Gramatičke kategorije

Struktura svakog jezika je velikim delom određena gramatičkim odnosima. Dve glavne

vrste gramatičkih odnosa su sintagmatski i paradigmatski. Sintagmatski odnosi su odnosi između

reči u jednom istom iskazu koje obrazuju niz, dok su paradigmatski odnosi odnosi između

prisutnih i odsutnih jedinica u jednom iskazu koje obrazuju skup. Gramatički odnosi su

najizraženiji u sklopu raznih gramatičkih pojava, od kojih su dve: gramatičke kategorije i

konstrukcije (Bugarski 2003).

Kada su u pitanju sličnosti u samoj jezičkoj strukturi govori se o tipološkoj srodnosti jezika.

Prema morfološkoj klasifikaciji imamo podelu na korenski tip, koji ispoljavaju jezici koji nemaju

nikakve promene po gramatičkim kategorijama, dakle nemaju različite oblike za jedninu i

množinu, sadašnje i prošlo vreme i dr. U aglutinativnom tipu gramatičke kategorije izražavaju se

nastavnica dodatim osnovi reči i tu se vidi šta je osnova, koji su padežni nastavci i sl. Kod

flektivnog tipa je karakterističn srastanje nastavaka mađusobno i sa osnovama, gde jedan

nastavak izražava više gramatičkih kategorija. Inkorporativniv tip gde glagol često obuhvata i

svoj objekat u okviru iste reči (Bugarski 2003).

Sve gramatičke kategorije povezane su sa vanjezičkim značenjem koje govornici određenog

jezika imaju potrebu da iskazuju i one su način na koji jezik određuje pojmove stvarnog sveta.

Gramatičke kategorije jezika određuju sve ono što govornici imaju potrebu da iskažu.

Gramatička kategorija je sistem od najmanje dva člana kojim se izražava neki gramatički odnos,

kao sto su na primer rod, broj, lice i slično. Svaka od ovih kategorija obuhvata dva ili više člana,

jedan član ne može da predstavlja sistem, a ni kategoriju. Kategorija počiva na osi selekcije i

zbog toga je paradigmatske prirode, zato što se uvek bira između pomenutih mogućnosti. Ako je

jedan član neke kategorije prisutan na jednom mestu u nekom iskazu, drugi članovi iste

kategorije ne mogu stajati na istom mestu u tom istom iskazu. Jedna imenica ne može da se

pojavi u isto vreme i u jednini i u množini, već samo u jednom od ovih brojeva (Stevanović

2012).

Kategorizacija je način klasifikacije jezičkih jedinica raznih vrsta, pa se pod pojmom

gramatičke kategorije smatra bilo koji sistem elemenata koji obavlja određene funkcije u nekom

jeziku. Kategorije se najčešće vezuju za gramatičke oblike pojedinih vrsta reči. Nosioci

suprotnosti unutar kategorije su gramatičke morfeme. Često se kategorijalna pripadnost nekog

oblika ne vidi iz njega samog, nego iz njegovog slaganja sa drugim rečima ili odnosa prema

zamenicama. Postoje kategorije imeničkog i glagolskog karaktera. imeničkim kategorijama

pripada rod, broj i padež, javljaju se kod imenica i zamenica, u nekim jezicima se prenose i na

prideve, a broj i rod se na poseban način iskazuju i kod glagola (Bugarski 2003).

Rod je u osnovi klasifikacije imenskih reči. Imenice imaju svoj sopstveni rod, i to samo

jedan od tri, one su ili muškog, ili ženskog ili srednjeg roda. Najčešće imenice različitog roda

imaju i različite oblike, ali nije uvek tako. U nekim slučajevima imenice istog roda imaju više

oblika, na primer imenice žena i kokoš imaju različite oblike ionako su istog roda. Na drugoj

strani, imenice Ilija i Marija imaju isti oblik, a različitog su roda, prva je muškog, a druga

ženskog roda. Neke osobine imenica su povezane sa rodom, a druge su povezane sa oblikom.

Rod kod imenica je dvojak – prirodni i gramatički. Imenice kao što su čovek, sin i dr. imaju

prirodni muški rod, jer označavaju bića muškog pola, a imenice devojka, žena i dr. su prirodnog

ženskog roda jer označavaju bića ženskog pola. U mnogo slučajeva živa bića i muškog i ženskog

pola označavaju se jednom istom imenicom, dakle, one nemaju prirodni, već gramatički rod, koji

se određuje prema njihovom obliku. Sve imenice imaju gramatički rod, ali nemaju i prirodni

(Popović 2012).

Postoje slučajevi gde se za isticanje razlike prema utvrđenim imenima vrste uzimaju imenice

drukčijeg oblika za rod (lisica, označava ženku te vrste, dok lisac označava mužjaka). I od imena

zanimanja se često posebnim nastavkom grade imenice koje obeležavaju prirodni rod

(sekretar/sekretarica). Imenice koje označavaju lica muškog pola, pored toga što imenuju muška

lica, gramatički, ali ne i oblikom atributa, slažu se sa imenicama ženskog roda na –a. Među

imenicama ovakvog oblika u srpkom jeziku ima i takvih koje označavaju lica i muškog i ženskog

pola, a atributi koji idu uz njih mogu biti i u muškom i u ženskom rodu (pristalica, pijanica,

mušterija, i dr.). U nekim jezicima rod nema veze sa polom živih bića, već sa opštim

razlikovanjem živog i neživog, na primer u afričkom jeziku svahili. Postoje gramatičke

kategorije gde spadaju npr. rod i vid kod prideva, i postoje klasifikacione kategorije, kao što je

rod kod imenica i vid kod glagola. Rod kod imenica je klasifikaciona kategorija zato što ne može

jedna imenica da menja rodove, dok je kod roda prideva drugačije. Pridev dobija rod od imenice

uz koju stoji i on je istog roda kao i imenica uz njega, što znači da je rod kod prideva gramatička

kategorija. Svaki pridev ima oblike za sva tri roda (Kristal 1987).

Poređenje (komparacija) je promena opisinih prideva i nekih priloga zasnovana na stepenu

zastupljenosti osobine koja se pridevom, odnosno prilogom, označava. Članovi poređenja su

pozitiv – osnovni oblik, komparativ – prvi stepen poređenja, označava osobinu u višem stepenu

od one označene pozitivom, i superlativ – drugi stepen poređenja, označava osobinu u najvišem

stepenu. Oblici komparativa dobijaju se dodavanjem nastavaka za komparativ na osnovu

prideva. Nastavak –ij dodaje se na osnovu višesložnih prideva, jednosložnih prideva s kratkim

samoglasnikom u osnovi i nekih jednosložnih prideva s dugim samoglasnikom u osnovi.

Nastavak –s dodaje se na osnove samo tri prideva: lak, lep i mek. Nepravilnu komparaciju imaju

pridevi dobar, zao, mali i velik. Oblici superlativa dobijaju se dodavanjem prefiksa –naj na oblik

komparativa (Popović 2012).

Kategoriju prideskog vida imaju pridevi (plav/plavi). To je poseban slučaj kategorije

određenosti, koja može biti izražena i putem članova, zamenica, prideva i dr. Razlika je

zasnovana na razlikovanju neodređenog (nepoznatog) i određenog (poznatog) pojma uz koji stoji

pridev, pa se odatle dobijaju neodređeni pridevski vid i određeni pridevski vid. Ova osobina

javlja se kod nominativa jednine opisnih prideva muškog roda, gde se reguliše morfološki, pa

imamo kraći oblik sa nastavkom -ø (odnosno koji se završava na suglasnik) npr. visok, i duži

oblik sa nastavkom –i (npr. visoki) i javlja se, takođe, kod ostalih prideva samo što se kod njih

reguliše prozodijski. Dvojaki oblici prideva u vezi sa vidom jesu osobina koja ih razlikuje od

ostalih vrsta reči. Za oblike određenog i neodređenog vida znaju samo opisni pridevi, a svi ostali

pridevi imaju oblike ili samo određenog ili samo neodređenog vida (Stevanović 2011).

Imeničke i pridevske zamenice se u većini slučajeva razlikuju i po rodu. Lične zamenice ja i

ti, kao i njihova množina mi i vi, redovno ima iste oblike, bez obzira koga je roda lice koje se

njime označava. Lične zamenice prvog i drugog lica imaju po jedan oblik za sva tri roda. Od

ličnih zamenica jedino treće lice ima posebne oblike za ova tri roda. Ako se ovom zamenicom

upućuje na ime muškog roda, ona glasi on, na ime ženskog roda ona, i na ime srednjeg roda ono.

Pridevske zamenice, kao i pridevi, zavise od reči uz koje stoje, one se prema tim rečima

upravljaju i u rodu, a pošto stoje uz imenice, pridevske zamenice imaju oblike i razlikuju sva tri

roda (Bugarski 2003).

Gramatička kategorija broja odnosi se na količinu bića ili stvari o kojima se govori.

Obuhvata jedninu (singular) i množinu (plural). Dok neki jezici imaju i dvojinu (dual) i trojinu

(trijal). U savremenom jeziku ostali su samo neki oblici duala, i to samo kod nekih imenica pri

čemu one imaju značenje množine. Paukal označava mali broj jedinki i potiče od nekadašnje

dvojine. Jedan čovek je imenička sintagma, a dva čoveka je paukalna, zbog toga što je u prvoj

rečenici atribut jedan i on se ponaša kao pridev, dok je u drugoj rečenici glavna reč čoveka i ona

zavisi od broja koji se nađe ispred, brojevi od dva do četiri stavljaju je u poseban oblik, paukal.

Dvojina se održala do danas u slovenačkom i lužičkosrpskom, kao i u čakavskom narečju

hrvatskog jezika. U srpskom jeziku je dvojina manje sačuvana. U srpskom jeziku gramatička

kategorija broja je određena nastavcima (Kristal 1987).

Broj podrazumeva razdvojivost i prebrojivost, pa se tiče brojivih imenica (čovek), ali postoje

i stvari koje jezik tretira zbirno i one se označavaju nebrojivim imenicama (vino). Postoje i

imenice kod kojih se javljaju obe mogućnosti (jedan hleb/mnogo hlebova/mnogo hleba).

Nebrojivo može postati brojivo samo ako se misli na razne vrste ili ograničene količine

imenovanog (dva vina, dve vrste ili dve čaše vina). Postoje i imenice koje se nalaze samo u

množini i ne mogu imati oblički, već samo značenjski jedninu, te imenice zovu se pruralia

tantum (npr. vrata). Takođe, javlja se i singularia tantum, to su imenice koje se nalaze u jednini,

mogu da imaju oblik množine, ali se ne upotrebljava (npr. ljubav, lišće) (Bugarski 2003).

Padež pokazuje funkciju imeničke reči ili izraza u rečenici kroz nastavaka na samoj imenici.

Pored toga sto je povezan sa sintaksičkim funkcijama, povezan je i sa nizom značenja koja

označavanju osobine, pripadanje, vreme i sl. Indoevropski jezici obično imaju do sedam padeža

– nominativ, genitiv, dativ, akuzativ, vokativ, instrumental i lokativ. Svi jezici imaju značenje

svih ovih padeža, samo što neki od jezika nemaju sve padežne oblike, nego umesto njih koriste

predloge, a neki od njih i nastavke. Sam oblik imenice ne pomaže uvek u prepoznavanju padeža,

zbog toga se one moraju posmatrati u široj konstrukciji. Dečacima je dativ u rečenici Obratio se

dečacima, ali je instrumental u rečenici Poslužio se dečacima. Kada dođe do pojave istog oblika

reči u različitim padežima javlja se pojam sinkretizma. Nominativ i vokativ su nezavisni

(upravni) padeži zbog svoje samostalnosti, dok su ostali padeži zavisni (kosi). Zavisni padeži

često idu sa predlozima i obrazuju predloško-padežne veze. U engleskom jeziku jedinu

morfološko-padežnu oznaku ima genitiv, koji može biti saksonski (-s), normanski (friend of my

father) i dupli (friend of my father’s), a kod zamenica se razlikuju padeži subjekta i objekta

(I/me, she/her). Finskom jeziku se pripisuju petnaest padeža, od kojih su više padežna značenja

nego sami imenski oblici zato što je uglavnom reč o imenicama praćenim postpozicijama –

gramatički elementi jednaki predlozima, samo što dolaze iza imenice (Kristal 1987).

Gramatička kategorija lica zahvata zamenice i glagole. Gramatičko lice zasnovano je na

obličkom obeležavanju učesnika u govornoj komunikaciji. U zavisnosti od toga da li se radnja,

stanje ili zbivanje označeni glagolom pripisuju govornom licu, licu s kojim ono govori ili nekom

(nečem) trećem, koji (što) je van kruga govornika i sagovornika, glagolski oblici promene

vremena i načina imaju različite završetke. U jednini postoji: prvo lice – ono koje govori, drugo

lice – ono kome se govori i treće lice – ono koje ne učestvuje u razgovoru. Prvo lice množine se

odnosi na lice koje govori i lica koja mogu da se uključuju i isključuju zajedno sa licem koje

govori. Odatle se vidi jasna razlika između inkluzivne (gde se uključuje to lice koje govori) i

ekskluzivne množine (gde se to lice isključuje), mada se ta razlika u većini jezika ne pravi, pa se

lična zamenica mi koristi u oba slučaja. Dok se u neomelanezijskom engleskom pidžinu ova

razlika probila iz domorodačkog jezika u obliku dveju zamenica za prvo lice množine:

inkluzivne jumi (od you + me) i ekskluzivne mifela (od me + fellow – ja i drugi, ali ne i ti).

Drugo lice može da se odnosi samo na lica kojima se govori, ali da uz njih uključi i neka druga,

odsutna lica. Postoje jezici koji prave razliku izmedju učtivog i intimnog obraćanja, pa se zbog

toga za učtivo obraćanje jednom licu koristi množina oblika zamenice drugog ili trećeg lica

(ti/Vi, tu/vous). Jedan od jezika koji ne razlikuje intimno i učtivo obraćanje je engleski jezik, koji

ima jedan oblik you za drugo lice u oba broja. U nekim dalekoistočnim jezicima (korejski,

japanski) kategorija lica zavisi od relativnog društvenog statusa sagovornika (Bugarski 2003).

Glagolske kategorije su vreme, vid, način i stanje. Glagolsko vreme je kategorija zasnovana

na obličkom označavanju vremena vršenja radnje, stanja ili zbivanja u odnosu na vreme

saopštavanja o datim radnjama, stanjima ili zbivanjima. Razlikuju se sadašnje, prošlo i buduće

vreme. Zavisno od toga da li se date situacije označene glagolom pripisuju nekome ili nečemu

kao vršene pre vremena saopštavanja o njima, za vreme ili u vreme posle saopštavanja,

upotrebiće se različiti oblici glagola. Ti oblici kojima se označava radnja nazivaju se glagolska

vremena. Vremenski oblici glagola u srpskom jeziku su: prezent, imperfekt, aorist, perfekt,

pluskvamperfekt i futur, upotreba imperfekta i aorista je ograničena u savremenom jeziku, a

futur II se najčešće smatra modalnim oblikom. Glagolski oblici u rečenici, uz svoja leksička

značenja (radnja, stanje, zbivanje), realizuju i svoja gramatička značenja koja se sastoje od dva

niza gramatičkih kategorija. Prvo su gramatičke kategorije glagolskog vida (aspekta), glagolskog

roda (dijateze), glagolskog vremena (temporalnosti), načina (modusa) i potvrdnosti/odričnosti. A

drugu grupu, koja obavezuje glagole sa imenskim rečima, čine kategorije lica, gramatičkog broja

i gramatičkog roda (Popović 2012).

Glagolski vid je oznaka razlike u trajanju radnje, stanja ili zbivanja koje glagoli kao lekseme

označavaju. U srpskom jeziku, sa gledišta trajanja radnje, glagoli se dele na tri grupe:

imperfekativne (nesvršene), koji označavaju njihovo neograničeno trajanje, perfekativne

(svršene), koji označavaju jedan svršeni trenutak, i dvovidske glagole kojima se označava ili

svršena ili nesvršena radnja, glagoli koji imaju istu glagolsku osnovu, a njihovo vidsko značenje

sagledava se samo u kontekstu (Stevanović 2011).

Kategorija načina (modusa) izražava stav govornika prema sadržaju njegovog iskaza – kao

zapovest (imperativ), konstatacija (indikativ), želja, neizvesnost, namera, pogodba (potencijal ili

kondicional) i dr. Glagolski rod (dijateza) je razlikovanje glagola prema tome da li zahtevaju

utoptrebu pravog objekta kao obaveznu dopunu ili ne. Prema tome glagoli mogu biti: prelazni

(tranzitivni) – glagoli koji podrazumevaju prisustvo pravog objekta, neprelazni (intranzitivni) –

glagoli koji podrazumevaju prisustvo nepravog objekta, i povratni (refleksivni) – glagoli koji uz

sebe imaju refleksivnu rečcu se. Kategorijom stanja (glagolski rod ili dijateza) predstavlja se

odnos između subjekta i glagolom označene radnje, odnosno objekta na kome se ona vrši. Javlja

se razlika između aktiva (radno stanje) i pasiva (trpno stanje), pri čemu se objekat aktivne

rečenice u pasivnoj izražava kao subjekat (pozvali su goste/gosti su pozvani). Pojedini jezici, kao

sto je starogrčki, imaju i srednje stanje, odnosno medij, što označava nevoljno obavljene radnje

na subjektu. Odrični glagolski oblici stoje kao suprotnost potvrdnim glagolskim oblicima i kod

prostih glagola dodaje se odrična rečca ne ispred datog oblika glagola, a kod složenih glagosa s

pomoćnim glagolom biti, budem, dodaje se rečca ne ispred pomoćnog glagola (Popović 2012).

Literatura:

Bugarski R. 2003. Uvod u opštu lingvistiku. Beograd: Čigoja

Kristal D. 1985. Enciklopedijski rečnik moderne lingvistike. Beograd: Nolit

Kristal D. 1987. Kembrička enciklopedija jezika. Beograd: Nolit

Popović Lj. 2012. Gramatika srpskog jezika za gimnazije i srednje škole. Beograd: Zavod za

udžbenike

Stevanović M. 2011. Gramatika srpskog jezika za srednje škole. Beograd: Predrag & Nenad