća. Tržišna cijena sigurnih akcija je njihova sadašnja vrijednost. Dnevno kretanje

cijena akcija deluje nepredvidivo ali opšti indeks cijena akcija (npr. Dou-Džons indeks)

pokazuje uzlazno kretanje na duži rok. Koeficijent koji mjeri stepen rizičnosti svake

akcije naziva se beta-koeficijent. On predstavlja odnos između rizičnosti date akcije i

opšteg nivoa rizičnosti celog tržišta akcija i procjenjuje se uobičajenim statističkim

metodama.

Obveznica

Obveznica je hartija od vrijednosti kojom se njen izdavalac (emitent) obavezuje da će

licu koje je naznačeno na njoj ili donosiocu iste (zavisno da li se radi o obveznici na ime

ili donosioca) isplatiti iznos koji je naveden na njoj (nominalnu vrednost obveznice) i

platiti kamatu za određeni vremenski period.Vlasništvo nad njima se stiče ispunjenjem

obaveza u novcu. Svaka obveznica se sastoji iz plašta i kamatnih kupona. Prvi dio sadrži

osnovne podatke o obveznici kao što su oznaka da je ta hartija od vrijednosti obveznica i

koja je vrsta obveznice, naziv i sjedište emitenta, naziv i sjedište kupca ili pak oznaku da

glasi na donosioca, iznos na koji glasi obveznica (nominalnu vrijednost obveznice),

visinu kamatne stope, datum i mesto plaćanja kamate i glavnice (nominalne vrednosti),

mjesto i datum izdavanja, ime garanta (ako je obveznica garantovana, procenat učešća u

dobiti (ako je to učešće predviđeno), oznaku serije i kontrolni broj obveznice, faksimil

potpisa ovlašćenog lica i pečat emitenta. Kamatni kuponi sadrže pak, osnovne podatke o

samoj isplati kamate: oznaku serije i broj kupona, visinu kamate, datum dospijeća,

mjesto, datum i način plaćanja kamata kao i potpis ovlašćenog lica i pečat emitenta. Ovaj

[12]

Hartije od vrijednosti

drugi dio obeveznice je značajan zato što vlasnik odnosno imalac obveznice isti mora

pokazati emitentu, zajedno sa plaštom, kada dođe vrijeme za naplatu kamate.

U skladu sa postojećom regulativom, emitent može da, umesto štampanja obveznice, izda

potvrdu koja bi sadržala iste elemente kao i plašt obveznice s tim što ona onda mora biti

overena od strane banke kod koje emitent ima otvoren depo račun.

Podjela obveznica:

Prema roku dospeća, djele se na: kratkoročne – koje dospijevaju na naplatu u roku

koji je kraći od godinu dana , dugoročne – koje dospevaju na naplatu u roku koji je duži

od godinu dana.

Prema načinu označavanja vlasništva nad njima, dele se na: obveznice na ime – koje

na plaštu imaju navedeno ime kupca. Takve obveznice se prenose na novog vlasnika

indosiranjem - pismenim izjavljivanjem vlasnika iste da svoje pravo prenosi na drugo

lice, obveznice na donosioca – koje na plaštu imaju navedeno da glase na donosioca, one

se na neko drugo lice prenose prostom predajom.

Prema načinu na koji se ostvaruje pravo na kamatu, dijele se na: obveznice bez

kupona – kod kojih se kamata isplaćuje odjednom – o roku dospijeća i koje kao takve

nemaju kamatne kupone, obveznice sa kuponima – kod kojih se kamata isplaćuje

peridično i koje kao takve imaju kamatne kupone koji se moraju prezentirati prilikom

njene naplate.

Prema načinu obračuna kamate, dijele se na: obveznice sa fiksnom kamatom – kod

kojih je kamata u momentu kupovine poznata i ona je fiksna obveznice sa

promenljivo(varijabilnom) kamatom – kod kojih je kamatna stopa obveznice promenljiva

i vezuje se za kamatnu stopu neke kratkoročne hartije od vrijednosti (a to je najčešće ona

koja ima najniži kreditni rizik) , obveznice sa indeksiranom kamatom – kod kojih se

fiksna kamata, u momentu isplate koriguje indeksom rasta cena na malo ili nekim drugim

ugovorenim indeksom.

Prema vremenu u kome se isplaćuje glavnica, dijele se na: jednokratne obveznice –

kod kojih se glavnica (nominalna vrijednost, vrijednost na koju glase) isplaćuje odjednom

– o roku dospeća , anuitetne obveznice – kod kojih se glavnica otplaćuje periodično.

Prema načinu obezbjeđivanja otplate, dijele se na: hipotekarne obveznice – kod kojih

emitent zalaže svoju imovinu kao garanciju da će obaveze po osnovu obveznica biti

isplaćene njihovim imaocima. Ukoliko emitent ne bude sposoban da iste izmiri izvršiće se

prodaja te imovine i tako omogućiti naplata potraživanja koja vlasnik ima prema

[13]

Hartije od vrijednosti

izdavaocu obveznice ,garantovane obveznice – za čiju isplatu o roku dospeća garantuje

određeno pravno lice kao što je na primjer komercijalna banka, što znači da vlasnik

obveznice može svoja potraživanja iz obveznice da naplati od banke ukoliko emitent

nema sredstava za isplatu svojih obaveza po osnovu obveznica negarantovane obveznice

– kod kojih vlasnik svoja potraživanja po osnovu obveznice koju poseduje može da

naplati jedino od emitenta.

Prema mogućnosti otkupa pre roka dospijeća, dijele se na: opozive – koje u sebi

sadrže pravo emitenta da ih otkupi prije roka dospijeća, po unapred utvrđenoj cijeni koja

je, po pravilu, veća od nominalne vrijednosti obveznice , neopozive – koje u sebi ne

sadrže pravo emitenta da ih otkupi prije roka dospijeća.

Prema tome ko se javlja kao emitent obveznica, dijele se na: državne obveznice –

koje emituje država odnosno ovlašćeni državni organ, radi obezbjeđenja sredstava iz

realnih izvora radi usklađivanja priliva i odliva budžeta odnosno za pokriće trenutnih

budžetskih deficita kao i anticipativne budžetske potrošnje. municipalne obveznice

(obveznice lokalnih organa vlasti) – koje emituju gradovi, regioni, škole, univerziteti i sl.

radi obezbjeđenja potrebnih sredstava za finansiranje budžetskog deficita lokalnih organa

vlasti, za izgradnju škole, bolnice, uličnog osvjetljenja, sportskih objekata korporativne

obveznice – koje emituju preduzaća bilo da su to javna preduzeća, transportna i

industrijska preduzeća, banke ili druge finansijske kompanije.

Skladišnica

Skladišnica je stvarno-pravna hartija koju izdaju ovlašćena skladišta kao dokaz da je roba

primljena na čuvanje.

Blagajnički zapis

Blagajnički zapis je vrsta hartije od vrijednosti kojom se emitent obavezuje da će njenom

imaocu u roku dospijeća platiti nominalnu vrijednost naznačenu na hartiji. Blagajnički

zapis izdaje Centralna banka ili poslovna banka. Centralna banka izdaje zapise u cilju

regulisanja novčane mase u opticaju tzv. operacije na otvorenom tržištu. Prodajom

blagajničkih zapisa poslovnim bankama Centralna banka povlači novac sa tržišta. Rokovi

dospijeća ovih zapisa su najčešće 15, 30 i 60 dana i imaju kamatnu stopu od 10 do 15

posto na godišnjem nivou.

[14]

Hartije od vrijednosti

Centralni registar hartija od vrijednosti

Centralni registar, depo i kliring hartija od vrijednosti jeste institucija koja vodi

jedinstvenu evidenciju zakonitih imalaca hartija od vrijednosti i evidenciju o pravima iz

tih hartija, kao i o pravima trećih lica na hartijama od vrednosti. Centralni registar hartija

od vrijednosti obavlja i poslove kliringa i saldiranja transakcija zaključenih sa hartijama

od vrijednosti, odnosno vrši prenos vlasništva nad hartijama od vrijednosti istovremeno sa

plaćanjem tako da ne može da se dogodi situacija u kojoj neko proda hartiju od

vrijednosti i ne dobije novac. Centralni registar, depo i kliring hartija od vrijednosti a. d.

Beograd je institucija na finansijskom tržištu, čiji je osnovni zadatak da vodi evidenciju o

vlasnicima hartija od vrijednosti, da vodi evidenciju o pravima koja proizilaze iz hartija

od vrijednosti (npr. pravo glasa, pravo na isplatu dividende, pravo na isplatu kamate), kao

i da vrši prenos vlasništva sa prodavca na kupca. Pored toga, zaloga, odnosno založno

pravo trećih lica na hartijama od vrijednosti se konstituiše upisom u Centralni registar

hartija od vrijednosti. Ovo je veoma dobar način za otklanjanje rizika banaka u procesu

kreditiranja, naročito zbog toga što se u slučaju neblagovremenog izvršenja obaveza

dužnika, založene hartije od vrijednosti mogu lako prodati (bez sudske procedure). U

Centralnom registru je napravljen indirektan holding, što znači da svi klijenti otvaraju

račune preko članova Centralnog registra. Svi korisnici prelaze u ruke korporativnih

agenata – članova Centralnog registra koji će im elektronskim putem otvarati račune.

Centralni registar hartija od vrijednosti je osnovan kao institucija za potrebe razvoja

finansijskog tržišta . Njegovo poslovanje obuhvata registraciju različitih vrsta hartija od

vrijednosti u koje spadaju: obveznice, blagajnički zapisi i akcije koje nastaju iz procesa

privatizacije koji se odvija u Srbiji.

Trgovina hartijama od vrijednosti

Trgovina hartijama od vrijednosti se vrši na berzi. Berza je fizički i poslovno organizovan

prostor, na kome se po strogo utvrđenim pravilima trguje hartijama od vrijednosti,

novcem i stranim sredstvima plaćanja. Berza je institucija finansijskog tržišta, ali je i

sama po sebi finansijsko tržište. Berze kao institucije organizovanog finansijskog tržišta

kapitala, predstavljaju samostalne organizacije koje poseduju sopstveni poslovni prostor

[15]

Hartije od vrijednosti

(zgradu), članstvo i poslovna pravila. Iako berze u promet ne unose svoje hartije od

vrijednosti, niti same kupuju i prodaju hartije od vrijednosti, one spadaju u finansijske

institucije, ali nisu intermedijarne finansijske institucije.

Predmet trgovanja na berzi mora da bude tipiziran i standardizovan kako bi bio lako

zamenljiv, i time trgovina njime jednostavna, brza i efikasna. Ovo omogućava odsustvo

predmeta trgovanja sa mjesta na kom se trguje. Članovi berze su brokersko-dilerska

društva i ovlašćene banke. Prijem u članstvo berze vrši se na osnovu podnetog zahteva i

dokumentacije propisane aktima berze.

Trgovina se odvija po posebnim pravilima berze, obično potvrđenim od strane državne

vlasti. Na berzi se samo zaključuju poslovi, dok se isporuke i plaćanja odvijaju van berze.

Pravila trgovanja na berzi izrasla su iz običajnog trgovinskog prava i uobličavala su se

zajedno sa postepenim nastankom berze tokom razvoja tržišta i tržišnih odnosa. Ova

pravila imaju dvostruku funkciju: da obezbjede standardizaciju predmeta trgovine i samih

pravila trgovanja, i da pruže zaštitu učesnicima u trgovanju.

Berza utvrđuje i publikuje cijene hartija od vrednosti. Cijene pojedinih hartija od

vrijednosti utvrđuju se na bazi efektivne kupovine i prodaje, odnosno ponude i tražnje

konkretne hartije od vrijednosti. Objavljujući pregled cijena različitih hartija od

vrijednosti i zahtevajući da se finansijski izveštaji preduzeća koja ih emituju učine

dostupnim javnosti, berze omogućavaju postojećim i perspektivnim ulagačima da procene

rizik i rentabilnost svojih ulaganja i usmere ih u skladu sa svojim preferencijama prema

riziku i rentabilnosti.

Berza je dužna da u svom poslovanju obezbedi: zakonito obavljanje trgovine na berzi,

zaštitu interesa učesnika na berzi, poštovanje pravila i standarda berze koji se odnose na

ponašanje učesnika na berzi, i informacije za javnost o svim činjenicama značajnim za

rad berze.

[16]

Hartije od vrijednosti

Zaključak

Hartije od vrijednosti možemo definisati kao pisani dokument, ispravu ili elektronski

zapis koji svojim vlasnicima daje određena prava. To je isprava kojom se jedno lice

obavezuje da će ispuniti pisanu činidbu prema drugom licu koje je njihov zakoniti imalac.

U našoj zemlji finansijsko tržište nije razvijeno, ali u poslednjih nekoliko godina dolazi

do značajnih pomaka u razvoju finansijskog tržišta u BIH. Takođe, dolazi i do povećanja

stranih investicija u našoj zemlji. Razvoj finansijskih tržišta smanjuje neizvjesnost u

pribavljanju i plasiranju kapitala što je pretpostavka za dugoročni rast i razvoj.

Bez jakog finansijskog tržišta nema ni stabilne razvijene ekonomije. Značaj razvoja

finansijskih tržišta spada u najbitnije faktore jačanja ukupne ekonomije države.

[17]

Hartije od vrijednosti

Literatura:

1. Prof. Dr Zdenka Đurić, Privredno pravni ugovori i hartije od vrijednosti, Banja

Luka,2009. god.

2. dr Dejan D. Erić, Finansijska tržišta i instrumenti, izmijenjeno i dopunjeno izdanje,

Beograd, 2003. god.

3. Prof. dr Jovan Rodić, Poslovne finansije, Ekonomika, Beograd, 1991. god.

4. http://sr.wikipedia.org/wiki/Hartije_od_vrijednosti

5. http :// sr . wikipedia . org / sr - el /Finansijska_tržišta

[18]