GODIŠNJI MAKROEKONOMSKI IZVJEŠTAJ CENTRALNE BANKE … · Dug lokalnih samouprava isključen je iz strukture unutrašnjeg državnog duga, dok sa druge strane, u unutrašnji dug je

Podgorica, 2017. godine

GODIŠNJI MAKROEKONOMSKI IZVJEŠTAJCENTRALNE BANKE CRNE GORE

2016. GODINA

IZDAVAČ: Centralna banka Crne Gore Bulevar Svetog Petra Cetinjskog broj 6 81000 Podgorica Telefon: +382 20 664 997, 664 269 Fax: +382 20 664 576

WEB ADRESA: http://www.cbcg.me

SAVJET CENTRALNE BANKE: Dr Radoje Žugić, guverner Dr Irena Radović, viceguverner Dr Nikola Fabris, viceguverner Asim Telaćević Dr Milivoje Radović Dr Milorad Jovović Dr Srđa Božović

GRAFIČKA PRIPREMA: Andrijana Vujović Nikola Nikolić

LEKTURA: Branka Martinović

ŠTAMPA: MERKATOR-INTERNATIONAL, DOO

TIRAŽ: 100 primjeraka

Molimo korisnike ove publikacije da prilikom korišćenja podataka iz Izvještaja obavezno navedu izvor

APP Asset purchase programme ( Program kupovine aktive – dio programa nestandardnih mjera monetarne politike Evropske centralne banke)

ARIMA Autoregressive Integrated Moving Average (Autoregresioni integrisani model sa pokretnim prosjecima)

BDP Bruto domaći proizvodBiH Bosna i HercegovinaCHF Švajcarski franakCIS Zajednica Nezavisnih Država CBCG Centralna banka Crne GoreCEFTA Central European Free Trade Agreement (Sporazum o srednjoevropskoj zoni slobodne

trgovine)DB Doing Business (Izvještaj lakoće poslovanja

Svjetske banke)DJIA Dow Jones Industrial Average (Berzanski indeks

”Dow Jones”)EBRD European Bank for Reconstruction and

Development (Evropska banka za obnovu i razvoj)

ECB Evropska centralna bankaEFTA European Free Trade Association (Evropska

asocijacija za slobodnu trgovinu)EIB European Investment Bank (Evropska

investiciona banka)ELA Emergency Liquidity Assistance (Hitni fond za

očuvanje likvidnosti)EONIA European Over Night Index Average

(Ponderisana prosječna kamatna stopa po kojoj su realizovane prekonoćne pozajmice u valuti između relevantnih banaka u Euro Zoni)

EPCG Elektroprivreda Crne GoreETC European Travel Commission (Evropska

Komisija za putovanja)EU Evropska unijaEurostat Statistički zavod Evropske unije EURIBOR Euro Interbank Offered Rate (Eurska

međubankarska stopa)EUROBOND Emisija obveznica na međunarodnom tržištuEUROFIMA European Company for the Financing of

Railroad Rolling Stock (Evropska kompanija za finansiranje željezničkih vagona)

FED Federalne rezerveFTSE Indeks londonske berzeFZU Fond zajedničkog ulaganjaHE HidroelektranaHOV Hartija od vrijednostiIBRD International bank for Recontruction and

Development (Međunarodna banka za obnovu i razvoj)

IDA International Development Association (Međunarodna organizacija za razvoj)

IMF International Monetary Fund (Međunarodni monetarni fond)

IPA Instrument for Pre-Accession Assistance (Instrument pretpristupne pomoći)

SPISAK UPOTRIJEBLJENIH SKRAĆENICA

KFW Kreditanstalt für Wiederaufbau (Njemačka razvojna banka)

LAMP Land Administration and Management Project (Projekat zemljišne administracije i upravljanja)

LIBOR London interbank offered rate (Londonska međubankarska stopa)

MIDAS Program grant podrške za institucionalni razvoj i jačanje poljoprivrede

MMF Međunarodni monetarni fondMONSTAT Zavod za statistiku Crne GoreMONEX 20, MONEX PIF, MNSE10 - Indeksi MontenegroberzeMFI Mikrokreditna finansijska institucijaMSCI ”Morgan Stanley Capital Index” – svjetski

berzanski indeks koji predstavlja 1500 ”svjetskih” akcija i često se koristi kao svjetski parametar ”globalnih” fondova. Ovaj indeks uključuje akcije svih razvijenih tržišta iz svijeta i hartije od vrijednosti iz 24 zemlje, ali ne obuhvata akcije tržišta u razvoju.

NPL Non-performing loans (Nekvalitetni krediti)NVO Nevladina organizacijaOPEC Organization of the Petroleum Exporting

Countries (Organizacija zemalja izvoznica nafte)

PDV Porez na dodatu vrijednost PIO Penzijsko i invalidsko osiguranjePMI Purchasing Managers Index (Indeks menadžera

nabavke)PPEKS Prosječno ponderisana efektivna kamatna stopaPPNKS Prosječno ponderisana nominalna kamatna

stopaPPPEKS Prosječno ponderisana pasivna efektivna

kamatna stopaROA Return of Assets (Povraćaj na aktivu)ROE Return of Equity (Povraćaj na kapital)SAD Sjedinjene Američke DržaveSDI Strane direktne investicijeSMTK Standardna međunarodna trgovinska

klasifikacijaTE TermoelektranaTLTRO Targeted longer-term refinancing operations

(Targetirane dugoročne operacije refinansiranja−dio programa nestandardnih mjera monetarne politike Evropske centralne banke)

USD Američki dolarUN Ujedinjene nacijeUN/DESA United Nations Department of Economic and

Social Affairs (Odjeljenje Ujedinjenih nacija za ekonomske i socijalne poslove)

UNWTO UN World tourism organization (Svjetska turistička organizacija Ujedinjenih nacija)

UNCTAD United Nations Conference on Trade and Development (Konferencija Ujedinjenih nacija za trgovinu i razvoj)

VIX Volatility Index (Indeks volatilnosti)ZZZCG Zavod za zapošljavanje Crne Gore

MAKROEKONOMSKO OKRUŽENJE U CRNOJ GORI U 2016. 9

1. REALNI SEKTOR 13

1.1. Bruto domaći proizvod 151.2. Djelatnosti 241.3. Cijene 331.4. Tržište rada 40

2. MONETARNA KRETANJA 45

2.1. Banke 472.2. Kamatne stope banaka 642.3. Mikrokreditne finansijske institucije 68

3. TRŽIŠTE NOVCA 73

4. TRŽIŠTE KAPITALA 79

5. FISKALNI SEKTOR 87

5.1. Javne finansije Crne Gore 905.2. Budžet Crne Gore 925.3. Lokalna samouprava 975.4. Državni fondovi 99

6. JAVNI DUG 103

6.1. Državni dug 1066.2. Dug jedinica lokalne samouprave 1106.3. Izdate garancije 1126.4. Otplata duga 113

7. EKSTERNI SEKTOR 115

7.1. Tekući i kapitalni račun platnog bilansa 1197.2. Finansijski račun 127

8. MEĐUNARODNA EKONOMIJA 133

8.1. Globalna ekonomska kretanja 1358.2. Razvijene zemlje 1388.3. Zemlje u usponu 1438.4. Zemlje okruženja 1448.5. Kamatne stope centralnih banaka i kretanje deviznih kurseva 146

9. NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI 149

10.PRILOZI 155

SADRŽAJ

1 Izvor: MONSTAT, za 2016. godinu procjena, na osnovu kvartalnih procjena BDP-a.2 Podaci za I-XII 2015. i I-XII 2016. god. 3 Od 01. aprila 2015. godine na crnogorskom tržištu kapitala se u okviru posmatranja kretanja cijena kompanija upotrebljavaju dva

indeksa- MONEX i MNSE10. Indeks MONEX predstavlja nasljednika indeksa MONEX20 koji sa novom Metodologijom ima više kompanija u svojoj indeksnoj korpi. Novoformirani indeks MNSE10 predstavlja blue-chip indeks i u njegov sastav ulazi deset „najboljih“ kompanija sa crnogorskog tržišta.

4 Tekući prihodi i izdaci budžeta, državnih fondova i lokalnih samouprava.5 Shodno novom Zakonu o budžetu i fiskalnoj odgovornosti, koji je donijet u 2014. struktura javnog duga je promijenjena. Javni dug je

definisan kao dug centralnog nivoa države (državni dug) i lokalnog nivoa (dug lokalne samouprave). Dug lokalnih samouprava isključen je iz strukture unutrašnjeg državnog duga, dok sa druge strane, u unutrašnji dug je dodat iznos koji se odnosi na dug pravnim licima i privrednim društvima. U skladu sa novim Zakonom, u kvartalnim izvještajima prikazuje se državni dug, dok se u godišnjem izvještaju prikazuje javni dug.

Pregled makroekonomskih pokazatelja

2015. 2016. %

REALNI SEKTORBDP (u tekućim cijenama, u milionima eura)1 3.624,7 3.772,6

Industrijska proizvodnja (u odnosu na isti period prethodne godine) 7,9 -4,4

Šumarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine) 17,6 -22,4

Građevinarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine-mjereno efektivnim časovima) 4,7 16,7

ZaposlenostBroj zaposlenih (decembar) 172.517 177.473

Broj nezaposlenih (decembar) 39.991 49.487

Stopa inflacijePotrošačke cijene godišnja stopa 1,4 1,0

Prosječna zarada bez poreza i doprinosa (prosjek za period)2 480 499 4,0

MONETARNI SEKTOR (u milionima eura)M11Ukupni depoziti 2.625,0 2.871,7 9,4

Depoziti privrede 784,4 967,7 23,4

Depoziti države 129,7 131,4 1,4

Centralna vlada 80,1 81,2 1,4

Institucije i agencije centralne Vlade 7,4 7,4 0,4

Fondovi i opštine 42,2 42,8 1,4

Depoziti finansijskih institucija 48,7 33,2 -31,8

Depoziti stanovništva 1.439,8 1.534,1 6,6

Depoziti - ostalo 222,4 205,2 -7,7

Ukupni krediti 2.385,6 2.415,8 1,3

Krediti privredi 936,1 937,2 0,1

Krediti državi 97,1 113,5 16,8

Centralna vlada 36,6 55,8 52,3

Institucije i agencije centralne Vlade 3,6 3,7 1,9

Fondovi i opštine 56,9 54,1 -5,0

Krediti bankama i finansijskim institucijama 360,3 256,5 -28,8

Krediti stanovništvu 921,4 1.018,0 10,5

Krediti - ostalo 70,7 90,6 28,1

TRŽIŠTE NOVCAProsječna kamatne stope na 91-dnevne državne zapise, poslednjaProsječna kamatna stopa na 182-dnevne državne zapise, poslednja 0,36% 2,18%

TRŽIŠTE KAPITALAPromet na berzi (u milionima eura)2

Montenegro berza 65,4 115,2 76,1

Berzanski indexi MNSE103 1.044,74 928,27 -11,1

MONEX 12.128,07 11.510,59 -5,1

MONEX PIF 2.694,81 2.673,36 -0,8

FISKALNI SEKTOR (u milionima eura)2

Tekući prihodi4 1.525,8 1.683,6 10,3

Izdaci4 1.828,6 1.820,3 -0,5

Suficit/deficit -302,8 -136,7 -54,9

Eksterni državni dug (u milionima eura) 1.956,4 2.002,8 2,4

Unutrašnji državni dug (u milionima eura)5 320,3 400,2 24,9

Dug lokalne samouprave (u milionima eura)5 142,2 143,1 0,6

EKSTERNI SEKTOR2

Saldo tekućeg računa (u milionima eura) -482,8 -715,0

Trgovinski bilans -1.463,5 -1.657,3

Bilans usluga 789,2 769,1

%pokrića trgovinskog deficita sa ostalim saldima 67,0 56,9

Saldo tekućeg računa u % od BDP -13,3 -19,0

9

Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori u 2016. Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2016

Crna Gora, kao mala i otvorena ekonomija je i u 2016. godini bila izložena prelivanjima sa spoljaš-njih tržišta koja su se odrazila na kretanja na domaćem tržištu. Bez obzira na ostvarene skromnije rezultate u odnosu na prethodnu godinu, crnogorska privreda je tokom 2016. godine prema pro-cjenama MONSTAT-a ostvarila pozitivne stope ekonomskog rasta od 2,5%. Tokom ovog perioda zabilježen je pad određenih indikatora poput pada ukupne industrijske proizvodnje i ukupne šum-ske proizvodnje, dok su u sektoru turizma ostvarene skromnije stope rasta u odnosu na prethodnu godinu, što je djelimično i rezultat visoke baze iz prethodne godine. Značajni rast aktivnosti zabi-lježen je u sektoru građevinarstva, dok je rast zabilježen i u sektoru trgovine i saobraćaja.

Godišnja stopa inflacije, mjerena indeksom potrošačkih cijena, u decembru 2016. godine iznosila je 1%, dok je prosječna godišnja stopa inflacije u 2016. godini iznosila -0,3%. Bankarski sistem je stabilan i likvidan, međutim i dalje opterećen nekvalitetnim kreditima, iako je njihov nivo zna-čajno smanjen.

Industrijska proizvodnja je u 2016. godini u odnosu na 2015. godinu zabilježila pad od 4,4%. Pad proizvodnje je zabilježen u sektoru vađenja ruda i kamena od 18,1% i sektoru prerađivačka indu-strija od 7,8%, dok je u sektoru snabdijevanje električnom energijom, gasom i parom zabilježen rast proizvodnje od 3,5%.

U sektoru turizma je i u 2016. godini nastavljen trend rasta dolazaka i noćenja turista, iako nešto umjerenijim rastom u odnosu na prethodnu godinu. U 2016. godini Crnu Goru je posjetilo 1,8 mi-liona turista, što je za 5,9% više u odnosu na prethodnu godinu. Broj dolazaka stranih turista izno-sio je 1,7 miliona. Ukupno je ostvareno 11,3 miliona noćenja, što je za 1,8% više nego 2015. godine.

Građevinarstvo je u 2016. godini zabilježilo značajan rast vrijednosti izvršenih građevinskih rado-va od 31,5% i rast efektivnih časova rada od 16,7% u odnosu na 2015. godinu.Takođe, u 2016. godini ostvaren je rast u drumskom, željezničkom, vazdušnom i lučkom saobraćaju, dok je u sektoru šu-marstva ostvaren pad proizvodnje od 22,4%.

U crnogorskom finansijskom sistemu dominantan udio zauzima bankarski sektor. U 2016. godini bankarski sektor je bio stabilan. Svi propisani indikatori sigurnosti sektora su bili iznad zakonom utvrđenog minimuma. Visok nivo likvidnih sredstava, rast depozita i novoodobrenih kredita, kao i dokapitalizacija jednog broja banaka dodatno su doprinijeli stabilnosti bankarskog sistema. Sve banke su na kraju 2016. godine imale koeficijent solventnosti iznad regulatornog minimuma od 10%, a agregatni koeficijent je iznosio 16,07%. Bankarski sektor je ostvario pozitivan finansijski rezultat u 2016. godini, u iznosu od 7,3 miliona eura. Deset banaka je godinu završilo sa dobitkom, dok je pet banaka poslovalo negativno (jedna srednja i četiri male banke). Pet najvećih banaka je poslovalo pozitivno, a samo jedna nije uspjela da značajno poveća profit.

MAKROEKONOMSKO OKRUŽENJE U CRNOJ GORI U 2016.

10

Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2016 Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori u 2016.

Višegodišnja tendencija smanjenja aktivnih i pasivnih kamatnih stopa je u 2016. godini nastavlje-na. Tako je prosječna ponderisana aktivna efektivna kamatna stopa (PPAEKS) na ukupne kredite na kraju 2016. godine iznosila 7,45%, i u odnosu na kraj 2015. niža je za 1,08 p.p. PPAEKS na no-voodobrene kredite je u decembru 2016. godine iznosila 6,27%, što je za 1,85 p.p. niže u odnosu na decembar 2015. godine. U istom periodu, prosječna ponderisana pasivna efektivna kamatna stopa (PPPEKS) opala je sa 1,23% na 0,93%.

Iako su kamatne stope u bankarskom sektoru u padu, one su i dalje na visokom nivou i dodatno otežavaju oporavak privrede. Bankarski sektor je proširen sa još jednom bankom u 2016. godini, što je dodatno doprinijelo rastu konkurencije, poboljšanju kreditnih uslova i obaranju kamatnih stopa.

Dugogodišnja tendencija smanjenja koncentracije bankarskog sektora je nastavljena i tokom 2016. godine. Mjereno Hiršman-Herfindalovim indeksom, od nekada izuzetno koncentrisanog tržišta i dominantne uloge tri najveće banke, danas je situacija vidno promijenjena, a tržište banaka je bliže granici tzv. konkurentnog tržišta.

Budžetski deficit, na kraju 2016. godine, procijenjen je na 129,4 miliona eura ili 3,4% BDP-a, što je posljedica primjene mjera fiskalnog prilagođavanja, kao i manje realizacije kapitalnog budžeta od planirane i veće naplate prihoda.

Deficit budžeta posljedično povećava neto javni dug, koji je na kraju 2016. godine iznosio 2,5 mi-lijardi eura, od čega se na spoljni dug odnosilo 2 milijarde eura. Dodatno, iznos izdatih garancija (stranih i domaćih) iznosio je 344,9 miliona eura. Javni dug ima tendenciju rasta, a samim tim i otežane mogućnosti nalaženja izvora za njegovu otplatu.

Deficit tekućeg računa u 2016. godini iznosio je 715 miliona eura ili 48,1% više u poređenju sa 2015. godinom. Povećanje deficita tekućeg računa posljedica je povećanja uvoza roba i usluga, uz istovre-meno veći odliv po osnovu isplaćenih dividendi. Treba napomenuti da je, imajući u vidu realizaciju velikih investicionih projekata u pitanju očekivano povećanje deficita. Deficit na računu roba u 2016. godini iznosio je 1,7 milijardi eura ili 13,2% više nego u prethodnoj godini usljed povećanja uvoza roba. Ukupan izvoz roba iznosio je 345,3 miliona eura, što predstavlja povećanje od 6,2%. Najveći uticaj na rast izvoza imalo je povećanje izvoza mineralnih ruda i električne energije. Ukupan uvoz roba iznosio je 2 milijarde eura i bio je za 12% veći nego 2015. godine, kao posljedica povećanja uvoza mašina i transportnih uređaja i proizvoda od metala. Na računu usluga ostvaren je suficit od 769,1 milion eura, što je za 2,5% manje nego prethodne godine. Smanjenje suficita rezultat je snažnog povećanja rashoda od 14,3%, dok su prihodi ostvarili rast od 3,3%. Povećanje rashoda u odnosu na prethodnu godinu posljedica je većeg odliva po osnovu transporta, ostalih poslovnih usluga, puto-vanja i turizma, telekomunikacionih usluga, računarskih i informatičkih usluga. Pokrivenost spolj-notrgovinskog deficita, suficitom ostvarenim na ostalim računima tekućeg računa iznosila je 56,9%, što je za 10,2 procentna poena manje nego u istom periodu prethodne godine. Na računu primarnih dohodaka ostvaren je suficit u iznosu od 52,9 miliona eura, što je za 43% manje nego u 2015. godini usljed većeg odliva po osnovu isplaćenih dividendi koje su iznosile 100,7 miliona eura.

U 2016. godini neto priliv SDI iznosio je 371,6 miliona eura, što je za 40% manje u poređenju sa 2015. godinom. Strane direktne investicije su u 2016. godini zabilježile pad, ali je i dalje ostvaren značajan neto priliv koji je iznosio oko 9,8% BDP-a. Ukupan priliv stranih direktnih investicija iznosio je 687,2 miliona eura i manji je za 70,3 miliona eura u odnosu na 2015. godinu, dok je uku-pan odliv po osnovu stranih direktnih investicija iznosio 315,6 miliona eura i povećao se za 177,4 miliona eura.

11

Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori u 2016. Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2016

Broj zaposlenih u 2016. godini u prosjeku je iznosio 177.908 i bio je viši za 1,3% u odnosu na pro-sječan broj zaposlenih u prethodnoj godini, dok je ukupan broj zaposlenih u decembru 2016. go-dine iznosio 177.473 i bio je veći za 2,9% u odnosu na broj zaposlenih u decembru 2015. godine. Rast broja zaposlenih u 2016. godini zabilježen je u trinaest od ukupno devetnaest sektora, pri čemu je najveći rast zabilježen u sektoru građevinarstvo (8,8%) i sektoru administrativne i pomoć-ne uslužne djelatnosti (6,2%), a najmanji u sektoru državna uprava i odbrana, obavezno socijalno osiguranje (0,4%) i sektoru trgovina na veliko i malo, popravka motornih vozila i motocikala (0,2%). Najveći pad broja zaposlenih od 13,5% zabilježen je u sektoru vađenje ruda i kamena, a najmanji od 0,8% u sektoru prerađivačka industrija.

Na evidenciji Zavoda za zapošljavanje, na kraju 2016. godine, bilo je 49.487 nezaposlenih lica, što je za 23,7% više nego u istom mjesecu prethodne godine. Broj registrovanih nezaposlenih lica u 2016. godini, u prosjeku je iznosio 42.844 ili 23,9% više nego u prethodnoj godini. Stopa nezaposlenosti je, prema podacima Zavoda za zapošljavanje Crne Gore, u decembru 2016. godine iznosila 21,33% i bila je veća za 4,09 p. p. u poređenju sa stanjem na kraju decembra prethodne godine.

Prema podacima MONSTAT-a, prosječna bruto zarada u Crnoj Gori u 2016. godini iznosila je 751 euro i bila je veća za 3,6% od prosječne zarade iz prethodne godine. Prosječna zarada bez poreza i doprinosa iznosila je 499 eura i u odnosu na prethodnu godinu bila je veća za 4%.

Prema modelskoj projekciji CBCG u 2017. godini, rast BDP-a će se kretati u intervalu 3,25 do 3,8%, sa centralnom tendencijom od oko 3,6%.

Realni rast u 2017. godini biće pod uticajem brojnih faktora, koji će opredijeliti intenzitet i nivo oporavka ekonomije. Priliv kapitala je bio glavni pokretač privrede prethodnih nekoliko godina. Najvažnije varijable za koje se očekuje da će opredijeliti visok priliv stranog kapitala su: nastavak radova na velikom broju započetih investicionih projekata u turizmu, sektoru energetike (izgrad-nja malih hidroelektrana i vjetroelektrana) i javnom sektoru (izgradnja auto puta), kao i dinamika realizacije najavljenih novih investicionih projekata u 2017. godini. Takođe, rast proizvodnje u sektoru poljoprivrede pozitivno bi uticao na ekonomski rast, ali i na pad uvoza. Međutim, s druge strane, mjere fiskalne konsolidacije sa ciljem povećanja javnih prihoda i redukovanja javnih ras-hoda (povećanje akcize na gorivo, oporezivanje zarada funkcionera, zamrzavanje procenta minu-log rada te smanjenje izdataka za socijalna davanja), mogu uticati na smanjenje privatne i javne potrošnje.

Izgradnja auto puta u Crnoj Gori, kao kapitalna i jednokratna investicija uticaće na rast ekonom-ske aktivnosti, dok će na drugoj strani uzrokovati rast javnog duga i povećanje pritiska u fiskalnom sektoru. U tom kontekstu, veoma je važno voditi računa da prilikom realizacije ovako značajnih infrastrukturnih projekata razvojna komponenta omogući održivost javnog duga.

REALNI SEKTOR 01

15

Realni sektor

1.1. Bruto domaći proizvod

Prema podacima MONSTAT-a, rast BDP-a u 2015. godini iznosio je 3,4%, dok su za 2016. godinu pro-cjene o realnoj stopi rasta nešto niže s obzirom na rezultat kretanja nekih od indikatora datih u tabeli br. 1.1. Na to ukazuju i preliminarni podaci MONSTAT-a o realnom kretanju BDP-a na kvartalnom1 nivou u 2016. godini, pri čemu je u prvom kvartalu ostvaren rast od 1,1%, drugom 2,7%, trećem kvar-talu 2,4% i četvrtom rast od 3,4%, dok je godišnji rast prema preliminarnim podacima iznosio 2,5%.

Tabela 1.1

Poređenje kretanja osnovnih indikatora u 2016. i 2015. godini – izabrani sektori

Sektori/Indikatori Indeksi2015. godina

Indeksi2016. godina

Poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo

- Prodaja i otkup proizvoda poljoprivrede, šumarstva i ribarstva 103,8 100,6

- Šumarstvo 117,6 77,6

Vađenje ruda i kamena 91,9 81,9

Prerađivačka industrija 119,9 92,2

Snabdijevanje električnom energijom 94,1 103,5

Građevinarstvo

- Vrijednost izvršenih građevinskih radova 105,8 131,5

- Izvršeni efektivni časovi rada 104,7 116,7

Trgovina

- Promet u trgovini na malo u tekućim cijenama 104,5 104,1

- Promet u trgovini na malo u stalnim cijenama 102,2 102,4

Saobraćaj i skladištenje

- Drumski putnički 101,4 108,0

- Drumski robni 120,2 110,9

- Željeznički putnički 110,2 103,9

- Željeznički robni 109,4 141,2

- Vazdušni – prevoz putnika na aerodromima 102,0 112,9

- Vazdušni robni 103,1 102,4

Usluge pružanja smještaja i ishrane

- Dolasci turista 112,9 105,9

- Noćenja turista 115,7 101,8

Izvor: MONSTAT

1 Podaci su preliminarni sve do septembra 2017. godine kada će biti objavljen konačan godišnji podatak BDP-a za 2016. godinu. Stope po kvartalima odnose se na isti period (kvartale) prethodne godine.

16

Centralna banka Crne Gore Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2016

Prema raspoloživim pokazateljima, tokom 2016. godine zabilježeni su skromniji rezultati u odnosu na prethodnu godinu. Zabilježen je pad određenih indikatora poput pada ukupne industrijske proizvod-nje i ukupne šumske proizvodnje, dok su u sektoru turizma ostvarene skromnije stope rasta u odnosu na prethodnu godinu, što je djelimično i rezultat visoke baze iz prethodne godine. Značajni rast poka-zatelja zabilježen je u sektoru građevinarstva, dok je rast zabilježen i u sektoru trgovine i saobraćaja.

Prema posljednjim projekcijama MMF-a2, realni rast BDP-a za Crnu Goru u 2016. godini trebalo bi da iznosi 2,4%, a u 2017. godini 3,3%. Stopa rasta od 2,5% za 2016. godinu objavljena je u posljednjem iz-vještaju Evropske komisije dok je za 2017. godinu predviđen rast od 3,3%. Prema projekcijama Svjetske banke rast BDP-a za 2016. godinu iznosi 2,5%, dok je prognoza za 2017. godinu 3,3%.

Procjene navedenih međunarodnih institucija o rastu BDP-a Crne Gore u 2016. godini, a koje su već objavljene, kreću se u rasponu od 2,4 % do 3,2%, dok se za 2017. godinu predviđa rast u rasponu od 3,0% do 3,5%.

Tabela 1.2

Prognozirane stope rasta BDP-a Crne Gore u 2016. i 2017. godini (u %)

Institucija EBRD IMF European Commission

UNDESA World Bank Vienna

Institute

2016. 2,5 2,4 2,5 3,2 2,5 2,5

2017. 3,0 3,3 3,3 3,5 3,3 3,1

Izvor: internet stranice pojedinih institucija

Rast ekonomije Crne Gore u narednom periodu biće generisan realizacijom investicionih projekata u sektorima saobraćaja, energetike, turizma i poljoprivrede. Nastavak realizacije izgradnje autoputa Bar – Boljare, izgradnja hotelsko-turističkih kompleksa i infrastrukture na skijalištima u cilju unapređe-nja turističke ponude na sjeveru Crne Gore, kao i izgradnja malih HE i vjetroelektrana i podmorskog kabla za povezivanje elektroenergetskih sistema Crne Gore i Italije, uticaće na ostvarivanje prognozi-ranih stopa rasta3 u narednom periodu (3,2% realni rast BDP-a u 2017. godini, odnosno 4,4% u 2018. godini).

Boks 1.1 – Makroekonomska situacija i kretanje BDP-a u svijetu

Svjetska ekonomija je tokom 2016. godine prema procjeni UN/DESA ostvarila rast od 2,2%, što pred-stavlja najnižu stopu rasta zabilježenu još od perioda velike ekonomske recesije 2009. godine. Sporiji rast globalne ekonomije rezultat je slabijeg rasta globalnih investicija, smanjenja rasta svjetske trgo-vine, usporavanja rasta produktivnosti, kao i rastućeg nivoa duga u pojedinim zemljama. Niske cijene roba takođe su uticale na povećanje ovih faktora u mnogim zemljama koje se bave izvozom robe, posebno od sredine 2014. godine, dok konflikti i geopolitičke tenzije i dalje značajno utiču na ekonom-ska kretanja u mnogim regionima.

2 IMF „World Economic Outlook: Gaining Momentum?“, April 2017.3 Izvor: Ministarstvo finansija Crne Gore – Program ekonomskih reformi za Crnu Goru 2017 – 2019, januar 2017. godine.

17

Realni sektor

Očekivanja su da će u 2017. godini rast globalne ekonomije iznositi 2,7%, dok će u 2018. godini taj rast iznositi 2,9%, što je ohrabrujuće u odnosu na procijenjenih 2,2% za 2016. godinu (grafik br.1). Blagi opo-ravak biće više rezultat stabilizacije ekonomskih aktivnosti nakon posljedica negativnih kratkoročnih udara, nego signal da će doći do dinamičnijeg oživljavanja globalne tražnje.

Tabela 1

Bruto domaći proizvod (godišnja promjena) – realna stopa

2016. 2017. 2018.

Svijet 2,2 2,7 2,9

Razvijene ekonomije 1,5 1,7 1,8

SAD 1,5 1,9 2,0

Japan 0,5 0,9 0,9

EU 1,8 1,8 1,8

Eurozona 1,6 1,7 1,7

Ekonomije u tranziciji -0,2 1,4 2,0

Jugoistočna Evropa 2,6 3,1 3,3

CIS i Gruzija -0,3 1,4 2,0

Rusija -0,8 1,0 1,5

Ekonomije u razvoju 3,6 4,4 4,7

Afrika 1,7 3,2 3,8

Istočna i južna Azija 5,7 5,9 5,9

Kina 6,6 6,5 6,5

Indija 7,6 7,7 7,6

Zapadna Azija 2,1 2,5 3,0

Latinska Amerika i Karibi -1,0 1,3 2,1

Izvor: UN/DESA, World Economic Situation and Prospects 2017.

Rast svjetskog BDP-a u %

Grafik 1

Izvor: UN/DESA, World Economic Situation and Prospects 2017.

18


Rast privatne potrošnje u razvijenim ekonomijama svijeta uticaće na blago poboljšanje ekonomskog rasta u ovim zemljama sa 1,5% u 2016. godini na 1,8% u 2018. godini. Rast ekonomske aktivnosti u Ev-ropi zavisiće u velikoj mjeri od posljedica „Bregzita“, pa su očekivanja da će rast ostati na nivou od 1,8% u periodu od 2016−2018. godine. Istovremeno, u ekonomijama u razvoju rast je usporio u 2016. godini ( iznosio je 3,6%), dok su očekivanja da će podstaknut ekspanzijom domaće tražnje, posebno u Kini i Indiji, u 2017. godini dostići nivo od 4,4%, dok će u 2018. godini rast iznositi 4,7%. Prema prognozama, ekonomije u tranziciji će nakon dvogodišnjeg pada u narednom periodu bilježiti skroman rast od 1,4% u 2017. godini i 2% u 2018.godini, pri čemu se prognozira da će privreda Rusije po prvi put od 2014. godine zabilježiti pozitivan rast u 2017. godini.

Prognoze MMF-a4 o rastu globalne ekonomije su optimističnije od procjena u UN izvještaju, pa bi globalni rast za 2017. godinu iznosio 3,5%, dok bi u 2018. godini stopa globalnog rasta iznosila 3,6%. Rast ekonomija u tranziciji i ekonomija u razvoju, prema prognozama MMF-a, će u 2017. godini iznositi 4,5%, dok se u razvijenim ekonomijama predviđa stopa rasta za 2017. godinu od 2%. Iako je nastupio dugo očekivani ciklični oporavak ekonomske aktivnosti praćen rastom globalne tražnje i smanjenjem deflatornog pritiska, strukturalne prepreke predstavljaju glavne izazove jačeg oporavka.

Tokom 2016. godine, prema procjenama MONSTAT-a zabilježen je rast crnogorske ekonomije od 2,5% i tako je nastavljen pozitivan trend iz prethodne tri godine.

Prema modelskoj projekciji CBCG u 2017. godini realni rast BDP-a iznosiće oko 3,6%, dok bi pro-sječna stopa realnog rasta BDP-a, prema procje-nama Ministarstva finansija5, u narednom trogo-dišnjem periodu trebalo da iznosi oko 3,4%.

Prema prognozama Svjetske banke6 iz aprila 2017. godine, BDP Crne Gore u 2017. godini trebalo bi da ima rast od 3,3%, što je za 0,3 p.p. manje u odnosu na prognoze iz januara 2017. godine. Pre-ma istom izvoru, u aprilu 2017. godine, povećana je stopa BDP-a za Makedoniju i Srbiju, dok je na istom nivou ostala prognoza stope rasta BDP-a za Albaniju, Bosnu i Hercegovinu i Kosovo. Prema procjenama UN/DESA, datoj u World Economic Situation and Prospects 2017, rast BDP-a za Crnu Goru u 2017. godini trebalo bi da iznosi 3,5%, što je za 0,5 p.p. više u odnosu na prognozu datu u prethodnom izdanju ove publikacije.

4 IMF „World Economic Outlook: Gaining Momentum?“, April 2017.5 Izvor: Ministarstvo finansija Crne Gore – Program ekonomskih reformi za Crnu Goru 2017 – 2019, januar 2017. godine.6 Izvor: Svjetska banka –Europe and Central Asia Economic Update „Trade in Transition“, maj 2017.

Projekcije Svjetske banke o kretanju BDP-a za zemlje Zapadnog Balkana u 2017. godini –

stope rasta u %

Grafik 1.1

Izvor: Svjetska banka

19

Realni sektor

Boks 1.2 – Poslovni ambijent u Crnoj Gori

U Crnoj Gori se kontinuirano sprovode reforme na unapređenju poslovnog ambijenta. Rezultati koje je postigla u toj oblasti evidentiraju se kroz izvještaj Svjetske banke Doing Business. U posljednjem izvještaju (Doing business 2017) zabilježen je neznatan pad na listi lakoće poslovanja. Crna Gora je pogoršala svoju poziciju za tri mjesta, pa je trenutno na 51. mjestu od ukupno 190 zemalja koje su uključene u izvještaj. Od zemalja regiona bolju poziciju ima Makedonija (10. na listi), Slovenija (30), Hrvatska (43) i Srbija (47), dok su Albanija (58), Kosovo (60) i Bosna i Hercegovina (81) lošije rangirane od Crne Gore.

Tabela 1

Rangiranje Crne Gore prema osnovnim indikatorima poslovanja

DB 2017. godina DB 2016. godina Promjena u poziciji

Započinjanje biznisa 58 53 -5

Izdavanje građevinskih dozvola 93 99 +6

Dobijanje priključka za električnu energiju 167 165 -2

Registrovanje imovine 78 77 -1

Dobijanje kredita 7 7 Nema promjene

Zaštita investitora 42 40 -2

Plaćanje poreza 57 72 +15

Prekogranična trgovina 43 43 Nema promjene

Izvršenje ugovora 41 39 -2

Rješavanje nelikvidnosti 40 38 -2

Izvor: Doing Business in 2017 – The World Bank Group

U izvještaju je istaknuto uspješno sprovođenje reformi u oblasti plaćanja poreza. U oblasti plaćanja poreza Crna Gora je napredovala za petnaest pozicija zbog uvođenja elektronskog sistema za podnošenje i plaćanja poreza na dodatu vrijednost. U isto vrijeme, plaćanje poreza je skuplje zbog povećanja stope doprinosa za zdravstveno osiguranje koji padaju na teret poslodavca. Poboljšanje pozicije zabilježeno je i u oblasti izdavanja građevinskih dozvola (rast za 6 pozicija).

Neznatan pad u poziciji zabilježen je u indikatorima: započinjanje biznisa (pad za 5 pozicija), dobijanje priključka za električnu energiju, zaštita investitora, izvršenje ugovora i rješavanje nelikvidnosti (po -2) i dobijanje kredita (-1).

Prema modelskoj projekciji CBCG u 2017. godini, rast BDP-a kretaće se u intervalu 3,25 do 3,8%, sa centralnom tendencijom od oko 3,6%.

20


Modelska projekcija zasniva se na sezonski pri-lagođenom modelu Autoregresivnih integrisa-nih procesa pokretnih prosjeka, poznatih kao ARIMA procesi. Za predviđanje kvartalnog BDP-a za 2017. godinu, model koristi istorijske kvartalne podatke od 2001. do 2016. godine7. Na grafiku „Fena” dat je modelski pregled kretanja stope rasta realnog BDP-a po kvartalima. Grafi-konom „Fena“ se preko distribucije vjerovatnoća u obzir uzimaju i potencijalni rizici i neizvjesno-sti, koji bi u narednom periodu mogli uticati na kretanje centralne projekcije BDP-a. Vrijednosti centralne projekcije prikazane su tamno plavom linijom, dok su nivoi neizvjesnosti (dobijeni ana-litičkom procjenom i kalkulacijom relativnog uticaja potencijalnih internih i eksternih šoko-va), prikazani svijetlo plavim linijama.

7 Vrijednost kvartalnog BDP-a dobijena je korišćenjem tri važne vremenske serije za ocjenu kretanja BDP-a, a to su: po-daci industrijske proizvodnje, turizma i građevinarstva. Naime, praćenjem kretanja ovih djelatnosti i njihovog učešća u ukupnom BDP-u, izvršena je interpolacija BDP-a.

Kretanje realnog BDP-a (u milionima) u 2017. godini−modelska procjena

Grafik „Fena” (Fan chart) realnog BDP-a u 2017 godini−modelska procjena

Grafik 1.2

Grafik 1.3

Izvor: CBCG, 2017.

Izvor: CBCG, 2017.

21

Realni sektor

Rizici odstupanja od centralne projekcije odnose se na:

• Moguće dodatne mjere fiskalne konsolidacije, koje bi se negativno odrazile na privatnu i javnu potrošnju;

• Kašnjenja u realizaciji investicionih projekata;• Veći rast uvoza od projektovanog koji bi, takođe, imao negativan efekat na stopu rasta;• Nepovoljne vremenske prilike, koje bi smanjile doprinos sektora turizma, poljoprivrede i proi-

zvodnje električne energije projektovanom rastu ekonomije;• Nestabilnosti u spoljnjem okruženju, ekonomski i geopolitički rizici koji bi u određenoj mjeri

mogli negativno uticati na ekonomski rast.

Radi testiranja modelske projekcije BDP-a urađena je i procjena BDP-a po potrošnoj metodi. Polazne pretpostavke za obračun po potrošnoj metodi obuhvataju sledeće:

• Blagi rast potrošnje domaćinstava od 1,5%. Naime, u 2017. godini na rast potrošnje domaćin-stava negativno mogu uticati mjere fiskalne konsolidacije (povećanje akcize na gorivo, smanji-vanje zarada funkcionera, zamrzavanje procenta minulog rada i smanjenje izdataka za socijal-na davanja) koje bi mogle smanjiti raspoloživi dohodak domaćinstava. S druge druge strane, na potrošnju domaćinstava pozitivno može uticati dalje smanjenje kamatnih stopa na kredite kao i očekivano jačanje kreditne aktivnosti banaka.

• Smanjenje državne potrošnje za 1,7%, kao posljedice primjene mjera fiskalne konsolidacije. • Rast investicija u osnovna sredstva od 20%, kao rezultat kapitalnih investicija za izgradnju

autoputa Smokovac − Mateševo, zatim investicija u oblasti turizma (Luštica, Portonovi, zaliv Pržno kod Tivta itd.) i energetike (izgradnja malih hidroelektrana i vjetroelektrana);

• Izvoz roba i usluga će rasti po stopi od oko 4%, kao posljedica stabilizacije i najavljenih ulaganja u oblasti industrijske i poljoprivredne proizvodnje, kao i veće turističke potrošnje podstaknute izgradnjom novih turističkih objekata;

• Uvoz će imati rast od 5%, usljed potreba investitora za uvozom opreme, građevinskog materija-la i radne snage, naročito za potrebe izgradnje autoputa i turističkih kompleksa. S druge strane, smanjenju uvoza može doprinijeti rast poljoprivredne proizvodnje.

Tabela 1.3

Procjena BDP-a po potrošnoj metodi za 2017. godinu

Kategorije Stope rasta (%) Doprinos BDP-u

Potrošnja domaćinstava 1.5 1.19

Potrošnja države -1.7 -0.32

Bruto investicije u osnovna sredstva 20 4.12

Izvoz roba i usluga 4 1.64

Uvoz roba i usluga 5 -3.03

BRUTO DOMAĆI PROIZVOD (%) 3.60

Izvor: CBCG

Po potrošnoj metodi, u 2017. godini, BDP će ostvariti stopu rasta od 3,6%, što potvrđuje validnost cen-tralne projekcije rasta BDP-a.

22


Boks 1.3 – Tranzicioni proces zemalja Evrope – tranzicioni indikatori

Izvještaj EBRD-a Transition report prati napredak reformi na nivou države i na nivou sektora u tran-zicionim državama, kroz set tzv. tranzicionih indikatora. Posmatrajući kretanja na sektorskom nivou, ostvareno je 15 pozitivnih i 10 negativnih strukturnih reformi u 2016. godini. Najveći broj pozitivnih reformi zabilježen je u sektoru infrastrukture (pet pozitivnih i samo jedna negativna), zatim u sek-toru privrede (četiri pozitivne i samo dvije negativne), finansijskom sektoru (pet pozitivnih i šest nega-tivnih), u energetskom sektoru zabilježena je samo jedna pozitivna reforma, dok u sektoru obnovljivih izvora energije nije bilo pozitivnih reformi, već samo jedna negativna.

U sektoru infrastrukture, dvije države bilježe napredak u oblasti puteva. Napredak je ostvaren u Bjelorusiji, koja je poboljšala svoju poziciju uvođenjem elektronskog sistema naplate putarine još 2013. godine, a koji je sada proširen na veći dio putne mreže u zemlji. U Rusiji je takođe zabilježen napredak u ovoj oblasti, nakon što je uveden sistem za prikupljanje putarine od velikih teretnih vozila. U oblasti željezničkog saobraćaja, poboljšanje je zabilježeno u Ukrajini, koja ulaže napore da komercijalizuje i modernizuje nacionalnog željezničkog operatera. U oblasti gradskog prevoza nije bilo zabilježenih pozitivnih reformi u ovoj godini.

Posmatrajući reforme u korporativnom sektoru, Slovenija je ostvarila napredak u oblasti industrije uvođenjem nove strategije za privatizaciju kompanija koja je usvojena sredinom 2015. godine, a kojom je omogućena privatizacija nekoliko kompanija u ovoj zemlji. U sektoru telekomunikacija, svoju pozici-ju poboljšala je Slovačka koja je sprovela potpunu privatizaciju Slovačkog telekoma, što je predstavljalo jedan od ključnih tranzicionih izazova u ovom sektoru. Napredak u sklopu sektora telekomunikacija os-tvaren je i u Albaniji, gdje je sprovedena liberalizacija spektra. Ovo je omogućilo telekomunikacionim kompanijama da ukinu postojeća ograničenja na korišćenje određenih opsega i značajno unaprijede pružanje svojih usluga.

Tabela br. 1 prikazuje tranzicione indikatore u pet sektora za izabrane zemlje: korporativni sektor (pol-joprivreda, industrija, nekretnine i IT), energetika (prirodni resursi i električna energija), održivi resursi (održiva energija, efikasnost materijala i efikasnost voda), infrastruktura (vode i otpadne vode, gradski transport, putevi i željeznica) i finansijski sektor (bankarstvo, osiguranje i druge finansijske usluge, mala i srednja preduzeća, privatno vlasništvo i tržište kapitala).

Kad su u pitanju reforme na nivou finansijskog sektora, veliki broj zemalja i dalje osjeća posljedice krize koja je pogodila region poslednjih godina. U oblasti bankarstva, napredak je zabilježen u Grčkoj, gdje su četiri glavne banke završile proces tržišne dokapitalizacije. I ako je nivo NPL-a u ovoj zemlji i dalje značajan (čini oko 35% svih kredita na kraju 2015. godine), većina banaka uz pomoć novog pravnog ok-vira za rješavanje problema nekvalitetnih kredita, ulaže značajne napore u cilju rješavanja ovog prob-lema. Na Kipru, koji se takođe sučeljava s problemom nekvalitetnih kredita, bankarski sektor preuzima značajne aktivnosti u programu restrukturiranja, uključujući otplate značajnih djelova Hitnog fonda za očuvanje likvidnosti (ELA), kojim je produženo finansiranje najveće banke na Kipru. U nebankarskom finansijskom sektoru, poboljšanje indikatora zabilježeno je u Bjelorusiji gdje je osnovan prvi značajniji privatni investicioni fond. Reforme u oblasti tržišta kapitala sprovedene su u Srbiji, gdje je primijen-jen sporazum o otkupu državnih obveznica čime je realizovana prva međubankarska transakcija s državnim obveznicama koje su emitovane na berzi. Napredak je zabilježen i u Hrvatskoj, gdje je Zagrebačka berza zajedno sa Beogradskom berzom, pristupila SEE link mreži, čime je omogućen bolji pristup tržištima kapitala, veća dostupnost izvora finansiranja i unaprijeđena mogućnost povećanja broja investitora u tim zemljama.

23

Realni sektor

Tabela 1

Sektorski nivo tranzicionih indikatora za izabrane zemlje, 2016. godina

Indikatori / Zemlje

Alb

anija

BiH

Buga

rska

Crna

Gor

a

Koso

vo

Mak

edon

ija

Rum

unija

Srbi

ja

Slov

enija

Hrv

atsk

a

Poljoprivreda 3- 3- 3 2+ 2+ 3- 3 3- 4- 3

Industrija 2+ 2 3+ 2+ 2- 3 3+ 3- 3+ 3+

Nekretnine 3- 2- 3+ 2+ 2- 3- 3+ 3- 4 3+

IT 3+ 2+ 4- 3+ 2+ 4- 3+ 3 3+ 4

Prirodni resursi 3- 2 3+ 3+ 2 2+ 4- 2 3+ 4-

Električna energija 2+ 2+ 3 2+ 2+ 3 3+ 2+ 3 3

Održiva energija 3+ 2 3- 2 2- 2+ 3+ 2+ 3+ 3-

Efikasnost materijala 2 2 3- 2+ 2 2 3- 2+ 3 3

Efikasnost voda 2 2+ 3- 2+ 2- 2 3- 2 3 3

Vodovod i kanalizacija 2+ 2 3 2 2+ 2+ 4- 2+ 3+ 3+

Gradski prevoz 3- 2+ 3+ 3 2+ 3- 3+ 3- 3+ 3+

Putevi 3- 3 3- 2+ 2+ 3- 3 3- 3 3+

Željeznica 2 3+ 3+ 2+ 3- 3- 3+ 3 3 3-

Bankarstvo 3- 3- 3 3- 2+ 3- 3 3- 3 3+

Osiguranje 2 2+ 3+ 2+ 2 3- 3+ 3 3+ 3+

Privatni fondovi 1 2- 3- 1 1 1 3- 2 3- 2+

Tržište kapitala 2- 2 3- 2 1 2- 3- 2 3+ 3+

Raspon rezultata je od 1 do 4+, pri čemu ocjena 1 predstavlja malu ili nepostojeću promjenu u odnosu na centralno−plansku ekonomiju, dok 4+ odgovara standardu tržišnih ekonomija. Strelice ↑ i ↓ označavaju jedan stepen naviše ili naniže u odnosu na prethodnu godinu. Dvije strelice naviše ↑↑ označavaju dva stepena poboljšanja.

Izvor: EBRD Transition Report 2016−17 (Sector-Level Transition indicator scores)

Najveće poboljšanje indikatora u energetskom sektoru ostvareno je u Bugarskoj, gdje je Vlada ove zem-lje predstavila plan kako da smanji gubitke u energetskom sektoru. U uslovima političkog dijaloga i na-pora uloženih od strane EBRD-a i drugih međunarodnih finansijskih institucija, novi plan bi imao za cilj jačanje finansijske stabilnosti ovog sektora. Ovo bi podrazumijevalo refinasiranje postojećih gubitaka, ponovno pregovaranje o sklopljenim sporazumima o trgovini energijom, kao i povećanje plaćanja za električnu energiju.

U oblasti održivih resursa, uz kategoriju održiva energija, predstavljene su nove kategorije, održivo korišćenje voda i materijala. U ovim kategorijama nije zabilježeno poboljšanje indikatora u 2016. godini.

Prema anketi CBCG povećan je optimizam privrednika po pitanju očekivanja obima njihovih aktiv-nosti u odnosu na prethodnu godinu. Ni jedan od anketiranih privrednika neće umanjiti obim svojih aktivnosti u 2017. godini, dok je u prethodnoj godini smanjenje očekivalo 5% privrednika. Prema istoj anketi (sprovedenoj krajem januara i početkom februara 2017. godine), 46% privrednika očekuje po-većanje nivoa obima aktivnosti (proizvodnje i pružanja usluga).

24


Privrednici glavne poslovne barijere u narednom periodu vide u opštim rizicima poslovanja, slaboj tražnji, previsokim porezima i ostalim oblicima dažbina, kao i u niskim cijenama.

Rast investicione aktivnosti, kao i veći stepen angažovanosti domaćih potencijala na realizaciji pred-viđenih projekata, prvenstveno u sektoru građevinarstva i transporta, u narednom periodu trebalo bi da ima značajan uticaj na nivo i kretanje ukupnih ekonomskih aktivnosti. U Programu ekonomskih reformi za Crnu Goru 2017−2019, osnovnim makroekonomskim scenarijom predviđa se rast crno-gorske ekonomije i to u 2017. godini 3,2%, u 2018. godini 4,4%, odnosno 2,6% u 2019. godini. Imajući u vidu značaj investicija za ekonomiju Crne Gore, scenario nižeg rasta polazi od pretpostavke da će u narednom periodu doći do usporavanja investicione aktivnosti, posebno nakon visokog nivoa investi-cija ostvarenih u 2016. godini. Promjena dinamike izvođenja investicija uslijed povećanja opreznosti investitora zbog dešavanja u okruženju, kao i mjere fiskalne konsolidacije, mogu imati umjeren nega-tivan uticaj na ukupna makroekonomska kretanja u budućem periodu. Po ovom scenariju rast u 2017. godini iznosio bi 2%, u 2018. godini 2,7%, a u 2019. godini 1,3%.

1.2. Djelatnosti

1.2.1. Industrijska proizvodnja

U 2016. godini ostvaren je pad ukupne industrij-ske proizvodnje od 4,4%. Pad proizvodnje za-bilježen je u sektoru vađenja ruda i kamena od 18,1% i sektoru prerađivačka industrija od 7,8%, dok je u sektoru snabdijevanje električnom ener-gijom, gasom i parom zabilježen rast proizvodnje od 3,5%.

U sektoru vađenja ruda i kamena zabilježen je pad proizvodnje od 18,1%. Pad proizvodnje od 18,6% evidentiran je u oblasti vađenja uglja, gdje je zabilježena niža proizvodnja u Rudniku uglja Pljevlja uslijed prekida proizvodnje u TE Pljevlja

Očekivani obim aktivnosti u 2017. godini, % Očekivane poslovne barijere u 2017. godini, %

Grafik 1.4 Grafik 1.5

Industrijska proizvodnja

Grafik 1.6

Izvor: MONSTAT

25

Realni sektor

dva puta u trajanju od preko dva mjeseca8. U oblasti ostalo rudarstvo zabilježen je rast proizvodnje od 13,2%, dok u oblasti vađenja ruda metala nije zabilježena proizvodnja u 2016. godini.

U sektoru prerađivačke industrije koja čini 57,7% ukupne industrijske proizvodnje zabilježen je pad od 7,8% u odnosu na 2015. godinu.

Pad proizvodnje u 2016. godini evidentiran je u dvanaest oblasti prerađivačke industrije (Tabela br. 1.4). Posmatrano po oblastima, najveći pad zabilježen je u oblasti proizvodnja duvanskih proizvoda (-52,8%)9, a najmanji pad u oblasti proizvodnja namještaja (-1,9%). Pri tome, evidentiran je pad učešća proizvodnje osnovnih metala (10,6%) u ukupnoj prerađivačkoj industriji, dok je rast učešća zabilježen u oblasti proizvodnje osnovnih farmaceutskih proizvoda i preparata (14,9%), koja čini i kategoriju sa najvećim učešćem u ukupnoj prerađivačkoj industriji u 2016. godini. U istom periodu, rast proizvod-nje zabilježen je u četiri oblasti prerađivačke industrije, pri čemu je najveći rast ostvaren u oblasti pro-izvodnja kože i predmeta od kože (100%), a najmanji u oblasti proizvodi od drveta, plute i sl. (10,2%). U 2016. godini nisu evidentirane aktivnosti u oblasti popravka i montaža mašina i opreme.

Tabela 1.4

Oblasti prerađivačke industrije, indeksi promjene

Oblast industije/ Period Jan-Dec 2016/Jan-Dec 2015

PRERAĐIVAČKA INDUSTRIJA − ukupno 92,2

Proizvodnja prehrambenih proizvoda 112,1

Proizvodnja pića 97,1

Proizvodnja duvanskih proizvoda 47,2

Proizvodnja odjevnih predmeta 83,5

Proizvodnja kože i predmeta od kože 200,0

Proizvodi od drveta, plute i sl. 110,2

Proizvodnja papira i proizvoda od papira 113,7

Štampanje i umnožavanje audio i video zapisa 83,9

Proizvodnja hemikalija i hemijskih proizvoda 65,8

Proizvodnja osnovnih farmaceutskih proizvoda i preparata 92,9

Proizvodnja proizvoda od gume i plastike 96,9

Proizvodnja proizvoda od ostalih nemetalnih minerala 94,3

Proizvodnja osnovnih metala 85,0

Proizvodnja metalnih proizvoda, osim mašina i uređaja 81,0

Proizvodnja mašina i opreme na drugom mjestu nepomenute 92,4

Proizvodnja namještaja 98,1

Popravka i montaža mašina i opreme -

Izvor: MONSTAT

U sektoru snabdijevanja električnom energijom, gasom i parom koji učestvuje sa 37,9% u ukupnoj industrijskoj proizvodnji, zabilježen je rast od 3,5% u odnosu na 2015. godinu, pri čemu su hidroelek-trane zabilježile rast proizvodnje od 23,78%, dok je pad od 13,85% ostvarila TE „Pljevlja“.

8 Izvor: „Program ekonomskih reformi za Crnu Goru 2017−2019“ (str.13)9 U periodu od februara do jula 2016. godine nije evidentirana proizvodnja u ovoj oblasti, što djelimično i rezultira ovoli-

kim padom proizvodnje u odnosu na prethodnu godinu.

26


Građevinski radovi na montiranju dvadeset šest vjetroelektrana u vjetroparku Krnovo završeni su krajem novembra 2016. godine. Nakon što budu puštene u rad, vjetroelektrane će imati instalisanu snagu od 72 megavata i godišnje će proizvoditi od 200 do 230 gigavat sati. Završetkom ovog projek-ta značajno će se doprinijeti ostvarenju nacionalnog cilja, da do 2020. godine 33% ukupne potrošnje energije u Crnoj Gori bude iz obnovljivih izvora energije.

Grafik 1.7

Prateći kretanje industrijske proizvodnje tokom prikazanog perioda primjetan je blago opadajući trend sve do početka 2013. godine, kada dolazi do stagnacije, odnosno zaustavljanja opadajućeg trenda i značajnijeg rasta u posljednja dva mjeseca. Industrijska proizvodnja je tokom 2014. godine, sa izra-zitim opadajućim fluktuacijama posebno sredinom godine, bilježila skroman godišnji rast u januaru, februaru, septembru i oktobru. Dok je u 2015. godini zabilježen rast ukupne industrijske proizvodnje, u 2016. godini evidentiran je pad ukupne industrijske proizvodnje.

Industrijska proizvodnja po sektorima, Ø 2010 = 100

Izvor: MONSTAT i CBCG kalkulacije

27

Realni sektor

1.2.2. Turizam

Trend rasta dolazaka i noćenja turista nastavljen je i u 2016. godini, iako nešto umjerenijim rastom u odnosu na prethodnu godinu. Prema podacima MONSTAT-a, Crnu Goru je tokom 2016. godine po-sjetilo 1,8 miliona turista, što je za 5,9% više nego u 2015. godini, pri čemu se broj dolazaka domaćih turista smanjio za 1%, dok je broj dolazaka stranih turista povećan za 6,6%.

U 2016. godini sva mjesta bilježe povećanje broja posjetilaca u odnosu na prethodnu godinu. Prema strukturi dolazaka i dalje su najposjećenija primorska mjesta sa 88,4% u ukupno ostvarenim dolasci-ma, i povećanjem broja dolazaka od 4,8% u odnosu na prethodnu godinu. Veći broj dolazaka registro-

Industrijska proizvodnja – trend kretanja (2010=100)

Dolasci turista u 2016. godini Struktura dolazaka turista po mjestima u 2016. godini, u %

Grafik 1.8


Izvor: MONSTAT

Izvor: MONSTAT Izvor: MONSTAT

28


van je i u glavnom gradu za 15,9%, planinskim mjestima za 13,1%, ostalim turističkim mjestima za 14,6% i u ostalim mjestima za 27%.

U strukturi dolazaka stranih turista u ukupnim dolascima, najzastupljeniji su bili turisti iz Srbi-je (20,6%), Rusije (17,5%), Bosne i Hercegovine (9,8%), Ukrajine (3,2%), Poljske (2,9%), Njemačke (2,8%) i Francuske (2,7%).

Tokom 2016. godine, ostvareno je 11,3 miliona noćenja što je za 1,8% više u poređenju sa pret-hodnom godinom. Od ukupnog broja noćenja, domaći turisti su ostvarili 721,5 hiljada noćenja, što je za 3,5% manje nego u 2015. godini, dok su strani turisti ostvarili 10,5 miliona noćenja, što predstavlja rast od 2,1%. U ovom periodu, sva mjesta bilježe rast broja noćenja: ostala mjesta za 44,9%, ostala turistička mjesta za 20,6%, glavni grad za 14%, planinska mjesta za 12,4% i primor-ska mjesta za 1,3%. Posmatrajući stukturu noće-nja u 2016. godini, 50% ukupno ostvarenih no-ćenja ostvarili su turisti iz Rusije (25,5%) i Srbije (24,5%), dok su najveći rast zabilježili turisti iz Bjelorusije (8,7%).

Poboljšanje avio dostupnosti Crne Gore, uz us-postavljanje saradnje sa dvije nove niskotarifne kompanije i proširenje broja avio linija, uticalo je na povećanje broja posjetilaca iz određenih ze-malja u 2016. godini. Tako je uvođenje avio linije sa Izraelom rezultiralo povećanjem broja dolaza-ka turista iz te zemlje za 97%, dok je broj noćenja povećan za 139,7%. Uvođenje čarter letova ka na-šoj zemlji rezultiralo je povećanjem broja dolaza-ka turista iz Holandije za 55,7% i broja noćenja za 56,1%, dok je ostvaren i značajan broj dolazaka (25,1%) i broja noćenja (21,6%) turista iz Ujedi-njenog Kraljevstva. Međutim, kod većine zemalja gdje je zabilježen rast broja dolazaka i noćenja tu-rista, i dalje postoji relativno nisko učešće tih ze-malja u ukupno ostvarenoj strukturi dolazaka i noćenja. Na grafiku br. 1.13 prikazana su noćenja turista iz zemalja sa najvećim učešćem u struktu-ri ukupnih noćenja.

Ukupan broj noćenja koje su ostvarili turisti iz zemalja EU u 2016. godini iznosio je 2,2 miliona, što čini 19,2% ukupnih ostvarenih noćenja.

Struktura dolazaka turista u 2016. godini

Noćenja turista u 2016. godini

Grafik 1.11

Grafik 1.12

Izvor: MONSTAT

Izvor: MONSTAT

29

Realni sektor

Boks 1.4 – Nastavak trenda rasta pokazatelja turizma u svijetu

Međunarodni dolasci turista u svijetu, nakon krizne 2009. godine (kada je zabilježen pad od 3,9%) već sedmu godinu za redom bilježe rast. U 2016. godini, prema preliminarnim podacima UNWTO, zabilježeno je preko 1,2 milijarde međunarodnih dolazaka (grafik br. 1), što predstavlja rast od 3,9% u odnosu na 2015. godinu. Najveći broj dolazaka zabilježen je u regiji Azije i Pacifika (8,4%) i Afrike (8,1%), zatim Amerike (4,3%), Evrope (2%), dok je pad dolazaka zabilježen u regionu Bliskog istoka (-4,1%).

Kao najposjećenija turistička destinacija koja bilježi više od 50% učešća na globalnom turističkom tržištu, Evropa u 2016. godini, u odnosu na prethodnu godinu bilježi skroman rast međunarodnih dolazaka turista od 2%. Prema podacima Evropske Komisije za puto-vanja (ETC − European Travel Commission, Quarterly report Q4/2016), dobra transatlan-ska povezanost Islanda uticala je da ta zemlja i ove godine ostane vodeća evropska desti-nacija po porastu dolazaka turista, sa stopom rasta od 40,1%. Rast dolazaka i noćenja tu-rista iz Rusije uticao je da Kipar u 2016. godini zabilježi rast dolazaka za 19,8% i rast noćenja stranih turista za prvih deset mjeseci za 10,7%. Rast dolazaka (18,7%) i noćenja (16,3%) stranih turista za prvih jedanaest mjeseci zabilježen je i u Slovačkoj, dok je u Bugarskoj u istom peri-odu zabilježen rast dolazaka stranih turista za 16,1%.Dvocifrene stope rasta broja dolazaka

Noćenje turista iz zemalja sa najvećim učešćem u strukturi ukupnih noćenja, promjena 2016/

2015 u %

Struktura noćenja turista iz zemalja EU u 2016. godini, u %


Izvor: MONSTAT Izvor: MONSTAT

Međunarodni dolasci turista (u milionima)

Grafik 1

Izvor: World Tourism Organization (UNWTO)

30


i noćenja stranih turista u prvih jedanaest mjeseci zabilježen je i u Srbiji (rast dolazaka za 12,7% i noćenja 13,2%), Portugalu ( rast do-lazaka za 12,6% i noćenja za 11,3%) i Sloveniji (rast dolazaka 11,5% i noćenja 10,4%). Rast švajcarskog franka uticao je da Švajcarska zabilježi pad dolazaka (-1,6%) i noćenja (-1,8%) stranih turista u prvih jedanest mjeseci ove godine, dok je prema raspoloživim podacima za devet mjeseci pad zabilježen i u Belgiji (pad dolazaka za 13,5% i noćenja za 12,1%) gdje se još uvijek značajno osjeća uticaj tragičnih događaja koji su se desili u toj zemlji u mar-tu 2016. godine. Politički nemiri, konstantni teroristički napadi i slabiji odnosi sa Rusijom, kao bitnom emitivnom tržištu, uticao je da Turska u prvih jedanest mjeseci zabilježi pad dolazaka stranih turista za 30,9%. Uprkos mi-grantskoj krizi, političkim i bezbjednosnim izazovima, očekuje se da će i u 2017. godini rast u Evropi biti između 2% i 3%.

Države Azije i Pacifika ostvarile su značajan rast dolazaka turista u svim regijama, pri čemu je najveći rast zabilježen u Okeaniji (9,7%), za-tim u zemljama južne Azije (9,4%), dok je u zemljama sjeveroistočne i jugoistočne Azije

zabilježen rast dolazaka turista za po 8,3%. Ovaj region je ostvario i najveći rast u 2016. godini u odnosu na ostale regione (8,4%). Na području Amerike, najveći rast je zabilježen u regionu južne Amerike (6,3%), centralnoj Americi (6,1%), zatim u oblasti Kariba (4,3%) i sjevernoj Americi (3,6%). Rast broja dolazaka turista u regionu sjeverne Afrike (10,7%) i Sub-sahare (3%), uticao je da područje Afričkog kontinenta zabilježi rast dolazaka od 8,1% u odnosu na prethodnu godinu, dok je na Bliskom istoku zabilježen pad broja dolazaka turista za 4,1%.

Za 2017. godinu UNWTO prognozira rast u rasponu od 3% do 4%10 sa snažnijim rastom u Azijsko−pacifičkom regionu i Africi (oba od 5% do 6%), zatim Amerike (od 4% do 5%), Bliskog Istoka ( od 2% do 5%) i Evrope ( od 2% do 3%).

Trend rasta ukupnih dolazaka i noćenja, u Crnoj Gori, koji je evidentan nakon krizne 2009. godine, nastavljen je i u 2016. godini. Broj ukupnih dolazaka u 2016. godini, u odnosu na prethodnu godinu,

10 Izvor: UNWTO, World Tourism Barometer, january 2017

Dolasci i noćenja stranih turista u zemljama Evrope, % promjena

Međunarodni dolasci turista po godinama i prognoza za 2017. god. (u %)

Grafik 2

Grafik 3

Izvor: European Travel Commission, TourMIS

* podaci variraju (Jan-Sep/Dec) po zemljama

Izvor: World Tourism Organization (UNWTO)

*preliminarni podaci

31

Realni sektor

veći je za 5,9%, pri čemu je broj dolazaka stranih turista veći za 6,6%. Ostvareno je 1,8% više noćenja, odnosno strani turisti su ostvarili 2,1% više noćenja u odnosu na prethodnu godinu. Ujedno, bruto do-data vrijednost ovog sektora u ukupnom BDP-u je, prema objavljenim podacima, povećana za 3,3 p.p. u posljednjih osam godina (sa 4,3% u 2008. na 7,6% u 2015. godini).

1.2.3. Šumarstvo

U šumarstvu je tokom 2016. godine proizvede-no 293.594 m³ šumskih sortimenata, što je za 22,4%11 manje u odnosu na prethodnu godinu.

1.2.4. Građevinarstvo

Nastavak realizacije prve dionice autoputa Bar − Boljari, izgradnja novih turističkih kapaciteta i ener-getskih postrojenja, kao i realizacija projekta „Rješavanja stambenih potreba građana po povoljnim uslovima – Projekat 1000+“ uticalo je da u 2016. godini budu zabilježeni značajni rezultati u sektoru građevinarstva. Ukupna vrijednost izvršenih građevinskih radova tokom 2016. godine, prema pre-liminarnim podacima MONSTAT-a, iznosila je 382,7 miliona eura i bila je viša za 31,5% u odnosu na prethodnu godinu, a mjerena efektivnim časovima rada povećana je za 16,7%. Vrijednost novih ugovora na zgradama iznosila je 69,6 miliona eura, što je za 170,2% više nego prethodne godine, a vrijednost novih ugovora na ostalim građevinama bila je 105,9 miliona, odnosno 53,5% više u odnosu na prethodnu godinu.

11 Iskazano ponderisanim indeksom, a neponderisanim je proizvodnja manja 22,1% za isti period.

Proizvodnja šumskih sortimenata, m³

Grafik 1.15

Izvor: MONSTAT

32


1.2.5. Saobraćaj

U 2016. godini, u većini vidova saobraćaja za-bilježen je rast prevoza u odnosu na prethodnu godinu. Prema podacima MONSTAT-a, u 2016. godini, u drumskom saobraćaju prevezeno je 8% više putnika12 nego u prethodnoj godini, dok je prevoz robe povećan je za 10,9%13.

Prevoz putnika željeznicom u 2016. godini pove-ćan je za 3,9%14, dok je prevoz robe povećan za 41,2%15 u odnosu na prethodnu godinu.

Tokom 2016. godine, u vazdušnom saobraćaju prevezeno je ukupno 1,9 miliona putnika, što je za 12,9% više nego u 2015. godini. Povećanjem broja avio linija, kao i usluga low cost avio kom-panija, unapređena je avio dostupnost Crne Gore, što je uticalo da trend rasta ostvarenog prometa putnika na aerodromima bude zabilježen i u ovoj godini. U 2016. godini, u vazdušnom saobraćaju, prevezeno je 2,4% više roba u odnosu na prethod-nu godinu.

12 Izraženo preko broja prevezenih putnika, a preko putničkih km rast prevoza putnika od 3,8%.13 Izraženo preko prevezene robe u hiljadama tona, a preko tonskih km pad prevoza robe od 13,7%.14 Izraženo preko prevezenih putnika u hiljadama, a preko putničkih kilometara povećanje je 4,1%.15 Izraženo preko hiljada tona, a izraženo tonskim kilometrima povećanje je iznosilo 0,5%.

Građevinska aktivnost

Grafik 1.16

Izvor: MONSTAT

Prevoz putnika u drumskom saobraćaju, u 000

Grafik 1.17

Izvor: MONSTAT

33

Realni sektor

Ukupni promet u lukama iznosio je 1,6 miliona tona, što je za 10,6% više od ukupno ostvarenog prometa iz prethodne godine. U strukturi uku-pnog prometa na izvoz se odnosilo 49,2% i on je smanjen za 3,3% u odnosu na 2015. godinu, dok se na uvoz odnosilo 49,1%16 i on je povećan za 24,3% u odnosu na prethodnu godinu.

1.3. Cijene

U većini evropskih zemalja, tokom 2016. godine, zabilježena je vrlo niska ili negativna stopa inflacije. Jedan od osnovnih razloga takvog inflatornog kretanja su niske cijene nafte, gdje je zabilježena najniža prosječna cijena u posljednjih dvanaest godina, kao i niže cijene pojedinih prehrambenih proizvoda. Potpisivanje sporazuma u novembru 2016. godine između članica OPEC-a, kao i država koje nijesu članice ovog kartela da ograniče svoju proizvodnju u narednom polugodišnjem periodu, dovelo je do rasta cijena nafte što je rezultiralo i blagim rastom nivoa inflacije u pojedinim zemljama krajem 2016. godine.

Nakon pozitivnih godišnjih stopa inflacije zabilježenih u Crnoj Gori u 2015. godini, stope inflacije su u 2016. godini, posmatrano preko godišnjih stopa po mjesecima, bile niske ili sa negativnim pred-znakom. Godišnja inflacija u decembru 2016. godine u Crnoj Gori, mjerena potrošačkim cijenama iznosila je 1,0%, kao i inflacija mjerena harmonizovanim indeksom potrošačkih cijena. Posmatrano po mjesecima, najveći pad potrošačkih cijena zabilježen je u januaru (-0,7%), dok je najveći rast cijena zabilježen u septembru (0,9%).

Tokom 2016. godine mjesečna17 stopa bazne inflacije je pet mjeseci (april, maj, jun, oktobar i decem-bar) bila ispod nivoa ukupne mjesečne inflacije, dok je ostalih sedam mjeseci bila viša od ukupne inflacije. Najveći raspon između ukupne mjesečne i bazne inflacije evidentiran je u aprilu (razlog su promjene cijena određenih proizvoda koji se inače isključuju iz obračuna bazne inflacije, kao npr. ci-jene električne energije, poljoprivredni proizvodi i sl). Kretanje stope ukupne i bazne inflacije može se vidjeti na grafiku br. 1.19.

16 Zbir izvoza i uvoza ne daje 100 zbog razlike koja se odnosi na tranzit roba.17 U 2016. godini, kao ni u prethodne četiri godine, nijesu bili raspoloživi podaci o godišnjoj promjeni cijena za sve proiz-

vode koji čine korpu bazne inflacije, odnosno za proizvode koji su isključeni iz korpe za obračun bazne inflacije.

Prevoz putnika u vazdušnom saobraćaju

Grafik 1.18

Izvor: MONSTAT

34


Najveći doprinos rastu godišnje stope inflacije od 0,2 p.p. dale su cijene iz kategorija: hrana i bezal-koholna pića, stanovanje, voda, struja, gas i druga goriva, prevoz i zdravlje. Najveći doprinos padu ukupne godišnje stope inflacije dale su cijene iz kategorije pokućanstvo i rutinsko održavanje stana sa -0,1 p.p.

Tabela 1.518

Doprinos pojedinih kategorija proizvoda u ukupnoj inflaciji18

Ponderi XII 16/XII 15. Stopa rasta Doprinos

UKUPNO 1000.0 101.0 1.0 1.0

Hrana i bezalkoholna pića 351.7 100.5 0.5 0.2

Alkoholna pića i duvan 38.6 103.0 3.0 0.1

Odjeća i obuća 85.1 101.2 1.2 0.1

Stanovanje, voda, struja, gas i druga goriva 155.3 101.1 1.1 0.2

Pokućstvo i rutinsko održavanje stana 41.2 98.6 -1.4 -0.1

Zdravlje 40.9 103.7 3.7 0.2

Prevoz 107.0 102.0 2.0 0.2

Komunikacije 49.9 100.3 0.3 0.0

Rekreacija i kultura 33.2 100.0 0.0 0.0

Obrazovanje 19.3 100.0 0.0 0.0

Hoteli i restorani 31.3 102.7 2.7 0.1

Ostali proizvodi i usluge 46.5 99.6 -0.4 0.0

Izvor: MONSTAT i kalkulacije CBCG

18 Napominjemo da se, i pored indeksnih promjena, doprinos učešća pojedinih kategorija zbog ponderacione strukture evidentira tek na drugoj, odnosno trećoj decimali.

Stopa potrošačkih cijena i bazne inflacije Potrošačke cijene


Izvor: MONSTAT i kalkulacija CBCG Izvor: MONSTAT

35

Realni sektor

Boks 1.5 - Kretanje cijene nafte na međunarodnom tržištu

Poslije oporavka tržišta od finansijske krize, godinama je proizvodnja nafte bila manja od tražnje, što je u 2011. godini dovelo do rasta cijena nafte iznad 100 dolara po barelu. Iako se proizvodnja poste-peno povećavala, jako visoke prosječne cijene održale su se do pred kraj 2014. godine, kada je uslije-dio nagli pad cijena nafte. Uzrok pada cijene je smanjenje tražnje do koga je došlo zbog usporavanja rasta globalne ekonomije, a s druge strane, povećana je ponuda nafte na tržištu. Libija i Irak su održali postojeći nivo proizvodnje, dok su Sjedinjene Američke Države značajno povećale nivo proizvodnje. Članice OPEC-a su održavale proizvodnju i pored značajnog slabljenja tražnje za ovim energentom, što je dovelo do smanjenja cijena nafte na svjetskom tržištu u narednom periodu.

Potpisivanje ugovora između članica OPEC-a, kao i određenih zemalja koje nijesu članice ovog kartela u novembru 2016. godine uticao je na skok cijena nafte krajem 2016. godine. Ovo je prvo ograničenje proizvodnje članica OPEC-a od 2008. godine, dok se članice OPEC-a nisu udruživale sa članicama van kartela od 2001. godine. Prema izvještaju Svjetske banke Commodity market outlook, poslije skoka od 10% prosječna cijena sirove nafte u četvrtom kvartalu u 2016. godini iznosila je 49,1 dolara po barelu. Uprkos ovom naglom skoku, prosječna cijena sirove nafte u 2016. godini bila je za 16% niža u odnosu na prosjek prethodne godine. Prosječna cijena nafte je u 2016. godini bila na najnižem nivou od 2004. godine.

Svjetska banka je za 2017. godinu znatno povećala prognozu cijene nafte19, sa preth-odnih 43 USD/barelu, na 55 dolara za barel, što predstavlja rast od 26% u odnosu na prosječnu cijenu iz 2016. godine. Na rast cijena nafte u narednom periodu mogu uticati geopolitički događaji ili dalje ograničenje ponude nafte od strane članica OPEC-a, kao i proizvođača izvan kartela. Međutim, cijena nafte, kao i ravnoteža na tržištu zavisiće u velikoj mjeri i od nivoa proizvodnje Sjedinjenih Američkih Država, ali i mogućeg povećanja nivoa proizvodnje Libije i Nigerije, čija je proizvodnja sada na jako niskom nivou uslijed brojnih bezb-jednosnih događaja koji su se desili u ovim zemljama u prethodnom periodu.

Maloprodajne cijene goriva u Crnoj Gori definisane su Uredbom o načinu obrazovanja maksimalnih maloprodajnih cijena naftnih derivata. Uredbom je definisano da se cijene usklađuju u zavisnosti od promjene cijena naftnih derivata na međunarodnom tržištu, baziranim na Plats kotacijama (Mediter-ranean Platt’s Ground), kao i od kretanja valutnog odnosa eura i američkog dolara. Osim navedenog, na formiranje maloprodajne cijene naftnih derivata u Crnoj Gori utiču i porezi, takse, naknade i ostale dažbine na naftne derivate. Prema podacima MONSTAT-a, cijene goriva i maziva su u 2016. godini u prosjeku smanjene za 11,5% u odnosu na prethodnu godinu.

19 Izvor: Svjetska Banka “Commodity market outlook”, januar 2017. godine

Kretanje prosječne cijene brenta od 2004−2016. godine, u USD/barel

Grafik 1

Izvor: OPEC (Organization of the Petroleum Exporting Countries)

36


Cijene goriva i maziva u Crnoj Gori, koje su uglavnom diktirane promjenama cijena nafte na svjetskom tržištu, zabilježile su rast na go-dišnjem nivou od 3,3%. Cijena referentne kor-pe OPEC-a je u 2016. godini u prosjeku iznosila 40,7 USD/barel, što je 17,8% niže u odnosu na prosječnu cijenu iz 2015. godine. Prosječna cije-na brenta u 2016. godini bila je 43,7 USD/barel, što je za 16,7% niže u odnosu na prosječnu cije-nu iz prethodne godine. Prosječna cijena brenta u 2016. godini predstavlja najnižu prosječnu cijenu tog energenta zabilježenu u posljednjih dvanaest godina. Posmatrano tokom 2016. godine, naj-viši nivo prosječne cijene brenta zabilježen je u decembru (53,57 USD/barel), a najniži u januaru kada je prosječna cijena brenta dostigla nivo od 30,75 USD/barel, što je ujedno i najmanji zabi-lježeni iznos još od februara 2004. godine (kada je iznosila 30,65 USD/barel). Rast cijena nafte krajem 2016. godine, rezultat je dogovora među članicama OPEC-a, kao i određenih država koje nijesu članice ovog kartela, prvenstveno Ruske Federacije o smanjenju proizvodnje u narednom polugodišnjem periodu. Prema UN izvještaju World Economic Situation and Prospect 2017. prosječna cijena brenta će u 2017. godini iznositi 52 USD/barel. U izvještaju je navedeno da će tra-žnja za naftom nastaviti da jača u skladu sa po-boljšanjem globalnog rasta, dok će rast ponude nafte biti sporiji zbog ograničenja proizvodnje i manjeg obima investicija u ovoj industriji. Me-đutim, ravnoteža na tržištu nafte će zavisiti od odluke zemalja OPEC-a da smanje proizvodnju, kao i potencijalne eskalacije unutrašnjih sukoba ili političke nestabilnosti u Africi i Zapadnoj Azi-ji, koji bi mogli dovesti do zastoja u proizvodnji nafte tih zemalja, ali na drugoj strani od sve veće ponude Sjedinjenih Američkih Država.

Cijene proizvođača industrijskih proizvoda su u decembru 2016. godine u odnosu na decembar 2015. godine zabilježile pad od 0,3%. Pad cijena zabilježen je u sektoru snabdijevanje električnom energijom, gasom i parom od 1%. Rast cijena zabilježen je u sektoru vađenja ruda i kamena od 1,7%, dok su cijene u sektoru prerađivačka industrija ostale nepromijenjene. Prosječan pad cijena proizvođača industrij-skih proizvoda u 2016. godini iznosio je 0,1%.

Cijene nafte, mjesečna stopa rasta

Cijene proizvođača industrijskih proizvoda

Grafik 1.21

Grafik 1.22

Izvor: MONSTAT i Montly Oil Market Reports, OPEC

Izvor: MONSTAT

37

Realni sektor

Procjena inflacije za 2017. godinu

Modelska procjena

Grafik „Fena“ inflacije („fan chart“) Crne Gore predstavlja grafički prikaz distribucije vjerovatnoća prognoze kretanja stope inflacije, izražene preko indeksa potrošačkih cijena. U tom pravcu, umjesto određivanja konkretnih tačaka, grafikonom se preko distribucije vjerovatnoća u obzir uzimaju i po-tencijalni rizici i neizvjesnosti, koji bi u narednom periodu mogli uticati na kretanje inflacije. Sama svrha grafikona „Fena“ je upravo da ukaže i uzme u obzir neizvjesnost koja postoji u realnim tokovima ekonomije, a koja se posljedično reflektuje u kretanju stope inflacije (rast cijena energenata, poveća-nje−smanjenje spoljnotrgovinskog deficita i dr.).

Grafikon „Fena“ Crne Gore za 2017. godinu baziran je na tri procijenjena sastavna dijela:

1. Vrijednosti centralne projekcije − vrijednosti centralne projekcije grafikona „Fena“ izvedene su iz ARIMA modela;

2. Nivo neizvjesnosti – nivo neizvjesnosti određuje širinu grafikona „Fena“. Koeficijenti nivoa neizvjesnosti dobijeni su analitičkom procjenom i kalkulacijom relativnog uticaja potencijal-nih internih i eksternih šokova, koji su mogući u crnogorskoj ekonomiji za period od godinu dana, a koji se očitavaju kroz „debljinu“ raspona oko centralne projekcije.

3. Zakrivljenost grafikona − na osnovu nivoa zakrivljenosti distribucije projekcije inflacije, gra-fikon „Fena“ se prilagođava prognozi, u smislu da li su vrijednosti centralne projekcije „preci-jenile” ili „potcijenile” kretanje stope inflacije. Od toga će zavisiti i pozicija srednje vrijednosti distribucije inflacije.

Centralna projekcija grafikona „Fena“− ARIMA model za 2017. godinu

U cilju izrade grafikona „Fena“, razvijen je ARIMA (autoregresivni integrisani model sa pokretnim prosjecima) model vremenske serije inflacije Crne Gore, izražene preko indeksa potrošačkih cijena20.

ARIMA model je iskorišćen za potrebe kratkoročne prognoze (12 mjeseci), pri čemu je napravljena iteracija od nekoliko ARIMA modela, koji su rangirani sa stanovišta njihove efikasnosti i kvalititeta dijagnostike. Odabrani ARIMA model, ARIMA (1,1,16)21, ima dovoljan nivo pouzdanosti za potrebe prognoze.

Vrijednost projekcija na mjesečnom nivou iskorišćena je za vrijednosti centralne projekcije grafiko-na indeksa potrošačkih cijena za 2017. godinu. Dobijene vrijednosti predstavljaju modu distribucije, odnosno vrijednosti sa najvećom frekvencijom u distribuciji ove vremenske serije.

20 Detaljno objašnjenje ARIMA modela Crne Gore predstavljeno je u radnoj studiji Centralne banke br. 11 “Prognoziranje inflacije: Empirijsko istraživanje kretanja indeksa cijena na malo Crne Gore za 2007. god-inu-primjena ARIMA modela“.

21 ARIMA Model se obično označava ARIMA (p,d,q), gdje p predstavlja broj autoregresivnih varijabli, d se odnosi na nivo stacionarnosti zavisne varijable, dok q predstavlja broj varijabli, pokretnih prosjeka, koji se nalaze u odgovarajućem mo-delu.

38


Srednja vrijednost dobijenog modela je 2. Vrijednost koeficijenta asimetričnosti varira u rasponu od 0,5 do 1, a vrijednost standardne devijacije iznosi 0,3. Modelska projekcija inflacije smještena je u centralnom dijelu distribucije. To ukazuje da je odgovarajući raspon neizvjesnosti buduće in-flacije simetrično postavljen. Grafikonom „Fena“ objašnjeno je 90% vjerovatnoće distribucije inflaci-je. Centralna projekcija se obično nalazi u najtamnijem dijelu grafikona, odnosno centralnih 10% vjerovatnoće.22 Grafikon „Fena“ ima po osam slojeva sa svake strane, različitih boja, iznad i ispod centralnog sloja, pri čemu svaki sloj iste boje, u zbiru, iznad i ispod centralnog benda, kumulativno, objašnjava narednih 10% vjerovatnoće kretanja inflacije. Kako neizvjesnost tokom vremena raste, to grafikon „Fena“ postaje sve širi.

Grafik „Fena“ inflacije („fan chart“) Crne Gore, baziran na procjeni ARIMA modela za 2017. godinu, pokazuje da će se sa vjerovatnoćom od 90%, inflacija mjerena preko indeksa potrošačkih cijena, u zavisnosti od mjeseca, kretati u intervalu od 0,8% do 3%. Pri tome, za kraj 2017. godine, projektuje se inflacija u rasponu od 0,8% do 2,2%, sa centralnom tendencijom od 1,4%. Centralna projekci-ja „Fan Charta“ (koja se odnosi na najtamniji dio grafika), predstavlja raspon vjerovatnoće od 10% (grafik br. 1.23).

22 Obično se vrijednosti mode (centralne projekcije) nalaze u najtamnijem bendu, međutim, ukoliko postoji značajan nivo rizika, tada se može desiti da centralna projekcija ne obuhvata nijednu od ovih vrijednosti. (Britton, E, Fisher, P.G. and Whitley, J.D. (1998), ‘The Inflation Report projections: Understanding the Fan Chart’, Bank of England, Quarterly Bulletin, 38, pp. 30–37.)

Projekcija indeksa potrošačkih cijena Crne Gore za 2017. godinu

Grafik 1.23

Izvor: CBCG, 2017.

39

Realni sektor

Polazne pretpostavke prognoze inflacije za 2017. godinu su:

1. Povećanje cijena sirove nafte na međunarodnom tržištu, što bi uz povećanje akciza na mine-ralna ulja za 9% trebalo rezultirati povećavanjem ukupne inflacije.

2. Tokom 2017. godine, očekuje se rast cijena prehrambenih proizvoda na međunarodnom trži-štu. Dodatno, u projekciji smo pretpostavili fluktuaciju cijena poljoprivrednih proizvoda od +/- 5%, uslovljenu njihovim sezonskim karakterom.

3. Potencijalno povećanje električne enegrije za 5%.4. Zarade u 2017. godini biće na nivou iz 2016. godine.5. Stagnacija cijena nekretnina.

Odstupanje nekog od ovih parametara bi zahtijevalo i korekciju prognoze.

Ekspertska procjena

Prethodnu godinu obilježila je niska stopa inflacije od 1% koja je bila gotovo identična kao u Eurozoni. Niska stopa inflacije nije bila samo crnogorska specifičnost, već je u pitanju bio globalni trend.

Očekivanja za sljedeću godinu ukazuju da takođe treba očekivati nisku stopu inflacije. Naša anketa je pokazala da 80% i banaka i 50% anketiranih preduzeća očekuje da će u 2017. godini inflacija biti u rasponu od 0,5% do 1,5%.

Sljedeće godine bićemo pod uticajem velikog broja faktora koji će djelovati u suprotnom smjeru kada je u pitanju očekivana stopa inflacije. Očekuje se nastavak restriktivnih mjera monetarne politike ECB. Primjena mjera fiskalne konsolidacije uticaće na opadanje agregatne tražnje. Ove mjere djelovaće an-tiinflatorno i njima treba dodati očekivani rast ekonomske aktivnosti koji će takođe djelovati u istom smjeru.

S druge strane na rast inflacije uticaće faktori poput očekivanog rasta cijena naftnih derivata na svjet-skim tržištima, hrane i robe široke potrošnje, kao i povećanje određenih fiskaliteta. Takođe, globalna očekivanja su da će u 2017. godini inflacija biti nešto viša nego u 2016. godini.

Stoga je i naša prognoza da u 2017. godini treba očekivati nešto višu stopu inflacije u odnosu na pret-hodnu godinu. Naša modelska procjena sa vjerovatnoćom od 90% za kraj 2017. godine, projektuje inflaciju u rasponu od 0,8% do 2,2% sa centralnom tendencijom od 1,4%. Slična je i naša ekspertska procjena koja projektuje inflaciju u rasponu od 1% do 3%.

Tabela 1.6

Očekivana stopa inflacije u 2017. godini

Donji prag inflacije Centralna projekcija Gornji prag inflacije

1% 2% 3%

Ova procjena inflacije bazira se na istim pretpostavkama kao i modelska procjena i izmjena neke od pretpostavki zahtjevala bi korekciju prognoze.

40


1.4. Tržište rada

Broj zaposlenih u 2016. godini u prosjeku je izno-sio 177.908 i bio je viši za 1,3% u odnosu na pro-sječan broj zaposlenih u prethodnoj godini. Uku-pan broj zaposlenih u decembru 2016. godine iznosio je 177.473 i bio je veći za 2,9% u odnosu na broj zaposlenih u decembru 2015. godine. Rast broja zaposlenih u 2016. godini zabilježen je u tri-naest od ukupno devetnaest sektora, pri čemu je najveći rast zabilježen u sektoru građevinarstvo (8,8%) i sektoru administrativne i pomoćne usluž-ne djelatnosti (6,2%), a najmanji u sektoru držav-na uprava i odbrana, obavezno socijalno osigu-ranje (0,4%) i sektoru trgovina na veliko i malo, popravka motornih vozila i motocikala (0,2%). Najveći pad broja zaposlenih od 13,5% zabilježen je u sektoru vađenje ruda i kamena, a najmanji od 0,8% u sektoru prerađivačka industrija.

Na evidenciji Zavoda za zapošljavanje, na kraju 2016. godine, bilo je 49.487 nezaposlenih lica, što je za 23,7% više nego u istom mjesecu pret-hodne godine. Broj registrovanih nezaposlenih lica u 2016. godini, u prosjeku je iznosio 42.844 ili 23,9% više nego u prethodnoj godini. Najveći broj nezaposlenih lica u 2016. godini evidentiran je u decembru (49.487 nezaposlenih).

Stopa nezaposlenih koju objavljuje Zavod za za-pošljavanje Crne Gore, u decembru 2016. godine iznosila je 21,33% što je za 4,09 p. p. više od stope iz decembra 2015. godine. Prema Anketi o radnoj snazi, koju objavljuje MONSTAT na kvartalnom nivou, najveća stopa u 2016. godini, zabilježena je u prvom kvartalu kada je iznosila 19,1%. Ras-položivi podaci ukazaju na pad stope u drugom (17,5%) i trećem kvartalu (16,9%), dok je u četvr-tom kvartalu stopa nezaposlenosti iznosila 17,5%.

Zavod za zapošljavanje je i u 2016. godini nastavio sa realizacijom programa zapošljavanja domaće radne snage na sezonskim poslovima, tako da je 9.41223 nezaposlenih lica bilo angažovano tokom turističke sezone. U 2016. godini izdato je 14.588 dozvola za rad strancima, što je za 13,2% manje u odnosu na 2015. godinu24. Vlada je na sjednici u decembru donijela Odluku o utvrđivanju godišnjeg broja dozvola za privremeni boravak i rad stranaca za 2017. godinu kojom se propisuje godišnja kvota u ukupnom broju od 13.185 dozvola.

23 Izvor: „Izvještaj o radu ZZZCG za 2016. godinu“, januar 2017. godine24 Isto

Broj zaposlenih

Kretanje nezaposlenosti

Grafik 1.24

Grafik 1.25

Izvor: MONSTAT

Izvor: MONSTAT i Zavod za zapošljavanje

41

Realni sektor

Krajem 2016. godine na Međuvladinoj konferen-ciji u Briselu otvoreno je poglavlje 19 – Socijalna politika i zapošljavanje. Otvaranje ovog poglav-lja predstavlja prvi korak ka početku pregovora o ispunjenju mjerila i najbitnijih ciljeva socijalne politike Evropske unije kao što su postizanje je-dinstvenog i pravednog pristupa socijalnim uslu-gama, unapređenje sistema socijalne zaštite, kao i visoka stopa zaposlenosti uz posebnu brigu za grupe koje su manje prisutne na tržištu rada. Po-glavlje 19 podijeljeno je na 8 potpoglavlja: Radno pravo, Zaštita i zdravlje na radu, Socijalni dijalog, Politika zapošljavanja, Evropski socijalni fond, Socijalna inkluzija, Socijalna zaštita, Zaštita od diskriminacije i jednake mogućnosti.

Zarade

Prema podacima MONSTAT-a, prosječna bruto zarada u Crnoj Gori u 2016. godini iznosila je 751 euro i bila je veća za 3,6% od prosječne zarade iz prethodne godine. Prosječna zarada bez poreza i doprino-sa iznosila je 499 eura i u odnosu na prethodnu godinu bila je veća za 4%. Realne zarade bez poreza i doprinosa su u 2016. godini bile veće za 4,2%.

Najveće prosječne zarade bez poreza i doprinosa u 2016. godini u odnosu na prethodnu godinu zabil-ježene su u oblasti finansijske djelatnosti i djelatnosti osiguranja (911 eura), snabdijevanje električnom energijom (874 eura), poslovanje s nekretninama (726 eura) i informisanje i komunikacije (682 eura), dok najmanju zaradu bilježe zaposleni u sektoru administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti (314 eura). Najveći rast zarada bez poreza i doprinosa zabilježen je u sektoru državna uprava i odbrana, obavezno socijalno osiguranje 10,5%, dok je najmanji rast zabilježen u sektoru prerađivačka industrija 0,2%. Pad zarada bez poreza i doprinosa evidentiran je u tri sektora, pri čemu je najveći pad eviden-tiran u sektoru administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti od 9,2%, a najmanji u sektoru stručne, naučne i tehničke djelatnosti od 0,2%.

Broj nezaposlenih

Grafik 1.26

Izvor: Zavod za zapošljavanje CG

42


Tabela 1.7

Prosječna zarada bez poreza i doprinosa, po sektorima

Zarade bez poreza i doprinosa

Indeks nominalnih zarada bez poreza i doprinosa

Indeks realnih zarada bez poreza i doprinosa

Ø 2015. Ø 2016. Ø 2016/Ø 2015. Ø 2016/Ø 2015

UKUPNO 480 499 104.0 104.2

Poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo 506 539 106.5 106.7

Vađenje ruda i kamena 562 600 106.8 107.0

Prerađivačka industrija 430 431 100.2 100.4

Snabdijevanje električnom energijom 850 874 102.8 103.0

Snabdijevanje vodom,upravljanje otpadom 461 461 100.0 100.2

Građevinarstvo 437 445 101.8 102.0

Trgovina na veliko i trgovina na malo 333 345 103.6 103.8

Saobraćaj i skladištenje 506 522 103.2 103.4

Usluge smještaja i ishrane 405 388 95.8 96.0

Informisanje i komunikacije 670 682 101.8 102.0

Finansijske djelatnosti i djelatnosti osiguranja 897 911 101.6 101.8

Poslovanje sa nekretninama 697 726 104.2 104.4

Stručne, naučne i tehničke djelatnosti 402 401 99.8 100.0

Administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti 346 314 90.8 90.9

Državna uprava i odbrana, obavezno socijalno osiguranje 515 569 110.5 110.7

Obrazovanje 461 482 104.6 104.8

Zdravstvena i socijalna zaštita 492 526 106.9 107.1

Umjetnost, zabava i rekreacija 385 393 102.1 102.3

Ostale uslužne djelatnosti 417 431 103.4 103.6

Izvor: MONSTAT

Boks 1.6 – Prosječne plate po zemljama bivše Jugoslavije, decembar 2016. godine

Podaci o prosječnim platama u decembru 2016. godine ukazuju na razliku u visini primanja po po-jedinim zemljama bivše Jugoslavije. Zarade bez poreza i doprinosa u decembru ove godine u svim posmatranim zemljama, bilježe rast u odnosu na isti mjesec prethodne godine. Najveći nominalni rast neto zarada na godišnjem nivou bilježi Crna Gora sa rastom od 4,1%, zatim Srbija 3,8%, Slovenija 3,7%, Hrvatska 3,4%, Makedonija 3,3% i Bosna i Hercegovina, koja je zabilježila najmanji nominalni rast neto zarada od 1,3%. Slovenija je po neto iznosu prosječne plate i dalje na prvom mjestu, zatim ide Hrvatska, dok je Crna Gora po prosjeku neto plate ispred Bosne i Hercegovine, Srbije i Makedonije.

43

Realni sektor

Tabela 1

Plate u zemljama bivše Jugoslavije, u eurima (rangiranje prema neto iznosu)

Zemlja Neto plate Bruto plate

Slovenija 1.074 1.654

Hrvatska 775 1.039

Crna Gora 509 764

BiH 436 677

Srbija 433 597

Makedonija 382 559

Izvor: Zavodi za statistiku i centralne banke navedenih zemalja

MONETARNA KRETANJA 02

47

Monetarna kretanja

Bankarsko tržište u 2016. godini karakteriše visok nivo likvidnosti uz rast likvidne aktive od 8,1% na godišnjem nivou.

Bilansna suma banaka je tokom 2016. godine imala rastući trend. Rast na strani aktive je najvećim dijelom rezultat rasta novčanih sredstava, kao i plasmana u hartije od vrijednosti, dok na strani pasive najznačajniji rast bilježe pozajmice.

Ukupni krediti banaka su zabilježili skroman rast u 2016. godini, i na kraju godine su dostigli nivo za 1,3% viši nego u prethodnoj godini. Kreditiranje stanovništva i privrede na godišnjem nivou poraslo je za 10,5% i 0,1%, respektivno. Ipak, posmatrajući novoodobrene kredite može se reći da je intenzivi-rana kreditna aktivnost. U 2016. godini odobreno je ukupno 1.144,7 miliona eura novih kredita, što je na godišnjem nivou bilo više za 18,9%. Pri tome, godišnji rast novoodobrenih kredita bilježe i sektor privreda (8,9%) i stanovništvo (38,6%).

Bankarski portfolio bilježi poboljšanje kvaliteta tokom 2016. godine, pri čemu je evidentno značajno smanjenje iznosa nekvalitetnih kredita i njihovog učešća u ukupnim kreditima banaka. Na kraju 2016. godine, nekvalitetni krediti su iznosili 248,6 miliona eura i bili su za 17,1% niži nego na kraju 2015. go-dine. Nekvalitetni krediti su činili 10,29% ukupnih kredita na kraju godine, što predstavlja pad učešća u ukupnim kreditima od 2,3 p.p. u jednogodišnjem periodu.

Nastavljen je trend rasta depozita. Na kraju godine zabilježili su nivo za 9,4% viši na godišnjem nivou.

Kapital banaka je na godišnjem nivou povećan za 5,5%. Na rast kapitala uticala je dokapitalizacija tri banke i osnivanje jedne nove banke. Koeficijent solventnosti iznosio je 16,07% na kraju godine.

Nastavljen je pad kamatnih stopa koje su dostigle svoje najniže vrijednosti. Prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa na ukupne kredite iznosila je 7,45% na kraju decembra 2016. godine i na go-dišnjem nivou bilježi pad od 1,08 p.p. Istovremeno, prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa na novoodobrene kredite iznosila je 6,27% uz smanjenje od 1,85 p.p. na godišnjem nivou. Pasivne ka-matne stope su takođe imale opadajući trend, kao rezultat konstantnog rasta depozita u bankarskom sistemu i visoke likvidnosti. Na kraju 2016. godine PPPEKS iznosila je 0,93% i bilježi pad od 0,30 p.p. na godišnjem nivou.

2.1. Banke

2.1.1. Likvidnost banaka

Bankarski sektor Crne Gore i tokom 2016. godine karakteriše izuzetno visok nivo likvidnosti. Sve ban-ke su u ovom periodu uredno izmirivale svoje tekuće obaveze i imale su dnevne i dekadne koeficijente likvidnosti iznad propisanog minimuma25.

25 Odluka o minimalnim standardima za upravljanje rizikom likvidnosti u bankama („Sl. list Crne Gore”, br. 60/08) propi-suje obavezu banaka za održavanjem minimalnih koeficijenata likvidnosti na dnevnoj (0,9) i dekadnoj osnovi (1,0).

48


Dnevni koeficijent likvidnosti (grafik br. 2.1) na kraju 2016. godine iznosio je 1,85 i bio je niži nego na kraju prethodne godine (2,04). Istovremeno, prosječni dnevni pokazatelj likvidnosti iznosio je 1,90 i bio je niži nego na kraju 2015. godine (2,17).

Na kraju 2016. godine, likvidna aktiva bana-ka iznosila je 929,6 miliona eura, što je bilo više nego na kraju prethodne godine za 8,1% (grafik br. 2.3). Učešće likvidne u ukupnoj aktivi iznosilo je 24,5%, dok je koeficijent krediti/depoziti izno-sio 0,84.

2.1.2. Agregatni bilans stanja banaka

Tokom 2016. godine bilansna suma banaka je imala rastući trend (grafik br. 2.4). Na kraju godine iznosila je 3.790,3 miliona eura, što je bilo za 318,7 miliona eura ili 9,2% viša nego na kraju prethodne godine.

Agregatni dnevni pokazatelj likvidnosti Agregatni dekadni pokazatelj likvidnosti

Likvidna aktiva banaka (lijeva skala) i učešće likvidne aktive u ukupnoj aktivi (desna skala)


Grafik 2.3

Izvor: Dnevni izvještaji banaka Izvor: Dekadni izvještaji banaka

Izvor: CBCG

49

Monetarna kretanja

U strukturi aktive dominantno učešće od 63,7% bilježe krediti banaka, dok na strani pasive najve-će učešće od 75,8% imaju depoziti (tabela br. 2.1).

I pored toga što su najznačajnija kategorija u strukturi aktive, krediti bilježe povećanje od sve-ga 1,3% na godišnjem nivou. Rast ukupne aktive banaka prevashodno je rezultat značajnog rasta pozicije novčanih sredstava i računa depozita kod centralnih banaka (za 158,2 miliona eura ili 24,7%), ali i plasmana u hartije od vrijednosti (za 103,7 miliona eura ili 29,4%). Ovakva kretanja novčanih serdstava govore o njihovoj određenoj „neupošljenosti“, odnosno i dalje prisutnoj opre-znosti banaka u kreditiranju.

Tabela 2.1

Bilansna suma banaka

AKTIVA

Stanje Struktura Promjena

XII 2016. XII 2015. XII 2016. XII 2015. XII 2016-XII 2015.

XII 2016.XII 2015.

000 eura % 000 eura %

1. Novčana sredstva i računi depozita kod centralnih banaka 798.215 640.033 21,1 18,4 158.182 24,7

2. Krediti 2.415.818 2.385.582 63,7 68,7 30.236 1,3

2.1. Ispravka vrijednosti kredita 141.916 147.532 3,7 4,2 -5.616 -3,8

2.2. Neto krediti 2.273.902 2.238.050 60,0 64,5 35.852 1,6

3. Hartije od vrijednosti 456.792 353.053 12,1 10,2 103.739 29,4

4. Ostala aktiva 307.417 281.128 8,1 8,1 26.289 9,4

5. Ispravka vrijednosti ostale aktive 46.236 40.680 1,2 1,2 5.556 13,7

6. UKUPNO AKTIVA 3.790.255 3.471.584 100,0 100,0 318.671 9,2

PASIVA

1. Depoziti 2.871.680 2.624.977 75,8 75,6 246.703 9,4

1.1. Depoziti po viđenju 1.595.762 1.322.898 42,1 38,1 272.864 20,6

1.2. Oročeni depoziti 1.259.234 1.285.613 33,2 37,0 -26.379 -2,1

1.3. Sredstva na escrow računu 16.681 16.466 0,4 0,5 215 1,3

2. Pozajmice 308.969 260.300 8,2 7,5 48.669 18,7

3. Emitovane hartije od vrijednosti 0 14.998 0,0 0,4 -14.998 -100,0

4. Ostale obaveze 121.665 109.595 3,2 3,2 12.070 11,0

5. Ukupan kapital 487.184 461.714 12,9 13,3 25.470 5,5

6. UKUPNO PASIVA 3.790.255 3.471.584 100,0 100,0 318.671 9,2

Ukupna bilansna suma, krediti i depoziti banaka, u 000 eura

Grafik 2.4

50


Trend povećanja ulaganja banaka u hartije od vrijednosti otpočeo je u 2009. godini i na kraju 2016. godine dostigao je nivo za 437,7 miliona eura veći u odnosu na kraj 2008. godine (grafik br. 2.5). Usljed manje intenzivne kreditne aktiv-nosti u proteklim godinama, banke su dio viška likvidnih sredstava plasirale u hartije od vrijed-nosti. Svakako, opreznost se ogleda i u ovom vidu plasiranja sredstava, tako da su banke najveći dio sredstava plasirale u državne hartije od vrijed-nosti, kao najsigurniji i najmanje rizičan izvor prihoda, dok se zanemarljiv dio odnosi na hartije koje su namijenjene trgovanju.

Na strani pasive, depoziti bilježe rast, i na kra-ju 2016. godine bili su za 9,4% veći na godišnjem nivou. Kapital banaka je na godišnjem nivou za-bilježio rast od 5,5%, dok su pozajmice banaka zabilježile rast od 18,7%.

Na kraju 2016. godine, ukupna nekvalitetna ak-tiva banaka iznosila je 309,2 miliona eura, što je za 14,5% niže nego na kraju prethodne godine. Nekvalitetna aktiva činila je 8,2% ukupne aktive banaka (grafik br. 2.6).

2.1.3. Kreditna aktivnost banaka

Ukupno odobreni krediti banaka iznosili su 2.415,8 miliona eura na kraju decembra 2016. godine, što je za 30,2 miliona eura ili 1,3% više nego na kraju prethodne godine. Rast kredita zabilježilo je devet banaka, dok je pet banaka zabilježilo pad26.

Od ukupnog iznosa kredita banaka, na kraju 2016. godine najveći dio od 42,3% odobren je nefinan-sijskom sektoru, zatim slijedi stanovništvo sa 42,2%, finansijske institucije sa 10,6%, opšta Vlada sa 4,7%, dok se 0,2% ukupno odobrenih kredita odnosilo na kategoriju „ostalo” (grafik br. 2.7).

26 U drugom kvartalu 2016. godine otpočela je sa radom „Nova banka”.

Potraživanja banaka po osnovu hartija od vrijednosti, u 000 eura

Grafik 2.5

Nekvalitetna aktiva, u 000 eura (lijeva skala), učešće nekvalitetne u ukupnoj aktivi banaka,

u % (desna skala)

Grafik 2.6

51

Monetarna kretanja

Na godišnjem nivou, rast ukupnih kredita zabilježili su sektor nefinansijskih institucija (1,9%), sektor stanovništva (10,5%) i sektor opšta Vlada (16,8%), dok je pad od 28,8% zabilježen kod sektora finansij-skih institucija. Pri tome, najmanje oscilacije zabilježene su kod kredita, sektoru nefinansijskih insti-tucija i sektoru fizičkih lica (grafik br. 2.8).

Rezidentna pravna lica su na kraju 2016. godine imala dug po osnovu kredita u ukupnom iznosu od 1.075,8 miliona eura, što je za 2,3% više nego na kraju prethodne godine. Struktura kredita po djelatnostima pokazuje da se najveći dio odnosio na djelatnost trgovine na veliko i malo i poprav-ku motornih vozila i motocikala (31,8%), zatim slijedi građevinarstvo sa 13,9%, usluge pružanja smještaja i ishrane sa 11,2%, dok se na sve ostale djelatnosti odnosilo 43,1% (grafik br. 2.9).

Posmatrano po namjeni, najviše kredita banaka odnosilo se na gotovinske kredite (22%), likvid-nost (18,8%), stambene kredite (13,6%), kredite za nabavku osnovnih sredstava (6,9%) i refinan-siranje obaveza prema drugim bankama (6,3%). Značajno manje sredstava banaka iskorišćeno je putem potrošačkih kredita, overdrafta, kre-ditnih kartica, kredita za izgradnju i adaptaciju građevinskih objekata, za pripremu turističke se-zone, kupovinu automobila, kupovinu hartija od vrijednosti i ostale namjene (grafik br. 2.10).

Struktura kredita banaka po sektorima, u 000 eura Rast kredita po sektorima, mjesečno, u %

Krediti pravnim licima−rezidenti, po djelatnostima, u %


Grafik 2.9

52


Krediti banaka su najvećim dijelom odobreni u eurima (93,7%) i na rok duži od jedne godine (76,2%).

Tokom 2016. godine nekvalitetni krediti su imali opadajući trend uz određene oscilacije u kretanju (grafik br. 2.11). Na kraju godine iznosili su 248,6 miliona eura i bili su za 51,2 miliona eura ili 17,1% niži nego na kraju 2015. godine. Nekvalitetni krediti banaka su na kraju 2016. godine činili 10,29% ukupnih kredita banaka, i njihovo učešće u ukupnim kreditima je smanjeno za 2,3 p.p. u odnosu na kraj 2015. godine.

Ukupna ispravka vrijednosti kredita banaka iznosila je 141,9 miliona eura i činila je 57,1% nekvalitet-nih kredita na kraju decembra 2016. godine. Iako su tokom godine ispravke vrijednosti kredita bilježi-le smanjenje kao rezultat značajnijeg smanjenja nekvalitetnih kredita, procenat pokrića nekvalitetnih kredita ispravkama vrijednosti povećan je u odnosu na kraj 2015. godine, kada je iznosio 49,2%.

Boks 2.1 – Nekvalitetni krediti

Pogoršanje kvaliteta kreditnog portfolija u Crnoj Gori počelo je krajem 2008. nakon prebrze kreditne ekspanzije u prethodnom periodu. Međutim, već treću godinu zaredom nekvalitetni krediti imaju opadajući trend. Na kraju decembra 2016. godine nekvalitetni krediti su iznosili 10,29% ukupnih kred-ita, od čega se 25,7% odnosilo na sektor stanovništva, a 71,7% na sektor privrede.

Struktura nekvalitetnih kredita po djelatnostima pokazuje da se najveći dio kredita banaka od rezi-dentnih pravnih lica odnosio na djelatnost trgovine na veliko i malo i popravku motornih vozila i mo-tocikala (31,1%), zatim slijedi građevinarstvo sa 19,2%, prerađivačka industrija sa 17%, usluge pružanja smještaja i ishrane sa 7,4%, dok se na sve ostale djelatnosti odnosilo 25,3%.

Struktura kredita banaka po namjeni, u %

Nekvalitetetni krediti i ispravka vrijednosti kredita, u 000 eura (lijeva skala), učešće

nekvalitetnih kredita u ukupnim kreditima, u % (desna skala)


53

Monetarna kretanja

Uporedivost podataka o nekvalitetnim kreditima po zemljama je otežana jer se koriste različite me-todologije za izračunavanje nekvalitetnih kredita. Shodno Odluci o minimalnim standardima za up-ravljanje kreditnim rizikom Centralne banke Crne Gore27, pod nekvalitetnim kreditom smatra se kredit koji je banka primjenom kriterijuma za klasifikaciju iz pomenute odluke klasifikovala u klasifikacionu kategoriju „C”, „D” i „E”.

Prema raspoloživim podacima, najveće učešće nekvalitetnih u ukupnim kreditima na kraju 2016. godine imala je Srbija (17%), zatim sli-jede Hrvatska (13,8%), BiH (11,80%) i Crna Gora (10,29%). Najmanje učešće zabilježila je Makedonija (6,29%).

Iako u padu tokom protekle tri godine, nekva-litetni krediti i dalje predstavljaju veliki izazov sa kojim se suočava bankarski sistem Crne Gore. Posljednjih godina je unaprijeđen okvir za rješavanje nekvalitetnih kredita, ali se na njemu mora i dalje intenzivno raditi. U pravcu saniranja problema visokog nivoa nekvalitet-nih kredita, Centralna banka je u novembru 2013. godine usvojila odluku kojom su banke dužne da razviju sveobuhvatnu strategiju postupanja sa nekvalitetnim kreditima za period od tri godine i utvrđuju godišnje op-erativne ciljeve vezane za smanjenje nivoa nekvalitetnih kredita.

Pored toga, Centralna banka je, u saradnji sa Ministarstvom finansija i Svjetskom bankom, kreirala stim-ulativan regulatorni okvir koji su podržali MMF i Evropska komisija. U pitanju je tzv. „Podgorički model”, odnosno Zakon o sporazumnom finansijskom restrukturiranju dugova prema finansijskim instituci-jama, usvojen u Skupštini Crne Gore u aprilu 2015. godine. Zakon se zasniva na načelu dobrovoljnosti, prema kojem povjerilac i dužnik isključivo obostranom saglasnošću pokreću proceduru finansijskog restrukturiranja. Zakon sam po sebi nije dovoljan, već je, uz praktičnu primjenu ovog zakona, potreban i set dodatnih mjera koji bi podrazumijevao i preokret u trendu labavljenja regulatornih standarda koji je uočen tokom posljednjih nekoliko godina. U cilju djelotvornog restrukturiranja potrebno je da banke razmjenjuju informacije i slijede harmonizovanu strategiju oporavka u odnosu na zajedničke dužnike.

Regionalna iskustva su pokazala da je takav nivo povjerenja i saradnje između finansijskih institucija teško ostvariti i u tom pravcu je Centralna banka, u decembru 2015. godine, potpisala Sporazum sa Privrednom komorom Crne Gore i Ministarstvom finansija, u cilju pospješivanja privrednih subjekata i banaka za pristupanje procesu restrukturiranja kredita. Ovim se stvara prostor za širu akciju na planu smanjenja nekvalitetnih kredita, jer inicijativa za restrukturiranje kredita može da potiče kako od ba-naka, tako i od dužnika.

U međuvremenu, banke su se riješile dijela nekvalitetnih kredita prenošenjem na faktoring kompani-je. Kako faktoring usluge nijesu pravno regulisane, da bi se suzio prostor za pravne nesigurnosti u određenim transakcijama, u toku je izrada regulatornog okvira kojim će se definisati supervizija faktor-ing i lizing kompanija i taj proces bi trebalo da bude okončan do kraja 2017. godine.

27 „Sl. list Crne Gore”, br. 22/12, 55/12 i 57/13.

Učešće nekvalitetnih kredita u ukupnim kreditima banaka, u %

Grafik 1

Izvor: MMF, sajtovi narodnih/centralnih regionalnih banaka

54


Na kraju posmatranog perioda, na kredite koji kasne sa otplatom odnosilo se 271 milion eura ili 11,22% ukupno odobrenih banaka. Krediti koji kasne sa otplatom bilježe pad od 81 milion eura ili 23% u odnosu na kraj prethodne godine.

Novoodobreni krediti

Banke su tokom 2016. godine odobrile ukupno 1.144,7 miliona eura novih kredita, što je za 181,9 miliona eura ili 18,9% više nego u prethodnoj go-dini. Ukupno 831,6 miliona eura ili 72,6% novih kredita odobreno je na rok duži od jedne godine. Učešće dugoročnih kredita u strukturi novoo-dobrenih kredita je povećano u odnosu na pret-hodnu godinu, kada je iznosilo 68,7% (grafik br. 2.12).

Struktura novoodobrenih kredita po sektorima pokazuje da su banke dominantan dio novih kredita odobravale privredi i stanovništvu. Tako se na kredite odobrene nefinansijskom sektoru odnosilo 48%, stanovništvu 41%, dok se na opštu Vladu odnosilo 5,9% ukupnih novoodobrenih kredita (grafik br. 2.13).

Posmatrano po namjeni, dominantan dio od 449,7 miliona eura ili 39,3% ukupno novoodobrenih kredita odobren je za likvidnost za obrtna sred-stva, zatim slijede gotovinski krediti (271,6 mili-ona eura ili 23,7%), krediti za kupovinu stanova i adaptaciju (78,5 miliona eura ili 6,9%), dok se na refinansiranje obaveza prema drugim bankama odnosilo 60,2 miliona eura ili 5,3%, a za ostale na-mjene odnosilo se 284,7 milona ili 24,8%.

2.1.4. Depoziti

Depoziti kod banaka su na kraju 2016. godine iznosili 2.871,7 miliona eura, što je za 9,4% više u odno-su na kraj 2015. godine. Tokom 2016. godine depoziti su prosječno mjesečno rasli po stopi od 0,8%, što je na nižem nivou u odnosu na prethodnu godinu, kada su rasli po stopi od 1,1%.

U sektorskoj strukturi depozita najveće učešće bilježe depoziti sektora stanovništva i privrede (87,1%), pri čemu su oba sektora povećala sredstva deponovana u bankama (6,6% i 23,4% respektivno na go-dišnjem nivou). Opšta Vlada je treći po značaju deponent u crnogorskom bankarskom sistemu sa 4,6% depozita i pritom bilježi rast deponovanih sredstava od 1,4% na godišnjem nivou. Depoziti finansijskih institucija čine 1% ukupno deponovanih sredstava u bankama i bilježe pad od 41,7% na godišnjem nivou (grafik br. 2.14).

Novoodobreni krediti, struktura po ročnosti, u 000 eura

Novoodobreni krediti, struktura po sektorima, u 000 eura

Grafik 2.12

Grafik 2.13

55

Monetarna kretanja

Na kraju 2016. godine dominantan dio ukupnih depozita (55,6%) odnosio se na depozite po viđe-nju, 21,3% se odnosilo na depozite ročnosti do jedne godine, dok se na depozite oročene na pe-riod preko jedne godine odnosilo 22,5% ukupnih depozita. Preostali dio (0,6%) se odnosio na sred-stva na „escrow”28računu29. U ročnoj strukturi sredstava deponovanih u bankama primjetna je negativna tendencija koja se ogleda u smanjenju učešća depozita oročenih na period preko jedne godine na račun povećanja učešća kratkoročnih depozita. Učešće dugoročnih u ukupnim depozi-tima je tako na kraju 2016. godine bilo za 7,1 p.p. niže nego godinu dana ranije (grafik br. 2.15).

Usljed niskog učešća oročenih depozita na period od preko jedne godine, prisutna je i dalje ročna neusklađenost sredstava i obaveza u bilansu ban-karskog sistema Crne Gore30. Učešće depozita i pozajmica u kreditima po ročnosti pokazuje da je 51,9% kredita odobrenih na rok preko jedne godine pokriveno izvorima finansiranja iste ročnosti (u vidu depozita i pozajmica). S druge strane, kratko-ročni depoziti i pozajmice banaka bili su 3,9 puta viši od kredita banaka odobrenih na rok do jedne godine (grafik br. 2.16).

28 Sredstva na escrow računu imala su zanemarljivo učešće.29 Escrow račun je račun na kome se drže sredstva do momenta ispunjenja ugovora za koji su vezana.30 Za potrebe ove analize, porede se krediti banaka kao dominantni vid plasmana (obuhvataju ukupno odobrene kredite,

depozite kod banaka i ostalih depozitnih institucija, faktoring i forfeting, potraživanja po neizmirenim akceptima, ga-rancijama i mjenicama) i obaveze banaka po osnovu depozita i pozajmica, kao najznačajniji izvor finansiranja banaka.

Ročna struktura depozita28, u % Depoziti banaka po sektorima, u 000 eura

Učešće depozita i pozajmica u ukupnim kreditima banaka po ročnosti, 31. 12. 2016, u %

Grafik 2.15Grafik 2.14

Grafik 2.16

56


2.1.5. Sektor stanovništva i privrede

2.1.5.1. Sektor stanovništva

Sektor stanovništva je na kraju 2016. godine ostvario neto štednju31 u iznosu od 516,1 milion eura, predstavljajući tako najznačajnijeg neto štedišu u crnogorskom bankarskom sistemu. Neto štednja ovog sektora bila je za 2,3 miliona eura ili 0,5% niža u odnosu na kraj prethodne godine. Koeficijent krediti/depoziti iznosio je 0,66 na kraju 2016. godine, što predstavlja blago pogoršanje u odnosu na kraj prethodne godine, kada je iznosio 0,64.

Ukupni krediti odobreni ovom sektoru su na kra-ju 2016. godine iznosili 1.118 miliona eura, što je za 10,5% više u odnosu na kraj prethodne godine. Istovremeno, činili su 42,1% ukupno odobrenih kredita banaka.

Na kraju posmatranog perioda, u ročnoj struk-turi ukupno odobrenih kredita ovom sektoru do-minirali su dugoročni krediti, sa čak 96,4% (gra-fik br. 2.18).

Sektoru stanovništva najviše se odobravalo go-tovinskih kredita (52,2% ukupno odobrenih kre-dita ovom sektoru). Pored gotovinskih kredita značajno učešće od 40,3% bilježe i namjenski krediti, pri čemu se na kraju godine 77% namjen-skih kredita odnosilo na stambene kredite, 10,8% za adaptaciju stambenog ili poslovnog prostora, a preostalih 12,2% na kredite odobrene za sve ostale namjene. Hipotekarni krediti čine 5,4%, dok zaduženje stanovništva po osnovu kreditnih kartica čini 1,9% ukupnog zaduženja ovog sek-tora u bankama. Neznatan dio kredita (0,2%) se odnosio na poslove lizinga.

Krediti sektora stanovništva koji kasne sa otpla-tom su na kraju 2016. godine iznosili 89,8 milio-na eura, i činili su 8,8% ukupno odobrenih kre-dita ovom sektoru, odnosno 33,2% kredita koji kasne cjelokupnog bankarskog sistema.

Ukoliko se posmatra iznos novoodobrenih kre-dita, može se zaključiti da je kreditna aktivnost banaka prema sektoru stanovništva bila inten-zivna. Naime, tokom 2016. godine ovom sektoru je odobreno ukupno 469,8 miliona eura novih

31 Razlika između ukupnih depozita i kredita stanovništva.

Krediti, depoziti i neto štednja stanovništva

Novoodobreni krediti sektoru stanovništva po ročnosti, u 000 eura

Grafik 2.17

Grafik 2.18

57

Monetarna kretanja

kredita, što je za 130,8 miliona eura ili 38,6% više nego tokom prethodne godine. Posmatrano po namjeni novoodobrenih kredita, sektor stanov-ništva je najvećim dijelom uzimao gotovinske kredite (57,6%), zatim kredite za kupovinu sta-nova i adaptacije (16,5%) i kredite za likvidnost (11%), dok se preostalih 14,9% novodobrenih kre-dita odnosilo na sve ostale namjene.

Dug po glavi stanovnika, mjeren odnosom uku-pno odobrenih kredita stanovništvu i broja sta-novnika32 iznosio je 1.636 eura na kraju 2016. godine i bio je za 10,5% viši nego na kraju 2015. godine. Istovremeno, dug po zaposlenom, mjeren odnosom ukupno odobrenih kredita stanovniš-tvu i broja zaposlenih, iznosio je 5.736 eura.

Na kraju 2016. godine ukupni depoziti sektora sta-novništva iznosili su 1.534,1 milion eura i bili su za 6,6% viši u odnosu na kraj 2015. godine. Depoziti stanovništva su tokom 2016. godine rasli prosječ-no, mjesečno po stopi od 0,5% (grafik br. 2.19).

Na kraju 2016. godine depoziti po viđenju stanov-ništva su predstavljali 46,6% ukupnih depozita stanovništva, kratkoročni depoziti čine 25,6%, dok 27,8% predstavljaju dugoročni depoziti, u ko-jima dominiraju depoziti ročnosti od jedne do tri godine (grafik br. 2.20). Dugoročni depoziti ovog sektora zabilježili su pad od 75,3 miliona eura ili 15% u odnosu na kraj 2015. godine, dok su isto-vremeno kratkoročni depoziti ovog sektora zabi-lježili rast od 53,4 miliona eura ili 15,7%. S druge strane, depoziti po viđenju su bili za 116,2 miliona eura ili 19,4% viši u odnosu na kraj 2015. godine.

2.1.5.2. Sektor privrede

Sektor privrede je na kraju 2016. godine ostvario štednju po osnovu sredstava deponovanim u ban-kama većim za 30,5 miliona eura u odnosu na kredite. Iako je u 2016. godini evidentan rast i kredita i depozita ovog sektora, usljed većeg deponovanja sredstava od strane ovog sektora kod banaka (23,4% godišnji rast) u odnosu na rast kreditiranja ovog sektora (0,1% godišnji rast), neto štednja sektora pri-vrede imala je rastući trend. Neto štednja privrede bila je za 111,9 miliona eura viša nego na kraju 2015. godine (grafik br. 2.21).

32 Izvor: MONSTAT, procjena stanovništva na 01. 01. 2016. godine.

Mjesečna stopa rasta/pada depozita stanovništva, %

Depoziti stanovništva, ročna struktura, u %

Grafik 2.19

Grafik 2.20

58


Krediti odobreni sektoru privrede su na kraju 2016. godine iznosili 937,2 miliona eura, što predstavlja 38,8% ukupno odobrenih kredita od strane banaka. Krediti privredi su bili za 1,2 miliona eura ili 0,1% viši u odnosu na kraj prethodne godine.

Značajan dio kredita privrede je na kraju posmatranog perioda bio u kašnjenju. Krediti ovog sektora koji kasne sa otplatom iznosili su 163,7 miliona eura i predstavljali su 17,5% ukupno odobrenih kredita ovom sektoru, odnosno 60,4% kredita koji kasne cjelokupnog bankarskog sistema.

Kreditna aktivnost banaka prema sektoru privrede je tokom 2016. godine bila intenzivnija u odnosu na isti period prethodne godine. Banke su ovom sektoru odobrile ukupno 526,1 milion eura novih kredita, što je za 43,1 miliona eura ili 8,9% više nego u prethodnoj godini. Ročna struktura novoodo-brenih kredita pokazuje da se sektor privrede tokom posmatranog perioda više zaduživao na rok duži od jedne godine (61,9%).

2.1.6. Strana aktiva i pasiva banaka

Strana aktiva banaka iznosila je 527,2 miliona eura na kraju decembra 2016. godine, što je za 64,3 miliona eura ili 10,9% manje nego na kraju prethodne godine.

Pad strane aktive najvećim dijelom rezultat je smanjenja depozita banaka u ino bankama za 106,7 miliona eura ili 30,1%, usljed pada ka-matnih stopa na međunarodnom tržištu, kao i smanjenja ulaganja u hartije od vrijednosti ne-rezidenata za 4,5 miliona eura ili 9,9%. Istovre-meno, rast bilježe gotovina za 28,2 miliona eura ili 24,6%, krediti odobreni nerezidentima za 15,7 miliona eura ili 22%, kao i pozicija „ostalo” za tri miliona eura ili 61,5% (grafik br. 2.23).

Neto dug/štednja privrede, u 000 euraKrediti privrede, u 000 eura (lijeva skala), mjesečna promjena kredita privrede, u %

(desna skala)


Struktura strane aktive banaka, u 000 eura

Grafik 2.23

59

Monetarna kretanja

Najznačajnija kategorija u strukturi strane aktive su depoziti banaka u inostranim bankama (47%), koji su na kraju 2016. godine iznosili 247,9 miliona eura. U ročnoj strukturi ovih depozita dominantno učešće ostvarili su depoziti po viđenju (90,9%).

Strana pasiva banaka iznosila je 817,6 miliona eura i zabilježila je rast od 74,2 miliona eura ili 10% u odnosu na kraj prethodne godine. Ovaj rast rezultat je povećanja depozita nerezidenata za 62,6 mili-ona eura ili 12,1%, zatim pozajmica banaka za 26 miliona eura ili 12,6%, kao i ostalih obaveza prema nerezidentima za 548.000 eura ili 17,3%. Pad na godišnjem nivou zabilježile su obaveze po osnovu hartija od vrijednosti nerezidenata (za 15 miliona eura).

U strukturi strane pasive na kraju 2016. godine dominantno učešće od 71,1% ostvarili su depoziti nerezidenata, dok se na pozajmice banaka odno-silo 28,5%, a neznatan dio (0,5%) na ostale stavke strane pasive (grafik br. 2.24).

Depoziti nerezidenata kod domaćih banaka su tokom 2016. godine uglavnom rasli. U struktu-ri ino depozita dominiraju depoziti fizičkih lica nerezidenata sa 75,1%, koji bilježe rast od 9% u odnosu na prethodnu godinu. Drugi po značaju ino deponent su inostrane kompanije (23,7%), koje takođe bilježe rast (21,5%). Svega 0,4% je de-ponovano od strane inostranih finansijskih insti-tucija, dok se 0,8% ino depozita odnosilo na sve ostale ino izvore (grafik br. 2.25).

Neto strana aktiva je na kraju 2016. godine bila negativna i iznosila -290,4 miliona eura, dok je na kraju prethodne godine iznosila -152 miliona eura (grafik br. 2.26).

Struktura strane pasive banaka, u 000 eura

Neto strana aktiva banaka, u 000 euraStruktura depozita nerezidenata po sektorima, u 000 eura

Grafik 2.24

Grafik 2.26Grafik 2.25

60


Odnos strane pasive i ukupne aktive banaka po-kazuje da su nerezidenti finansirali 21,6% uku-pne aktive na kraju 2016. godine, dok se 13,9% ukupne aktive banaka odnosilo na potraživanja banaka od nerezidenata. Jaz između strane akti-ve i strane pasive banaka iznosio je -7,7% na kraju 2016. godine (grafik br. 2.27).

2.1.7. Kapital banaka

Ukupni kapital banaka je na kraju 2016. godine iznosio 487,2 miliona eura, što je za 25,5 milio-na eura ili 5,5% više nego na kraju 2015. godine (grafik br. 2.28). U vlasničkoj strukturi kapitala banaka na kraju 2016. godine država je imala učešće od svega 2,3%, domaći privatni kapital je činio 18,3%, dok je dominirao kapital koji potiče iz inostranih izvora sa 79,4%.

Na rast kapitala tokom 2016. godine uticala je dokapitalizacija tri banke u ukupnom iznosu od 4,5 miliona eura (u martu, aprilu i decembru) i osnivanje Nove banke u junu 2016. godine. Koeficijent solventnosti bankarskog sistema je tokom 2016. godine bio iznad zakonom propisanog minimuma od 10% i na kraju godine iznosio je 16,07%, što je bilo za 15,48% više na godišnjem nivou (grafik br. 2.29).

I u zemljama iz okruženja koeficijent solventnosti je iznad propisanog minimuma (tabela br. 2.2).33

33 Treba imati u vidu da metodologije obračuna koeficijenta solventnosti nijesu iste u svim zemljama.

Učešće strane aktive, strane pasive i neto strane aktive banaka u ukupnoj aktivi banaka, %

Ukupan kapital banaka, u 000 eura Dokapitalizacija banaka u 000 eura (lijeva skala) i koeficijent solventnosti u % (desna skala)

Grafik 2.27


61

Monetarna kretanja

Tabela 2.2

Koeficijent solventnosti, kraj 2016. godine

Zemlja Propisani koeficijent solventnosti Koeficijent solventnosti

Crna Gora 10% 16,07%

Srbija 12% 21,80%

Hrvatska 8% 22,53%

Makedonija 8% 15,22%

Banke su 2016. godinu završile sa pozitivnim fi-nansijskim rezultatom u ukupnom iznosu od 7,3 miliona eura (grafik br. 2.30). Pri tome, deset ba-naka je godinu završilo sa dobitkom, a pet sa gu-bitkom.

Boks 2.2 – Indeks kapitalizacije u odnosu na aktivu banaka i kredite

Iako su proteklih godina izvršile značajne dokapitalizacije, crnogorske banke imaju niži nivo kapitalizovanosti nego banke u regionu. Oba indeksa, indeks kapitalizacije u odnosu na kredite, kao i indeks kapitalizacije u odnosu na aktivu su u slučaju Crne Gore najniži u re-gionu (grafici br. 1 i 2).

Finansijski rezultat na agregatnom nivou, 000 eura

Grafik 2.30

Odnos ukupnog kapitala i aktive banaka, u %

Grafik 1

62


Povraćaj na prosječnu aktivu (ROA), kao relativ-ni pokazatelj profitabilnosti poslovanja, iznosio je 0,20% na agregatnom nivou. Povraćaj na pro-sječni kapital bankarskog sistema (ROE) tokom 2016. godine bio je pozitivan, i na kraju godine je iznosio 1,51% (grafik br. 2.31). Vrijednost ko-eficijenta ROE zabilježio je poboljšanje u odnosu na 2015. godinu kada je bio negativan i iznosio -0,91%. Ovaj pokazatelj je bio pozitivan kod deset banaka, dok je kod pet banaka imao negativnu vrijednost.

2.1.8. Obavezna rezerva banaka

Izdvojena obavezna rezerva je iznosila 265,7 miliona eura na kraju 2016. godine, što je bilo više za 16,6 miliona eura ili 6,7% u odnosu na kraj 2015. godine (grafik br. 2.32).

Efektivna stopa obavezne rezerve, mjerena odnosom izdvojene obavezne rezerve i ukupnih depozita, iznosila je 9,25% na kraju 2016. godine i smanjena je u odnosu na kraj 2015. godine (9,49%). Istovre-meno, odnos obavezne rezerve i depozita uvećanih za pozajmice iznosio je 8,35% i bilježi smanjenje u odnosu na isti period prethodne godine, kada je iznosio 8,63% (grafik br. 2.33).

Odnos ukupnog kapitala i kredita, u %

Grafik 2

Kretanje ROE na agregatnom nivou, %

Grafik 2.31

63

Monetarna kretanja

Odnos izdvojene obavezne rezerve i ukupnih depozita, odnosno aktive banaka u Crnoj Gori među nižim je u regionu (tabela br. 2.3).

Tabela 2.3

Obavezna rezerva, ukupni depoziti i aktiva banaka, kraj 2016. godine, %

Obavezna rezerva/Depoziti Obavezna rezerva/Aktiva

Bosna i Hercegovina 23,6% 16,0%

Crna Gora 9,3% 7,0%

Hrvatska* 7,1% 5,4%

Makedonija* 9,3% 6,0%

Srbija 18,0% 10,0%

* Podaci se odnose na banke i štedionice.

Na kraju 2016. godine, 49,9% obračunate obavezne rezerve izdvojeno je na račun obavezne rezerve u inostranstvu, 35,1% na račun u zemlji, dok je svega 15% bilo izdvojeno u državnim zapisima. Struk-tura izdvojene obavezne rezerve značajno je izmijenjena u odnosu na kraj prethodne godine: učešće izdvajanja u vidu državnih zapisa smanjeno je za 6,5 p.p., dok je učešće izdvojene obavezne rezerve na računu u zemlji, kao i izdvojene obavezne rezerve na računu u inostranstvu, povećano za 1,9 p.p. i 4,5 p.p. respektivno (grafik br. 2.34).

Tokom 2016. godine, nijedna banka nije koristila obaveznu rezervu za likvidnost, a sve banke su izdva-jale obaveznu rezervu u propisanom iznosu.

Izdvojena obavezna rezerva (desna skala) i ukupni depoziti (lijeva skala), u 000.000 eura

Odnos obavezne rezerve i ukupnih depozita i pozajmica banaka,%


64


U maju 2016. godine donijeta je Odluka o izmje-ni Odluke o obaveznoj rezervi banaka kod Cen-tralne banke Crne Gore,34 kojom je propisano da bankama koje na dan 31. decembar 2016. godine budu do 25% obavezne rezerve izdvojile i drža-le u obliku državnih zapisa, mogu nastaviti da te državne zapise drže kao dio obavezne rezerve do dana njihovog dospijeća, ali ne duže od 31. marta 2017. godine.

2.2. Kamatne stope banaka

2.2.1. Aktivne kamatne stope

Na ukupno odobrene kredite

Prosječno ponderisane nominalne i efektivne ka-matne stope na ukupno odobrene kredite banaka konstantno su opadale tokom 2016. godine. Na kraju godine, obje stope su dostigle svoje istorij-ski minimalne vrijednosti.

Prosječna ponderisana nominalna kamatna sto-pa (PPNKS) na ukupne kredite banaka iznosila je 6,74% u decembru 2016. godine i ostvarila je pad od 0,96 procentnih poena u odnosu na kraj prethodne godine. Prosječna ponderisana efek-tivna kamatna stopa (PPEKS) na ukupno odobre-ne kredite banaka iznosila je 7,45% u decembru i bila je za 1,08 p.p. niža u odnosu na decembar 2015. godine (grafik br. 2.35).

Posmatrano po ročnosti, trend smanjenja prisutan je i kod kamatnih stopa na kratkoročne i dugoroč-ne kredite, pri čemu je značajniji pad zabilježen kod kamatnih stopa na kratkoročne kredite. PPEKS na kratkoročne kredite je u decembru 2016. godine dostigla nivo od 5,77% i bila je za 2,50 p.p. ispod nivoa zabilježenog na kraju 2015. godine. Ovu stopu karakteriše stabilan opadajući trend u 2016. go-dini, izuzev u oktobru, kada je zabilježen rast na mjesečnom nivou. PPEKS na dugoročne kredite je

34 ”Sl. list Crne Gore”, br. 33/16.

Struktura izdvojene obavezne rezerve, %

Aktivne kamatne stope na ukupne kredite na nivou sistema, godišnji nivo, %

Grafik 2.34

Grafik 2.35

65

Monetarna kretanja

u decembru 2016. godine iznosila 7,62%, što je u odnosu na decembar prethodne godine niže za 0,94 p.p. (grafik br. 2.36).

Posmatrano po sektorima, tokom 2016. godine najniže PPEKS bilježi sektor opšte Vlade, dok su se naj-više stope odnosile na stanovništvo i ostale nefinansijske institucije. Pri tome, PPEKS bilježe pad kod svih sektora. Najveći pad na godišnjem nivou od 4,06 p.p. zabilježen je kod PPEKS na kredite odobrene finansijskim institucijama (grafik br. 2.37).

Na novoodobrene kredite

Prosječno ponderisane nominalne i efektivne kamatne stope na novoodobrene kredite tokom posmatranog perioda bilježile su oscilacije u kre-tanju, pri čemu je kod obje stope prisutan opada-jući trend.

Prosječna ponderisana nominalna kamatna sto-pa na novoodobrene kredite banaka u decembru 2016. godine iznosila je 5,56% i zabilježila je pad od 1,42 p.p. u odnosu na kraj 2015. godine. Isto-vremeno, prosječna ponderisana efektivna ka-matna stopa na novoodobrene kredite banaka iznosila je 6,27% i zabilježila je pad od 1,85 p.p. na godišnjem nivou (grafik br. 2.38).

Posmatrano po ročnosti, značajne oscilacije zabi-lježile su PPEKS i na kratkoročne i na dugoročne kredite. Ipak, obje stope su u posmatranom pe-

PPEKS na kredite po ročnosti, godišnji nivo, % PPEKS na kredite po sektorima, godišnji nivo, %

Kamatne stope na novoodobrene kredite na nivou sistema, godišnji nivo, %


Grafik 2.38

66


riodu zabilježile smanjenje. Tako je u decembru 2016. godine PPEKS na kratkoročne kredite izno-sila 5,71% i bilježi pad od 3,06 p.p. na godišnjem nivou. Istovremeno, kamatna stopa na dugoroč-ne kredite je u decembru iznosila 6,61%, i zabi-lježila je pad od 1,15 p.p. u odnosu na kraj 2015. godine (grafik br. 2.39).

Posmatrano po sektorima, kamatne stope na novoodobrene kredite privredi i stanovništvu su fluktuirale tokom godine uz opadajući trend. PPEKS na kredite odobrene fizičkim licima je na kraju 2016. godine iznosila 7,86% i zabilježila je pad od 1,73 p.p. u odnosu na kraj 2015. godine. PPEKS na kredite odobrene privredi bila je na ni-žem nivou od stope po kojoj su banke odobravale kredite fizičkim licima. Ova stopa je u decembru iznosila 6,21% i bila je za 1,25 p.p. niža nego u de-cembru prethodne godine (grafik br. 2.40).

Posmatrano po namjeni za koju su odobreni kre-diti banaka tokom 2016. godine, najviša PPEKS zabilježena je na kredite odobrene za ino plaćanja (22,25% u novembru), zatim na kupovinu robe ši-roke potrošnje (12,21% u avgustu), pripremu tu-rističke sezone (11,67% u januaru), za kupovinu zemljišta (10,51% u martu) i gotovinske kredite (10,45% u januaru). Najniže stope zabilježene su na novoodobrene kredite za kupovinu široke po-trošnje (1,86% u januaru) i za ino plaćanja (3,18% u avgustu).

2.2.2. Pasivne kamatne stope

Prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa na depozite nastavila je trend smanjenja i tokom 2016. godine. Ovo je rezultat konstantnog rasta depozita u bankarskom sistemu i visoke likvidnosti koja je prisutna u bankama. U decembru, ova stopa je iznosila 0,93% i bila je za 0,30 p.p. niža u odnosu na kraj 2015. godine.

PPEKS na depozite po viđenju je na kraju 2016. godine iznosila 0,06%, depozite ročnosti do tri mjeseca 1,01%, depozite ročnosti od tri mjeseca do jedne godine 1,68%, depozite ročnosti od jedne do tri godine 2,26%, depozite ročnosti od tri do pet godina 3,24%, a na depozite ročnosti preko pet godina 3,47%. Posmatrano po ročnosti, u odnosu na decembar prethodne godine rast bilježe samo depoziti ročno-

Kamatne stope na novoodobrene kredite po ročnosti, godišnji nivo, %

Kamatne stope na novoodobrene kredite, po sektorima, %

Grafik 2.39

Grafik 2.40

67

Monetarna kretanja

sti preko pet godina (za 0,44 p.p). Najveći pad od 0,42 p.p. zabilježila je stopa na depozite ročnosti od jedne do tri godine (grafik br. 2.41).

PPEKS na depozite fizičkih i pravnih lica bilje-že pad u posmatranom periodu (grafik br. 2.42). PPEKS na depozite fizičkih lica je u decembru 2016. godine iznosila 1,24% i u odnosu na kraj prethodne godine bilježi pad od 0,37 p.p. Posma-trano po ročnosti, najviše kamatne stope zabilje-žene su na depozite fizičkih lica ročnosti od tri do pet godina. PPEKS na depozite pravnih lica izno-sila je 0,57% i u odnosu na kraj prethodne godine bilježi pad od 0,19 p.p. Posmatrano po ročnosti, najviše kamatne stope zabilježene su na depozite pravnih lica ročnosti preko pet godina.

Razlika između aktivnih i pasivnih kamatnih stopa (kamatni spred) je tokom 2016. godine imala opadajući trend (grafik br. 2.43). Na kraju 2016. godine, razlika između aktivnih i pasivnih kamatnih stopa na ukupne kredite i depozite ba-naka iznosila je 6,52 p.p., i smanjena je u odnosu na kraj 2015. godine kada je iznosila 7,30 p.p.

PPEKS na depozite po ročnosti, godišnji nivo, %

PPEKS na depozite fizičkih i pravnih lica,% PPEKS na kredite, depozite i kamatni spred, %

Grafik 2.41


68


2.3. Mikrokreditne finansijske institucije

Bilansna suma mikrokreditnih finansijskih institucija (MFI) je na kraju 2016. godine iznosila 55,6 mi-liona eura i povećana je za 6,5 miliona eura ili 13,2% u odnosu na kraj 2015. godine.

Ukupni krediti MFI su na kraju decembra 2016. godine iznosili 54 miliona eura, što je za 5,4 miliona eura ili 11,2% više nego na kraju 2015. godine. Sektorska alokacija pokazuje da se dominantan dio (95,2%) kredita MFI odnosio na sektor stanovništva, dok se 2,5% odnosilo na finansijske institucije35, a preostalih 2,3% na nefinansijske institucije (grafik br. 2.44).

Tokom 2016. godine, MFI su odobrile ukupno 48,5 miliona eura novih kredita. Kreditna ak-tivnost je u posmatranom periodu intenzivirana u odnosu na prethodnu godinu, zabilježivši rast novoodobrenih kredita od 6,5 miliona eura ili 15,5%. Najveći dio novih plasmana MFI (98,1%) odobren je sektoru stanovništva.

U strukturi ukupne pasive MFI, dominantno učešće od 55,9% bilježe pozajmice, dok se na ukupan kapital MFI odnosilo 40,1%, a na ostale obaveze 4% bilansne sume. Kapital MFI je na kraju 2016. godine iznosio 22,3 miliona eura, što je za 318 hiljada eura ili 1,4% više nego na kraju 2015. godine. Od ukupnog iznosa kapitala, 68,8% se odnosilo na kapital iz donacija, 18,1% na neraspoređenu dobit, a 13,1% na dobit iz tekuće godine.

Na kraju 2016. godine pozajmice MFI su iznosile 31,1 miliona eura, što predstavlja rast od 6 miliona eura ili 23,7% u odnosu na kraj 2015. godine. Mikrokreditne finansijske institucije su najveći dio po-zajmica (89%) uzele od inostranih finansijskih institucija, dok se 11% odnosilo na pozajmice uzete od domaćih banaka.

Na agregatnom nivou, MFI su tokom 2016. godine ostvarile neto dobit u iznosu od 2,9 miliona eura, što je za 34,1% više u odnosu na 2015. godinu. U 2016. godini, sve MFI su ostvarile pozitivan finansijski rezultat.

2.3.1. Kamatne stope MFI

Na ukupno odobrene kredite

Iako kamatne stope na ukupne kredite MFI bilježe pad u posmatranom periodu, njihov pad nije bio izrazit kao što je to bio slučaj kod kamatnih stopa banaka (grafik br. 2.45). U decembru 2016. godine prosječna ponderisana nominalna kamatna stopa (PPNKS) na ukupne kredite MFI je iznosila 20,56% i niža je u odnosu na kraj 2015. godine za 0,29 p.p. S druge strane, prosječna ponderisana efektivna

35 Depoziti MFI u domaćim bankama.

Krediti MFI po sektorima, u 000 eura

Grafik 2.44

69

Monetarna kretanja

kamatna stopa (PPEKS) iznosila je 24,43% i za-bilježila je pad od 0,25 p.p. na godišnjem nivou.

PPEKS na ukupne kratkoročne kredite iznosila je 26,16% na kraju 2016. godine, dok je na dugoroč-ne kredite iznosila 24,30%. Obje stope zabilježile su pad u odnosu na decembar prethodne godine, i to za 0,08 p.p. i 0,26 p.p. respektivno.

PPNKS na kredite MFI odobrene privredi iznosi-la je 18,26%, dok je PPEKS na ove kredite iznosila 22,47%. Obje stope su ostvarile rast u odnosu na kraj 2015. godine, i to za 0,30 p.p. i 0,86 p.p., res-pektivno.

PPNKS na kredite odobrene fizičkim licima iznosila je 20,61%, a PPEKS 24,48%, pri čemu je PPNKS bila za 0,28 p.p. niža na godišnjem nivou, dok je PPEKS ostvarila pad od 0,24 p.p.

Na novoodobrene kredite

Kretanje PPNKS i PPEKS na novoodobrene kre-dite MFI tokom 2016. godine karakterišu oscila-cije u kretanju, uz zabilježen rastući trend (grafik br. 2.46). Tako je PPNKS na novoodobrene kredi-te MFI u decembru 2016. godine iznosila 20,76%, što je bilo za 0,17 p.p. više nego na kraju 2015. godine. Istovremeno, PPEKS je iznosila 24,79%, i zabilježila je rast od 0,24 p.p. u odnosu na decem-bar prethodne godine.

Posmatrano po ročnosti, PPEKS na novoodobre-ne kratkoročne kredite iznosila je 25,97%, i u od-nosu na decembar prethodne godine bilježi pad od 0,14. S druge strane, PPEKS na kredite odo-brene sa ročnošću preko jedne godine iznosila je 24,60% i bilježi rast od 0,30 p.p. na godišnjem nivou.

Posmatrano po namjeni za koju su odobravani krediti, tokom 2016. godine najveća PPEKS stopa zabi-lježena je na kredite odobrene za kupovinu zemljišta (30,75% u decembru) i za kupovinu automobila (27,06% u januaru).

PPNKS i PPEKS na ukupne kredite MFI, godišnji nivo, %

Kamatne stope na novoodobrene kredite na nivou sistema, godišnji nivo, %

Grafik 2.45

Grafik 2.46

70


Boks 2.3 – Poređenje kamatnih stopa po kojima su kredite odobravale banke i MFI

Kamatne stope po kojima su banke i MFI odo-bravale kredite se značajno razlikuju. Naime, PPNKS na ukupne kredite kod banaka iznosila je 6,74%, a efektivna 7,45%, dok su iste stope kod MFI iznosile 20,56%, odnosno 24,43%.

Banke su odobravale kratkoročne kredite po PPEKS od 5,77%, a MFI po 26,16%, dok je PPEKS na dugoročne kredite kod banaka iznosila 7,62%, a kod MFI 24,30% (tabela br. 1 i grafik br. 1).

Tabela 1

Kamatne stope banaka i MFI na ukupne kredite,decembar 2016. godine, %

Kratkoročni Dugoročni Ukupni

Banke MFI Banke MFI Banke MFI

Fizička licaPPNKS 6,40 20,89 7,80 20,59 7,79 20,61

PPEKS 8,89 26,20 8,70 24,35 8,70 24,48

Pravna licaPPNKS 5,20 18,21 6,00 18,26 5,88 18,26

PPEKS 5,82 25,09 6,48 22,20 6,38 22,47

Ukupni kreditiPPNKS 5,04 20,80 6,92 20,54 6,74 20,56

PPEKS 5,77 26,16 7,62 24,30 7,45 24,43

Velika odstupanja između banaka i MFI pos-toje i kod kamatnih stopa na novoodobrene kredite. Naime, PPNKS na novoodobrene kredite kod banaka je iznosila 5,56%, a efek-tivna 6,27%, dok su iste stope kod MFI iznosile 20,76%, odnosno 24,79%.

Banke su odobravale kratkoročne kredite po PPEKS 5,71%, a MFI po 25,97%. PPEKS na dugoročne kredite je kod banaka iznosila 6,61%, a kod MFI 24,60% (tabela br. 2 i grafik br. 2).

Kamatne stope banaka i MFI na ukupne kredite, %

Kamatne stope banaka i MFI na novoodobrene kredite, %

Grafik 1

Grafik 2

71

Monetarna kretanja

Tabela 2

Kamatne stope banaka i MFI na novoodobrene kredite, decembar 2016, %

Kratkoročni Dugoročni Ukupni

Banke MFI Banke MFI Banke MFI

Fizička licaPPNKS 5,73 20,61 7,10 20,83 7,03 20,79

PPEKS 7,24 25,97 7,90 24,68 7,86 24,86

Pravna licaPPNKS 5,68 - 5,15 19,39 5,35 19,39

PPEKS 7,16 - 5,61 22,38 6,21 22,38

Ukupni kreditiPPNKS 4,79 20,61 6,02 20,78 5,56 20,76

PPEKS 5,71 25,97 6,61 24,60 6,27 24,79

TRŽIŠTE NOVCA 03

75

Tržište novca

Tokom 2016. godine održano je sedam aukcija državnih zapisa sa rokom dospijeća od 182 dana, kao i jedna aukcija sa rokom dospijeća od 56 dana.

Ukupna vrijednost emitovanih državnih zapisa iznosila je 176 miliona eura, što je za 17,4% niže u od-nosu na 2015. godinu.

Tražnja za državnim zapisima iznosila je 214,2 miliona eura i bila je za 11,2% niža u odnosu na 2015. godinu. Jedan od faktora smanjenja tražnje je i smanjenje procenta izdvajanja državnih zapi-sa u korist obavezne rezerve banaka.36 Istovreme-no, ukupna tražnja u 2016. godini bila je za 21,7% viša u odnosu na vrijednost emitovanih zapisa kao odraz povećane likvidnosti banaka.

U 2016. godini prodato je državnih zapisa uku-pne vrijednosti 184,5 miliona eura, što je za 4,8% više od iznosa emitovanih državnih zapisa.37 U poređenju sa 2015. godinom, iznos prodatih dr-žavnih zapisa bio je viši za 5,3%. Kupci na svim aukcijama državnih zapisa bile su crnogorske banke, dok je na sedam aukcija kupac bio i Fond za zaštitu depozita.

Ostvarena prosječna ponderisana kamatna sto-pa na ukupne prodate državne zapise iznosi-la je 1,64% u 2016. godini i zabilježila je rast od 1,17 procentnih poena u odnosu na 2015. godinu (grafik 3.1).

Državni dug po osnovu državnih zapisa na dan 31. 12. 2016. godine iznosio je 77,7 miliona eura.

36 Odlukom o obaveznoj rezervi banaka donešenoj 21. decembra 2015. godine, smanjen je procenat mogućnosti izdvajanja državnih zapisa sa 35% (2015.) na 25% (2016).

37 Ministarstvo finansija je na aukcijama državnih zapisa održanim tokom 2016. godine izvršilo emisiju državnih zapisa ročnosti od 56 i 182 dana, sa mogućnošću prodaje većeg broja državnih zapisa od broja koji je inicijalno emitovan.

Prodati državni zapisi i odgovarajuća kamatna stopa, 2016. godina

Grafik 3.1

Izvor: CBCG

76


Boks 3.1 − Prodati državni zapisi i ostvarene kamatne stope na aukcijama 2009−2016. godine

Od 2001. godine, kada je obavljena prva aukcija državnih zapisa, do kraja 2016. godine u Crnoj Gori je održana 231 aukcija četiri vrste državnih zapisa (sa rokom dospijeća 28, 56, 91 i 182 dana), za potrebe finansiranja kratkoročne budžetske potrošnje.

Od početka emitovanja, iznosi emitovanih i prodatih zapisa rasli su iz godine u godinu sve do 2005. godine, kada započinje opadajući trend. U 2006. godini prvi put je ostvaren budžetski suficit tako da je te godine vrijed-nost prodatih zapisa bila niža za 96,4 miliona eura nego u 2005. godini. Trend smanjenja zaduživanja budžeta putem emisije državnih zapisa nastavljen je i u 2007. godini, kada su održane svega dvije aukcije, na kojima je pro-dato svega 1,8 miliona eura državnih zapisa. U 2008. godini nije bilo aukcija državnih zapisa.

Usljed nastanka globalne finansijske krize, Vlada Crne Gore je 2009. godine odlučila da ponovo emituje državne zapise u cilju ublažavanja njenih posljedica na ostvari-vanje planiranog budžeta. Iznos prodatih državnih zapisa povećavan je iz godine u god-inu. Najveći iznos prodatih državnih zapisa zabilježen je 2013. godine (189,7 miliona eura). U periodu od 2009. do 2016. godine, održano je 83 aukcija na kojima je prodato ukupno 1.201,8 miliona državnih zapisa (grafik br. 1).

Prosječne kamatne stope ostvarene na aukci-jama u periodu od 2009−2011. godine su bile u konstantnom padu, da bi u toku prve emisije u 2012. godini ostvarile najveću vri-jednost (5,92%) od 2004. godine38. Nakon ove emisije, tokom 2012. godine kamatna stopa je imala opadajući trend, koji se nastavio i u nar-ednim godinama, uz blage oscilacije. Na kraju 2016. godine, prosječna ponderisana kamatna stopa ostvarena tokom posljednje aukcije iznosila je 2,18%.

Prosječne kamatne stope ostvarene na poje-dinačnim aukcijama 182-dnevnih državnih zapisa u periodu 2009–2016. godine kretale su

38 Maksimalna kamatna stopa tokom 2004. godine (10,97%) zabilježena je na aukciji 91-dnevnih zapisa realizovanoj u julu.

Emitovani i prodati državni zapisi za period 2009−2016. godine, u 000. 000 eura

Aukcije državnih zapisa ročnosti 182 dana (u 000.000 eura) i ostvarena prosječna ponderisana kamatna stopa u posmatranoj godini

Grafik 1

Grafik 2

Izvor: CBCG

Izvor: CBCG

77

Tržište novca

se u intervalu od 0,31% (februar 2015. godine) do 5,92% (januar 2012. godine). Najviše kamatne stope ostvarene su tokom 2012. godine (grafik 2).

TRŽIŠTE KAPITALA 04

81

Tržište kapitala

Ukupan promet ostvaren na Montenegroberzi u 2016. godini iznosio je 115,2 miliona eura, što pred-stavlja rast za 76,1% u odnosu na ostvareni promet u 2015. godini. Razlika je uzrokovana primarnom emisijom obveznica realizovanom u novembru 2016.godine, u iznosu od 80,4 miliona eura koju je Dr-žava Crna Gora emitovala u cilju prikupljanja sredstava za finansiranje državnog budžeta. Primarna emisija obveznica je i razlog da je novembar mjesec sa najvećim ostvarenim prometom tokom 2016. godine, u iznosu od 83,8 miliona eura, dok je najmanji promet ostvaren u maju (svega 861.092 eura). Prosječan mjesečni promet iznosio je 9,6 miliona eura, što je više od prosječnog mjesečnog prometa ostvarenog u prethodnoj godini (5,5 miliona eura), kao rezultat uticaja navedene emisije obveznica.

Najveći dio prometa ostvaren je kroz primarnu trgovinu 80,4 miliona eura (69,8%), dok je kroz sekun-darnu trgovinu ostvareno 34,8 miliona eura (30,2%) prometa.

Ukupno ostvareni promet tokom 2016. godine realizovan je kroz 4.463 transakcije, što je za 12,3% manje u odnosu na 2015. godinu. Broj realizovanih transakcija je do 2007. godine bio u porastu, nakon čega bilježi konstantan pad (tabela br. 4.1).

Tabela 4.1 39

Promet i broj transakcija na Montenegroberzi, 2001−2016.39

Godina Promet u milionima eura Broj transakcija Promet po broju transakcija, u 000 EUR

2001. 10,8 909 11,9

2002. 14,3 4.293 3,3

2003. 43,5 21.323 2,0

2004. 42,8 57.920 0,7

2005. 198,4 111.053 1,8

2006. 377 114.073 3,3

2007. 727 224.637 3,2

2008. 160,3 83.348 1,9

2009. 405,8 58.778 6,9

2010. 54,8 19.827 2,8

2011. 59 13.466 4,4

2012. 32,7 7.203 4,5

2013. 30,8 6.447 4,8

2014. 108,2 6.285 17,2

2015. 65,4 5.090 12,8

2016. 115,2 4.463 25,8

Izvor: Montenegroberza

39 Podaci od 2001−2011 se odnose na Montenegroberzu i Nex Montenegroberzu. Od 10. januara 2011. godine u Crnoj Gori posluje jedinstvena berza, nakon što je Nex Montenegro berza pripojena Montenegroberzi na kraju 2010. godine.

82


Promet po broju transakcija se razlikuje iz godine u godinu. Najveći promet ostvaren je u 2007. go-dini kada je iznosio 727 miliona eura, a broj ostvarenih transakcija iznosio je 224.637, što predstavlja najveći broj ostvarenih transakcija ikad postignut na crnogorskim berzama. Promet u 2007.godini bio je gotovo duplo veći u odnosu na 2005.godinu i tri i po puta veći u odnosu na 2006. godinu. Sna-žan rast u tom periodu rezultat je pozitivnih očekivanja kako institucionalnih, tako i individualnih investitora, ali prije svega malih investitora. Oni su svoje investicione odluke donosili često na osnovu nepromišljenih glasina, insajderskih informacija ili diskusija po „chat room-vima”, a ne na osnovu re-alnih očekivanja. Zasnivanje investiranja na berzi na ovim osnovama rezultiralo je promjenom trenda

na tržištu kapitala, sa rastućeg na opadajući, koja je nastupila u maju 2007. godine. Kriza na trži-štu kapitala nastavljena je u 2008. godini kada je promet smanjen za 78% (160,3 miliona eura). U 2009. godini bili su vidljivi znaci poboljšanja, što je rezultat dokapitalizacije i prodaje manjinskog paketa akcija EPCG-a. Odsustvo primarne pro-daje vlasničkih hartija, uz slabo interesovanje in-vestitora da trguju na berzi, i uz složenu ekonom-sku situaciju u državi, rezultirali su da u 2013. godini ostvareni promet bude najmanji od 2003. godine. Nakon te godine promet je u porastu, dok je najveći promet po broju transakcija ostvaren u 2016. godini (25,8 hiljada eura).

Struktura prometa

U strukturi prometa ostvarenog tokom 2016. go-dine, najveće učešće od 72,7% imao je promet raznim vrstama obveznica (najvećim dijelom dr-žavnih obveznica), zatim slijedi promet akcijama kompanija sa 22,7%, dok se na promet akcija fon-dova zajedničkog ulaganja odnosilo preostalih 4,6% ukupno ostvarenog prometa (grafik br. 4.2).

Ukupan promet akcijama crnogorskih kompani-ja u iznosu od 26,1 milion eura ostvaren je kroz 3.427 transakcija, što predstavlja 76,8% ukupno realizovanih transakcija u posmatranom peri-odu. Ostvareni promet bio je za 38% niži nego u 2015. godini, dok je broj realizovanih transakcija manji za 15,3% (grafik br. 4.3). Pad prometa ak-cija kompanija u 2016. godini prouzrokovan je padom vrijednosti akcija Crnogorskog Teleko-ma (27,72%), vrijednosti akcija 13. Jul Plantaža (12,34%), kao i Crnogorskog elektroprenosnog sistema (7,99%). Najveće učešće u prometu ostva-renom trgovinom akcijama imao je Jugopetrol AD (20,7%). Značajno učešće u prometu ostvare-no je i trgovinom akcijama Crnogorskog elektro-prenosnog sistema AD (16,3%).

Ukupan promet (lijeva skala) i broj transakcija (desna skala) na Montenegroberzi

Struktura prometa na Montenegroberzi, 2014, 2015. i 2016. godina

Grafik 4.1

Grafik 4.2



83

Tržište kapitala

Promet akcijama fondova zajedničkog ulaganja iznosio je 5,3 miliona eura, i bio je za 17,8% manji nego u 2015. godini (grafik br. 4.4). Razlog tome je problem zatvorenih investicionih fondova sa isplatom akcionara koji su glasali protiv progra-ma razvoja i time stekli pravo na isplatu svojih akcija po cijeni koja zavisi od vrijednosti ukupne imovine fonda.40 Tokom 2016. godine, trgovalo se investicionim jedinicama zatvorenih investicio-nih fondova Moneta, Trenda i Eurofonda, kao i in-vesticionim jedinicama Otvorenog investicionog fonda Trend. Cjelokupan promet ostvaren je kroz 904 transakcija. Najveće učešće u ostvarenom prometu (76,4%) imale su akcije ZIF Trend AD.

Promet obveznicama je tokom 2016. godine izno-sio 83,8 miliona eura, što je pet puta više nego u prethodnoj godini. Cjelokupan promet obvezni-cama realizovan je kroz 132 transakcije (grafik br. 4.5).

Od ukupnog prometa obveznicama, 98,5% se odnosilo na promet državnim obveznicama, zatim slije-di promet korporativnim obveznicama (1,3%), dok se neznatan dio odnosio na promet obveznicama stare devizne štednje i obveznicama restitucije (0,2%).

40 Zakon o investicionim fondovima član 185: Akcionari koji su glasali protiv programa razvoja imaju pravo na isplatu akcija po prosječnoj neto vrijednosti akcija postojećeg fonda u transformaciji za posljednja tri mjeseca prije donošenja odluke o usvajanju programa razvoja.

Promet (lijeva skala) i broj transakcija (desna skala) akcijama kompanija, 2014, 2015. i 2016.

godina

Promet i broj transakcija akcijama FZU, 2014, 2015. i 2016. godina

Promet (lijeva skala) i broj transakcija (desna skala) obveznicama, 2014, 2015. i 2016. godina


Grafik 4.5

Izvor: Montenegroberza Izvor: Montenegroberza


84


Berzanski indeksi

Berzanski indeks Monex41 je tokom 2016.godine oscilirao bez značajnih odstupanja. Vrijednost in-deksa na kraju 2016. godine iznosila je 11.510,59 i bila je manja od vrijednosti ostvarene na kraju pre-thodne godine za 617,48 indeksnih poena ili 5,1%.

Vrijednost indeksa investicionih fondova Monex PIF42 na kraju decembra 2016. godine iznosila je 2.673,36 indeksnih poena i bilježi pad od 21,45 indeksnih poena ili 0,8% u odnosu na kraj 2015. godine, kao rezultat smanjenog trgovanja akci-jama investicionih fondova.

Indeks MNSE1043 na kraju 2016. godine iznosio je 928,27 i zabilježio je pad od 116,47 indeksnih poena, odnosno 11,1% u odnosu na kraj 2015. Go-dine, kao posljedica pada vrijednosti kompanija (grafik br. 4.6).

Blok trgovine

U 2016. godini na Montenegroberzi realizova-no je devet blok trgovina ukupne vrijednosti 9,3 miliona eura, što predstavlja 8,1% ukupnog pro-meta. U odnosu na prethodnu godinu, vrijednost realizovanih blok trgovina je viša za 1,7 miliona eura ili 22,4%. Od ukupnog iznosa blok trgovi-na, 64,6% (ili šest miliona eura) odnosilo se na trgovinu akcijama Hotelska grupa Budvanska ri-vijera.

Kapitalizacija

Ostvarena tržišna kapitalizacija na Montenegro-berzi na kraju decembra 2016. godine iznosila je 2.877,8 miliona eura i zabilježila je pad od 3,5% u odnosu na kraj 2015. godine, kao rezultat pada vrijednosti akcija kompanija i investicionih fon-dova (grafik br. 4.7).

41 MONEX je opšti (benchmark) indeks Montenegroberze sa ciljem da u što preciznijoj mjeri opiše kretanje cijena akcija na Berzanskom i Slobodnom tržištu „Montenegroberze” AD Podgorica. Indeks MONEX predstavlja nasljednika indeksa MONEX20 koji sa novom Metodologijom ima više kompanija u svojoj indeksnoj korpi.

42 Indeks sačinjavaju akcije svih šest privatizacionih fondova.43 MNSE10 je vodeći indeks (blue-chip) Montenegroberze sa ciljem da u što preciznijoj mjeri opiše kretanje cijena najrepre-

zentativnijih akcija na Berzanskom i Slobodnom tržištu „Montenegroberze” AD Podgorica. U njegov sastav ulazi deset „najboljih” kompanija sa crnogorskog tržišta.

Indeksi Montenegroberze

Kapitalizacija

Grafik 4.6

Grafik 4.7



85

Tržište kapitala

Likvidnost mjerena koeficijentom obrta sred-stava na Montenegroberzi je u decembru 2016. godine iznosila 0,000638 i manja je u odnosu na isti period prethodne godine kada je iznosila 0,009294 (grafik br. 4.8).

Boks 4.1 − Regionalne berze, odabrani pokazatelji poslovanja

U toku 2016. godine, na četiri od posmatranih šest regionalnih berzi ostvaren je rast prometa i to na Beogradskoj berzi za 98,7%, Montenegroberzi za 76,1%, Makedonskoj za 13,6% i Zagrebačkoj berzi za 10,3%. Pad prometa evidentiran je na Sarajevskoj berzi (38,1%) i Ljubljanskoj berzi (15,1%). Na Ljubljan-skoj i Makedonskoj berzi zabilježen je rast broja ostvarenih transakcija, dok je na svim ostalim region-alnim berzama zabilježen njihov pad (tabela br. 1).

Tabela 1

Promjene prometa i ostvarenih transakcija na regionalnim berzama

Naziv berze PrometI-XII 2016/I-XII 2015.

Broj transakcijaI-XII 2016/I-XII 2015.

Beogradska berza 98,7 -39,9

Zagrebačka berza 10,3 -27,3

Sarajevska berza -38,1 -2,4

Makedonska berza 13,6 8,9

Ljubljanska berza -15,1 71,4

Montenegroberza 76,1 -12,3

Izvor: Izvještaji regionalnih berzi

Najveći rast berzanskog indeksa zabilježen je na Zagrebačkoj berzi (18,1%), dok je najveći pad zabilježio indeks Montenegroberze (5,1%), (tabela br. 2).

Koeficijent obrta sredstava

Grafik 4.8

86


Tabela 2

Promjene odabranih indeksa regionalnih berzi

Naziv berze Naziv indeksaVrijednost indeksa % promjena

31.XII 2016. 31.XII 2015. XII 2016/XII 2015.

Beogradska berza BELEX15 717,37 664,10 11,4

Zagrebačka berza CROBEX 1.994,84 1.689,63 18,1

Sarajevska berza SASX-10 690,48 699,04 -1,2

Makedonska berza MBI10 2.134,91 1.833,26 16,5

Ljubljanska berza SBItop 717,59 696,15 3,1

Montenegroberza Monex 11.510,59 12.128,07 -5,1


U 2016. godini, tržišna kapitalizacija je zabilježila pad na tri regionalne berze, dok je na tri ostvaren rast. Najveći rast tržišne kapitalizacije zabilježen je na Makedonskoj berzi (12,5%), dok je najveći pad zabilježila Beogradska berza (13,3), (tabela br. 3).

Tabela 3

Poređenja tržišnih kapitalizacija regionalnih berzi

Naziv berze Tržišna kapitalizacija (% promjena)31. XII 2016/31. XII 2015.

Beogradska berza -13,3

Zagrebačka berza 11,3

Sarajevska berza -4,1

Makedonska berza 12,5

Ljubljanska berza 8,1

Montenegroberza -3,5


FISKALNI SEKTOR 05

89

Fiskalni sektor

U toku 2016. godine fiskalna politika je bila usmjerena na očuvanje stabilnosti i održivosti javnih fi-nansija, kao stuba cjelokupne makroekonomske stabilnosti. U tom cilju, sprovođene su aktivnosti na povećanju fiskalne discipline i suzbijanju neformalne ekonomije, kao i na racionalizaciji potrošnje. Povećanje naplate izvornih prihoda i pad javne potrošnje, prije svega, kroz smanjenje kapitalnih iz-dataka, osnovne su karakteristike javnih finansija u 2016. godini. Povećanje prihoda uslovila je bolja naplata poreskih potraživanja, postepeno povećanje akciza na cigarete, shodno ustanovljenom „akci-znom kalendaru“. S druge strane, izmjene zakonske regulative u oblasti zarada i socijalnih davanja, uslovile su značajan rast tekuće javne potrošnje u odnosu na prethodnu godinu.

Javna potrošnja u toku 2016. godine bila je značajno niža u odnosu na planiranu, predviđenu Zakonom o budžetu za 2016. godinu, prije svega zbog nižeg iznosa kapitalnog budžeta, što je uslovilo i donošenje Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o budžetu za 2016. godinu. Pored toga, izmjene zakonske regulative u pogledu socijalnih davanja (naknade za majke), kao i implementacija Zakona o zaradama zaposlenih u javnom sektoru, stvorili su snažan pritisak na tekuću javnu potrošnju, mnogo veći od planiranog, pa je bila neophodna preraspodjela sredstava putem rebalansa budžeta.

Glavni cilj planiranih mjera koje će biti implementirane u narednom periodu jeste fiskalno prilago-đavanje. Fiskalno prilagođavanje će omogućiti da nivo tekuće potrošnje odgovara tekućim prihodima u svim planiranim godinama, čime se postiže jedno od glavnih pravila planiranja fiskalne politike. Međutim, visoko učešće mandatornih rashoda u ukupnim rashodima uzrokuje njihovu veoma nisku fleksibilnost, jer je većina rashoda definisana zakonskim okvirom. Shodno tome, u narednom perio-du, mjere fiskalne konsolidacije će, između ostalog, morati da obuhvate i izmjenu odgovarajuće zakon-ske regulative, kako bi se postigao cilj uravnoteženja budžeta Crne Gore.

Tabela 5.1

Kretanje suficita/deficita javnog sektora i budžeta

Opis/Period 2009. 2010. 2011. 2012. 2013. 2014. 2015. 2016.

Deficit/suficit javnog sektora (u mil. eura) -159,5 -151,0 -160,5 -182,4 -176,3 104,7 -265,1 -136,7

% učešća u BDP -5,4 -4,8 -4,9 -5,7 -5,2 3,0 -7,3 -3,6

Deficit/suficit budžeta CG sa državnim fondovima (u mil. eura) -126,1 -109,5 -185,7 -207,8 -215,8 -107,1 -276,2 -129,4

% učešća u BDP -4,2 -3,5 -5,7 -6,5 -6,4 -3,1 -7,6 -3,4

Izvor: Ministarstvo finansija (podaci za 2016. godinu su preliminarni)

90


5.1. Javne finansije Crne Gore44

Prema preliminarnim podacima Ministarstva finansija45, javni prihodi u 2016. godini iznosili su 1,68 milijardi eura, odnosno 44,6% procijenjenog BDP46-a i bili su na nivou planiranih, dok su u poređenju sa 2015. godinom bili viši za 10,3%. Ovom rastu najviše je doprinijelo povećanje prihoda od poreza na dodatu vrijednost za 43,5 miliona eura (9,5%), poreza na dohodak fizičkih lica za 24,3 miliona eura (17,9%), doprinosa za 25,6 miliona eura (5,9%) i naknada za 36,5 miliona eura (43,6%).

Prihodi od akciza su, takođe, ostvarili rast u odnosu na prethodnu godinu. Povećanje od 12,7 miliona eura ili 7,4% je rezultat povećanja akciza na cigarete, shodno „akciznom kalendaru“, a što je u funkciji harmonizacije domaće regulative sa EU propisima.

U strukturi javnih prihoda i dalje su dominantni prihodi od poreza (60,2%) i prihodi od doprinosa (27,5%), dok su svi ostali prihodi iznosili 12,3% ukupnih prihoda.

Konsolidovana javna potrošnja u 2016. godini iznosila je 1,82 milijarde eura, odnosno 48,3% BDP-a. U poređenju sa prethodnom godinom, javna potrošnja je bila niža za 0,5%, dok je u odnosu na plan bila viša za 40,2 miliona eura ili 2,3%.

Tekuća javna potrošnja47 iznosila je 1,71 milijardu eura ili 45,4% BDP-a i viša je u odnosu na 2015. godinu za 9,9%. Kapitalni budžet iznosio je 105,9 miliona eura ili 2,8% BDP-a i na godišnjem nivou niži je za 162,3 miliona eura ili 60,5%, usljed slabije dinamike realizacije prioritetne dionice autoputa od planirane.

Najveći rast izdataka u odnosu na prethodnu godinu zabilježen je kod bruto zarada i doprinosa na teret poslodavca - 38,9 miliona eura i prava iz oblasti socijalne zaštite - 53,5 miliona eura, kao rezultat izmjena zakonske regulative u oblasti zarada zaposlenih u javnom sektoru i socijalnih davanja.

Takođe, u odnosu na prethodnu godinu, značajan rast bilježe subvencije od 7,6 miliona eura i kapitalni izdaci u tekućem budžetu od 7,3 miliona eura.

Povećanju rashoda doprinijelo je i povećanje stavke „Transferi pojedincima, institucijama, nevladi-nom i javnom sektoru“ koji su uvećani za 39,1 milion eura, što je, prije svega, rezultat tehničkog prila-gođavanja pojedinih izdataka budžetskoj klasifikaciji.

Posmatrano po ekonomskoj klasifikaciji, najveće stavke izdataka bile su bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca (467,7 miliona eura) i izdaci po osnovu prava iz oblasti penzijskog i invalidskog osi-guranja (390,8 miliona eura).

44 Strukturu javnih finansija Crne Gore čini budžet Crne Gore sa državnim fondovima (Fond penzijskog i invalidskog osi-guranja, Fond za zdravstveno osiguranje, Fond za obeštećenje, Zavod za zapošljavanje i Fond rada) i budžetima lokalnih samouprava (Prijestonica Cetinje, Glavni grad Podgorica i 21 opština).

45 Podaci su preliminarni, dok će konačni podaci biti sastavni dio Zakona o završnom računu budžeta za 2016. godinu.46 Izvor: MONSTAT; procijenjeni BDP za 2016. godinu iznosi 3,77 milijardi eura.47 Javna potrošnja umanjena za ukupne kapitalne izdatke.

91

Fiskalni sektor

U odnosu na plan za 2016. godinu, tekući izdaci su smanjeni za 4,3 miliona eura ili 0,5%, u okviru ko-jih su najveće smanjenje ostvarili rashodi za bruto zarade i doprinose na teret poslodavca i to za 14,8 miliona eura ili 3,1%.

U 2016. godini ostvaren je deficit javne potrošnje u iznosu od 136,7 miliona eura ili 3,6% BDP-a i niži je u odnosu na deficit u 2015. za 166,1 miliona eura (54,9%), a u odnosu na korigovani deficit u 2015. za 128,4 miliona eura48. Prema procjeni MMF-a, deficit javne potrošnje u 2016. godini iznosio je 5,3% BDP-a49.

U toku 2016. godine otplata duga iznosila je 550,4 miliona eura ili 14,6% BDP-a (prilog D, tabela 12).

Tabela 5.2

Konsolidovana javna potrošnja

Opis2010. BDP 2011. BDP 2012. BDP 2013. BDP 2014. BDP 2015. BDP 2016. BDP

mil.eura

%mil.eura

%mil.eura

%mil.eura

%mil.eura

%mil.eura

%mil.eura

%

Javni prihodi 1.314,4 42,1 1.300,7 39,8 1.311,0 41,2 1.432,1 42,6 1.549,8 44,8 1.525,8 42,1 1.683,6 44,6

Konsolidovani izdaci 1.465,4 46,9 1.461,3 44,8 1.493,3 46,9 1.586,5 47,2 1.648,0 47,7 1.828,5 50,4 1.820,3 48,3

Kapitalni izdaci 146,4 4,7 118,6 3,6 124,4 3,9 124,4 3,7 124,5 3,6 268,1 7,4 105,9 2,8

Tekuća javna potrošnja 1.319,0 42,2 1.342,7 41,1 1.368,9 43,0 1.462,1 43,5 1.523,5 44,1 1.560,4 43,0 1.714,5 45,4

Suficit/Deficit -151,0 -4,8 -160,5 -4,9 -182,4 -5,7 -176,3 -5,2 104,7 3,0 -265,1 -7,3 -136,7 -3,6

Izvor: Ministarstvo finansija (podaci za 2016. godinu su preliminarni)

Boks 5.1 – Mjere fiskalne politike sprovedene tokom 2016. godine50

U cilju povećanja poreskih prihoda, odnosno smanjenja budžetskog deficita u 2016. godini imple-mentirane su mjere fiskalne konsolidacije iz prethodnih godina, koje su se odnosile na:

• oporezivanje dohotka fizičkih lica (koji se primjenjuje na dio zarade iznad nacionalnog pros-jeka) po stopi od 11%;

• nastavak primjene stope PDV-a od 19%, pri čemu se zadržavaju niže poreske stope (0% i 7%) na određene proizvode;

• oporezivanje prometa kafe;

• oporezivanje dobitaka od igara na sreću po stopi od 15%;

• postepeno povećanje akciza na cigarete, shodno ustanovljenom „akciznom kalendaru“;

• primjenu Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o porezu na nepokretnost, kojim su uve-dena nova zakonska rješenja, s ciljem povećanja prihoda od poreza na nepokretnost, što ima pozitivan efekat na budžete lokalnih samouprava.

48 Korigovani deficit za 2016. godinu biće publikovan kad bude donešen Zakon o završnom računu budžeta za 2016. godinu.49 Procjena MMF-a data kroz izvještaj misije MMF-a o konsultacijama za 2017. u vezi sa članom IV, februar 2017. godine.50 Izvor: „Program ekonomskih reformi za Crnu Goru 2017−2019”.

92


Pored toga, usvojen je petogodišnji Plan sanacije javnih finansija u oblasti javnog duga, kojim se predviđa da će učešće javnog duga u BDP još rasti do 2019. godine (dominantno na račun zaduživanja za izgradnju autoputa), da bi nakon 2019. bio uspostavljen opadajući trend. Usvojen je i petogodišnji Plan sanacije javnih finansija u oblasti budžetskog deficita, kojim se predviđa da zemlja eliminiše budžetski deficit do 2019. godine i to kombinacijom mjera usmjerenih na povećanje prihoda i smanjenje izdataka budžeta. Takođe, usvojena je Analiza finansiranja sistema zdravstva u Crnoj Gori i Program sanacije finansija zdravstvenog sistema, kojim je analizirano postojeće stanje i dat predlog mjera i aktivnosti za prevazilaženje finansijskih teškoća i uspostavljanje finansijske održivosti zdravstvenog sistema.

5.2. Budžet Crne Gore

Prema preliminarnim podacima Ministarstva finansija, ukupni primici budžeta sa državnim fondo-vima51 u 2016. godini iznosili su 2,13 milijardi eura ili 56,6% BDP-a.

Izvorni prihodi iznosili su 1,49 milijardi eura ili 39,4% BDP-a. U odnosu na plan52 viši su za 0,2%, a u odnosu na 2015. godinu za 12%.

U strukturi izvornih prihoda najveće učešće ostvarili su prihodi od poreza (59,6%) i doprinosa (31,1%), dok se preostali dio odnosio na naknade (5%), ostale prihode (2,3%), takse (0,9%), donacije (0,8%) i primitke od otplate kredita i sredstva prenesena iz prethodne godine (0,3%).

Boks 5.2 – Rebalans budžeta za 2016. godinu

Krajem novembra 2016. godine Skupština Crne Gore usvojila je Zakon o izmjenama i dopunama Zako-na o budžetu Crne Gore za 2016. godinu, kojim je izvršen rebalans budžeta. Na donošenje ovog zakona uticala je slabija dinamika realizacije prioritetne dionice autoputa, odnosno značajno manje ostvarenje kapitalnih rashoda od planiranog, zatim izmjena izdataka za zarade u javnom sektoru, naknade za majke sa troje i više djece i dug Fonda za zdravstveno osiguranje Crne Gore.

U odnosu na Zakon o budžetu Crne Gore za 2016. godinu, rebalansom Budžeta je povećan plan za iz-vorne prihode za 1,8% i tekuće budžetske izdatke za 7,2% (usljed izmjena zakonske regulative u dijelu zarada i socijalne politike), dok su konsolidovani izdaci budžeta planirani u iznosu manjem za 6,9%. Rebalansom budžeta planiran je budžetski deficit u nivou od 3,4% BDP-a.

51 Primici budžeta uključuju izvorne prihode (direktne i indirektne poreze i neporeske prihode), pozajmice i kredite iz domaćih i inostranih izvora i primitke od prodaje imovine.

52 Plan ostvarenja budžeta po rebalansu budžeta, shodno Zakonu o izmjenama i dopunama Zakona o budžetu za 2016. godinu.

93

Fiskalni sektor

Tabela 1

Odabrane planirane stavke budžeta Crne Gore

Zakon o budžetu za

2016. godinu

Zakon o izmjenama i dopunama zakona o

budžetu za 2016. godinuPromjena

Prihodna strana u mil. eura

Izvorni prihodi budžeta 1.458,5 1.484,1 25,6

Porez na dohodak fizičkih lica 98,7 118,8 20,1

Porez na dodatu vrijednost 488,1 494,4 6,3

Doprinosi 483,2 464,3 -18,8

Naknade 17,3 72,5 55,2

Ostali prihodi 58,7 39,0 -19,7

Donacije i transferi 29,3 13,4 -15,8

Rashodna strana

Budžetski rashodi 1.732,4 1.613,7 -118,7

Tekući budžetski rashodi 1.397,5 1.498,0 100,4

Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca 415,8 434,7 18,9

Rashodi za usluge 45,4 60,0 14,7

Subvencije 20,5 26,8 6,3

Kapitalni izdaci u tekućem budžetu 40,4 17,8 -22,6

Transferi za socijalnu zaštitu 532,4 575,4 43,0

Transferi institucijama, pojedincima, nevladinom i javnom sektoru 146,4 171,0 24,6

Kapitalni budžet 334,9 115,7 -219,1

Suficit / deficit -273,9 -129,6 144,3

Prihodne stavke budžeta koje su značajnije promijenjene u odnosu na početni Zakon o budžetu za 2016. godinu su prihodi po osnovu naknada (rast za 55,2 miliona eura) i prihodi po osnovu poreza na dohodak fizičkih lica (rast za 20,1 milion eura). Istovremeno, značajnije su promijenjene sljedeće stavke na rashodnoj strani budžeta:

• Kapitalni budžet je planiran u iznosu manjem za 219 miliona eura, usljed nepovlačenja plan-iranog dijela kineskog kredita za izgradnju autoputa Bar − Boljare (od 245 miliona eura povučeno je svega pet miliona). To je dalje uticalo na smanjenje stavke Pozajmice i krediti iz inostranih izvora i rast stavke Pozajmice i krediti iz domaćih;

• Transferi za socijalnu zaštitu planirani su u iznosu većem za 43 miliona eura, usljed izmjene Zakona o dječijoj i socijalnoj zaštiti, kojim su uvedene naknade za majke sa troje ili više djece. Identifikovana su nedostajuća sredstva za implementaciju zakona, čiji fiskalni efekat iznosi 74,4 miliona eura, za razliku od prvobitno planiranih 12,0 miliona eura;

• Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca planirani su u iznosu većem za oko 19 miliona eura, usljed primjene Zakona o zaradama zaposlenih u javnom sektoru.

Prihodi od poreza iznosili su 886,5 miliona eura i bili su viši za 1,2% u odnosu na plan, odnosno za 10,1% u odnosu na 2015. godinu. Pri tome:

94


• Porez na dohodak fizičkih lica povećan je u odnosu na plan za 3,6%, zbog primjene novog Zakona o zaradama zaposlenih u javnom sektoru, kojim su povećane plate funkcionerima i službenicima;

• Porez na dodatu vrijednost iznosio je 500,7 miliona eura i povećan je u odnosu na plan za 1,3%, a u odnosu na prethodnu godinu za 9,5% zbog veće naplate uvoznog PDV-a u 2016. godini.

Takođe, u odnosu na plan za 2016. godinu zabilježen je i porast prihoda po osnovu akciza (za 0,1%) i poreza na međunarodnu trgovinu i transakcije (za 1%), dok je ostvarenje prihoda od poreza na promet nepokretnosti, poreza na dobit pravnih lica i ostalih državnih prihoda bilo niže u odnosu na plan za 5,5%, 0,6% i 0,7%, respektivno. U odnosu na prethodnu godinu, od poreskih prihoda smanjenje bilježi samo porez na promet nepokretnosti (za 10,5%).

Prihodi po osnovu doprinosa iznosili su 462,9 miliona eura i bili su niži za 0,3% u odnosu na plan za 2016. godinu, dok su u odnosu na prethodnu godinu bili viši za 5,9%.

Tabela 5.3

Ostvarenje prihoda budžeta Crne Gore i državnih fondova u 2016. godini

Vrsta primitka

Plan 2016.

Ostvareno 2016.

Učešće u prihodima

Učešće u BDP

Ostvareno u odnosu na plan

Ostvareno

2015.

Ostvareno 2016. u

odnosu na 2015.

u mil.eura u mil.eura % % index u mil.eura index

Porezi 876,1 886,5 41,5 23,5 101,2 805,6 110,0

Porez na dohodak fizičkih lica 118,8 123,1 5,8 3,3 103,6 104,8 117,5

Porez na dobit pravnih lica 45,5 45,3 2,1 1,2 99,6 42,2 107,3

Porez na promet nepokretnosti 1,4 1,3 0,1 0,0 92,9 1,5 86,7

Porez na dodatu vrijednost 494,5 500,7 23,5 13,3 101,3 457,1 109,5

Akcize 182,5 182,7 8,6 4,8 100,1 170,0 107,5

Porez na međunarodnu trgovinu i transakcije 24,0 24,3 1,1 0,6 101,3 22,9 106,1

Ostali porezi 9,3 9,2 0,4 0,2 98,9 7,1 129,6

Doprinosi 464,3 462,9 21,7 12,3 99,7 437,3 105,9

Doprinosi za penzijsko i invalidsko osiguranje 276,0 273,6 12,8 7,3 99,1 264,1 103,6

Doprinosi za zdravstveno osiguranje 163,2 164,4 7,7 4,4 100,7 150,3 109,4

Doprinosi za osiguranje od nezaposlenosti 13,2 13,0 0,6 0,3 98,5 12,1 107,4

Ostali doprinosi 11,9 12,0 0,6 0,3 100,8 10,8 111,1

Takse 13,5 12,9 0,6 0,3 95,6 13,2 97,7

Naknade 72,5 73,9 3,5 2,0 101,9 29,6 249,7

Ostali prihodi 39,0 34,3 1,6 0,9 87,9 26,6 128,9

Primici od otplate kredita i sredstva prenešena iz prethodne godine

5,2 4,3 0,2 0,1 82,7 7,9 54,4

Donacije i transferi 13,4 11,6 0,5 0,3 86,6 6,6 175,8

IZVORNI PRIHODI 1.484,1 1.486,4 69,7 39,4 100,2 1.326,7 112,0

Primici od prodaje imovine 2,5 4,2 0,2 0,1 168,0 7,8 53,8

Pozajmice i krediti od inostranih izvora 445,0 325,2 15,2 8,6 73,1 657,5 49,5

Pozajmice i krediti od domaćih izvora 100,0 317,8 14,9 8,4 317,8 175,3 181,3

UKUPNI PRIMICI BUDŽETA CG I FONDOVA 2.031,50 2.133,60 100,0 56,6 105,0 2.167,40 98,4

Izvor: Ministarstvo finansija

95

Fiskalni sektor

U odnosu na prethodnu godinu značajno su povećani prihodi od naknada (za 149,6%) kao rezultat jed-nokratne naplate digitalne dividende za otkup radio-frekvencijskog spektra u iznosu od 50,7 miliona eura.

Naplata taksi bilježi neznatan pad od 0,2 miliona eura ili 1,7% u odnosu na 2015. godinu, dok značaj-niji pad od 46% bilježe prihodi po osnovu primitaka od otplate kredita i sredstava prenesenih iz pret-hodne godine.

Ukupni izdaci budžeta53 u 2016. godini iznosili su 2,15 milijardi eura ili 57% BDP-a i bili su za 0,5% niži u odnosu na prethodnu godinu, dok su u odnosu na plan zabilježili porast od 5,8%.

Konsolidovani izdaci budžeta u 2016. godini iznosili su 1,62 milijarde eura, što čini 42,8% BDP-a. Ostvareni izdaci su blago odstupili, kako u odnosu na prethodnu godinu (-0,1%), tako i u odnosu na plan (0,1%).

Na tekuće izdatke odnosilo se 1,55 milijardi eura ili 41,1% BDP-a. Najveće odstupanje od plana zabilje-ženo je kod rashoda za usluge (+29,4%), kamata (+6,2%), renti i ostalih ličnih primanja (za po +3,4%), rashoda za tekuće održavanje (-12,1%). Iako su ukupni transferi za socijalnu zaštitu zabilježili sma-njenje u odnosu na plan za 3,5%, struktura ovih transfera pokazuje značajan rast transfera po osnovu prava iz oblasti socijalne zaštite za 31,9% uz istovremeno smanjenje sredstava za tehnološke viškove (za 12,2%) i transfera po osnovu prava iz oblasti penzijskog i invalidskog osiguranja (za 10,8%). U od-nosu na 2015. godinu, sve pozicije tekućih izdataka bilježe rast osim rashoda za ostala lična primanja koji su smanjeni za 26%.

Kapitalni budžet Crne Gore iznosio je 64,8 miliona eura ili 1,7% BDP-a. U odnosu na plan kapitalni budžet bio je niži za 50,9 miliona eura ili 44%, a u odnosu na prethodnu godinu za 163,2 miliona eura ili 71,6%, zbog slabije dinamike realizacije prioritetne dionice autoputa Bar Boljare.

Otplata državnog duga iznosila je 533,1 mi-lion eura54 i povećana je u odnosu na plan za 115,3 miliona eura ili 27,6%. Pri tome, poveća-nje se odnosi na otplatu duga prema rezidentima (za 180,77 miliona eura), usljed refinansiranja državnih zapisa tokom godine, dok je smanjena otplata duga prema nerezidentima (za 1,5 milio-na eura) i nijesu otplaćene obaveze iz prethodnih godina, planirane u iznosu od 64 miliona eura. U odnosu na prethodnu godinu, otplata duga niža je za 8,6 miliona eura ili 74,2%.

Struktura budžetske potrošnje u 2016. godini je i dalje nepovoljna. Oko 26,2% budžetskih izdataka odnosi se na bruto zarade, a čak 34,3% na tran-sfere za socijalnu zaštitu, dok otplata obaveza iz prethodnih godina čini 4,3% budžetske potroš-

53 Ukupne izdatke budžeta čine konsolidovani izdaci, otplata hartija od vrijednosti i kredita rezidentima i nerezidentima.54 Glavnica duga prema rezidentima i nerezidentima, bez otplate duga iz prethodnog perioda, u okviru kojeg je 14 miliona

duga po osnovu stare devizne štednje.

Budžetska potrošnja u 2016. godini − procentualno učešće u izdacima

Grafik 5.1


96


nje. Razvojni dio budžeta, odnosno kapitalni budžet činio je svega 4% budžetske potrošnje (grafik br. 5.1).

Deficit55 budžeta Crne Gore u 2016. godini procijenjen je na 129,4 miliona eura ili 3,4% BDP-a i niži je odnosu na deficit u 2015. godini za 161,8 miliona eura ili 149,6%, a u odnosu na korigovani deficit u 2015. za 146,7 miliona eura.

Nedostajuća sredstva budžeta iznosila su 662,6 miliona eura ili 17,6% BDP-a. Finansiranje je obezbije-đeno kroz pozajmice i kredite iz inostranih izvora u iznosu od 325,2 miliona eura, pozajmice i kredite iz domaćih izvora u iznosu od 317,8 miliona eura i, manjim dijelom, iz prihoda od prodaje imovine i korišćenjem depozita.

Tabela 5.4

Izdaci budžeta CG i državnih fondova u 2016. godini

O P I S

Plan 2016.

Ostvareno 2016.

Učešće u izdacima

Učešće u BDP

Ostvareno u odnosu na plan

Ostvareno 2015.

Ostvareno u odnosu

2015.

u mil.eura u mil.eura % % index u mil.eura index

Tekući budžetski izdaci 730,4 733,3 34,1 19,4 100,4 669,7 109,5

Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca 434,7 422,6 19,7 11,2 97,2 382,2 110,6

Ostala lična primanja 10,6 10,9 0,5 0,3 102,8 14,7 74,1

Rashodi za materijal 32,9 31,3 1,5 0,8 95,1 25,6 122,3

Rashodi za usluge 46,3 59,8 2,8 1,6 129,2 58,4 102,4

Rashodi za tekuće održavanje 23,3 20,4 1 0,5 87,6 20,1 101,5

Kamate 76,6 81,3 3,8 2,2 106,1 81,8 99,4

Renta 9,3 9,6 0,4 0,3 103,2 7,9 121,5

Subvencije 26,8 27,1 1,3 0,7 101,1 19,6 138,3

Ostali izdaci 34 34,4 1,6 0,9 101,2 30,8 111,7

Kapitalni izdaci u tekućem budžetu 36 35,8 1,7 0,9 99,4 28,5 125,6

Transferi za socijalnu zaštitu 575,4 555 25,8 14,7 96,5 487 114

Transferi institucijama, pojedincima, NVO i javnom sektoru

171 171,8 8 4,6 100,5 136,2 126,1

Kapitalni budžet 115,7 64,8 3 1,7 56 228 28,4

Pozajmice i krediti 2,6 2,9 0,1 0,1 111,5 3 96,7

Rezerve 18,7 18,9 0,9 0,5 101,1 16,6 113,9

Otplata garancija 0 0 0 0 0

Otplata obaveza iz prethodnih godina 0 69,3 3,2 1,8 77,4 89,5

Neto povećanje obaveza 0 0 0 0 -15,1

BUDŽETSKI IZDACI 1.613,70 1.615,90 75,2 42,8 100,1 1.618,00 99,9

Otplata hartija od vrijednosti i kredita rezidentima

44,7 225,5 10,5 6 504,5 221,7 101,7

Otplata hartija od vrijednosti i kredita nerezidentima

309,2 307,7 14,3 8,2 99,5 320 96,2

Otplata obaveza iz prethodnih godina 64 0 0 0 0 0

UKUPNI IZDACI 2.031,50 2.149,10 100 57 105,8 2.159,70 99,5


55 Metodologija obračuna suficita/deficita, »Sl. list RCG« br. 53/09.

97

Fiskalni sektor

Boks 5.3 – Faktori uticaja na javne finansije u srednjem roku

Na javne finansije u srednjem roku pozitivno se mogu odraziti:

• Mjere fiskalnog prilagođavanja u cilju konsolidacije glavnih fiskalnih parametara;• Veći multiplikativni efekti gradnje autoputa i realizacije najavljenih investicija;• Program reforme upravljanja javnim finansijama 2016−2020. kroz povećanje kredibiliteta i

transparentnosti javnih finansija;• Članstvo Crne Gore u NATO kroz povećanje povjerenja zapadnih investitora i turista, što će se

pozitivno odraziti na sve ekonomske parametre domaće ekonomije i bolji pristup izvorima fi-nansiranja;

• Napredak na putu pristupanja Evropskoj uniji koji će doprinijeti povećanju povjerenja investi-tora, stabilniji poslovni ambijent i pristup EU fondovima.

S druge strane, rizike mogu predstavljati:

• Povećanje obaveza u oblasti zdravstva, što može uticati na povećanje projektovanog iznosa potrošnje;

• Implementacija ESA 2010 metodologije u sistem javnih finansija proširiće postojeći institucion-alni obuhvat budžetskog računovodstva sa javnim preduzećima koja po ESA 2010 kvalitativnim ili kvantitativnim kriterijumima trebaju biti prikazani u sektoru Opšte države. Na taj način, doći do povećanja deficita i duga;

• Negativan uticaj socijalnih davanja na javne finansije i tržište rada;• Politička nestabilnost u regionu Jugoistočne Evrope može se negativno odraziti na ekonomiju

Crne Gore, posebno u sektoru turizma.

5.3. Lokalna samouprava

Prema preliminarnim podacima Ministarstva finansija, izvorni prihodi lokalne samouprave iznosili su 197,2 miliona eura ili 5,2% BDP-a i bili su niži u odnosu na plan (za 1,2%) i u poređenju sa 2015. godinom (za 1%).

Struktura ostvarenih prihoda pokazuje da su najveće učešće ostvarili prihodi od poreza (64%) i na-knada (23,5%), dok se na ostale prihode odnosilo 12,5%. Najznačajnije odstupanje u odnosu na plan zabilježili su prihodi od donacija (-16,1%), naknada (-8,2%), poreza (2,1%), koji bilježe i najveće od-stupanje u odnosu na 2015. godinu (prihodi od donacija -17,2%, naknada -14,4%, taksi 12,5%, poreza 5,2%).

Izdaci lokalne samouprave iznosili su 204,5 miliona eura ili 5,4% BDP-a. U odnosu na 2015. godinu, zabilježili su pad od 2,9% ili 6,2 miliona eura, a u odnosu na plan bili su viši za 22,8% ili 38 miliona eura.

Najznačajniju rashodnu stavku u okviru potrošnje lokalne samouprave čine tekući izdaci sa učešćem od 38,6%, transferi 20,8% i kapitalni izdaci koji su učestovali sa 20,1%. Otplata obaveza iz prethodnog perioda čini 19,3%, dok se preostalih 1,2% izdataka odnosilo na ostale izdatke na lokalnom nivou.

98


U 2016. godini lokalna samouprava zabilježila je deficit od 7,3 miliona eura. Otplata dugova iznosila je 17,3 miliona eura ili 0,5% BDP-a, prvenstveno zbog visokog nivoa otplate hartija od vrijednosti i kredita rezidentima (15,1 milion eura). Transferi iz centralnog budžeta u 2016. godini iznosili su 1,8 miliona eura. (tabela br. 5.5).

Tabela 5.5

Preliminarni izvorni prihodi i konsolidovani izdaci lokalne samouprave u 2016. godini

Vrsta primitka Ostvareno 2016.

Plan 2016.

Ostvareno 2015.

Ostvareno u odnosu na 2015.

mil.eura % BDP-a mil.eura

mil.eura Index

IZVORNI PRIHODI 197,2 5,2 199,6 199,1 99,0

Porezi 126,2 3,3 123,6 120,0 105,2

Takse 5,9 0,2 5,9 5,3 112,5

Naknade 46,3 1,2 50,4 54,1 85,6

Ostali prihodi 13,0 0,3 12,6 12,5 104,2

Primici od otplate kredita I sredstva prenijeta iz prethodne godine 0,0 0,0 0,2 0,3 0,0

Donacije 5,7 0,2 6,8 6,9 82,8

IZDACI 204,5 5,4 166,5 210,6 97,1

TEKUĆA POTROŠNJA 163,4 4,3 132,7 170,5 95,9

Tekući izdaci 79,0 2,1 86,1 81,1 97,4

Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca 45,1 1,2 47,8 46,6 96,8

Ostala lična primanja 4,4 0,1 7,3 5,1 87,5

Rashodi za materijal 6,9 0,2 7,5 6,7 102,4

Rashodi za usluge 8,4 0,2 9,2 9,9 85,4

Tekuće održavanje 5,7 0,2 5,0 4,8 120,4

Kamate 4,1 0,1 4,8 4,4 92,3

Renta 0,5 0,0 0,6 0,6 87,9

Subvencije 0,7 0,0 1,0 0,7 109,0

Ostali izdaci 3,1 0,1 3,0 2,4 128,2

Transferi za socijalnu zaštitu 1,1 0,0 3,2 0,8 132,9

Transferi inst. pojedinicima NVO i javnom sektoru 41,4 1,1 40,9 37,8 109,4

Kapitalni izdaci 41,0 1,1 33,8 40,1 102,3

Pozajmice i krediti 0,7 0,0 0,6 1,7 39,0

Rezerve 1,9 0,1 1,9 1,9 103,2

Otplata garancija 0,0 0,0 0,4 0,0

Otplata obaveza iz prethodnog perioda 39,4 1,0 46,7 47,1 83,6

Neto povećanje obaveza 0,0 0,0 0,0 -22,5

SUFICIT/DEFICIT -7,2 -0,1 32,7 -11,5 63,2

Korigovani suficit/deficit 11,1

Primarni deficit -3,1 0,0 37,5 -7,0 44,7

Transferi iz Budžeta CG 1,8 0,0 2,8 1,4 125,0

Otplata dugova 17,3 0,5 69,7 26,9 64,3

Pozajmice i krediti iz domaćih izvora 11,4 0,3 12,4 43,8 26,1

Pozajmice i krediti iz inostranih izvora 0,2 0,0 2,0 3,2 6,3

Prihodi od privatizacije i prodaje imovine 6,9 0,2 4,3 1,8 377,6

Povećanje/smanjenje depozita 7,8 0,2 15,2 -11,8 -65,8


99

Fiskalni sektor

Boks 5.4 − Mjere fiskalne konsolidacije lokalnih javnih finansija u 2016. godini56

Važan segment ukupnog fiskalnog sistema je stanje i kretanje finansija lokalne samouprave. Imajući u vidu loše pokazatelje finansijskog stanja lokalne samouprave, prije svega visok nivo zaduženosti i neizmirenih obaveza, koji su uslovili brojne probleme u njihovom funkcionisanju i izvršavanju obaveza utvrđenih zakonom, tokom 2016. godine preduzete su značajne mjere u cilju konsolidacije javnih fi-nansija na lokalnom nivou.

Zakon o komunalnim djelatnostima

U 2016. godini usvojen je Zakon o komunalnim djelatnostima, kojim je uvedena komunalna naknada, kao prihod jedinica lokalne samouprave namijenjen za finansiranje zajedničke komunalne potrošnje i tekuće i investiciono održavanje opreme i sredstava potrebnih za obavljanje ove djelatnosti. Komu-nalnu naknadu jedinice lokalne samouprave, shodno Zakonu, ubiraju od 01. januara 2017. godine.

Zakon o regularizaciji neformalnih objekata

Zakonom o regularizaciji neformalnih objekata, čija je primjena počela 01. marta 2017. godine, pro-pisuje se postupak regularizacije i legalizacije neformalnih objekata i uvode novi prihodi opština: naknada za komunalno opremanje građevinskog zemljišta za neformalne objekte, naknada za legali-zaciju neformalnog objekta i naknada za korišćenje prostora za neformalne objekte. Značajniji efekat na prihode opština po ovom osnovu očekuje se od 2018. godine. Ovi prihodi su namjenskog karaktera i mogu se koristiti isključivo za ulaganja u infrastrukturu, odnosno u kapitalne izdatke, pa će iz tog razloga u narednom periodu doći do njihovog rasta.

5.4. Državni fondovi

Fond penzijskog i invalidskog osiguranja

Fond penzijskog i invalidskog osiguranja Crne Gore u 2016. godini ostvario je ukupne primitke u iznosu od 397 miliona eura, što je za 1,2% više nego u 2015. godini. Izvorni prihodi Fonda iznosili su 69,2% ukupnih primitaka i bili su za 3% viši u odnosu na prethodnu godinu. Učešće doprinosa (osnovnog izvora finansiranja Fonda PIO) u ukupnim prihodima iznosi 68,9%. Ova kategorija prihoda bila je za 2,9% viša u odnosu na prethodnu godinu. Istovremeno, transferi iz budžeta koji čine 30,8% ukupnih primitaka, smanjeni su za 2,5% u odnosu na 2015. godinu i iznosili su 122,4 miliona eura.

Ukupni izdaci Fonda PIO u 2016. godini iznosili su 397 miliona eura, što je za 1,2% više nego u 2015. godini, a 2% niže u odnosu na planirani nivo. Najznačajniju rashodnu stavku predstavljaju izdaci za penzije koji su iznosili 98,4% ukupnih izdataka, dok se 1,6% izdataka odnosilo na administrativne troškove i otplatu dugova. Izdaci po osnovu penzija povećani su za 1% u odnosu na 2015. godinu.

Poredeći ostvarene prihode i izdatke, Fond je imao uravnotežen budžet.

56 Izvor: „Program ekonomskih reformi za Crnu Goru 2017−2019”.

100


Boks 5.5. – Radno sposobno stanovništvo i penzioneri

Izdaci za bruto penzije u 2016. godini iznosili su 390,8 miliona eura, a najveće učešće u njima odnosi se na starosnu penziju i to 57,3%, zatim na porodičnu penziju 19,4%, invalidsku penziju 16,6%, ostala prava 2,4%, naknade 2,3% i na do-datke 0,5% (grafik br. 1).

U decembru 2015. godine bilo je 112.362 penzi-onera, a u decembru 2016. godine 108.478, što predstavlja smanjenje od 3,5% (grafik br. 2).

Broj zaposlenih je, pak, zabilježio rast u decem-bru 2016. godine u odnosu na decembar 2015. godine i to za 2,9%.

Međutim, odnos broja zaposlenih i broja penzionera je i dalje veoma nepovoljan. Na kraju 2016. godine iznosio je 1,64.

Fond za zdravstveno osiguranje je u 2016. godini ostvario ukupne primitke u iznosu od 233,7 miliona eura, što je za 11,2% više u odnosu na 2015. godinu, a 2,3% više u odnosu na plan.

Ukupni izdaci Fonda za zdravstveno osiguranje iznosili su 233,7 miliona eura. Najveće učešće u uku-pnim izdacima odnosilo se na tekuće izdatke – 95,9 miliona eura i transfere institucijama, pojedin-cima, nevladinom i javnom sektoru – 88,4 miliona eura. Transferi za socijalnu zaštitu iznosili su 27,5 miliona eura, dok je 20,7 miliona eura izdvojeno za otplatu dugova.

Broj penzionera

Struktura izdataka za bruto penzije, 2016. godina, u %

Broj zaposlenih i penzionera

Grafik 2

Grafik 1

Grafik 3

Izvor: Fond PIO

Izvor: Fond PIO

Izvor: Fond PIO i Monstat

101

Fiskalni sektor

Poredeći ostvarene primitke i izdatke u 2016. godini, Fond je imao uravnotežen budžet.

Neizmirene obaveze Fonda na dan 31. 12. 2016. godine iznosile su 2,3 miliona eura.

Zavod za zapošljavanje Crne Gore je u 2016. godini ostvario ukupne primitke u iznosu od 17,9 milio-na eura, što je u odnosu na 2015. godinu manje za 13,3%.

Izdaci Zavoda iznosili su 17,9 miliona eura i bili su za 13,3% niži nego u 2015. godini, a za 12,9% niži od plana. U ukupnim izdacima, 22,8% odnosilo se na tekuće izdatke, dok je po osnovu transfera za socijalnu zaštitu izdvojeno 45,7%, za transfere pojedincima, institucijama i javnom sektoru 29,7%, a za kapitalne izdatke, pozajmice i odobrene kredite, kao i za ostala dugovanja 1,7%.

Poredeći ostvarene primitke i izdatke u 2016. godini, Zavod je imao uravnotežen budžet.

Neizmirene obaveze Zavoda za zapošljavanje na dan 31. 12. 2016. godine iznosile su 189,2 hiljade eura.

Fond rada, kao klasični budžetski korisnik koji se finansira iz opštih i namjenskih prihoda, u 2016. godini ostvario je prihode u iznosu od 6,3 miliona eura, koliko su iznosili i ukupni izdaci, što je za 0,5% niže u odnosu na plan, a za 149,6% više u odnosu na 2015. godinu. Najznačajniju rashodnu stav-ku predstavljaju izdaci koji se odnose na transfere za socijalnu zaštitu, to jest sredstva za tehnološke viškove (6,1 milion eura).

Neizmirene obaveze Fonda na dan 31. 12. 2016. godine iznosile su 1,3 miliona eura.

U 2016. godini Fond za obeštećenje ostvario je ukupne primitke u iznosu od 2,5 miliona eura, koliko su iznosili i ukupni izdaci, što je za 1,9% više u odnosu na plan, a za 6,1% više u odnosu na prethodnu godinu.

JAVNI DUG 06

105

Javni dug

Trend rasta javnog duga Crne Gore57 nastavljen je u 2016. godini. Prema podacima Ministarstva finan-sija, bruto javni dug na kraju 2016. godine iznosio je 2.546,1 miliona eura ili 67,5% BDP-a. U odnosu na kraj 2015. godine veći je za 5,3%, prije svega zbog nove emisije euroobveznica u iznosu od 300 miliona eura. U strukturi javnog duga, na državni dug se odnosilo 2.403 miliona eura (94,4%)58, dok se na dug lokalnih samouprava odnosilo 143,1 miliona eura (5,6%).

Ukoliko uključimo depozite Ministarstva finansija zajedno sa 38.477 unci zlata, neto javni dug Crne Gore na kraju 2016. godine iznosio je 2.498,7 miliona eura ili 66,2% procijenjenog BDP-a. U odnosu na kraj prethodne godine, neto javni dug zabilježio je rast od 5,8%.

Tabela 6.1

Struktura javnog duga, u milionima eura

2014. 2015. 2016.

Unutrašnji dug 381,2 320,3 400,2

Spoljni dug 1.561,70 1.956,4 2.002,8

Državni dug 1.942,90 2.276,7 2.403,0

Dug lokalne samouprave 128,8 142,2 143,1

Ukupan javni dug (bruto)2.071,70 2.418,8 2.546,1

59,9% BDP-a 66,7% BDP-a 67,5% BDP-a

Depoziti Ministarstva finansija uključujući i 38.477 unci zlata 49,5 57,3 47,4

Ukupan javni dug (neto)2.022,20 2.361,6 2.498,7

58,5% BDP-a 65,2% BDP-a 66,2% BDP-a

Izvor: Ministarstvo finansija i kalkulacije CBCG

U narednom periodu, usljed planirane intenzivnije realizacije projekta izgradnje prioritetne dionice autoputa, očekuje se dalji rast javnog duga. Neophodno je u narednom periodu voditi računa o dodat-nim zaduženjima i napraviti novu i sveobuhvatnu Strategiju upravljanja dugom kako bi se otklonio rizik koji može uzrokovati visoko učešće javnog duga.

57 Zakonom o budžetu i fiskalnoj odgovornosti iz 2014. godine definisana su pitanja javnog duga (,,Sl. list Crne Gore“, br. 20/14 i 56/14). Shodno ovom Zakonu, javni dug obuhvata dug centralnog nivoa države (državni dug) i lokalnog nivoa (dug lokalne samouprave). Centralni nivo države su državni organi i organi državne uprave, pravna lica i privredna društva koja pretežno pružaju usluge od javnog interesa koja su pod upravljačkom kontrolom i najvećim dijelom finansi-rana od države. Lokalni nivo su organi opštine, pravna lica i privredna društva koja pretežno pružaju usluge od lokalnog interesa i koja su pod upravljačkom kontrolom i najvećim dijelom finansirana od opštine.

58 U iznos državnog duga uključen je i dio duga jedinica lokalnih samouprava u iznosu od 32,7 miliona eura, za koji je Mi-nistarstvo finansija direktni zajmoprimac (Ministarstvo finansija je zaključilo ugovore sa inostranim kreditorima, a sa opštinama podkreditne ugovore).

106


6.1. Državni dug

Na kraju 2016. godine, bruto državni dug iznosio je 2.403 miliona eura ili 63,7% BDP-a. U odnosu na 2015. godinu, državni dug je zabilježio rast od 126,3 miliona eura ili 5,5%. Na rast državnog duga u toku 2015. godine najviše je uticala emisija euroobveznica, emisija domaćih obveznica na domaćem tržištu, kao i povlačenje sredstava kreditnih aranžmana sa domaćim bankama.

Od ukupnog iznosa bruto državnog duga, 2.002,8 miliona eura ili 83,3% odnosilo se na spoljni dug, dok se preostalih 400,2 miliona eura ili 16,7% odnosilo na unutrašnji dug.

Tabela 6.2

Struktura državnog duga, u milionima eura

Decembar 2015. Mart 2016. Jun 2016. Septembar

2016.Decembar

2016.

Unutrašnji dug 320,3 320,5 326,9 314,0 400,2

Spoljni dug 1.956,4 2.223,6 2.034,6 1.995,2 2.002,8

Državni dug (bruto) 2.276,7 2.544,1 2.361,5 2.309,2 2.403,0

Depoziti Ministarstva finansija uključujući i 38.477 unci zlata 57,3 297,9 54,7 111,6 47,4

Državni dug (neto) 2.219,4 2.246,3 2.306,8 2.197,6 2.355,6


Ukoliko uključimo depozite Ministarstva finansija zajedno sa 38.477 unci zlata, neto državni dug Crne Gore na kraju 2016. godine iznosio je 2.355,6 miliona eura ili 62,4% BDP-a. U odnosu na kraj prethod-ne godine, neto državni dug je zabilježio rast od 6,2%.

6.1.1. Unutrašnji dug

Na kraju 2016. godine, unutrašnji dug je iznosio 400,2 miliona eura i u odnosu na kraj 2015. godine veći je za 79,9 miliona eura ili 24,9%. Nova emisija domaćih obveznica na domaćoj berzi, u iznosu od 84,1 miliona eura, kao i povlačenje sredstava po osnovu novih kreditnih aranžmana sa domaćim bankama u iznosu od 59,2 miliona eura, glavni su razlozi za značajan rast duga prema rezidentima u toku 2016. godine.

U strukturi unutrašnjeg duga, najveće učešće ima dug po osnovu emitovanih državnih kratkoročnih i dugoročnih hartija od vrijednosti (74,2%), dok se na komercijalne kredite, zaostale penzije i dug pre-ma pravnim licima i privrednim društvima u državnom vlasništvu odnosi 25,8% unutrašnjeg duga (tabela br. 6.3).

107

Javni dug

Tabela 6.3 59

Stanje i struktura unutrašnjeg duga

Struktura unutrašnjeg duga

Stanje duga31.12.2015.

Stanje duga31.12.2016. Promjena Promjena

Učešće u unutrašnjem

dugu

1 2 3 (2-1) 4 (2/1) 5

miliona eura % %

Devizna štednja 43,1 29,5 -13,7 -31,7 7,4

Restitucija 93,1 91,0 -2,1 -2,2 22,7

Krediti kod komercijalnih banaka 36,6 60,6 24,0 65,4 15,1

Zaostale penzije 1,8 1,9 0,1 7,2 0,5

Državni zapisi 77,7 77,7 0,0 0,0 19,4

Državne obveznice za Fond rada 2,6 1,4 -1,2 -47,3 0,3

Domaće obveznice 28,0 97,6 69,6 248,5 24,4

Pravna lica i privredna društva59 37,3 40,6 3,3 8,8 10,1

UKUPNO 320,3 400,2 79,9 24,9 100,0

Boks 6.1 – Emisije državnih obveznica na domaćem tržištu

U cilju obezbjeđivanja potrebnih finansijskih sredstava, a po prihvatljivoj cijeni, Vlada je u toku 2014. godine, po prvi put, emitovala državne obveznice na domaćem tržištu, putem slobodne prodaje na domaćoj berzi. Početna emisija iznosila je 100 miliona eura (10.000 obveznica po nominalnoj vrijednos-ti od 10.000 eura), po fiksnoj godišnjoj kamatnoj stopi od 5%, dok je ročnost obveznica iznosila četiri godine. Sam proces prodaje tekao je prema važećim propisima, kojima se uređuje trgovina hartijama od vrijednosti, odnosno na berzi, preko ovlašćenog učesnika na tržištu hartija od vrijednosti. Od uku-pno emitovanog iznosa, putem slobodne prodaje na Montenegroberzi, u martu 2014. godine, prodato je 4.315 obveznica, što je iznosilo 43,15 miliona eura. Navedena sredstva su bila namijenjena za podršku državnom budžetu. Kupci prve emisije domaćih obveznica bile su domaće banke, koje su kupile 79,5% ukupno prodatih državnih obveznica. Otplata obaveza po osnovu obveznica vršila se, i vrši se, u skladu sa planom, i to jednakim polugodišnjim anuitetima. Na kraju 2016. godine, dug po osnovu ove emisije državnih obveznica iznosi 17,2 miliona eura.

Vođena dobrim primjerom iz 2014. godine, Vlada je odlučila da u novembru 2016. godine izvrši novu emisiju državnih obveznica, na isti način i u istom iznosu, kako bi došla do jeftinih finansijskih sredstava za potrebe podrške državnom budžetu. Ponuđena fiksna godišnja kamatna stopa iznosila je 4%, dok je ročnost domaćih obveznica četiri godine. Putem slobodne prodaje, prodato je 8.041 obveznica, čija je vrijednost 80,41 miliona eura.

Uzimajući u obzir dvije navedene emisije, stanje duga po ovom osnovu na kraju 2016. godine iznosi 97,6 miliona eura ili 24,4% ukupnog unutrašnjeg duga.

59 Pravna lica i privredna društva koja pretežno pružaju usluge od javnog interesa, koja su pod upravljačkom kontrolom države i najvećim dijelom finansirana iz državnog budžeta.

108


6.1.2. Spoljni dug

Konstantan rast spoljnog duga, koji traje od početka 2008. godine, iako usporen, nastavljen je i u 2016. godini. Prema podacima Ministarstva finansija, spoljni dug na kraju 2016. godine iznosio je 2.002,8 miliona eura ili 53,1% BDP-a. U odnosu na kraj 2015. godine, spoljni dug je uvećan za 2,4%.

Stanje spoljnog duga u toku 2016. godine, u odnosu na kraj prethodne godine, uvećano je najvećim dijelom zbog emisije euroobveznica u iznosu od 300 miliona eura. Pored toga, rast spoljnog duga u toku 2016. godine rezultat je:

• Povlačenja sredstava KfW-a u iznosu od 15,37 miliona eura (za projekte „Vodosnabdijevanje i sanacija otpadnih voda – III, IV i V faza“ i „Energetska efikasnost u javnim ustanovama (Faza I i II)“),

• Povlačenja sredstava kineske Exim banke u iznosu od 10,28 miliona eura (za potrebe finansira-nja izgradnje prioritetne dionice autoputa),

• Povlačenja sredstava od EIB-a u iznosu od 7 miliona eura (za projekat „Rehabilitacija puteva i zaobilaznica“),

• Povlačenja sredstava od IBRD-a u iznosu od 5,94 miliona eura (za projekte „Lamp“, „Midas“, „Midas – dodatno finansiranje“, ,,Energetska efikasnost – dodatno finansiranje’’ i za projekat „Visoko obrazovanje i istraživanje za inovacije i konkurentnost“),

• Povlačenja sredstava od Vijeća Evropske razvojne banke u iznosu od 5,15 miliona eura (za pro-jekat „1000+ stanova II faza“),

• Povlačenja sredstava EBRD-a u iznosu od 3,72 miliona eura (za potrebe rekonstrukcije lokalnih puteva).

S druge strane, spoljni dug je umanjen otplatom dospjelih obaveza prema nerezidentima (glavnica) u iznosu od 307,7 miliona eura, što je i doprinijelo niskom rastu duga na godišnjem nivou.

U strukturi spoljnog duga najveće učešće imaju obaveze po osnovu emitovanih euroobveznica (53,9% spoljnog duga), dok je Međunarodna banka za obnovu i razvoj najveći pojedinačni povjerilac sa 10,5% učešća u spoljnom dugu.

109

Javni dug

Tabela 6.4

Struktura spoljnog duga, 31. 12. 2016. godine

Kreditor Stanje dugamil. eura

Spoljni dugBDP

Učešće u spoljnom dugu

Učešće u javnom dugu

%

Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) 211,0 5,6% 10,5% 8,3%

Zemlje članice Pariskog kluba kreditora 95,6 2,5% 4,8% 3,8%

Međunarodna organizacija za razvoj (IDA) 54,3 1,4% 2,7% 2,1%

Evropska investiciona banka (EIB)1 105,4 2,8% 5,3% 4,1%

EBRD 14,7 0,4% 0,7% 0,6%

Razvojna banka Savjeta Evrope 17,7 0,5% 0,9% 0,7%

Evropska Komisija 2,8 0,1% 0,1% 0,1%

Kreditna banka za obnovu - Njemačka (KFW)2 42,2 1,1% 2,1% 1,7%

Mađarski kredit 6,8 0,2% 0,3% 0,3%

Poljski kredit 6,9 0,2% 0,3% 0,3%

Francuski kredit - Natixis3 5,6 0,1% 0,3% 0,2%

EUROFIMA - dug AD ,,Željeznica Crne Gore” 13,5 0,4% 0,7% 0,5%

Češki Exim - dug AD ,,Željeznica Crne Gore” 4,4 0,1% 0,2% 0,2%

Steiermarkische Bank und Sparkassen AG4 9,9 0,3% 0,5% 0,4%

Erste Bank 6,0 0,2% 0,3% 0,2%

Credit Suisse Bank 128,0 3,4% 6,4% 5,0%

Kineska Exim Bank 189,4 5,0% 9,5% 7,4%

Španski kredit za izgradnju deponije 3,9 0,1% 0,2% 0,2%

Austrijski kredit (Erste banka) 5,0 0,1% 0,2% 0,2%

EUROBOND 1.080,0 28,6% 53,9% 42,4%

UKUPNO 2.002,8 53,1% 100,0% 78,7%

1 Krediti EIB-a u ukupnom iznosu od 47 miliona eura koje servisiraju javna preduzeća (,,Monteput’’, ,,Aerodromi CG’’ i ,,Elektroprivreda CG’’) ne ulaze u iznos spoljnog duga, već se tretiraju kao garancije.

2 Kredite od njemačke KfW banke za potrebe vodosnabdijevanja koriste opštine, ali čine dio ino-duga.3 Robni kredit – EPCG.4 Kredit za finansiranje nabavke vatrogasnih vozila za Ministarstvo unutrašnjih poslova.


Treba imati u vidu da, po pojedinim kreditnim linijama postoje sredstva koja su odobrena, a nijesu po-vučena. Ukupan iznos raspoloživih, a nepovučenih sredstava iznosi 933,6 miliona eura (od čega 706,2 miliona eura čine sredstva kineske Exim banke).

110


Tabela 6.5

Struktura spoljnog duga i nepovučenih sredstava, u 000.000 eura

Kreditor Stanje duga Iznos nepovučenih sredstava

mil. eura

Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) 211,0 55,6

Zemlje članice Pariskog kluba kreditora 95,6 0,0

Međunarodna organizacija za razvoj (IDA) 54,3 0,0

Evropska investiciona banka (EIB) 105,4 50,9

EBRD 14,7 25,9

Razvojna banka Savjeta Evrope 17,7 11,1

Evropska Komisija 2,8 0,0

Kreditna banka za obnovu - Njemačka (KFW) 42,2 83,9

Mađarski kredit 6,8 0,0

Poljski kredit 6,9 0,0

Francuski kredit - Natixis 5,6 0,0

EUROFIMA - dug AD ,,Željeznica Crne Gore” 13,5 0,0

Češki Exim - dug AD ,,Željeznica Crne Gore” 4,4 0,0

Steiermarkische Bank und Sparkassen AG 9,9 0,0

Erste Bank 6,0 0,0

Credit Suisse Bank 128,0 0,0

Kineska Exim Bank 189,4 706,2

Španski kredit za izgradnju deponije 3,9 0,0

Austrijski kredit (Erste banka) 5,0 0,0

EUROBOND 1.080,0 0,0

UKUPNO 2.002,8 933,6


6.2. Dug jedinica lokalne samouprave

Ukupni konsolidovani dug lokalne samouprave, na kraju 2016. godine, iznosio je 175,7 miliona eura, što je za 1% manje u odnosu na kraj 2015. godine. Od ukupnog konsolidovanog duga, 116,6 miliona eura (66,4%) odnosi se na spoljni dug, dok se preostalih 59,1 miliona eura (33,6%) od-nosi na dug prema rezidentima.

Posmatrajući strukturu ukupnog konsolidova-nog duga, najveći dužnik je opština Budva sa 66,8 miliona eura duga (38% ukupnog konsoli-dovanog duga). Poslije Budve, najveći dužnici su opštine Podgorica (11%), Nikšić (10,6%) i Bijelo Polje (7,7%), dok opštine Petnjica i Gusinje nijesu imale zaduženja (grafik br. 6.1).

Konsolidovani dug lokalne samouprave (po opštinama) na kraju 2016. godine,

u milionima eura

Grafik 6.1


111

Javni dug

U poređenju sa stanjem duga na kraju 2015. godine, sve opštine bilježe smanjenje duga, osim Budve, Rožaja, Tivta i Ulcinja.

Od ukupnog iznosa konsolidovanog duga lokalne samouprave, 32,66 miliona eura je već uključeno u spoljni državni dug, po osnovu ugovora koje je potpisala Vlada Crne Gore. Stoga je stanje duga lokalne samouprave na kraju 2016. godine 143,1 miliona eura. U odnosu na kraj prethodne godine, dug lokal-ne samouprave povećan je za 0,6%.

Boks 6.2 – Plan zaduživanja države u 2017. godini

Zakonom o budžetu za 2017. godinu predviđeno je zaduživanje države kod inostranih institucija u cilju realizacije razvojnih projekata u ukupnom iznosu od 206,3 miliona eura.

Tabela 1

Plan zaduživanja države u 2017. godini

Korisnik Iznos kredita Namjena Kreditor

Vlada CG (za potrebe Ministarstva pravde)

15.000.000 Izgradnja kapitalnog projekta „Zatvor u Bijelom Polju“

Banka za razvoj Savjeta Evrope (CEB)

Vlada CG 10.000.000 Nastavak projekta „1000+ stanova“ Banka za razvoj Savjeta Evrope (CEB)

Vlada CG 7.000.000 Projekat „Program energetske efikasnosti u javnim zgradama (II faza)“

Njemačka banka za razvoj (KfW)

Vlada CG 40.000.000 Projekti rekonstrukcije magistralnih puteva u Crnoj Gori

Evropska investiciona banka (EIB)

Vlada CG 40.000.000 Projekti rekonstrukcije magistralnih puteva u Crnoj Gori

Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD)

Vlada CG 6.000.000Projekat „Vodosnabdijevanje i odvođenje otpadnih voda na crnogorskom primorju (V faza)“


Vlada CG 4.500.000 Za potrebe razvoja seoske infrastrukture na ruralnim područjima

Međunarodni fond za razvoj poljoprivrede (IFAD)

Vlada CG 7.000.000Projekat „Vodosnabdijevanje i odvođenje otpadnih voda na crnogorskom primorju (V-II faza)“


Vlada CG 35.000.000Projekat „Izgradnja postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda u Glavnom gradu Podgorica“


Vlada CG (za potrebe javnih zdravstvenih ustanova)

11.800.000 Kupovina jednog akceleratora i druge medicinske opreme

Kreditor će biti određen tokom godine (Kreditni ili lizing aranžman u trajanju najmanje pet godina)

Vlada CG (za potrebe Ministarstva odbrane)

30.000.000 Kupovina dva helikoptera

Kreditor će biti određen tokom godine (iznos otplate neće preći iznos od 3,5 miliona godišnje, kroz kreditni ili lizing aranžman)

UKUPNO kredita 206.300.000


112


Pored navedenih zaduživanja, Vlada Crne Gore u 2017. godini može zadužiti za iznos do 455 miliona eura, od čega: za otplatu duga i otplatu obaveza iz prethodnog perioda, u iznosu do 221.000.000,00 eura, za potrebe finansiranja kapitalnog budžeta i izgradnje prioritetne dionice autoputa, do iznosa od 200.000.000,00 eura i za potrebe stvaranja fiskalne rezerve, do iznosa od 34.000.000,00 eura. Sredstva će biti obezbijeđena kroz aranžmane sa kineskom Exim bankom, sa međunarodnim fianansijskim in-stitucijama, kao i emisijom obveznica na inostranom ili domaćem tržištu.

6.3. Izdate garancije

Državne garancije na kraju 2016. godine izno-sile su 344,9 miliona eura ili 9,1% procijenjenog BDP-a i bile su neznatno više u odnosu na kraj 2015. godine (1,4%). Ukoliko uključimo izdate državne garancije, javni dug Crne Gore iznosio bi 2.891 miliona eura, ili 76,6% BDP-a.

Strane garancije Crne Gore iznosile su 293,9 mi-liona eura ili 7,8% BDP-a. Ako uključimo strane garancije u iznos spoljnog državnog duga, onda bi on iznosio 60,9% BDP-a. Važno je istaći da se pomenuti iznos stranih garancija odnosi na po-vučena kreditna sredstva. Kada se uzme u obzir cijeli ugovoreni iznos, strane garancije dostižu iznos od 531,2 miliona eura.

Javni dug sa i bez garancija, u % BDP-a

Izdate strane garancije, u milionima eura Izdate domaće garancije, u milionima eura

Grafik 6.2



Izvor: Ministarstvo finansija Izvor: Ministarstvo finansija

113

Javni dug

Ukupan iznos domaćih garancija iznosio je 51 milion eura (1,3% BDP-a) na kraju 2016. godine. Unu-trašnji dug sa garancijama iznosio je 12% BDP-a. Od ukupnog iznosa domaćih garancija, 38,4 miliona eura se odnosi na garancije date opštinama za kredite kod raznih komercijalnih banaka za sprovođe-nje sanacionog plana60.

U toku 2016. godine nije bilo aktiviranja garancija.

Boks 6.3 – Plan izdavanja garancija u 2017. godini

Zakonom o budžetu za 2017. godinu, predviđeno je izdavanje garancija za tri projekta, u ukupnom iznosu do 48 miliona eura, i to:

• za kreditni aranžman između Željezničke infrastrukture i Evropske investicione banke, za projekte koji se odnose na rekonstrukciju i unapređenje željezničke infrastrukture, za koji je predviđen kreditni aranžman u iznosu od 20 miliona eura, od kojih će u 2017. godini biti efekti-van iznos od 7 miliona eura;

• za kreditni aranžman između Crnogorskog elektroprenosnog sistema (CGES) i Njemačke banke za razvoj (KfW), za projekat izgradnje elektroenergetske infrastrukture na poluostrvu Luštica, u iznosu od 20 miliona eura;

• za kreditni aranžman između Regionalnog vodovoda „Crnogorsko primorje“ i Erste banke, u iznosu od 8 miliona eura, u cilju zamjene postojeće garancije izdate Abu Dabi Fondu, za kreditni aranžman sa tom institucijom.

6.4. Otplata duga

Ukupna otplata duga61 u toku 2016. godine izno-sila je 683,5 miliona eura ili 18,1% procijenjenog BDP-a. Od ukupnog iznosa otplate duga, najveći iznos se odnosi na otplatu glavnice duga reziden-tima i nerezidentima u iznosu od 533,1 miliona eura i na otplatu kamata po osnovu kreditnih aranžmana, rezidentima i nerezidentima, u izno-su od 81,1 miliona eura. Otplata obaveza iz rani-jeg perioda iznosila je 69,3 miliona eura, od čega se na otplatu obaveza po osnovu stare devizne štednje odnosilo 14 miliona eura.

60 Ukupan potpisani iznos garancija za kredite koje koriste opštine za realizaciju sanacionog plana je 42,89 miliona eura.61 Ukupna otplata duga obuhvata otplatu duga po glavnici, otplatu kamate, kao i otplatu duga iz prethodnih godina.

Otplata duga u 2016. godini, u milionima eura

Grafik 6.5


EKSTERNI SEKTOR 07

117

Eksterni sektor

U 2016. godini je usljed rasta domaće tražnje zabilježeno povećanje neravnoteže na tekućem računu. Deficit tekućeg računa iznosio je 715 miliona eura ili 48,1% više u poređenju sa 2015. godinom. Pove-ćanje deficita tekućeg računa posljedica je povećanja uvoza roba i usluga, uz istovremeno veći odliv po osnovu isplaćenih dividendi. Na finansijskom računu ostvaren je neto priliv po osnovu direktnih i ostalih investicija, dok je neto odliv zabilježen na računu portfolio investicija. Finansiranje deficita se uglavnom obezbjeđuje iz stranih direktnih investicija i kroz priliv ostalih investicija.

U robnoj razmjeni sa inostranstvom ostvareno je povećanje neravnoteže usljed većeg uvoza roba od izvoza. Visoka uvozna zavisnost crnogorske privrede posljedica je uske proizvodne baze i visoke kore-lisanosti između uvoza robe i turizma. Takođe, na visok uvoz utiče i jaka veza između uvoza i izvoza robe (visoko učešće uvezenih sirovina u izvezenoj robi). Ovome treba dodati i značajne infrastruk-turne investicije i investicije u gradnju novih turističkih kapaciteta koje su značajni generator uvoza. Spoljnotrgovinski deficit iznosio je 1,7 milijardi eura62 ili 13,2% više nego 2015. godine, usljed pove-ćanja lične i investicione potrošnje koje su uticale na značajno veći rast uvoza roba od izvoza. U po-smatranom periodu ukupan izvoz roba iznosio je 345,3 miliona eura i veći je za 6,2%, što je uglavnom rezultat povećanja izvoza mineralnih ruda i električne energije. Uvoz roba povećan je za 12% i iznosio je dvije milijarde eura, što je u najvećoj mjeri posljedica većeg uvoza mašina i transportnih uređaja, kao i proizvoda od metala, usljed značajnih građevinskih aktivnosti u našoj zemlji i izgradnje prve dionice autoputa Bar − Boljare.

Na računu usluga ostvaren je suficit od 769,1 milion eura, što je za 2,5% manje nego prethodne godine. Smanjenje suficita rezultat je snažnog povećanja rashoda od 14,3%, dok su prihodi ostvarili rast od 3,3%. Povećanje rashoda u odnosu na prethodnu godinu posljedica je većeg odliva po osnovu tran-sporta, ostalih poslovnih usluga, putovanja i turizma, telekomunikacionih usluga, računarskih i in-formatičkih usluga. Ukupni prihodi od usluga iznosili su 1,3 milijarde eura, dok su rashodi iznosili 485,5 miliona eura. U posmatranom periodu obim razmjene usluga bio je veći za 6,2% u odnosu na 2015. godinu i iznosio je 1,7 milijardi eura. Saldo roba i usluga u 2016. godini bio je negativan i iznosio je 888,2 miliona eura, što je za 31,7% više nego u prethodnoj godini.

Na računu primarnih dohodaka ostvaren je suficit u iznosu od 52,9 miliona eura, što je za 43% manje u odnosu na prethodnu godinu. Na smanjenje suficita uticalo je povećanje rashoda za 32,3%, koji su iznosili 204,9 miliona eura, usljed većeg odliva po osnovu isplaćenih dividendi. Na računu sekundar-nih dohodaka ostvaren je suficit u iznosu od 120,4 miliona eura, što je za 21,9% više nego u 2015. godi-ni. Ukupan priliv transfera u Crnu Goru bio je povećan za 10,2% u poređenju sa prethodnom godinom i iznosio je 189,3 miliona eura. Najveći priliv ostvaren je po osnovu ličnih transfera iz inostranstva u iznosu od 112,1 milion eura, dok je odliv ličnih transfera u inostranstvo iznosio 33,5 miliona eura.

Na finansijskom računu u 2016. godini, neto strane direktne investicije iznosile su 371,6 miliona eura ili 40% manje nego u istom periodu prethodne godine, i čine 9,8% BDP-a. Smanjenje neto priliva po-sljedica je smanjenja priliva po osnovu vlasničkih i dužničkih ulaganja, kao i značajno većeg odliva zbog isplaćenih dividendi jedne kompanije iz akumulirane dobiti ostvarene u ranijim godinama. Na računu portfolio investicija ostvaren je neto odliv od 19,3 miliona eura. U posmatranom periodu na

62 Podaci MONSTAT-a sa prilagođavanjima koje CBCG vrši u skladu sa metodologijom MMF-a (Balance of Payments Ma-nual, Sixth edition, IMF, 2009). Podaci o uvozu i izvozu roba prikazani su po fob-u.

118


računu ostalih investicija ostvaren je neto priliv od 298,3 miliona eura. Kretanja na ovom računu karakteriše povećanje obaveza banaka i ostalih sektora (privrede) po osnovu uzetih kredita, dok kod države imamo smanjenje po ovom osnovu. Domaće banke su u 2016. godini smanjile svoje depozite u inostranstvu.

Tabela 7.1 63

Platni bilans Crne Gore, u 000 eura63

R. br. Naziv stavke 2015. 2016. Promjena u % % BDP

1 TEKUĆI RAČUN -482.796 -714.954 48,1 -19,0

1.A SALDO ROBA I USLUGA -674.361 -888.211 31,7 -23,5

1.A.a Robe -1.463.517 -1.657.272 13,2 -43,9

1.A.a.1 Izvoz, f.o.b. 325.286 345.331 6,2 9,2

1.A.a.2 Uvoz, f.o.b. 1.788.803 2.002.603 12,0 53,1

1.A.b Usluge 789.156 769.061 -2,5 20,4

1.A.b.1 Prihodi 1.213.924 1.254.581 3,3 33,3

1.A.b.2 Rashodi 424.768 485.520 14,3 12,9

1.B Primarni dohodak 92.803 52.882 -43,0 1,4

1.B.1 Prihodi 247.699 257.828 4,1 6,8

1.B.2 Rashodi 154.896 204.946 32,3 5,4

1.C Sekundarni dohodak 98.762 120.374 21,9 3,2

1.C.1 Prihodi 171.866 189.323 10,2 5,0

1.C.2 Rashodi 73.104 68.948 -5,7 1,8

2 KAPITALNI RAČUN -150 782 0,0

2.A Prihodi 0 825 0,0

2.B Rashodi 150 43 -71,4 0,0

SALDO TEKUĆEG I KAPITALNOG RAČUNA -482.946 -714.172 47,9 -18,9

3 FINANSIJSKI RAČUN, neto -338.523 -490.082 44,8 -13,0

3.A Neto povećanje finansijske aktive 392.086 -80.985 -2,1

3.B Neto povećanje obaveza 730.609 409.097 -44,0 10,8

3.1 Direktne investicije, neto (=aktiva-obaveze) -619.274 -371.568 -40,0 -9,8

3.1.1 Neto povećanje finansijske aktive 11.064 -167.024 -4,4

3.1.2 Neto povećanje obaveza 630.338 204.543 -67,6 5,4

3.2 Portfolio investicije, neto (=aktiva-obaveze) -112.106 19.255 0,5

3.2.1 Neto povećanje finansijske aktive -13.689 54.287 1,4

3.2.2 Neto povećanje obaveza 98.417 35.031 -64,4 0,9

3.3 Finansijski derivati, neto (=aktiva-obaveze) 0 0 0,0

3.3.1 Neto povećanje finansijske aktive 0 0 0,0

3.3.2 Neto povećanje obaveza 0 0 0,0

3.4 Ostale investicije, neto (=aktiva-obaveze) 267.186 -298.348 -7,9

3.4.1 Neto povećanje finansijske aktive 269.040 -128.826 -3,4

3.4.2 Neto povećanje obaveza 1.854 169.522 9043,3 4,5

3.5 Rezerve CBCG 125.670 160.578 27,8 4,3

4 NETO GREŠKE I OMAŠKE (3-2-1) 144.423 224.090

Izvor: CBCG

63 Podaci platnog bilansa Crne Gore objavljeni u skladu sa novom metodologijom MMF-a (Priručnik za platni bilans, šesto izdanje-BPM6). Finansijski račun je prikazan po principu neto povećanja aktive i obaveza. Povećanje aktive/obaveza prikazuje se sa predznakom plus (+), dok se smanjenje prikazuje sa predznakom minus (-). Neto vrijednost se dobija kao razlika između neto aktive i neto obaveza.

119

Eksterni sektor

7.1. Tekući i kapitalni račun platnog bilansa

Tekući račun platnog bilansa 2016. godine karak-teriše povećanje deficita, što je većim dijelom po-sljedica povećanja neravnoteže na računu roba i usluga u poređenju sa prethodnom godinom. Po-krivenost uvoza izvozom roba iznosila je 17,2% i predstavlja smanjenje u odnosu na 2015. godinu za jedan procentni poen. Uvoz robe povećan je u posljednjih nekoliko godina i u 2016. je dostigao pretkrizni nivo (2 milijarde eura u 2007. godini). Na računima usluga, primarnih i sekundarnih dohodaka ostvaren je suficit, ali je na računima usluga i primarnih dohodaka došlo do smanjenja suficita u odnosu na prethodnu godinu. Pokrive-nost deficita na računu roba iznosi 56,9%, što je za 10,2 procentna poena manje u odnosu na 2015. godinu.

7.1.1. Robna razmjena64

Tokom 2016. godine došlo je do povećanja uku-pne robne razmjene sa inostranstvom za 10,6% u poređenju sa prethodnom godinom, usljed istovremenog rasta izvoza i uvoza roba. Brži rast uvoza od izvoza roba rezultirao je povećanjem spoljnotrgovinskog deficita koji je iznosio 1,7 mi-lijardi eura ili 13,9% više nego u 2015. godini. Po-krivenost uvoza izvozom iznosila je svega 15,8% i predstavlja najmanju pokrivenost u posljednjih deset godina.

Ukupan izvoz roba, prema podacima MONSTAT-a, iznosio je 325,8 miliona eura, što predstavlja rast od 2,7%, dok je uvoz iznosio 2,1 milijardu eura ili 12% više nego u 2015. godini, što ukazuje na ve-oma nisku konkurentnost crnogorske privrede. U izvozu roba dominiraju proizvodi nižeg stepe-na prerade (aluminijum i proizvodi od alumini-juma, mineralna goriva, mineralna ulja i proiz-vodi njihove destilacije). Posmatrano po katego-rijama SMTK, na rast izvoza najviše su uticali

64 Metodološke napomene: Podaci o spoljnoj trgovini u platnom bilansu Crne Gore prikazani su po specijalnom sistemu trgovine. CBCG vrši prilagođavanje podataka dobijenih od Monstata za potrebe platnog bilansa u skladu sa metodologi-jom MMF-a (Balance of Payments Manual, sixth edition, IMF, 2009). Podaci o uvozu i izvozu roba prikazani su po f.o.b-u.

Struktura tekućeg računa, u 000 eura

Pokrivenost uvoza izvozom u periodu 2005−2016. godina

Grafik 7.1

Grafik 7.2

Izvor: CBCG

Izvor: MONSTAT

120


izvoz kategorije mineralne rude i otpaci metala, čiji je izvoz iznosio 37,3 miliona eura i povećan je za 35,9% u odnosu na 2015. godinu, kao i izvoz električne enregije čiji je izvoz iznosio 36,9 miliona eura ili više za 24,4%.

U strukturi izvoza prema SMTK65 najviše je izvezeno proizvoda svrstanih prema materijalu koji čine 26,6% ukupnog izvoza, zatim sirovih materija osim goriva (22,1%) i mineralnih goriva i maziva (15,9%). U okviru kategorije proizvodi svrstani prema materijalu najzastupljeniji su obojeni metali (aluminijum) u iznosu od 63 miliona eura, i gvožđe i čelik 14,3 miliona eura. Cjelokupna kategorija je zabilježila pad izvoza od 10,3%. Izvoz kategorije mineralna goriva i maziva povećan je za 9,9% u poređenju sa 2015. godinom, a najveći udio u ovoj kategoriji pripada električnoj energiji (36,9 miliona eura) i nafti i naftnim derivatima (12,7 miliona eura).

Tabela 7.2

Struktura izvoza roba u 2016. godini, u 000 eura

2015. 2016. Promjena Učešće u %

0 Hrana i žive životinje 26.380,90 27.337,27 3,6% 8,4

1 Piće i duvan 26.842,92 22.506,42 -16,2% 6,9

2 Sirove materije, osim goriva 63.556,81 71.967,74 13,2% 22,1

3 Mineralna goriva i maziva 46.985,42 51.647,99 9,9% 15,9

4 Životinjska i biljna ulja i masti 612,77 579,78 -5,4% 0,2

5 Hemijski proizvodi 12.885,81 17.587,97 36,5% 5,4

6 Proizvodi svrstani po materijalu 96.491,88 86.569,21 -10,3% 26,6

7 Mašine i transportni uređaji 29.640,62 31.134,64 5,0% 9,6

8 Razni gotovi proizvodi 13.774,74 11.564,98 -16,0% 3,5

9 Proizvodi i transakcije, nigdje nepomenuti 0.00 4.950,00 0,0% 1,5

UKUPNO: 317.171,87 325.846,00 2,7% 100%

Izvor: MONSTAT

Boks 7.1 − Kretanje izvoza i uvoza aluminijuma i cijene na svjetskom tržištu

Iako izvoz aluminijuma bilježi konstantan pad tokom godina, aluminijum i proizvodi od aluminijuma su najznačajniji izvozni priozvodi u Crnoj Gori sa učešćem u ukupnom izvozu od 20,2%. U periodu 2008−2012. godina izvoz aluminijuma i proizvoda od aluminijuma iznosio je prosječno 40% ukupnog izvoza, a od tada je kao rezultat smanjenja proizvodnje došlo i do pada izvoza.

U 2016. godini izvoz nastavlja tendenciju pada od 9,3% u odnosu na prethodnu godinu i iznosi 63 mil-iona eura, dok uvoz ima trend rasta i u 2016. godini i iznosi 15,1 milion eura.

Na kretanje izvoza aluminijuma značajno utiče cijena na međunarodnom tržištu. Podaci o kretanju cijena na svjetskom tržištu pokazuju različite trendove, uz različite fluktuacije iz mjeseca u mjesec. Prosječna cijena aluminijuma nastavlja silaznu putanju i tokom 2016. godine i bilježi 1.476,9 eura po toni, dok je u 2015. godini iznosila 1.493,9 eura po toni.

65 Standardna međunarodna trgovinska klasifikacija

121

Eksterni sektor

Izvoz aluminijuma i proizvoda od aluminijuma u periodu 2005−2016. godina

Cijene aluminijuma po mjesecima 2008−2016. godina (u EUR)

Grafik 1 Grafik 2

Izvor: MONSTAT Izvor: Bloomberg

Ukupan uvoz roba u 2016. godini, prema podacima MONSTAT-a, iznosio je 2,1 milijardu eura, što predstavlja povećanje od 12% u poređenju sa istim periodom 2015. godine. Povećanje uvoza robe u po-ređenju sa 2015. godinom rezultat je veće tražnje za potrebe realizacije infrastrukturnih projekata, kao i drugih značajnih projekata u oblasti energetike i turizma. U uvozu dominiraju mašine i transportni uređaji (25,6%), proizvodi sektora hrana i žive životinje (19,3%) i proizvodi svrstani prema materijalu (16,6%). U okviru kategorije mašine i transportni uređaji, najviše je uvezeno drumskih vozila u iznosu od 134,7 miliona eura, kao i električnih mašina i aparata u iznosu od 129,9 miliona eura. Uvoz hrane i živih životinja iznosio je 397,2 miliona eura, što predstavlja rast od 4,5%. U okviru ove kategorije najzastupljeniji su: meso i proizvodi prerade od mesa u iznosu od 94,7 miliona eura i povrće i voće u vrijednosti od 63,7 miliona eura.

Posmatrano po podkategorijama SMTK, povećanju uvoza u 2016. godini najviše je doprinio rast uvoza kategorija: električne mašine, aparati i uređaji za 43 miliona, proizvodi od metala za 35,6 miliona eura i pogonske mašine i uređaji za 33,5 miliona eura. Najveći pad u uvozu roba zabilježile su podkategorije nafta i naftni derivati, kao i mineralne rude i otpaci metala. Uvoz nafte i naftnih derivata iznosio je 133,9 miliona eura (pad od 9,7%), dok je kod uvoza mineralne rude i otpadaka metala zabilježen pad u iznosu od 8,7 miliona eura (30%) u odnosu na 2015. godinu.

122


Tabela 7.3

Struktura uvoza roba u 2016. godini, u 000 eura

2015. 2016. Promjena Učešće u %

0 Hrana i žive životinje 380.052,94 397.228,10 4,5% 19,3

1 Piće i duvan 66.679,00 70.777,46 6,1% 3,4

2 Sirove materije, osim goriva 44.936,62 37.260,69 -17,1% 1,8

3 Mineralna goriva i maziva 199.151,12 187.538,85 -5,8% 9,1

4 Životinjska i biljna ulja i masti 13.576,11 13.936,85 2,7% 0,7

5 Hemijski proizvodi 194.361,45 203.403,48 4,7% 9,9

6 Proizvodi svrstani po materijalu 282.039,31 341.789,76 21,2% 16,6

7 Mašine i transportni uređaji 408.169,32 527.754,26 29,3% 25,6

8 Razni gotovi proizvodi 252.552,72 279.238,87 10,6% 13,5

9 Proizvodi i transakcije, nigdje nepomenuti 5,89 2.759,26 46777,6% 0,1

UKUPNO: 1.841.524,48 2.061.687,59 12,0% 100%

Izvor: MONSTAT

Kada govorimo o izvozu po regionima, u 2016. godini glavni spoljnotrgovinski partneri Crne Gore bile su zemlje CEFTA grupacije sa 45,1%, zatim EU gdje je izvezeno 37,6%, EFTA sa 1,3% i ostale zemlje sa 16,1%. Najviše roba uvozi se iz EU (48,1%), zatim, CEFTA (30,4%) i EFTA (1,5%) i ostale zemlje (19,9%). Pojedinačno najveći partneri u izvozu su: Srbija (82 miliona eura), Mađarska (35 miliona eura) i Bosna i Hercegovina (26,6 miliona eura). U uvozu na prvom mjestu je Srbija (457,3 miliona eura), zatim slije-de Njemačka (217,2 miliona eura) i Kina (185,2 miliona eura).

Struktura izvoza i uvoza roba u 2016. godini, po zemljama

Grafik 7.3

Izvor: MONSTAT

123

Eksterni sektor

Boks 7.2 – Međunarodna trgovina: trendovi i izazovi66

Za svjetsku trgovinu 2016. godina je bila period stagnacije. Ako se projekcije Svjetske trgovinske organizacije na osnovu podataka za prva tri kvar-tala ostvare, rast obima trgovine u 2016. godini iznosiće 1,7%. Osim činjenice da će to biti najniži rast od početka finansijske krize, bitno je istaći da bi to značilo da BDP raste brže od trgovine (2,2%) prvi put u zadnjih 15 godina (Grafik 1). Negativan trend može se smatrati posljedicom usporavanja procesa globalizacije, trgovinske liberalizacije i in-tegracije svjetskih lanaca vrijednosti. U 2016. go-dini G20 zemlje su implementirale više ekonom-skih politika koje su za cilj imale ograničavanje trgovine nego onih koje su je promovisale. Sub-vencije su i dalje najpopularniji vid ekonomske politike koja kao posljedicu ima ograničavanje slobodne trgovine, ali manje vidljive mjere su takođe počele da se sprovode (npr. mjere pod-sticanja izvoza, mjere finansiranja trgovine ili zahtjevi po pitanju lokacije). Razvijene ekonomije više ne teže ubrzanoj liberalizaciji trgovine, što je najviše i doprinijelo smanjenju trgovine.

66 Izvori: World Bank Group (January 2017) „Global Economic Prospects”, The International Monetary Fund (December 2016) „Finance & Development”

Kvartalni trgovinski ideks (obim izvoza) po regionima

Uvoz SAD-a po regionima (milijarde EUR)

Vrijednost i obim robne razmjene (% promjena u odnosu na prethodnu godinu)

Grafik 2 Grafik 3

Grafik 1

Izvor podataka: World trade organization database (WTO) i UNCTAD

International Trade Administration, U.S. Departmnet of Commerce

Izvor podataka: World trade organization database (WTO) i UNCTAD

124


Posmatrano po regionima može se primijetiti da je čak i u slučaju Azijskih zemalja postkrizni trend rasta izvoza prekinut u 2016. godini (Grafik 2). U trećem kvartalu izvoz je jedino veći kod SAD-a. U narednom period očekuje se postepeno poboljšanje u trendu svjetske trgovine. Ipak, stepen oporavka će biti sla-biji nego što je bilo prvobitno predviđeno zbog slabog ekonomskog rasta u razvijenim ekonomijama, konstantnog slabljenja investicija i liberalizacije trgovine, ali i nesigurnosti po pitanju spoljnotrgo-vinske politike najvećih ekonomija SAD i EU. Projekcije rasta trgovine za 2017. godinu su smanjene i očekuje se da će se stopa rasta kretati u intervalu od 1,8% do 3,1%.

Neminovno je da će spoljnotrgovinska politika SAD-a značajno uticati na promjene tokova svjetske trgovine u narednom periodu. SAD čine 11% svjetske trgovine, one su najveći uvoznik i izvoznik dobara i usluga u svijetu. Zbog trenutnog nedostatka podataka o predstojećim mjerama spoljnotrgovinske politike SAD-a ne mogu se uraditi detaljne analize i predvidjeti njihove implikacije, ali njihov uticaj će posebno osjetiti najveći trgovinski partneri SAD-a. U 2016. godini 21% dobara uvezenih u SAD su iz Kine, 19% iz EU, 13% iz Kanade i 13% Meksika (Grafik 3).

7.1.2. Usluge

U međunarodnoj razmjeni usluga ostvaren je trend povećanja obima razmjene usluga za 6,2%. Na računu usluga ostvaren je suficit u iznosu od 769,1 milion eura ili 20,4% BDP-a, što je za 1,4 procentna poena manje nego u 2015. godini. Zna-čajni prihodi ostvareni u oblasti turizma, tran-sporta, ostalih poslovnih usluga i telekomunika-cionih, računarskih i informatičkih usluga, re-zultirali su pozitivnim saldom na ovom računu. Ukupni prihodi od usluga iznosili su 1,3 milijar-de eura ili 3,3% više u odnosu na isti period 2015. godine. Najveći prihodi ostvareni su u oblasti pu-tovanja/turizma 835,7 miliona eura, transporta 234 miliona eura i ostalih poslovnih usluga 64,6 miliona eura.

Rashodi od usluga u 2016. godini iznosili su 485,5 miliona eura i bili su veći za 14,3% u odnosu na isti period 2015. godine. U strukturi rashoda naj-veće učešće imaju rashodi ostvareni po osnovu transporta od 38,1% (185,2 miliona eura). Ras-hodi ostvareni po osnovu ostalih poslovnih uslu-ga iznosili su 102,1 milion eura, i njihovo učešće u ukupnim rashodima je 21%. U okviru ostalih poslovnih usluga najveći rashodi su ostvareni po osnovu profesionalnih i konsalting usluga 59,1 milion eura i raznovrsnih tehničkih, trgovinskih i ostalih poslovnih usluga 36,6 miliona eura.

Struktura prihoda od usluga u 2016. godini

Struktura rashoda od usluga u 2016. godini

Grafik 7.4

Grafik 7.5

Izvor: CBCG

Izvor: CBCG

125

Eksterni sektor

U 2016. godini na računu transportnih usluga ostvaren je suficit u iznosu od 48,8 miliona eura ili 23,6% manje nego u prethodnoj godini. Tran-sportni prihodi su iznosili 234 miliona eura i bili su za 9% veći u odnosu na isti period 2015. godine. Najveći prihod je ostvaren u vazdušnom saobra-ćaju i iznosi 59,7 miliona eura, što je za 5,9% više nego u posmatranom periodu prethodne godine. Prihodi u pomorskom saobraćaju iznosili su 52 miliona eura i za 20% su manji nego u 2015. go-dini. Najveći dio, čak 51,6 miliona eura odnosi se na različite usluge (kargo, utovar/istovar, čuvanje i skladištenje kao i iznajmljivanje veza za plovi-la) u lukama i drugim terminalnim linijama. U oblasti drumskog saobraćaja ostvareni su prihodi u iznosu od 55,7 miliona eura i, usljed povećanja obima prevoza roba, veći su za 33,8% u odnosu na isti period 2015. godine. Prihodi u oblasti že-ljezničkog saobraćaja iznosili su 6,2 miliona eura, što je za 36,2% manje u poređenju sa prethodnom godinom. Pozitivni trendovi u oblasti transporta rezultat su povećanja ekonomskih aktivnosti − rasta obima spoljnotrgovinske razmjene, pozitiv-nih kretanja u oblasti turizma i energetike, kao i poboljšane saobraćajne infrastrukture.

Ukupni transportni rashodi iznosili su 185,2 miliona eura i za 22,9% su veći u odnosu na isti period 2015. godine. Najveći rashodi ostvareni su u oblasti drumskog i vazdušnog saobraćaja, kao posljedica rasta prevoza putnika i roba tokom 2016. godine. U oblasti drumskog saobraćaja ras-hodi su iznosili 91 milion eura i bili su veći za 21,7% u odnosu na isti period prethodne godine. Rashodi u oblasti vazdušnog saobraćaja u po-smatranom periodu iznosili su 37 miliona eura i bili su manji za 2,5% u poređenju sa prethodnom godinom.

U obasti turizma ostvaren je pozitivan trend i uprkos visokoj bazi u 2015. godini prihodi od putova-nja/turizma zabilježili su rast od 2,8%, što je rezultat povećanja broja dolazaka i noćenja stranih tu-rista. Investicije u oblasti turizma unaprijedile su kvalitet turističke ponude i atraktivnost turističkih mjesta, a samim tim dovele i do povećanja prihoda u turizmu. Procijenjeni prihodi u oblasti putova-nja/turizma iznosili su 835,7 miliona eura, što je doprinijelo ostvarenju suficita na ovom podračunu od 775,6 miliona eura. Povećanje prihoda od stranih turista u ovoj godini odražava se na ublažavanje spoljnotrgovinskog deficita na tekućem računu platnog bilansa. Takođe činjenica je da osim značajnog rasta broja turista iz godine u godinu, dolazi i do produženja trajanja glavne turističke sezone. Osim toga, sve bolju posjećenost tokom ljetnjih mjeseci, bilježe i turistički centri na sjeveru, što doprinosi smanjenju sezonskog karaktera turističke aktivnosti.

Transportni prihodi u 2016. godini, u 000 eura

Transportni rashodi u 2016. godini, u 000 eura

Grafik 7.6

Grafik 7.7

Izvor: CBCG

Izvor: CBCG

126


Što se tiče strukture turista zabilježen je porast dolazaka i noćenja turista iz zapadnoevropskih i drugih evropskih zemalja poput Velike Britanije, Turske, Španije, Francuske, Holandije, Italije, po-red tradicionalno visokog broja dolazaka iz Rusi-je i zemalja regiona. Takođe raduje činjenica da je zabilježen porast dolazaka i noćenja turista iz va-nevropskih zemalja poput Izraela, Čilea, Novog Zelanda, Brazila i Argentine.

U posmatranom periodu na računu građevin-skih usluga ostvaren je ukupan prihod u izno-su od 31,6 miliona eura, što predstavlja pad od 30,3% u odnosu na 2015. godinu. Istovremeno, rashodi po osnovu angažovanja nerezidenata u oblasti građevinarstva u posmatranom perio-du iznosili su 25,8 miliona eura. Značajni infra-strukturni projekti koji se trenutno realizuju u Crnoj Gori, sigurno su uticali da se dio domaće

građevinske operative preusmjeri na radove u zemlji, što je rezultiralo smanjenjem ukupnih prihoda po ovom osnovu. Na računu građevinskih usluga ostvaren je suficit u iznosu od 5,9 miliona eura, što predstavlja pozitivan trend imajući u vidu da je u 2015. godini ostvaren deficit od 2,8 miliona eura.

Prihodi po osnovu ostalih poslovnih usluga iznosili su 64,6 miliona eura, od čega je najveći dio pri-hoda ostvaren po osnovu pružanja raznih poslovnih, profesionalnih i konsalting usluga u iznosu od 42,3 miliona eura. Rashodi po osnovu ostalih poslovnih usluga iznosili su 102,1 milion eura, što je rezultiralo ostvarenjem deficita na ovom računu u iznosu od 37,5 miliona eura, koji je manji za 6,7% u poređenju sa 2015. godinom.

7.1.3. Primarni dohodak

U 2016. godini na računu primarnih dohodaka ostvaren je suficit u iznosu od 52,9 miliona eura, što je za 43% manje nego prethodne godine. Na smanjenje suficita najveći uticaj je imalo značajno povećanje rashoda po osnovu isplaćenih divi-dendi i naknada (kompenzacija) zaposlenima. Pogoršanju salda doprinijelo je i smanjenje pri-hoda po osnovu dohodaka od međunarodnih ulaganja.

Prihodi ostvareni po osnovu primarnih dohoda-ka iznosili su 257,8 miliona eura, što je za 4,1% više nego u 2015. godini. Najveći dio prihoda čine kompenzacije zaposlenih u iznosu od 246 milio-na eura (7% više nego prethodne godine). Prihodi po osnovu dohotka od međunarodnih ulaganja iznosili su 11,8 miliona eura, od čega se najveći

Struktura noćenja stranih turista po zemljama u 2016. godini

Struktura prihoda po osnovu faktorskih dohodaka u 2016. godini

Grafik 7.8

Grafik 7.9

Izvor: MONSTAT

Izvor: CBCG

127

Eksterni sektor

dio odnosio na naplaćene kamate u iznosu od 9,4 miliona eura. Priliv po osnovu kamata smanjio se u odnosu na 2015. godinu za 42,9%, što je i uticalo na smanjenje prihoda po osnovu dohotka od među-narodnih ulaganja.

Rashodi po osnovu faktorskih dohodaka u 2016. godini iznosili su 204,9 miliona eura, od čega je naj-veći dio vezan za rashode po osnovu međunarodnih ulaganja i to 183,1 milion eura, dok se 21,9 mi-liona eura odnosilo na zarade nerezidenata zaposlenih u Crnoj Gori. Od ukupnih rashoda po osnovu međunarodnih ulaganja na otplatu kamata odnosilo se 82,4 miliona eura, što je za 16,6% manje nego u 2015. godini. Odliv po osnovu isplaćenih dividendi iznosio je 100,7 miliona eura, što je za 148% više nego u 2015. godini. Iako se odliv po osnovu isplaćenih kamata smanjio, značajno povećanje odliva po osnovu isplaćenih dividendi dovelo je do povećanja ukupnih rashoda po osnovu primarnih dohodaka za 32,3% u odnosu na 2015. godinu.

7.1.4. Sekundarni dohodak

Povećanje suficita na računu sekundarnih dohodaka rezultat je istovremenog povećanja prihoda i smanjenja rashoda. Suficit na računu sekundarnih dohodaka iznosio je 120,4 miliona eura, što je za 21,9% više nego u 2015. godini.

U 2016. godini priliv po osnovu sekundarnih do-hodaka iznosio je 189,3 miliona eura. U strukturi priliva, 154,4 miliona eura odnosilo se na osta-le sektore, a na sektor države 34,9 miliona eura. Od ukupnog priliva transfera ostalih sektora, 112,1 milion eura ostvareno je po osnovu ličnih transfera iz inostranstva, što je za 1,5% manje u odnosu na 2015. godinu, dok je priliv po osnovu ostalih tekućih transfera bio za 4,8% veći i izno-sio je 42,2 miliona eura (uključuje penzije i druga socijalna primanja).

Tokom 2016. godine transferi u inostranstvo iznosili su 68,9 miliona eura, što je za 5,7% manje u odnosu na prethodnu godinu. Na sektor država odnosilo se 10,5 miliona eura, dok se 58,5 milio-na eura odnosilo na ostale sektore. Odliv novča-nih sredstava po osnovu ličnih transfera iznosio je 33,5 miliona eura ili 2,7% manje nego u 2015. godini, dok je odliv po osnovu ostalih tekućih transfera iznosio 25 miliona eura.

7.2. Finansijski račun

Na finansijskom računu u 2016. godini ostvaren je neto priliv kapitala, što je rezultat ostvarenog neto priliva na računima direktnih i ostalih investicija, dok je na računu portfolio investicija zabilježen neto odliv.

Kretanja na računu sekundarnih dohodaka, u 000 eura

Grafik 7.10

Izvor: CBCG

128


Neto priliv SDI iznosio je 371,6 miliona eura, što je za 40% manje u poređenju sa 2015. godinom. Strane direktne investicije su u 2016. godini zabilježile pad, ali je i dalje ostvaren značajan neto priliv koji je iznosio oko 9,8% BDP-a. Ukupan priliv stranih direktnih investicija manji je za 70,3 miliona eura u odnosu na 2015. godinu, dok se ukupan odliv po osnovu stranih direktnih investicija povećao za 177,4 miliona eura.

U posmatranom periodu ostvaren je pad priliva po osnovu vlasničkih ulaganja, kao i po osnovu kredita između vlasnički povezanih kompanija. Priliv SDI u formi vlasničkih ulaganja iznosio je 308,4 miliona eura ili 37,1% manje nego u 2015. godini, od čega se 175,4 miliona eura odnosilo na investicije u preduzeća, dok je priliv po osnovu ulaganja u nekretnine iznosio 133,1 milion eura. Investicije u preduzeća i banke smanjene su za 49,8%, dok su investicije u nekretnine smanje-ne za 5,7%. Priliv SDI u formi interkompanij-skog duga iznosio je 186,9 miliona eura, što je za 26,8% manje nego u 2015. godini. Vlasnička ula-ganja čine 44,9% ukupnog priliva SDI, a priliv po osnovu interkompanijskog duga čini 27,2%. Po-vlačenja sredstava rezidenata investiranih u ino-stranstvu iznosila su 191,9 miliona eura.

Ukupan odliv po osnovu stranih direktnih investicija iznosio je 315,6 miliona eura, što je za 128,4% više nego u 2015. godini. Ovakvo kretanje rezultat je povećanja povlačenja sredstava nerezidenata in-vestiranih u Crnu Goru. U toku 2016. godine povlačenja sredstava iznosila su 290,8 miliona eura, što je za 152,5% više nego u prethodnoj godini. Prikazano povećanje rezultat je isplate akumulirane dobiti

Struktura finansijskog računa po kategorijama investicija, u 000 eura

Ukupan priliv stranih direktnih investicija, u 000 eura

Struktura ukupnog priliva stranih direktnih investicija u 2016. godini


Grafik 7.13

Izvor: CBCG Izvor: CBCG

Izvor: CBCG

129

Eksterni sektor

jedne kompanije iz prethodnih godina. Odliv po osnovu ulaganja rezidenata u inostranstvo iznosio 24,8 miliona eura što je povećanje od 7,9% u odnosu na 2015. godinu.

Boks 7.3 – Strane direktne investicije u svijetu u 2016. godini

Prema procjenama UNCTAD-a, ukupan priliv stranih direktnih investicija u svijetu sman-jen je za 13% u 2016. godini i iznosio je 1,5 biliona dolara. Ulaganja u vlasnički kapital na globalnom nivou su povećana usljed rasta broja prekograničnih merdžera i akvizicija (M&As), čija vrijednost bilježi najveći nivo od 2007. godine i iznosi 831 milijardu dolara. Vrijednost greenfield investicija je 5% veća u odnosu na prethodnu godinu i iznosi procijen-jenih 810 milijardi dolara.

Na regionalnom nivou, pad priliva SDI zabilježen je u Evropi (29%), Aziji i Okeaniji u razvoju (22%), Latinskoj Americi i Karibima (19%) i u Africi (5%), što je uticalo na pad in-vesticija na globalnom nivou. Nasuprot tome, priliv SDI u zemljama u tranziciji bio je veći 38% i više nego udvostručen u razvijenim ekonomijama, zahvaljujući snažnom opo-ravku investicija u Australiji i Japanu. Rast, ali manje dinamičan u odnosu na prethodne go-dine, zabilježen je i u Sjevernoj Americi (5%).

Kao rezultat pada na regionalnom nivou, procjenjuje se da je učešće razvijenih zemalja u globalnim tokovima stranih direktnih inves-ticija povećano na 57% ukupnog učešća. SAD su i dalje najveći primalac SDI, sa 385 milijardi dolara priliva, zatim Velika Britanija 179 mili-jardi dolara, dok je Kina ostala na trećoj poziciji sa 139 milijardi dolara.

Opšti trend u razvijenim ekonomijama us-lovljen je dinamikom rasta stranih direktnih investicija u Evropi, gdje je zabilježen pad od 29% i iznosio je 385 milijardi dolara. Pad pri-liva zabilježen je u Švajcarskoj (sa 70 milijardi dolara na 6 milijardi), Belgiji (sa 21 milijarde dolara na 19 milijardi) i u Holandiji (sa 73 mili-jarde na 46 milijardi dolara). U Njemačkoj je zabilježen pad SDI od 27% (sa 31,7 milijarde na 23 milijarde dolara), kao posljedica smanjenja pozajmica unutar grupe (interkompanijskih kredita). Istovremeno, priliv SDI u Velikoj Britaniji povećan je skoro šest puta, sa 33 milijarde dolara na 179 milijardi dolara, zbog pojačanih merdžera i akvizicija (M&As). U Francuskoj je takođe došlo do povećanja priliva SDI (sa 40 milijardi prethodne godine, na 46 milijardi dolara), kao rezultat povlačenja reinvestiranih zarada.

Ukupan priliv SDI na globalnom nivou, u milijardama dolara

SDI tokovi: top 10 ekonomija domaćina

Grafik 1

Grafik 2

Izvor: UNCTAD – Global Investments Trends Monitor

*projekcije


*projekcije

130


U Švedskoj, nagli rast reinvestiranih zarada kao i ulaganja u vlasnički kapital rezultat su rasta SDI sa 6 milijardi na 25 milijardi dolara.

Spori ekonomski rast i pad cijena roba rezultat je trenda pada stranih direktnih investicija u zemljama u razvoju u 2016. godini. Prilivi ovih ekonomija su manji 20% u odnosu na prethodnu godinu i iznosili su 600 milijardi dolara u 2016. godini. Vrijednost prekograničnih merdžera i akvizicija (M&As) smanjena je za 44%. Nasuprot tome, vrijednost najavljenih greenfield investicija povećana je za 19%, na 540 mili-jardi dolara, ali je to uglavnom usljed najave velikih projekata u malom broju zemalja.

U ekonomijama u tranziciji nivo SDI je povećan za 38% i iznosio je 52 milijarde dolara. Ovaj rast je u velikoj mjeri odraz duplo većih priliva u Kazahstanu (sa 4 milijarde na 8,1 milijardu dolara), kao i povećanje SDI u Ruskoj Feder-aciji (sa 12 milijardi na 19 milijardi dolara).

Očekivanja su da će se globalni ekonomski rast ubrzati u narednim godinama i da će dostići 3,4%, u odnosu na postkrizni minimum koji je zabilježen u 2016. godini (3,1%). Strane direktne investicije, u posljednjih nekoliko godina, u velikoj su mjeri određene talasom prekograničnih merdžera i akvizicija (M&A). Politička dešavanja, kao što su izlazak Velike Britanije iz Evropske Unije (Brexit), najave nove administracije u SAD-u o novim pregovorima o ključnim trgovinskim sporazumima, poput NAFTA (trgovinskog sporazuma između SAD, Kanade i Meksika) i napuštanje trans-pacifičkog partnerstva (TTP), kao i nedavni i predstojeći iz-bori u Evropi uzrok su pojačanih nestabilnosti na tržištu. Očekuje se sporiji oporavak tokova SDI. Posebno zabrinjava najavljeno smanjenje investicionih projekata u oblasti proizvodnje, koji imaju značajnu ulogu u povećanju produk-tivnosti u zemljama u razvoju.

Ukupan priliv po osnovu portfolio investicija u 2016. godini iznosio je 494 miliona eura, što je manje za 25,4% nego u prethodnoj godini. Smanjenje je rezultat manjeg zaduživanja države po osnovu emisi-je Euroobveznica u poređenju sa 2015. godinom. Investicije u domaće hartije od vrijednosti iznosile su 444,4 miliona eura, pri čemu je ulaganje u vlasničke HOV iznosilo 34,3 miliona eura, dok je ulaganje u dužničke HOV iznosilo 410 miliona eura (od čega se najveći dio odnosi na emisiju Euroobveznica na međunarodnom tržištu kapitala).

Priliv po osnovu povlačenja sredstava uloženih u strane hartije od vrijednosti iznosio je 49,6 miliona eura. Istovremeno, odliv sredstava po osnovu portfolio investicija iznosio je 513,2 miliona eura, što je 6,6% manje nego u 2015. godini. Investicije rezidenata u strane HOV iznosile su 103,9 miliona, što je za 11,4% više nego u 2015. godini usljed povećanja ulaganja rezidenata u strane vlasničke hartije od vrijednosti, dok su ulaganja u dužničke hartije od vrijednosti u inostranstvu smanjena za 33,8%. Kao

Priliv stranih direktnih investicija u 2015. i 2016. prema regionima

Grafik 3


*projekcije

131

Eksterni sektor

rezultat ovakvih kretanja na računu portfolio investicija u 2016. godini zabilježen je neto odliv u izno-su od 19,3 miliona eura.

Na računu ostalih investicija zabilježen je neto priliv u iznosu od 298,3 miliona eura. U posmatranom periodu domaće banke su povećale obaveze po osnovu uzetih kredita, dok su istovremeno smanjile depozite u inostranstvu. Zabilježeno je veće zaduživanje ostalih sektora (privrede) u inostranstvu u poređenju sa 2015. godinom. Priliv po osnovu povlačenja kredita od strane sektora privrede i stanov-ništva iznosio je 352,2 miliona eura, što je više za 55,2%. Istovremeno je evidentirano smanjenje odliva po osnovu otplate glavnice u iznosu od 234 miliona eura, ili za 41,4% manje nego u 2015. godini.

Na kraju 2016. godine novčana sredstva Centralne banke na inoračunima i u trezoru bila su veća za 160,6 miliona eura u odnosu na 31. decembar 2015. godine.

MEĐUNARODNA EKONOMIJA 08

135

Međunarodna ekonom

ija

8.1. Globalna ekonomska kretanja

Posljednje procjene MMF-a govore da je globalna ekonomija ostvarila rast od 3,1% u 2016. godini, ili 0,1 p.p. niže od rasta u 2015. godini. Kao i ranijih godina, globalnom rastu najviše je doprinio rast ekonomija u razvoju i usponu, koje su porasle 4,1%, dok su napredne ekonomije ostvarile rast od 1,7%. SAD sa 1,6% i Eurozona sa 1,7% bile su nosioci rasta kod naprednih ekonomija, pri čemu je japanska ekonomija ostvarila rast od 1%. S druge strane, Kina sa 6,7% i Indija sa 6,8% bile su glavni pokretači rasta u grupi ekonomija u razvoju i usponu, a istovremeno i na globalnom nivou. U Rusiji je značajno usporen pad ekonomske aktivnosti, sa 3,7% u 2015. na 0,2% u 2016. godini. Procjena je da je grupa evropskih ekonomija u razvoju i usponu u kojoj je i Crna Gora, ostvarila rast od 3%, ili osjetno ispod 3,7% iz 2015. godine67.

Tabela 8.1

Pregled odabranih globalnih indikatora, %

Indikator 2015. Procjena za 2016.

Prognoze Razlike u odnosu na prognozeiz januara 2017. p.p.

2017. 2018. 2017. 2018.

Realni rast BDP-a

Svijet 3,2 3,1 3,5 3,6 0,1 0,0

Napredne ekonomije 2,1 1,7 2,0 2,0 0,1 0,0

SAD 2,6 1,6 2,3 2,5 0,0 0,0

Eurozona 2,0 1,7 1,7 1,6 0,1 0,0

Njemačka 1,5 1,8 1,6 1,5 0,1 0,0

Francuska 1,3 1,2 1,4 1,6 0,1 0,0

Italija 0,7 0,9 0,8 0,8 0,1 0,0

Španija 3,2 3,2 2,6 2,1 0,3 0,0

Velika Britanija 2,2 1,8 2,0 1,5 0,5 0,1

Japan 1,2 1,0 1,2 0,6 0,4 0,1

Ekonomije u razvoju i usponu 4,1 4,1 4,5 4,8 0,0 0,0

Kina 6,9 6,7 6,6 6,2 0,1 0,2

Indija 7,6 6,8 7,2 7,7 0,0 0,0

Rusija -3,7 -0,2 1,4 1,4 0,3 0,2

Evropske ekonomije u razvoju i usponu 3,7 3,0 3,0 3,3 -0,1 0,1

Cijene berzanskih roba, prosječna stopa

Nafta -47 -15,7 28,9 -0,3 9,0 -3,9

Neenergenti -17 -1,9 8,5 -1,3 6,4 -0,4

Potrošačke cijene, prosječna stopa

Napredne ekonomije 0,3 0,8 2,0 1,9 0,3 0,0

Ekonomije u razvoju i usponu 4,7 4,4 4,7 4,4 0,2 0,0

Obim svjetske trgovine 2,7 2,2 3,8 3,9 0,0 -0,2

Izvor: MMF, april 2017. godine

67 Albanija, Bosna i Hercegovina, Bugarska, Crna Gora, Hrvatska, Mađarska, Makedonija, Kosovo, Poljska, Rumunija, Sr-bija i Turska.

136


Očekivanja za budući period idu u smjeru dinamiziranja globalnog rasta na 3,5% i 3,6% u 2017. i 2018. godini. Ubrzanje rasta biće vođeno i bržim rastom naprednih ekonomija, prije svega usljed očekivanog bržeg rasta SAD-a, kao i bržim rastom ekonomija u razvoju i usponu, dok će očekivano usporavanje rasta Kine biti nadomješteno bržim rastom u drugim privredama. Za grupu evropskih ekonomija u razvoju i usponu među kojima je i Crna Gora, za 2017. se očekuje ista stopa rasta kao u 2016. godini – od 3%, i blago ubrzanje rasta na 3,3% u 2018. godini.

Ocjene MMF-a ukazuju i na značajne neizvjesnosti za ostvarenje pomenutih stopa rasta u periodu 2017−2018. Drugim riječima, postoji veliki spektar mogućih ishoda imajući u vidu veće prisustvo ne-gativnih u odnosu na pozitivne faktore rizika. Glavna neizvjesnost odnosi se na ekonomsku politiku nove američke administracije, pri čemu MMF trenutno očekuje određeni pozitivni uticaj mjera fiskal-ne politike u kratkom roku, i bržu normalizaciju monetarne politike FED-a u odnosu na prethodan period. Glavne negativne faktore rizika MMF vidi u mogućim populističkim i protekcionističkim po-litikama, većem od očekivanog pooštravanju globalnih uslova finansiranja (posebno imajući u vidu ranjivosti pojedinih zemalja Eurozone i ekonomija u razvoju i usponu), povećanim geopolitičkim ten-zijama i snažnijem padu ekonomske aktivnosti u Kini. Pozitivni faktori rizika prisutni su u vidu snaž-nijih od trenutno očekivanih stimulativnih mjera ekonomske politike u SAD-u i/ili Kini.

Pad cijena berzanskih roba usporen je u 2016. go-dini, primarno kao rezultat usporavanja pada ci-jena nafte na -15,7% (prosječna stopa). Prognoze MMF-a su, da će se cijene berzanskih roba u 2017. godini u izvjesnoj mjeri oporaviti, vođene očekiva-nim rastom cijena nafte, a nakon dogovora zema-lja članica OPEK-a (OPEC) i drugih velikih zemalja proizvođača nafte da ograniče ponudu. Oporavak cijena neenergenata, kao jedne heterogene grupe berzanskih roba, biće znatno manji. Očekivani prosječni rast cijena aluminijuma u 2017. godini iznosi 8%, u periodu 2018−2022. oko 2,5% godiš-nje (aritmetička sredina), a nakon pada cijena ovog metala od 10,9% i 3,7% u 2015. i 2016. godini.

Obim svjetske trgovine je rastao po najnižoj stopi još od 2009. godine (2,2%). Pad obima globalne ekonomije je najviše rezultat slabe ekonomske aktivnosti i manjih investicija. Usporavanje libe-ralizacije i blagi rast protekcionizma su takođe imali uticaj. Očekivanja MMF-a su da će global-na trgovina, predvođena ekonomijama u razvo-ju i usponu, dostići veliki godišnji rast u periodu 2017−2018. od skoro 4%.

Gledano kroz indikatore stresa i rizika, nivo volatilnosti na finansijskim tržištima bio je generalno veći u odnosu na 2015. godinu, što je posebno koincidiralo sa referendumom o izlasku UK iz EU. Situacija u svakom slučaju nije bila ni približna onoj iz perioda globalne finansijske krize, a pomenuti indikatori su ušli u mnogo mirniju „zonu“ u posljednjim mjesecima godine. Naročito je bio izražen porast indi-

Cijene berzanskih roba (2005 = 100), 2014−2016.

Grafik 8.1

Izvor: MMF

137

Međunarodna ekonom

ija

katora stresa i rizika na tržištima novca – TED spreda68 i LIBOR-OIS spreda69, kao direktna po-sljedica rasta USD LIBOR-a, i to postepeno kako se približavao referendum u UK, a mnogo izra-ženije nakon referenduma. S druge strane, in-deks VIX kao mjera očekivane volatilnosti cijena američkih akcija, bio je na nižem nivou u odnosu na 2015. godinu. I cijene zlata, kao specifičan in-dikator stresa i rizika u globalnoj ekonomiji i na finansijskim tržištima, bile su više u odnosu na 2015. godinu i to za 8,1% u odnosu na kraj 2015, a 7,5% gledano kroz prosječan nivo cijena. Tokom 2016. godine cijena zlata je rasla sa 1.061,1 $/oz na preko 1.350 $/oz nakon referenduma u UK, da bi posebno u posljednjem kvartalu godine uslijedio njen pad na 1.147,5 $/oz.

Na tržištima akcija bilo je prilično „optimistič-no“, pa su vodeći indeksi ostvarili rast u odno-su na kraj 2015. godine, pri čemu su neki, poput njujorškog DJIA ili londonskog FTSE 100 ostva-rili istorijski najviše vrijednosti. Ipak, kako su neki od indeksa bili na veoma visokim nivoima u 2015. godini (posebno tokom drugog kvartala te godine), to su gledano kroz prosječne vrijed-nosti vodeći indeksi bili niži u 2016. godini u od-nosu na 2015. godinu, sa blagim izuzetkom DJIA. Slično, i MSCI berzanski indeks tržišta u razvoju i usponu ostvario je rast u odnosu na kraj 2015. (8,6%), a pad gledano kroz prosječne vrijednosti u 2016. u odnosu na 2015. godinu (9,1%).

Uz rekordno visoke vrijednosti berzanskih in-deksa, i vrijednosti nekretnina su u mnogim ze-mljama na istorijski visokim nivoima, kao npr. u SAD-u gdje su nominalne cijene nekretnina vrlo blizu vrijednostima iz perioda prije krize dru-gorazrednih hipotekarnih kredita. Faktor koji je nesumnjivo uticao na rast cijena finansijske akti-ve i nekretnina u postkriznom periodu, politika je istorijski niskih kamatnih stopa vodećih cen-tralnih banaka. Određeni parametri pokazuju da ipak nijesu formirani „mjehuri“, što je između ostalog i stav guvernerke FED-a. Ipak, čini se da

68 TED spred je razlika između tromjesečnog LIBOR-a i kamatne stope na tromjesečne državne zapise SAD, u procentnim poenima.

69 LIBOR-OIS spred je razlika između tromjesečnog LIBOR-a i prekonoćnog indeksiranog svopa (OIS) na tri mjeseca, u procentnim poenima.

Pokazatelji volatilnosti/stresa na finansijskim tržištima, 2014−2016.

MSCI globalni indeksi, 2014−2016.

Grafik 8.2

Grafik 8.3

Izvor: Blumberg

Izvor: Blumberg

138


u izvjesnoj mjeri postoji nerealni optimizam, pa će očekivani postepeni porast kamatnih stopa FED-a djelovati „umirujuće“ na cijene finansijske aktive i nekretnina, barem u SAD-u.

Nekoliko događaja su bili ključni u 2016. godini, koji su imali globalni uticaj. Najveća međunarod-na tržišta kapitala su na početku 2016. zabilježila pad, što je bio najgori početak godine još od 2008. godine. Ova kretanja su bila rezultat pozitivne korelacije imeđu tržišta kapitala i cijena nafte. Pad na berzama je dodatno „pogurala” i rastuća zabrinutost oko usporavanja globalne ekonomije.

Početkom godine Banka Japana je uvela negativnu kamatnu stopu na određeni dio sredstava koje banke drže kod Centralne banke, što je uticalo na pad tržišnih stopa u drugim razvijenim zemljama.

Događaj koji je prilično obilježio 2016. godinu bio je britanski referendum o izlasku iz Evropske unije. MMF je tada prognozirao nižu stopu rasta britanske ekonomije za 2016. kao i 2017. godinu, kada bi od-luka o njenom izlasku iz Evropske unije mogla da ima mnogo veće efekte po britansku ekonomiju, kao i velike posljedice na globalnom nivou. Ipak, efekat na finansijskim tržištima bio je, uslovno rečeno, kratkoročan s obzirom da na tržištima SAD-a i Kine nije bilo većih „poremećaja”. Većina indeksa naj-većih berzi su se relativno brzo oporavili u odnosu na pad koji se desio nakon britanskog referenduma, a VIX indeks je „registrovao” veću volatilnost samo uoči britanskog referenduma. Najveći „udarac” je pretrpjela britanska valuta, ali do kraja godine se i britanska ekonomija pokazala znatno dinamični-jom od prognoza, jer ipak izlazak iz Unije zvanično nije bio započet.

U Evropskoj uniji je sproveden još jedan referendum. Ovoga puta je bio u Italiji, ali oko ustavnih pi-tanja, koji je doveo do promjene predsjednika italijanske vlade. Pored nedovoljnog ekonomskog opo-ravka, italijanske banke su „mučili“ nekvalitetni krediti, čije su akcije bile u ogromnom padu tokom cijele 2016. godine.

Prinosi na mnoge od državnih hartija od vrijednosti bili su tokom cijele godine negativni, dok su spre-dovi – razlike između prinosa na hartije pojedinih zemalja i prinosa na hartije Njemačke – iako viši u odnosu na 2015. i dalje bili veoma „sabijeni”. Dodatno su opali i prinosi na japanski i britanski dug, dok su prinosi na američke državne hartije od vrijednosti porasli, prije svega tokom druge polovine godine. Kao najekstremniji primjer, prinosi na švajcarski desetogodišnji državni dug su u prosjeku iznosili -0,35%, dok su u pojedinim periodima prinosi na 30-godišnji i čak 50-godišnji švajcarski dug bili negativni.

Investitori i medijska pažnja su poslije britanskog referenduma najviše bili fokusirani na američke izbore. Tržišta su samo kratkoročno negativno reagovala i vrlo brzo su prihvatila republikanski eko-nomski koncept, pa su indeksi na američkim tržištima opet dostigli rekordne nivoe.

Niske cijene nafte imale su osjetne reperkusije na ekonomije zemalja izvoznica i to je bio glavni razlog za smanjenje proizvodnje, pa su zemlje OPEK-a (OPEC) nakon višemjesečnih pregovora dogovorile prvo smanjenje proizvodnje u posljednjih osam godina. Vrlo brzo je uslijedio dogovor i sa zemljama koje nijesu članice ove organizacije, a cijena nafte je pred kraj godine bila iznad 50 dolara za barel.

8.2. Razvijene zemlje

Ekonomija Eurozone je u 2016. godini bila pod značajnim uticajima iz međunarodnog okruženja. Rast i u razvijenim i zemljama u razvoju bio je skroman, sa periodima pojačane neizvjesnosti i kratkoročne

139

Međunarodna ekonom

ija

volatilnosti na finansijskim tržištima, posebno imajući u vidu uticaj referenduma u Velikoj Britaniji o izlasku iz Evropske unije u junu i predsjedničkih izbora u SAD-u u novembru 2016. godine.

Niske kamatne stope ECB -a i nestandardne mjere monetarne politike nastavile su da utiču na re-alnu ekonomiju i podržavaju domaću tražnju. Povećana profitabilnost preduzeća i povoljni finansijski uslovi i dalje su podsticali oporavak investicija. Mjere monetarne politike uticale su na rast biznis pov-jerenja, smanjile neto plaćanja za kamate od strane preduzeća i „opustile“ finansijske uslove za srednja i mala preduzeća, što je uticalo na jačanje biznis investicija. Još uvijek niske cijene goriva predstavljale su dodatni stimulans rastu u 2016. godini.70

Domaća tražnja bila je glavni generator privrednog rasta u Eurozoni počevši od 2013. godine, što je nastavljeno i u 2016. godini. Međutim, na ekonomska kretanja takođe su uticale smanjena inostrana tražnja i povećanje globalne neizvjesnosti. Kao rezultat takvih trendova prosječni godišnji ekonomski rast iznosio je oko 1,7% u 2016. godini. Ovo je samo malo manje u odnosu na 2% koliko je rast iznosio tokom 2015. godine. Privatna potrošnja je dalje ojačana u 2016. godini, sa prosječnim godišnjim ras-tom od 2%, što je bilo slično nivou iz 2015. godine. Glavni faktori rasta privatne potrošnje bile su niske cijene goriva, posebno na početku godine, kao i poboljšanja na tržištu rada Eurozone, što je doprinijelo rastu prihoda i raspoloživog dohotka stanovništva. Niske kamatne stope nastavile su da podstiču pri-vatnu potrošnju kroz jeftinije zaduživanje i smanjenu štednju.71

Ukupna inflacija u 2016. godini mjerena harmo-nizovanim indeksom potrošačkih cijena (HICP) u Euro zoni iznosila je oko 0,2% prosječno, u poređenju sa 0,0% u 2015. godini. Inflacija je bila posebno determinisana promjenama u cijenama goriva na međunarodnom tržištu, nakon što su zemlje članice OPEK-a (OPEC) dogovorile sman-jenu dnevnu proizvodnju sirove nafte. U proljeće 2016. godine inflacija je bila negativna, ali nakon toga je imala rastući trend i u decembru bila 1,3 procentna poena veća u odnosu na april. Kada posmatramo ključne komponente inflacije, cijene energenata imale su negativan uticaj, na nivou od -0,5 p.p. prosječno tokom 2016. godine. Takođe, na smanjenje inflacije uticale su i promjene u ci-jenama hrane, i to neprerađene hrane, što je posl-jedica posebno loših vremenskih uslova u julu i avgustu, dok su cijene prerađene hrane ostale stabilne tokom godine.72473

70 ECB, Annual Report 2016, http://www.ecb.europa.eu/pub/pdf/annrep/ar2016en.pdf?f7090bb266c06d6c8857f41220370bfb71 Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/documents/2995521/7895028/2-07032017-AP-EN.pdf/a2cd0972-84a9-43a5-bfd1-

a75b25faede8 and ECB, Annual Report 2016, http://www.ecb.europa.eu/pub/pdf/annrep/ar2016en.pdf?f7090bb266c06d6c8857f41220370bfb

72 ECB, Annual Report 2016, http://www.ecb.europa.eu/pub/pdf/annrep/ar2016en.pdf?f7090bb266c06d6c8857f41220370bfb73 HIPC za zemlje Eurozone, IPC za SAD i Japan

Indeksi potrošačkih cijena odabranih zemalja73, %, 2014−2016.

Grafik 8.4

Izvor: Eurostat; Biro radne statistike SAD, Statistički biro Japana

140


Oporavak na tržištu rada u Eurozoni nastavio se i u 2016. godini. U trećem kvartalu 2016. godine stopa nezaposlenosti je iznosila 9,6% i bila je manja u odnosu na 9,7% iz novembra, odnosno od 10,5% koliko je iznosila u decembru 2015. godine. Stopa nezaposlenosti mladih takođe je smanjena na kraju 2016. godine na 20,9%, u odnosu na 21,8% iz decembra 2015. godine.74

U 2016. godini nominalni efektivni kurs eura je bio prilično stabilan. U odnosu na dolar euro je bio prilično stabilan, ali je oslabio u odnosu na japanski jen, što je djelimično kompenzovano aprecijaci-jom u odnosu prema britanskoj funti.

Finansijska tržišta u Eurozoni u 2016. godini nastavila su sa oporavkom, i to u značajnoj mjeri zahvaljujući nestandardnim mjerama monetarne politike ECB-a. To je doprinijelo smanjenju prinosa na obveznice država Eurozone u prva tri kvartala 2016. godine. Kao rezultat globalnih dešavanja, u poslednjem kvartalu prinosi na obveznice država Eurozone povećali su se u odnosu na početak 2016. godine. Generalno gledano, prinosi na obveznice država Eurozone bili su manji tokom 2016. u odnosu na 2015. godinu, kao posljedica produženog ECB-ovog programa otkupa državnih dugova (asset pur-chase program - APP) i drugih nestandardnih mjera monetarne politike.

Nestandardne mjere monetarne politike uticale su na nastavak smanjenja kamatnih stopa na tržištu novca, kao i troškova eksternog finansiranja nefinansijskog sektora, dostižući istorijske minimume. Finansijski uslovi za potrebe nefinansijskog sektora i domaćinstava značajno su poboljšani.

Tromjesečni i šestomjesečni EURIBOR osla-bio je dalje, i nalazi se u negativnoj zoni. Sman-jenje EURIBOR-a je posljedica nastavka mjera „popuštanja“ monetarne politike, sa izvjesnim dodatnim pritiskom za smanjenje, koji proizilazi iz trenda rasta likvidnosti. Povećanje likvidnosti za više od 500 milijardi eura tokom godine pri-marno je rezultat kupovine u okviru APP pro-grama i u manjoj mjeri nove serije targetiranih dugoročnih operacija refinansiranja (TLTRO-II). Višak likvidnosti dostigao je 1.200 milijardi do kraja 2016. godine.75

Očekivane kamatne stope na tržištu novca dos-tigle su minimum nakon referenduma u Velikoj Britaniji krajem juna, uoči povećanih tržišnih očekivanja od nastavka ECB-ovih nestandardnih mjera monetarne politike. Ipak, do kraja godine očekivane stope na tržištu novca vratile su se na ranije vrijednosti, nakon što su oslabila tržišna očekivanja o dodatnoj politici smanjenja stopa, a kriva očekivanih vrijednosti kamatne stope EONIA je postala „strmija“.

74 Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/documents/2995521/7844069/3-31012017-CP-EN.pdf/f7a98d76-13bc-4586-9e25-9e206e9b6f02

75 ECB, Annual Report 2016, http://www.ecb.europa.eu/pub/pdf/annrep/ar2016en.pdf?f7090bb266c06d6c8857f41220370bfb

Kamatne stope (u %) na tržištu novca Eurozone i višak likvidnosti (u mlrd. eura)

Grafik 8.5

Izvor: ECB

141

Međunarodna ekonom

ija

U martu 2016. godine Upravni odbor ECB-a odlučio je da ključne kamatne stope smanji, tako da stopa za glavne operacije refinansiranja iznosi 0,00%, stopa na prekonoćne kredite Eurosistema bankama 0,25% i stopa za prekonoćne depozite banaka kod Eurosistema -0,4%.76

Niske kamatne stope i nestandardne mjere monetarne politike ECB-a nastavile su da pozitivno utiču na dinamiku kreditiranja. Od 2014. godine banke pozajmljuju sredstva po istorijski niskim kamatnim stopama. Od juna 2014. godine do decembra 2016. godine kamatne stope na kredite za nefinansijski sektor i stanovništvo smanjene su za oko 110 baznih poena.

Budžetski deficit i državni dug u Eurozoni smanjeni su u odnosu na 2015. godinu. Budžetski deficit iz-nosio je 1,5% BDP-a na kraju 2016. godine i bio je niži u odnosu na 2015. godinu, kada je bio 2,1% BDP-a. Državni dug smanjen je na 89,2% BDP-a sa 90,3% BDP-a, koliko je iznosio na kraju 2015. godine.77

U decembru 2016. godine ostvaren je suficit tekućeg računa platnog bilansa u iznosu od 31 milijardu eura, što je više u odnosu na decembar prethodne godine kada je iznosio 24,9 milijardi eura.78

Ekonomija SAD-a je u 2016. godini rasla po nešto nižim stopama nego u 2015. godini. Rast je uglav-nom bio vođen velikom ličnom potrošnjom, koja bi mogla biti dalje podspješena predloženim mjerama79 nove državne administracije u vidu smanjenja poreza na lične dohotke. Na rast BDP-a pozitivno je uticalo povećanje zaposlenos-ti i raspoloživog dohotka. Investicije su, nasu-prot, bile u padu većim dijelom godine i tek su u posljednjem kvartalu ostvarile značajniji rast. Neto izvoz i javna potrošnja su imali mali ili ne-gativan uticaj na ekonomski rast.

Rast BDP-a SAD-a je u 2016. iznosio 1,6%, što je smanjenje u odnosu na 2015. kada je iznosio 2,6%.

U SAD je stopa inflacije u granicama cilja FED-a od 2%, a prema posljednjim podacima takva se kretanja mogu očekivati i kod zemalja Eurozone. Najveći uticaj na rast inflacije bio je rast cijena energenata.

76 ECB, Press release, monetary policy decisions, http://www.ecb.europa.eu/press/pr/date/2016/html/pr160310.en.html77 Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/documents/2995521/7997684/2-24042017-AP-EN.pdf/d83f50f3-ecab-457a-a46b-

f58d3e42a03078 Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/documents/2995521/7876823/2-17022017-BP-EN.pdf/9ee25190-bafe-4b8c-8364-

ce4a9b9a42a879 Rizik održivosti rasta ekonomije je među investitorima ublažen najavljenim mjerama nove američke administracije,

koje predviđaju i smanjenje korporativnih poreza u sklopu fiskalnog „stimulansa“, veću potrošnju na infrastrukturne projekte i set deregulativnih mjera. Ipak, postoje određeni rizici koje bi ove mjere mogle prouzrokovati – na proizvodnju i trgovinu, kao i strane direktne investicije na globalnom nivou. Takođe, nije sasvim jasno određen momenat implemen-tacije ovih mjera i njeni efekti, kao i kakav bi odgovor FED-a bio.

Kvartalni rast BDP-a, Q/Q-4, %, 2015−2016

Grafik 8.6

Izvor: Biro za ekonomske analize SAD, Eurostat, Vlada Japana

142


Drugi ekonomski pokazatelj koji FED koristi kod monetarne politike je stopa nezaposlenosti, koja je tokom godine nastavila opadajući dugoročni trend i bila je na izuzetno niskom nivou (4,7%) i u rangu je stopa iz perioda prije krize. Podaci o broju novih radnih mjesta u privatnom sektoru su u prosjeku manji nego tokom posljednje tri godi-ne, ali i dalje ukazuju na dinamičnost tržišta rada i ekonomije. Tržišna očekivanja su išla u pravcu povećanja referentne kamatne stope, što se i de-silo u decembru, i to za 0,25 p.p. na 0,75%. Ame-rička ekonomija je u neuporedivo boljoj situaciji u odnosu na ekonomsku i finansijsku krizu iz perioda 2007−2009, u smislu da su uspostavljene solidne stope rasta (osjetno više u odnosu na Eu-rozonu). Međutim, učešće onih koji su bili neza-posleni pola godine ili duže u ukupnom broju ne-zaposlenih je bilo 24% u decembru 2016. naspram 17% prije krize drugorazrednih hipotekarnih kredita, dok je učešće radno sposobnih u radnoj snazi iznosilo oko 63% naspram 66% prije krize.

Fiskalni deficit je iznosio 3,2% BDP-a, na šta je najviše uticalo veće izdvajanje za zdravstvo i neto kamatna plaćanja.

Japanska ekonomija je nakon nekoliko turbu-lentnih godina zabilježila stabilan rast BDP-a80 u svim kvartalima 2016. godine i u fazi je postepe-nog oporavka od početka monetarnih i fiskalnih mjera. U narednom periodu se očekuje umjereni oporavak ekonomije kao rezultat većeg izvoza i proizvodnje. Ono što bi moglo predstavljati rizik je slabiji rast zarada, odnosno manja potrošnja i manje investicije realnog sektora. Smanjenje rad-ne snage i starenje populacije su dodatni faktori koji utiču na investicije. S druge strane, povećanje eksterne tražnje u narednom periodu bi imalo pozitivan uticaj na japansku izvoznu industriju. Gledano kroz prizmu nezaposlenosti, koja je bila 3,1% na kraju godine, japanska ekonomija poka-zuje visoku konkurentnost.

Cilj japanske vlade već duži period je da stimulativnim mjerama poveća potrošnju i inflaciju, koje prilično fluktuiraju. S tim u vezi, vlada Japana je odložila planirano povećanje poreza u oblasti potrošnje i odložila ga za 2019. godinu, što se pokazalo kao adekvatna odluka. U septembru je Banka

80 Vlada Japana je nedavno promijenila metodologiju obračuna, što je dovelo do povećanja nominalne vrijednosti BDP-a.81 Izražena na godišnjem nivou.

Stopa nezaposlenosti odabranih zemalja, %, 2008–2016.

Kvartalna stopa81 rasta BDP-a, %, 2013−2016.

Grafik 8.7

Grafik 8.8

Izvor: Statistički biro Japana, Eurostat, Biro radne statistike SAD

Izvor: Vlada Japana

143

Međunarodna ekonom

ija

Japana uvela tzv. „kvantitativno i kvalitativno monetarno popuštanje sa kontrolom krive prinosa”, gdje će Banka kontrolisati kratkoročne i dugoročne kamatne stope putem tržišnih operacija, a s druge strane će povećavati monetarnu osnovu dok indeks potrošačkih cijena na godišnjem nivou ne pređe ciljanu stopu inflacije od 2%.

Godišnja stopa inflacije je tokom drugog i trećeg kvartala bila negativna i istovremeno najniža među razvijenim zemljama. Tek početkom četvrtog kvartala je registrovan blagi rast cijena, kao rezultat rasta cijena hrane, s tim da je inflacija bez cijena hrane bila negativna. Rast cijena berzanskih roba, a prvenstveno energenata, očekuje se da dâ efekta na stopu inflacije u Japanu.

8.3. Zemlje u usponu

Rast kineske ekonomije je tokom 2016. godine generalno bio unutar planiranog okvira kineske vlade (između 6,5% i 7% za 2016), a godišnja stopa rasta je iznosila 6,7%. Projekcije MMF-a oko rasta kine-skog BDP-a za 2017. i 2018. godinu su revidirane naviše na 6,6%, odnosno 6,2%.

Uprkos izuzetno visokoj stopi rasta, ogromna zaduženost privrede i „pregrijanost” tržišta nekretnina i dalje predstavljaju najveće rizike za stabilnost kineske ekonomije i njenu održivost. Rast malopro-daje i investicija su bili izuzetno značajni za ekonomski rast u ovoj godini i bili su u okviru tržišnih očekivanja. Gotovo polovina svih investicija je bila plasirana u sektor nekretnina. Stopa rasta investi-cija državnih kompanija bila je znatno veća od investicija privatnih kompanija. Potrošnja je zabilježila rast, što je jedan od glavnih ciljeva restrukturiranja kineske ekonomije. S druge strane, industrijska proizvodnja, koja je bila pokretač ekonomije u prethodnom periodu, nastavila je opadajući trend.

Kineska vlada je suočena s prilično kompleksnom mješavinom ekonomskih politika, s obzirom da je neophodno uspostaviti balans između povećanja potrošnje, velike zaduženosti i strukturnih reformi koje bi doprinijele većoj produktivnosti. Prema nekim analitičarima, fokus ekonomske politike se premješta sa stimulativnih mjera ka smanjenju rizika u finansijama. Vlada Kine je tako predstavila plan kojim će nastojati da umanji teret ogromne zaduženosti privrede, tako što će zajmodavci dobiti vlasnički udio u zamjenu za otpis dugova, što bi banke moglo dovesti u nezavidnu situciju.

Centralna banka Kine je tokom godine koristila značajna sredstva iz deviznih rezervi braneći juan od veće depresijacije, dok snažniji dolar smanjuje vrijednost rezervi u drugim valutama. To se dešavalo u periodu ogromnih kapitalnih odliva iz Kine, što je primoralo kineske vlasti da uvedu nove kontrole kapitala. Ukoliko odliv kapitala ne bude zaustavljen a juan nastavi da gubi vrijednost, u narednom periodu bi se mogla očekivati jednokratna devalvacija valute.

Ekonomija Rusije je i u posljednjem kvartalu ostvarila negativnu stopu rasta, ali je oporavak ekono-mije evidentan. Procjena MMF-a za 2016. godinu je da je stopa rasta iznosila -0,2%, što je veliki nap-redak u odnosu na 2015. kada je pad iznosio 3,7%. MMF je u aprilskom izvještaju revidirao projekcije rasta BDP-a naviše za 2017. i 2018. godinu, koje iznose 1,4% za obje godine. Svjetska banka za 2016. predviđa nešto veću kontrakciju (0,6%), ali snažniji rast za 2017. (1,5%) i 2018. (1,7%).

Ekonomija Rusije je nastavila da se prilagođava nižoj cijeni nafte i ekonomskim sankcijama. Na snazi je paket mjera (smanjenje troškova, fleksibilni devizni kurs, dokapitalizacija banaka itd.) koje je Vlada Rusije primijenila kao odgovor na recesiju.

144


Ruska valuta je snažno vezana za kretanje cijena nafte, što se u prethodnom periodu zaista i odrazilo na kurs rublje, koja je u prvom kvartalu zabilježila najnižu vrijednost u odnosu na euro i dolar, da bi do kraja godine aprecirala.

Cilj ruske Centralne banke je da se stopa inflacije u 2017. smanji na 4%, što je sudeći prema posljedn-jim podacima realističan scenario. Godišnja stopa inflacije je u decembru iznosila 5,4%. To je veliki napredak s obzirom da je tokom 2015. bila dvocifrena (preko 15%). Kao rezultat pozitivnog trenda ka stabilnijoj stopi inflacije, Centralna banka je u junu o.g. snizila glavnu kamatnu stopu sa 11% na 10,5%, a u septembru dalje na 10%. Smanjenje glavne referentne kamatne stope je nastavljeno i u prvoj polo-vini 2017. godine.

Ekonomija Rusije bilježi veću otpornost, koja se ogleda u zamjeni uvoznih proizvoda, dok neki od izvoznih privrednih grana koje nijesu vezane za energente pokazuju rastući trend. Oporavak indus-trijske proizvodnje je ipak nestabilan i neujednačen i po sektorima i regionima, pa relativno čvrsta monetarna politika nije ograničavajući faktor za ekonomski oporavak, već su to strukturni problemi ekonomije.

Stopa nezaposlenosti je prilično niska i stabilna, a na kraju godine je iznosila 5,3%. Fiskalni deficit se pored smanjenja potrošnje povećao za prvih devet mjeseci 2016. godine i iznosio je 2,6%, što je bilo rezultat slabijih prihoda. Pad realnih zarada i povećanje siromaštva su i dalje realni rizici.

Projekcije rasta turske ekonomije za ovu godinu su prilično smanjene od strane MMF-a i Svjetske banke. MMF je u odnosu na oktobarski izvještaj revidirao procijenjenu stopu BDP-a za 2016. godinu sa 4% na 2,9%, a projekciju za 2017. sa 3,3% na 2,5%. Procijenjena stopa Svjetske banke za 2016. je još niža i iznosi 2,5%. To se objašnjava manjim investicijama i potrošnjom koje su posljedica političkih dešavanja tokom godine. Industrijska proizvodnja je zabilježila pad kao i tzv. indeks menadžera na-bavke (PMI).

Slabija ekonomska aktivnost se ogledala i u „usporavanju“ na tržištu rada tokom čitave godine. Stopa nezaposlenosti je rasla na mjesečnom nivou od aprila, a na kraju 2016. godine je iznosila 12,7%. Na de-ficit tekućeg računa su uticali i manji prihodi od turizma. Dolasci stranih turista su bili znatno manji u ovoj godini, s obzirom na sankcije Rusije i opštu bezbjednosnu situaciju.

Inflacija je na kraju godine iznosila 8,5% i bila je daleko od ciljane stope inflacije Centralne banke Tur-ske od 5%. Posljednji rast cijena energenata se prema najnovijim podacima reflektovao na dalji rast stope inflacije.

Turska lira je u prvom dijelu godine uspijevala da prebrodi depresijacijske pritiske, ali je pod uticajem političkih dešavanja izgubila na vrijednosti, a pad je posebno bio izražen početkom četvrtog kvartala, kada je lira zabilježila novi najniži nivo u odnosu na euro i dolar.

8.4. Zemlje okruženja

Ekonomska aktivnost zemalja u okruženju ostvaruje pozitivna kretanja u 2016, dok se za budući pre-riod očekuje nastavak oporavka zemalja regiona, ali umjerenim tempom. Iako je situacija na tržištu rada pokazivala pozitivne rezultate u 2016, nezaposlenost u regionu ostaje i dalje visoka. Inflacija je tokom većeg dijela godine bila niska ili negativna, ali je krajem godine ostvarila osjetan rast. Otvaranje radnih mjesta, pad nezaposlenosti i niske cijene podstakle su smanjenje siromaštva. Zemlje regiona

145

Međunarodna ekonom

ija

imaju visok nivo javnog duga i da bi se stabilizovala ta dinamika neophodno je nastaviti sa fiskalnom konsolidacijom i strukturalnim reformama.

Ekonomija Srbije nakon oporavka privredne aktivnosti u 2015. godini, prema preliminarnim po-dacima ostvaruje rast od 2,8% u 2016. godini. Rast je podstaknut poljoprivredom, industrijom, građevinarstvom i uslugama privatnog sektora. Učešće potrošnje u strukturi BDP-a se smanju-je, uz istovremeneni rast učešća izvoza i investicija, što predstvalja značajno povoljniju strukturu. Poboljšanje poslovnog okruženja dovelo je do snažnog priliva stranih direktnih investicija, koje su uglavnom usmjerene u izvozno orijentisane sektore.

Tokom cijele 2016. godine inflacija u Srbiji je ostala niska i u prosjeku je iznosila 1,2%. U 2016. godini nastavljeno je smanjenje deficita tekućeg računa koji je u 2016. iznosio 4% BDP-a. Nakon smanjenja u 2015. godini sa 6,6% na 3,7% BDP-a, fiskalni deficit u 2016. godini dodatno je smajnjen na 1,4% BDP-a. Učešće javnog duga u BDP-u smanjeno je u 2016. godini, i na kraju decembra 2016. godine iznosilo je 72,9% procijenjenog BDP-a. Bankarski sektor bjeleži oporavak kreditne aktivnosti uz smanjenje kamatnih stopa. Usljed uspješne fiskalne konsolidacije i sprovođenja strukturnih reformi, ubrzanja privrednog rasta i smanjenja eksterne neravnoteže, u decembru je kreditna agencija Fič (Fitch) Sr-biji potvrdila kreditni rejting BB-, dok je kreditna agencija Standard end Purs (Standard and Poor’s) poboljšala izglede sa stabilnih na pozitivne, uz rejting BB-.

Hrvatska ekonomija nakon stabilnog rasta u prvoj polovini 2016. ulazi u period ubrzanja privredne aktivnosti u drugom dijelu godine, a prema preliminarnim podacima na godišnjem nivou ostvaruje rast od 2,9%. Povoljna kretanja u 2016. su vođena snažnim rastom izvoza usluga, a koji se najviše ogleda u povoljnim rezultatima u turističkoj djelatnosti. Takođe, rast je vođen porastom potrošnje i investicijama. Prosječna godišnja inflacija potrošačkih cijena u 2016. godini iznosila je -1,1%. Hrvatska narodna banka je ekspanzivnom monetarnom politikom nastavila da podstiče oporavak privrede, održavajući stabilan kurs kune prema euru. Stopa nezaposlenosti na kraju 2016. godine iznosila je 14,8%. Fiskalnu politiku je karakterisao nastavak smanjivanja deficita. U 2016. došlo je do smanjivanja javnog duga koji se u periodu 2008−2015. kretao uzlaznom putanjom.

Kvartalne stope rasta BDP-a zemalja regiona, Q/Q-4, %, 2015-2016.

Indeksi potrošačkih cijena odabranih zemalja regiona, %, 2015-2016.


Izvor: Nacionalni statistički zavodi Izvor: Nacionalni statistički zavodi

146


Ekonomska aktivnost Makedonije usporena je u 2016. godini, nakon stabilnih stopa rasta u prethod-nom periodu, a prema preliminarnim podacima rast u četvrtom kvartalu 2016. godine iznosio je 2,4%. Rast je u velikoj mjeri podstaknut potrošnjom domaćinstava, rastom zaposlenosti, plata i penzija. S druge strane ostvaren je rast građevinske aktivnosti, dok je proizvodnja ostvarila pad. Deficit tekućeg računa povećan je na 3,1% BDP-a, usljed pada privatnih transfera i odliva profita u matične zemlje. Stopa nezaposlenosti se zbog aktivnih politika tržišta rada, povećanja zaposlenosti u privatnom sek-toru, naročito u građevinarstvu, smanjivala tokom godine, a na kraju četvrtog kvartala iznosila je visokih 23,1%. Javni dug je nastavio da se kreće uzlaznom putanjom.

Tabela 8.2

Kreditni rejtinzi po zemljama regiona

Zemlja Mart 2016. Mart 2017.

Crna Gora B+ B+ (negativan)

Bosna i Hercegovina B B (stabilan)

Makedonija BB- BB- (stabilan)

Hrvatska BB BB (stabilan)

Srbija BB- BB- (pozitivan)

Izvor: Standard end Purs

Tabela 8.3 82

Javne finansije i salda tekućeg računa u privredama regiona, % BDP-a82

ZemljaSaldo budžeta Bruto javni dug Saldo tekućeg računa

2015. 2016. 2017. 2018. 2015. 2016. 2017. 2018. 2015. 2016. 2017. 2018.

Albanija -4,0 -2,4 -2,2 -1,7 72,7 71,5 70,0 68,7 -10,8 -11,8 -13,1 -12,8

Crna Gora -8,4 -3,8 -6,6 -6,0 61,2 65,5 70,3 73,3 -13,3 -19,5 -22,7 -23,4

Hrvatska -3,3 -1,8 -2,1 -1,8 86,7 84,1 83,0 81,3 5,0 2,8 1,8 1,3

Makedonija -3,5 -3,6 -3,2 -3,0 38,0 40,0 41,3 42,2 -2,1 -2,5 -1,7 -1,6

Slovenija -2,7 -2,0 -1,7 -1,4 83,1 80,9 78,9 76,7 5,4 6,3 5,5 5,0

Srbija -3,7 -1,3 -1,2 -1,0 74,6 73,7 72,3 69,8 -4,7 -4,0 -4,2 -4,2

EU -2,4 -1,9 -1,7 -1,6 86,6 85,1 84,8 83,6 2,0 2,1 1,9 1,9

Eurozona -2,1 -1,7 -1,4 -1,4 92,6 91,5 90,4 89,2 3,6 3,6 3,2 3,1

Izvor: Evropska komisija – Winter 2017 European Economic Forecast

8.5. Kamatne stope centralnih banaka i kretanje deviznih kurseva

Vodeće centralne banke, sa određenim izuzetkom američkog FED-a, nastavile su sa ekstremno ek-spanzivnim monetarnim politikama u 2016. godini, nastavljajući da održavaju svoje referentne ka-matne stope na istorijski najnižim nivoima, uz istovremeni nastavak programa kupovine državnih i koorporativnih hartija od vrijednosti na sekundardnom tržištu (tzv. kvantitativno popuštanje). FED je sve do sredine decembra držao „ciljanu kamatnu stopu na federalne fondove” u rasponu 0,25−0,5%, da bi je od tada povećao na raspon 0,5%−0,75%. ECB je početkom marta smanjila „kamatnu stopu na glavne operacije refinansiranja” sa 0,05% na 0% i zadržala je na tom nivou do kraja godine. Banka En-

82 2015 – procjena, 2016−2018 – prognoza.

147

Međunarodna ekonom

ija

gleske nakon referenduma o izlasku UK iz EU smanjila je svoju kamatnu stopu sa 0,5% na 0,25%, dok su Banka Japana i Švajcarska nacionalna banka tokom cijele godine svoje kamatne stope održavale na nivou 0,1% i -0,75%, respektivno. Po pitanju kvantitativnog popuštanja – ukupna aktiva FED-a tokom godine praktično se nije mijenjala, dok su ukupne aktive Eurosistema i Banke Japana konstantno rasle tokom godine, i u odnosu na kraj 2015. bile više za 32,3% i 24,4%, respektivno.

Učesnici decembarske sjednice Federalnog komi-teta za operacije na otvorenom tržištu na kome je donijeta odluka o povećanju referentne kamat-ne stope FED-a na raspon 0,5−0,75%, ocjenjuju da će adekvatan nivo referentne kamatne stope FED-a na kraju 2017., 2018. i 2019. godine biti 1,4%, 2,1% i 2,9% respektivno (medijalna vrijed-nost očekivanja učesnika).

Ekonomija Eurozone je u osjetno krhkijoj si-tuaciji od američke, a problem je dobrim dije-lom strukturan/hroničan, tako da se očekuje da će ECB nastaviti da održava rekordno nizak nivo kamatnih stopa i tokom 2017. godine. To je saopšteno i na decembarskoj sjednici Upravnog savjeta ECB-a, gdje je istaknuto da će stope biti na istom ili nižem nivou, i značajan period vre-mena nakon kraja 2017. godine, što je period to-kom kojeg će ECB sigurno nastaviti da sprovodi kvantitativno popuštanje.

Kratkoročne tržišne referentne kamatne stope „pratile” su referentne kamatne stope centralnih banaka. Šestomjesečni USD LIBOR je tako to-kom godine porastao za 0,47 p.p. na 1,32%, dok su EONIA i tromjesečni EURIBOR opali za 0,20 p.p. i 0,19 p.p. na -0,33% i -0,32%, respektivno.

Za naredni period očekuje se tendencija postepe-nog rasta dolarskih kamatnih stopa.

Kurs eura je u odnosu na dolar (-3,1%), jen (-5,7%) i franak (-1,5) deprecirao, dok je ojačao samo u odnosu na funtu (15,7%) tokom 2016. godine. Najveća kolebljivost kursa eura ostvarena je u odnosu na funtu i jen, dok je kolebljivost u odnosu na franak bila najmanja. U odnosu na dolar, euro je deprecirao sa 1,0858 na 1,0520 dolara za euro, prosječno se krećući na nivou 1,1068 dolara za euro. Trenutna očekivanja su da monetarna poli-tika ECB-a svakako neće vršiti pritiske na apreci-jaciju eura, dok bi očekivani postepeni rast dolars-kih kamatnih stopa trebalo da djeluje u pravcu aprecijacije dolara, odnosno deprecijacije eura.

Kratkoročne tržišne kamatne stope, 2015−2016, %

Nominalni kurs eura, 2015−2016, 01. 01. 2015 = 100

Grafik 8.11

Grafik 8.12

Izvor: Blumberg

Izvor: Blumberg, kalkulacije CBCG

NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI 09

151

Najznačajniji događaji

JANUAR

Vlada je usvojila Program ekonomskih reformi za Crnu Goru za period 2016 − 2018. godina.

Crna Gora se na listi zemalja najboljih za poslovanje, američkog magazina Forbes, našla na 49. mjestu od 144 države.

FEBRUAR

Savjet Centralne banke Crne Gore donio je rješenje o izdavanju dozvole za rad Azmont banke Podgo-rica.

Crna Gora je na listi globalnih ekonomskih sloboda američke Heritadž fondacije, zauzela 65. mjesto od 178 rangiranih zemalja, sa 64,9 bodova, što je 0,2 poena više nego prethodne godine.

Agrobudžetom usvojenim od strane Vlade CG, planirano je da se za poljoprivredu u 2016. godini obez-bijedi 22,66 miliona eura.

Predstavnici Crne Gore i Albanije potpisali su u Tirani Sporazum o partnerstvu za upravljanje tehnič-kom podrškom instrumenata pretpristupne pomoći (IPA), u okviru Programa prekogranične saradnje dvije države.

MART

Crna Gora je na međunarodnom tržištu kapitala realizovala emisiju novih petogodišnjih obveznica, u iznosu od 300 miliona eura, sa kamatnom stopom od 5,75%. Banke aranžeri emisije bile su City Bank, Deutsche Bank AG, London Branch, Erste Group Bank AG i Societe Generale.

Odbor udruženja banaka, drugih finansijskih organizacija i osiguranja Privredne komore Crne Gore formirao je Radnu grupu koja će inicirati izmjenu zakonske regulative u pravcu modernizacije ban-karstva kroz razvoj e-bankinga.

Kroz Program finansijske podrške za 2016. godinu Investiciono-razvojni fond ponudio je novu beska-matnu kreditnu liniju nezaposlenim visokoškolcima, odnosno budućim privrednicima i poljoprivred-nim proizvođačima, zainteresovanim da pokrenu i razviju sopstveni biznis.

Akcionari Montenegro Airlines-a su na vanrednoj sjednici Skupštine donijeli odluku o konverziji duga u akcijski kapital u iznosu od 2,09 miliona eura.

U projektu „Hiljadu plus“ stanova, koji ima za cilj rješavanje stambenih potreba u Crnoj Gori, učestvu-je sedam komercijalnih banaka sa 30,45 miliona eura.

152


APRIL

Vlada je donijela Uredbu o uslovima za odlaganje naplate poreskih i neporeskih potraživanja, kojom se poreskim obveznicima suočenim sa nelikvidnošću omogućava prevazilaženje problema kroz relak-siranje u plaćanju duga uz davanje adekvatne garancije za njegovo izmirenje.

Predstavnici privrednih komora Crne Gore i Slovenije potpisali su Sporazum o poslovnoj saradnji, koji bi trebalo da doprinese promociji i razvoju ekonomskih odnosa, podsticanju prekograničnih i jačanju tradicionalnih veza.

MAJ

Crna Gora je prihvatila Sporazum o trgovinskim olakšicama Svjetske trgovinske organizacije, koji sadrži odredbe za olakšanje kretanja i carinjenje roba.

Predstavnici Montenegro biznis alijanse i Poreske uprave su usaglasili da bijelom listom, koja obu-hvata poreske obveznike sa najvećim stepenom fiskalne discipline, budu obuhvaćena i mala i srednja preduzeća, čime bi se doprinijelo kvalitetu i obimu njihovog poslovanja i poslovnom ugledu.

Podgorica, Budva, Danilovgrad, Bijelo Polje i Žabljak su prve crnogorske lokalne samouprave koje su ušle u Program sertifikacije opština po mjeri privrede u jugoistočnoj Evropi (BFC SEE) i time dobile priliku da unaprijede poslovnu klimu u skladu sa najboljim EU praksama.

Ugovor o privatizaciji Instituta „Simo Milošević“, koji su potpisali predstavnici Vlade i londonske In-ternational Wellness Group (IWG), prestao je da važi zbog neispunjavanja ugovornih obaveza kupca.

JUN

Vlada je utvrdila Predlog zakona o završnom računu Budžeta Crne Gore za 2015. godinu.

Skupština je usvojila izmjene i dopune Zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju, kojim se pred-viđa povećanje penzija od jula, kao i Odluku o dodjeli ugovora o koncesiji za proizvodnju ugljovodo-nika u podmorju Crne Gore.

Evropska unija je, u okviru poziva za dostavljanje projekata Zapadnobalkanskog investicionog okvira, dodijelila Crnoj Gori dodatnih 4,2 miliona eura za pripremu infrastrukturnih projekata.

Akcionari Crnogorskog elektroprenosnog sistema usvojili su na Skupštini odluku o kreditnom zadu-ženju za finansiranje izgradnje energetske infrastrukture za projekat Luštica, dok je Skupština akci-onara Elektroprivrede Crne Gore donijela odluku o osnivanju novog preduzeća Crnogorski elektro-distributivni sistem (CEDIS).

Počeo je sa radom operativno-dispečerski centar Poreske uprave, koji je osmišljen u cilju uspješne realizacije Akcionog plana za praćenje turističke sezone i pružanja tehničke podrške inspektorima u praćenju regularnosti poslovanja poreskih obveznika.

153

Najznačajniji događaji

JUL

Skupština je usvojila set izmjena i dopuna više zakona, među kojima su: Zakon o stečaju, Zakon o porezu na dobit preduzeća, Zakon o osiguranju, Zakon o administrativnim taksama, Zakon o preuzi-manju akcionarskih društava, Zakon o raftingu, Zakon o mirnom rješavanju radnih sporova, Zakon o reprezentativnosti sindikata, Zakon o fondu rada i Zakon o penzijskom i invalidskom osiguranju.

Vlada je usvojila Strategiju razvoja informacionog društva Crne Gore do 2020. godine, u cilju dostiza-nja standarda Evropske unije u toj oblasti, veće primjene informaciono-komunikacionih tehnologija i ekonomskog rasta države.

Skupština je usvojila Odluku o prihvatanju akcionarskog ugovora između Vlade i italijanske kompani-je A2A, kojim se definišu njihovi međusobni odnosi u upravljanju Elektroprivredom Crne Gore.

Fond Green for Growth (GGF) za jugoistočnu Evropu odobrio je mikrokreditnoj finansijskoj instituciji Alter Modus kredit prvog reda u iznosu od dva miliona eura, u okviru sporazuma kojim se ulaže u rastuće tržište energetske efikasnosti Crne Gore.

AVGUST

Crnogorski nacionalni avio-prevoznik Montenegro Airlines i srbijanska avio-kompanija Air Serbia, zaključili su sporazum o kod-šer (code share) saradnji, koji će omogućiti putnicima bolju povezanost na putovanjima između Evrope, Bliskog istoka i Sjeverne Amerike.

SEPTEMBAR

Stupio je na snagu Zakon o dopunama Zakona o konverziji kredita u švajcarskim francima CHF u eure EUR.

Predstavnici Vlade Crne Gore i konzorcijuma Eni i Novatek potpisali su ugovore o koncesiji za proi-zvodnju ugljovodonika u podmorju Crne Gore.

Odbor izvršnih direktora grupacije Svjetske banke je odobrio kredit za dodatno finansiranje u iznosu od tri miliona eura za Projekat institucionalnog razvoja i jačanja poljoprivrede u Crnoj Gori (MIDAS).

OKTOBAR

Crna Gora je prema novom izvještaju Svjetske banke o lakoći poslovanja, Doing Business 2017, zauzela 51. poziciju od ukupno 190 država i zabilježila lošiji rezultat u odnosu na prethodnu godinu.

Vlada je usvojila predlog četvrtog aneksa na ugovor o koncesiji za istraživanje i eksploataciju ruda metala na prostoru bivšeg rudnika Brskovo kod Mojkovca, kojim se ponovo produžavaju rokovi firmi North Mining da završi istraživanje.

Kompanija Uniprom potpisala je Sporazum o saradnji sa austrijskim preduzećem Hertwich Enginee-ring, vrijedan 15 miliona eura, za izgradnju fabrike bileta, odnosno trupaca kapaciteta 60 hiljada tona i fabrike silumina, odnosno legura 30 hiljada tona.

154


NOVEMBAR

Skupština je usvojila izmjene i dopune Zakona o budžetu za 2016. godinu (rebalans), koji iznosi 2,03 milijarde eura ili 100 miliona eura manje nego što je predviđeno Zakonom o budžetu za 2016. godinu.

Vlada je donijela Odluku o emisiji državnih obveznica u cilju obezbjeđivanja novca za finansiranje deficita, kapitalnog budžeta, servisiranje duga i stvaranja fiskalne rezerve Budžeta Crne Gore za 2016. godinu.

Predstavnici Crne Gore i Kine potpisali su u Rigi Memorandum o saradnji u oblasti proizvodnje i pre-rade ljekovitog bilja, kojim su stvoreni uslovi za investiranje 11 miliona eura u tu oblast.

Vlada je usvojila Uredbu o biznis zonama, čime se utvrđuju uslovi za njihovo osnivanje, klasifikaciju prema strateškom značaju, uspostavljanje, kao i olakšice za korisnike.

DECEMBAR

Skupština je usvojila Predlog zakona o budžetu za 2017. godinu, u iznosu od oko dvije milijarde eura, koncipiran na način da se budžetska tekuća potrošnja u potpunosti finansira iz izvornih prihoda.

Skupština je usvojila set zakona usmjerenih na konsolidaciju javnih finansija i sprovođenje Plana sa-nacije budžetskog deficita i javnog duga, koji obuhvata Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o socijalnoj i dječijoj zaštiti, Zakon o izmjenama i dopunama zakona o akcizama, Zakon o izmjenama i dopunama zakona o porezu na dodatu vrijednost, Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o zarada-ma zaposlenih u javnom sektoru i Zakon o reprogramu poreskog potraživanja.

Vlada je donijela Odluku o Energetskom bilansu Crne Gore za 2017. godinu kojom su obuhvaćeni bi-lansi električne energije, uglja i naftnih derivata, kao i mjere za realizaciju utvrđenih projekcija.

Kompanije Energia gas and power Podgorica i Petrol Crna Gora MNE dobile su licence za snabdijeva-nje električnom energijom.

PRILOZI 10

157

Prilozi

Prilog A: Realna kretanja

Tabela 2: Industrijska proizvodnja

Izvor: MONSTAT

Tabela 1: Pregled makroekonomskih kretanja

OPIS 2015.XII/XI

2016. (lančani indeks)

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Industrijska proizvodnja (indeks) 84,3 85,8 101,7 133,8 78,4 96,1 106,1 105,4 100,7 101,6 97,7 109,6 101,0

Potrošačke cijene (indeks) 99,7 99,3 99,6 99,9 100,4 100,1 100,0 99,9 100,1 100,9 100,4 100,1 100,2

Cijena proizvođača ind. proizvoda (indeks) 99,9 99,7 100,1 99,9 100,0 99,7 100,3 100,2 99,9 99,9 99,9 100,3 99,8

Naziv Dec-2016.Ø 2015.

Dec-2016.Nov-2016.

Dec- 2016.Dec- 2015.

Jan-Dec 2016.Jan-Dec 2015.

INDEKS INDUSTRIJSKE PROIZVODNJE - ukupno 106,2 101,0 109,1 95,6

Kapitalni proizvodi 84,8 90,4 82,4 89,0

Trajni proizvodi za široku potrošnju 111,0 104,5 110,4 98,1

Intermedijarni proizvodi 100,2 113,7 103,4 91,2

Netrajni proizvodi za široku potrošnju 99,3 108,6 109,1 93,5

Energija 119,0 92,2 117,5 101,3

VAĐENJE RUDA I KAMENA 111,5 105,1 107,6 81,9

Vađenje uglja 119,3 105,9 98,2 81,4

Vađenje ruda metala - - - -

Ostalo rudarstvo 120,4 102,3 172,2 113,2

PRERAĐIVAČKA INDUSTRIJA 98,3 108,9 102,4 92,2

Proizvodnja prehrambenih proizvoda 126,0 96,6 126,6 112,1

Proizvodnja pića 124,4 124,2 104,2 97,1

Proizvodnja duvanskih proizvoda 41,6 126,8 46,3 47,2

Proizvodnja odjevnih predmeta 91,1 85,7 54,5 83,5

Proizvodnja kože i predmeta od kože 200,0 - 100,0 200,0

Proizvodi od drveta, plute i sl. 111,5 79,4 96,8 110,2

Proizvodnja papira i proizvoda od papira 126,1 120,9 100,9 113,7

Štampanje i umnožavanje audio i video zapisa 51,9 94,7 62,1 83,9

Proizvodnja hemikalija i hemijskih proizvoda 95,4 134,9 109,2 65,8

Proizvodnja osnovnih farmaceutskih proizvoda i preparata 96,0 109,2 115,9 92,9

Proizvodnja proizvoda od gume i plastike 98,7 97,8 100,6 96,9

Proizvodnja proizvoda od ostalih nemetalnih minerala 123,7 136,1 143,3 94,3

Proizvodnja osnovnih metala 79,7 111,0 73,6 85,0

Proizvodnja metalnih proizvoda, osim mašina i uređaja 83,8 129,5 126,6 81,0

Proizvodnja mašina i opreme na drugom mjestu nepomenute 87,5 90,0 82,6 92,4

Proizvodnja namještaja 111,0 104,5 110,4 98,1

Popravka i montaža mašina i opreme - - - -

SNABDIJEVANJE EL, ENER., GASOM I PAROM 119,0 90,9 120,1 103,5

Snabdijevanje električnom energijom, gasom, parom 119,0 90,9 120,1 103,5

158



Ukupno Vađenje ruda i kamena Prerađivačka industrijaSnabdijevanje električnom energijom, gasom i parom

Indeks period na

period2010=100

Mjesečna stopa

Indeks period na

period2010=100

Mjesečna stopa

Indeks period na

period2010=100

Mjesečna stopa

Indeks period na

period2010=100

Mjesečna stopa

2001. 99,3 88,5 101,6 93,92002. 100,6 107,5 102,3 93,42003. 102,4 101,4 97,9 117,52004. 113,8 94,9 113,1 121,02005. 98,1 100,2 102,5 86,62006. 101,0 102,9 100,1 103,12007. 100,1 101,5 109,3 72,62008. 98,0 117,7 88,7 131,92009. 67,8 34,5 61,4 97,62010. 117,5 158,7 97,0 151,12011. 89,7 106,3 106,8 67,32012. 92,9 79,0 89,9 101,42013. 110,6 98,6 95,0 138,72014. 88,6 114,4 93,3 80,42015. 107,9 91,9 119,9 94,12016. 95,6 81,9 92,2 103,5

2013.

Jan. 81,0 -17,0 84,8 19,5 54,8 -34,1 112,0 -5,3Feb. 82,6 2,0 75,9 -10,6 61,5 12,1 108,9 -2,8Mar. 103,0 24,6 81,7 7,8 75,5 22,8 138,5 27,1Apr. 113,9 10,6 48,6 -40,5 90,3 19,5 150,1 8,4Maj 90,4 -20,7 13,8 -71,6 95,8 6,0 93,0 -38,0Jun 79,0 -12,7 87,3 532,3 84,6 -11,6 71,1 -23,5Jul 89,9 14,0 87,5 0,3 109,2 28,9 67,2 -5,7Avg. 90,7 0,8 98,0 12,0 109,4 0,3 67,4 0,4Sep. 81,5 -10,2 155,8 59,0 99,2 -9,3 51,2 -24,0Okt. 80,6 -1,0 90,5 -42,0 83,5 -15,9 76,0 48,3Nov. 102,9 27,6 73,1 -19,2 107,5 28,8 100,8 32,7Dec. 111,9 8,7 98,0 34,1 123,8 15,2 99,2 -1,6

2014.

Jan. 87,0 -22,2 96,6 -1,5 76,7 -38,2 98,3 -0,9Feb. 87,4 0,4 99,3 2,8 74,2 -3,2 101,8 3,6Mar. 81,7 -6,5 85,7 -13,6 89,4 20,6 71,9 -29,4Apr. 82,1 0,6 104,3 21,6 79,4 -11,1 82,7 15,0Maj 69,2 -15,7 49,5 -52,5 85,4 7,5 52,2 -36,8Jun 58,2 -16,1 61,3 23,8 80,6 -5,8 31,0 -40,8Jul 75,2 29,2 90,4 47,5 82,4 2,3 64,7 109,2Avg. 79,2 5,4 109,8 21,6 87,9 6,8 64,9 0,3Sep. 87,6 10,6 84,7 77,1 96,2 109,3 77,7 119,8Okt. 87,3 -0,3 113,5 34,0 83,8 -12,8 88,4 13,6Nov. 82,5 -5,6 115,0 1,3 88,1 5,0 71,8 -18,7Dec 104,0 26,1 127,8 11,1 98,5 11,9 107,8 50,1

2015.

Jan. 84,1 -19,1 93,7 -26,7 66,5 -32,5 104,0 -3,5Feb. 92,6 10,1 114,3 22,1 84,5 26,9 99,8 -4,0Mar. 97,5 5,3 119,1 4,2 97,6 15,5 94,8 -5,0Apr. 91,5 -6,2 69,7 -41,5 111,5 14,2 70,1 -26,0Maj 69,3 -24,3 31,9 -54,2 99,9 -10,4 37,1 -47,1Jun 75,5 8,9 79,7 149,3 102,7 2,9 42,4 14,4Jul 100,4 32,9 93,2 17,0 119,3 16,1 78,7 85,5Avg. 79,1 -21,3 89,0 -4,5 94,2 -21,0 59,7 -24,0Sep. 83,1 5,1 90,1 1,2 96,7 2,6 65,8 10,2Okt. 97,8 18,0 83,9 -6,9 125,9 30,0 66,5 1,0Nov. 102,0 4,3 91,3 8,8 129,8 3,6 70,0 5,3Dec. 86,0 -15,7 90,3 -1,0 98,1 -24,4 71,0 1,4

2016.

Jan. 73,8 -14,2 79,0 -12,5 68,5 -30,1 79,5 12,0Feb. 75,0 1,7 51,1 -35,3 83,1 21,2 68,2 -14,2Mar. 100,4 33,8 53,5 4,8 110,0 32,3 94,5 38,6Apr. 78,7 -21,6 54,4 1,5 75,3 -31,5 85,6 -9,4Maj 75,6 -3,9 35,6 -34,3 87,0 15,5 66,7 -22,1Jun 80,2 6,1 46,8 31,3 110,0 26,6 48,2 -27,8Jul 84,9 5,4 76,8 64,1 102,8 -6,6 64,4 33,8Avg. 85,5 0,7 84,5 10,0 106,3 3,4 60,8 -5,7Sep. 86,9 1,6 95,5 13,0 102,1 -4,0 67,6 11,2Okt. 84,8 -2,3 90,3 -5,6 92,1 -9,1 75,4 11,5Nov. 92,9 9,6 92,5 2,5 92,3 0,1 93,8 24,5Dec. 93,8 1,0 97,2 5,1 100,5 8,9 85,3 -9,1

159

Prilozi

Izvor: MONSTAT


Tabela 6: Cijene proizvođača industrijskih proizvoda

Tabela 5: Potrošačke cijene

2016. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Lančani index 85,8 101,7 133,8 78,4 96,1 106,1 105,4 100,7 101,6 97,7 109,6 101,0

ø 2015 = 100 83,6 85,0 113,7 89,1 85,6 90,8 96,2 96,9 98,4 96,1 105,3 106,2

U odnosu na isti mjesec preth. god. 87,7 81,0 102,9 85,9 109,1 106,1 84,5 108,1 104,4 86,7 91,1 109,1

Period tekuće prema istom preth. god. 84,2 90,8 89,6 92,7 94,7 93,0 94,8 95,8 94,8 94,4 95,6


Lančani index 99,3 99,6 99,9 100,4 100,1 100,0 99,9 100,1 100,9 100,4 100,1 100,2

ø 2015 = 100 99,3 98,9 98,8 99,3 99,4 99,4 99,3 99,5 100,4 100,7 100,8 101,0



Decembar 2015 = 100 99,3


Lančani index 99,7 100,1 99,9 100,0 99,7 100,3 100,2 99,9 99,9 99,9 100,3 99,8

ø 2015= 100 99,9 100,0 99,9 99,9 99,6 99,9 100,1 100,0 99,9 99,8 100,1 99,9



Decembar 2015= 100 99,7

160


Izvor: MONSTAT

Tabela 7: Cijene

Potrošačke cijene Cijene proizvođača industrijskih proizvoda

Cijene proizvođača industrijskih proizvoda za

izvoz

Cijene industrijskih proizvoda iz uvoza

Ukupno Ukupno Ukupno Ukupno

Godišnja stopa

Mjesečna stopa

Godišnja stopa

Mjesečna stopa

Godišnja stopa

Mjesečna stopa

Godišnja stopa

Mjesečna stopa

2013.

Jan. 4,2 -0,1 4,6 -0,1 3,7 3,1 -0,3 0,3

Feb. 3,3 0,1 3,9 0,2 -0,5 -1,0 0,0 0,2

Mar. 3,3 0,4 4,2 -0,1 1,9 2,8 0,0 -0,3

Apr. 3,2 0,3 4,0 -0,1 -1,9 -3,6 -1,0 -0,7

Maj 3,0 0,2 4,1 -0,1 -2,0 -1,7 -0,6 -0,3

Jun 2,2 -0,6 2,3 0,0 -3,3 -1,0 -0,1 -0,2

Jul 2,7 0,7 2,2 -0,1 -3,5 -1,1 -0,5 -0,3

Avg. 2,2 -0,1 -2,0 -0,4 -4,6 -1,4 -2,9 -0,1

Sep. 1,8 0,1 -0,4 0,2 -1,9 0,3 -3,5 -0,2

Okt. 0,5 -0,2 -0,9 -0,1 -8,8 -1,8 -3,3 -0,5

Nov. 0,0 -0,6 -1,1 0,0 -5,7 2,0 -2,7 0,2

Dec. 0,3 0,0 -0,6 0,1 -5,7 -2,3 -2,0 0

2014.

Jan. -0,4 -0,8 -1,3 0,1 -7,4 2,1 -2,7 -0,1

Feb. -0,6 0,0 -1,2 0,3 -6,4 -0,2 -2,7 0,1

Mar. -0,9 0,1 -0,3 0,2 -9,1 0,0 -2,8 -0,4

Apr. -1,4 -0,2 -0,2 0,1 -3,7 1,9 -2,3 -0,2

Maj -1,3 0,3 -0,1 -0,1 -1,7 0,2 -1,7 0,2

Jun -0,1 0,5 0,0 0,1 2,1 2,8 -1,3 0,1

Jul -1,2 -0,4 0,1 0,0 5,4 2,1 -0,9 0,1

Avg. -1,1 0,1 1,0 0,4 12,4 5,1 -0,7 0,1

Sep. -0,7 0,5 0,9 0,0 14,1 1,9 -0,6 -0,1

Okt. -0,5 0,1 1,0 0,0 16,3 -0,1 -0,4 -0,4

Nov. 0,0 -0,1 1,1 0,0 13,8 -0,1 -1,2 -0,6

Dec. -0,3 -0,4 0,9 -0,1 20,3 3,2 -2,0 -0,8

2015.

Jan. 0,2 -0,2 0,8 0,1 15,9 -1,0 -3,2 -1,1

Feb. 0,6 0,3 0,6 0,0 17,3 1,0 -3,1 0,1

Mar. 1,6 1,1 0,5 0,1 16,4 -0,8 -1,7 0,9

Apr. 2,1 0,3 0,3 -0,1 8,6 -5,1 -1,7 -0,2

Maj 2,3 0,6 0,5 0,0 5,1 -3,1 -1,7 0,2

Jun 1,9 0,1 0,4 -0,1 0,4 -1,9 -1,8 0,1

Jul 1,9 -0,5 0,3 -0,1 -3,2 -1,6 -1,7 0,1

Avg. 1,9 0,1 0,1 0,1 -7,9 -0,2 -2,3 -0,5

Sep. 1,7 0,3 0,1 0,0 -19,5 0,1 -2,9 -0,7

Okt. 1,5 -0,1 0,0 -0,1 -10,9 -1,7 -2,3 0,2

Nov. 1,4 -0,2 0,0 0,1 -9,9 1,0 -1,8 -0,1

Dec. 1,4 -0,3 0,0 -0,1 -12,2 0,4 -1,2 -0,3

2016.

Jan. 1,0 -0,7 0,1 -0,3 -8,8 -0,7 -0,9 -0,6

Feb. 0,3 -0,4 0,2 0,1 -9,0 1,6 -1,2 -0,4

Mar. -0,9 -0,1 0,0 -0,1 -8,6 -0,3 -2,4 -0,1

Apr. -0,8 0,4 0,2 0,0 -5,0 -0,1 -1,8 0,4

Maj -1,2 0,1 -0,2 -0,3 -2,4 0,3 -1,8 0,2

Jun -1,3 0,0 0,0 0,3 -0,4 0,7 -1,3 0,5

Jul -0,9 -0,1 0,1 0,2 0,9 0,1 -1,6 -0,2

Avg. -0,8 0,1 -0,2 -0,1 0,7 0,2 -1,5 -0,6

Sep. -0,3 0,9 -0,4 -0,1 0,4 -0,9 -0,3 0,5

Okt. 0,2 0,4 -0,3 -0,1 3,9 2,4 -0,4 0,1

Nov. 0,5 0,1 -0,1 0,3 6,0 2,6 -0,2 0,2

Dec. 1,0 0,2 -0,3 -0,2 6,4 0,5 0,6 0,5

161

Prilozi

Tabela 8: Turizam*

* Preliminarni podaci

Izvor: MONSTAT

Tabela 9: Broj zaposlenih i nezaposlenih lica

* Izvor: MONSTAT

** Izvor: Zavod za zapošljavanje RCG

*** Podaci su dobijeni iz Centralnog registra obveznika i osiguranika na osnovu podatka o osnovu osiguranja za PIO.**** Podaci su od aprila 2010. godine, dobijeni iz CRPO.

2015. 2016. IndexStruktura

XII I-XII XII I-XII I-XII 2016. I-XII 2015.

Dolasci

Ukupno 24.319 1.713.109 26.623 1.813.817 105,9 100,0

domaći 5.404 153.185 7.313 151.696 99,0 8,4

strani 18.915 1.559.924 19.310 1.662.121 106,6 91,6

Noćenja

Ukupno 79.160 11.054.947 96.262 11.250.005 101,8 100,0

domaći 14.154 747.576 18.169 721.530 96,5 6,4

strani 65.006 10.307.371 78.093 10.528.475 102,1 93,6

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Br. zaposlenih*

2004. god.*** 142.081 142.834 142.361 143.224 143.845 146.696 145.160 142.634 143.447 143.113 143.992 142.438

2005. god.*** 142.145 142.072 141.298 140.959 142.248 145.852 148.528 146.744 145.739 145.923 145.528 145.261

2006. god.*** 144.978 145.753 146.554 147.517 149.321 151.678 154.723 154.289 154.236 154.652 155.156 150.746

2007. god.*** 151.535 152.114 153.140 154.074 156.817 158.190 160.045 158.392 158.164 157.458 157.739 159.223

2008. god. 160.450 161.105 162.737 162.307 165.955 170.146 168.916 168.488 167.722 168.583 169.079 169.160

2009. god. 169.305 169.670 170.607 172.549 174.218 178.839 178.622 179.016 176.936 175.468 174.736 169.859

2010. god. 172.301 171.557 171.263 158.211 158.716 159.221 160.224 158.535 157.570 157.918 157.712 157.679

2011. god.**** 157.849 158.010 158.842 159.669 162.905 168.195 170.618 167.955 164.386 163.396 162.712 162.450

2012. god. 160.880 162.035 162.569 163.744 165.776 162.567 173.124 173.024 169.877 168.701 168.589 167.484

2013. god. 167.370 167.379 167.738 170.302 174.369 179.861 178.815 176.588 171.440 169.044 167.607 167.173

2014. god. 167.616 168.805 170.177 172.202 174.917 179.774 181.408 178.558 173.942 172.306 172.273 171.158

2015. god. 169.719 170.486 171.855 174.208 177.865 180.884 182.444 181.232 177.027 174.761 174.402 172.517

2016. god. 170.434 170.922 172.098 174.700 178.660 183.329 185.659 184.308 180.409 178.629 178.278 177.473

Br. nezaposlenih**

2004. god. 69.573 71.419 72.378 72.202 68.993 64.572 60.993 60.771 60.447 59.930 59.387 58.950

2005. god. 59.115 58.774 58.075 57.557 56.772 55.199 53.683 52.494 51.843 51.266 49.886 48.825

2006. god. 48.639 48.656 49.388 48.651 45.640 42.560 40.220 39.093 38.919 38.747 38.892 38.876

2007. god. 39.104 39.155 38.714 37.571 35.356 33.393 32.205 31.271 31.156 31.569 31.787 31.469

2008. god. 31.323 31.469 31.684 30.270 30.021 29.088 28.660 27.954 28.276 28.666 28.645 28.366

2009. god. 28.921 29.305 29.170 28.616 27.785 27.113 27.048 26.844 27.313 28.731 29.607 30.169

2010. god. 31.055 32.375 33.117 33.188 32.377 31.324 31.118 30.595 31.016 31.900 32.199 32.106

2011. god. 32.829 33.062 32.748 32.203 30.920 29.816 29.128 29.078 29.404 30.108 30.576 30.552

2012. god. 31.339 31.495 31.562 31.320 30.126 29.411 28.686 28.549 28.272 29.540 30.718 31.168

2013. god. 31.890 32.648 32.986 32.624 31.363 30.337 30.102 30.947 30.919 33.271 34.680 34.514

2014. god. 34.804 34.664 34.671 33.906 32.763 31.570 31.115 31.163 31.584 33.744 34.733 34.687

2015. god. 35.152 35.172 34.903 33.975 32.347 31.092 31.277 33.073 33.773 36.363 37.930 39.991

2016. god. 41.191 42.616 42.406 41.478 40.242 39.983 40.123 41.088 42.483 45.273 47.757 49.487

162


Tabe

la 1

0: B

ilans

sta

nja

licen

cira

nih

bana

ka, u

000

eur

a

Prilo

g B

2015

.20

16.

Stru

ktur

a u

%

na 3

1. 1

2. 2

016.

31. 0

3.30

. 06.

30. 0

9.31

. 12.

31. 0

3.30

. 06.

30. 0

9.31

. 12.

inde

x

12

34

56

78

8:4

AKT

IVA

1. N

ovča

na s

reds

tva

i rac

uni d

epoz

ita k

od c

entr

alni

h ba

naka

418.

284

456.

650

575.

689

640.

033

564.

625

640.

910

716.

457

798.

215

124,

721

,1

2. K

redi

ti 2.

340.

755

2.38

1.27

8 2.

543.

605

2.38

5.58

2 2.

374.

565

2.37

7.51

1 2.

506.

597

2.41

5.81

8 10

1,3

63,7

2

.1. I

spra

vka

vrije

dnos

ti kr

edita

16

9.90

1 16

6.87

7 16

5.03

9 14

7.53

2 14

4.38

7 14

4.12

3 13

2.15

7 14

1.91

6 96

,23,

7

2

.2. N

eto

kred

iti

2.17

0.85

4 2.

214.

401

2.37

8.56

6 2.

238.

050

2.23

0.17

8 2.

233.

388

2.37

4.43

9 2.

273.

902

101,

660

,0

3. H

artij

e od

vrij

edno

sti

340.

031

342.

838

293.

182

353.

053

406.

340

389.

557

391.

312

456.

792

129,

412

,1

4. D

eriv

atna

fina

nsijs

ka s

reds

tva

0 0

0 0

66

102

84

165

-0,

0

5. O

stal

a ak

tiva

244.

262

259.

113

275.

470

281.

128

279.

996

289.

104

298.

689

307.

417

109,

48,

1

6. Is

prav

ka v

rijed

nost

i ost

ale

akt

ive

34.7

87

36.7

37

35.7

54

40.6

80

40.8

25

41.2

14

41.1

00

46.2

36

113,

71,

2

UKU

PNO

AKT

IVA

3.13

8.64

3 3.

236.

264

3.48

7.153

3.

471.

584

3.44

0.38

1 3.

511.

847

3.73

9.88

1 3.

790.

255

109,

210

0,0

PASI

VA

1. D

epoz

iti2.

314.

641

2.40

3.11

1 2.

623.

881

2.62

4.97

7 2.

610.

435

2.62

6.00

8 2.

854.

133

2.87

1.68

0 10

9,4

75,8

2. P

ozaj

mic

e24

8.12

9 25

4.40

8 26

2.35

7 26

0.30

0 25

1.13

4 27

7.127

27

2.79

0 30

8.96

9 11

8,7

8,2

3. E

mito

vane

har

tije

od v

rijed

nost

i14

.992

14

.994

14

.996

14

.998

0

0 0

0 0,

00,

0

4. F

inan

sijs

ki d

eriv

ati

00

00

041

681

375

7-

0,0

5. O

stal

e ob

avez

e11

3.75

6 10

8.45

9 12

0.53

9 10

9.59

4 10

9.37

5 11

9.76

5 11

0.41

2 12

1.66

5 11

1,0

3,2

6. U

kupa

n ka

pita

l44

7125

45

5293

46

5380

46

1714

46

9437

48

8531

50

1733

48

7184

10

5,5

12,9

UKU

PNO

PA

SIVA

3.13

8.64

3 3.

236.

264

3.48

7.153

3.

471.

584

3.44

0.38

1 3.

511.

847

3.73

9.88

1 3.

790.

255

109,

210

0,0

163

Prilozi

Tabela 11: Pregled održanih aukcija u 2016. godini, u 000 eura

Prilog C

Ročnost emitovanih

državnih zapisa, broj dana

Datum emisije Emitovano Prodati državni zapisi Ukupna tražnja

Prosječna ponderisana

stopa

2016.

Jan. 182 13.01.2016. 18.484,3 16.400,0 16.400,0 0,53%

Feb.56 17.02.2016. 5.000,0 11.200,0 11.200,0 1,48%

182 23.02.2016. 40.000,0 43.950,0 43.950,0 1,02%

Mar. 182 02.03.2016. 21.230,0 21.820,0 37.390,0 1,78%

Apr. 182 13.04.2016. 10.000,0 13.400,0 13.400,0 2,67%

Jul 182 15.07.2016. 16.400,0 16.400,0 26.630,0 1,33%

Avg.182 23.08.2016. 43.950,0 40.350,0 40.350,0 2,10%

182 31.08.2016. 20.964,3 20.964,3 24.830,0 2,18%

Ukupno za 2016. godinuBroj aukcija Emitovano Prodato Tražnja

8 176.028,60 184.484,30 214.150,00

164


Prilog D Tabela 12: Konsolidovana javna potrošnja* u Crnoj Gori 01. 01 - 31. 12. 2016. god.

* Konsolidovana javna potrošnja obuhvata prihode i izdatke budžeta, lokalnih samouprava i državnih fondova. ** Deficit / Suficit kao razlika između izvornih prihoda i konsolidovanih izdataka.


OPIS Plan

2016. u mil. eura

Ostvarenje 2016.

u mil. eura

Učešće u BDP

%

Ostvarenje 2015.

u mil. eura

Ostvareno u odnosu na 2015.

Index

IZVORNI PRIHODI 1683,7 1683,6 44,6 1525,8 110,3

Porezi 999,7 1012,8 26,8 925,6 109,4

Porez na dohodak fizičkih lica 153,9 160,1 4,2 135,7 117,9

Porez na dobit pravnih lica 45,5 45,3 1,2 42,2 107,4

Porez na promet nepokretnosti 13,5 13,2 0,4 14,6 90,9

Porez na dodatu vrijednost 494,5 500,7 13,3 457,1 109,5

Akcize 182,5 182,7 4,8 170,0 107,4

Porez na međunarodnu trgovinu i transakcije 24,0 24,3 0,6 22,9 106,1

Lokalni porezi 76,5 77,4 2,1 76,0 101,9

Ostali državni prihodi 9,3 9,2 0,2 7,1 129,2

Doprinosi 464,3 462,9 12,3 437,3 105,9

Doprinosi za penzijsko i invalidsko osiguranje 276,1 273,6 7,3 264,1 103,6

Doprinosi za zdravstveno osiguranje 163,2 164,4 4,4 150,3 109,4

Doprinosi za osiguranje od nezaposlenosti 13,2 13,0 0,3 12,1 107,3

Ostali doprinosi 11,9 12,0 0,3 10,8 111,0

Takse 19,4 18,9 0,5 18,4 102,3

Naknade 122,9 120,2 3,2 83,7 143,6

Ostali prihodi 51,6 47,3 1,3 39,1 121,1

Primici od otplate kredita i sredstva prenijeta iz preth. godine 5,4 4,3 0,1 8,2 52,0

Donacije 20,3 17,3 0,5 13,5 128,2

KONSOLIDOVANI IZDACI 1780,2 1820,3 48,3 1828,6 99,5

TEKUĆA JAVNA POTROŠNJA 1630,7 1714,5 45,4 1560,4 109,9

Tekući izdaci 816,5 812,2 21,5 750,8 108,2

Bruto zarade doprinosi na teret poslodavca 482,5 467,7 12,4 428,8 109,1

Ostala lična primanja 17,8 15,3 0,4 19,8 77,5

Rashodi za materijal 40,5 38,2 1,0 32,3 118,1

Rashodi za usluge 55,4 68,3 1,8 68,3 99,9

Tekuće održavanje 28,3 26,2 0,7 24,9 105,2

Kamate 81,4 85,4 2,3 86,3 99,0

Renta 9,9 10,1 0,3 8,5 118,8

Subvencije 27,7 27,9 0,7 20,3 137,3

Ostali izdaci 37,0 37,5 1,0 33,2 113,0

Kapitalni izdaci u tekućem budžetu 36,0 35,8 0,9 28,5 125,6

Transferi za socijalnu zaštitu 578,6 556,1 14,7 487,9 114,0

Transferi institucijama,pojedincima,nev.i jav.sektoru 211,9 213,2 5,7 174,0 122,5

Kapitalni budžet 149,5 105,9 2,8 268,1 39,5

Pozajmice i krediti 3,1 3,5 0,1 4,7 75,3

Rezerve 20,5 20,8 0,6 18,5 112,5

Otplata garancija 0,0 0,0 0,0 0,0 -

Otplata obaveza iz prethodnog perioda 0,0 108,6 2,9 124,5 87,2

Neto povećanje obaveza 0,0 0,0 0,0 -37,7 0,0

DEFICIT/SUFICIT** -96,5 -136,7 -3,6 -302,8 45,2

Korigovani suficit/deficit -265,1 -

Otplata dugova rezidentima 65,7 240,5 6,4 246,6 97,5

Otplata dugova nerezidentima 311,3 309,9 8,2 322,1 96,2

Otplata obaveza iz prethodnog perioda 110,7 0,0 0,0 0,0 -

Prihodi od privatizacije 6,8 11,1 0,3 9,7 115,0

Transferi 2,8 1,8 0,0 1,4 125,9

Pozajmice i krediti iz inostranih izvora 447,0 325,4 8,6 660,7 49,3

Pozajmice i krediti iz domaćih izvora 112,4 329,2 8,7 219,1 150,3

Povećanje/smanjenje depozita 15,2 23,1 0,6 -19,4 -118,9

CIP - Каталогизација у публикацијиНационална библиотека Црне Горе, Цетиње

ISSN 2336-999X = Makroekonomski izvještaj Centralne bankeCrne Gore

COBISS.CG-ID 25125904

Documents

GODIŠNJI MAKROEKONOMSKI IZVJEŠTAJ CENTRALNE BANKE … · Dug lokalnih samouprava isključen je iz strukture unutrašnjeg državnog duga, dok sa druge strane, u unutrašnji dug je