Analizë mbi Lindjen e Mesme

Politika e Jashtme e Shqipërisë mbas rënies së sistemit komunist

....................................................................

............................................................................................

...................................................................

/Faqe 5

/Faqe 20

Num

ri 5

• M

aj 2

013

Numri 5 • Maj 2013 •

Çmimi 1000 Lekë / 8€

Kontribuan në këtë botim

Prof. Dr. Lisen Bashkurti

PhD Candidate Alban Përmeti

ISSN 2227-8540

Prof. Dr. Lisen BASHKURTIPhD Kandidat, Alban PËRMETI Ekrem SPAHIU, Zv/Ministër i MbrojtjesPhD Kandidat, Bajram IBRAJPhD Kandidat, Arbër BASHKURTI

Msc. Enerieta DERGJINIPhD Candidate, Orest RADHIMAMsc. Rudina ASLLANAJPhD Kandidat, Dritan ZAIMIPhD Kandidat, Nijazi HALILI

Student, Alban HALITIPhD Kandidat, Fadil OSMANIPhD Kandidat, Halil HALILI PhD Kandidat, Gjon KEKA PhD Kandidat, Armand SHEQI

ISSN

222

7-85

40

1Nr. 5 / 2013

AKADEMIA DIPLOMATIKESHQIPTARE

AKADEMIA DIPLOMATIKE SHQIPTAREQENDRA PËR STUDIME NDËRKOMBËTARE DHE DIPLOMATIKE

ADRESA: Rr. “Rexhep Jella” Selitë e VogëlTiranë - SHQIPËRI

Cel: +355 67 29 36 585Website: www.albdiploacademy.com

E-mail: permetialban@albdiploacademy.com

Numri 5Tiranë, Maj 2013

© GEER Press

ISSN 2227-8540

REVISTË SHKENCORE PERIODIKE

REVISTË SHKENCORE PERIODIKEBotim i Akademisë Diplomatike Shqiptare

Drejtor

Kryeredaktor

Redaktorë Shkencor

Këshilli Shkencor

Kopertina

Korrektor

Faqosje

Prof. Dr. Lisen Bashkurtilbashkurti@albdiploacademy.com

Dr. Alban Përmetipermetialban@albdiploacademy.com

Doc. Dr. Astrit Memiaamemia@albdiploacademy.com

MA. Margarita Muhommuho@albdiploacademy.com

Prof. Dr. Lisen BashkurtiProf. Dr. Bashkim RamaProf. Dr. Aleksandër BiberajProf. Dr. Joseph MifsudProf. Dr. Nabil AyadDr. Mlladen AndrlicProf. Dr. Arben PutoProf. Dr. Vasillaq Kureta

Olti Përmeti

Majlinda BashkurtiMargarita Muho

Dafina Stojko

ISSN 2227-8540

5Nr. 5 / 2013

15

1 Prof. Dr. Lisen BASHKURTI Analizë mbi Lindjen e Mesme

2 PhD Kandidat, Alban PËRMETI Politika e Jashtme e Shqipërisë mbas rënies së sistemit komunist

3 Ekrem SPAHIU, Zv/Ministër i Mbrojtjes Rritja e sigurisë nëpërmjet eliminimit të municioneve të tepërta 4 4 PhD Kandidat, Bajram IBRAJ Doktrina Bush dhe rreziku i kërcënimit të vlerave të demokracisë

5 PhD Kandidat, Arbër BASHKURTI Analizë historike dhe aktuale mbi administratën publike

6 Msc. Enerieta DERGJINI Betraying with Class: Management and its Shadows

7 PhD Candidate, Orest RADHIMA Social Policies under European Framework in the Modernism and Globalism Period8 8 Msc. Rudina ASLLANAJ Qëllimet dhe objektivat e luftës kundër trafikimit

9 PhD Kandidat, Dritan ZAIMI Eko-efiçenca, përgjegjësia sociale dhe mirëqeverisja e shoqërive aksionere

10 PhD Kandidat, Nijazi HALILI Kriza e Kosovës në shek. XIX dhe Platformat serbe

11 Student,tAlban HALITI Marrëdhëniet Kosovë-Serbi pas miratimit të Kushtetutës të vitit 1974

12 PhD Kandidat, Fadil OSMANI Menaxhimi i burimeve njerëzore si element kyç në planifikimin strategjik dhe global për secilin institucion

13 PhD Kandidat, Halil HALILI Zhvillimi i Turizmit të qëndrueshëm në Republikën e Kosovës 14 PhD Kandidat, Gjon KEKA Politika e jashtme dhe shtetet demokratike

15 PhD Kandidat, Armand SHEQI Paralele të qëndrimeve politike britanike ndaj çështjes shqiptare

përm

bajtj

a

6

19

27

38

51

65

72

78

85

97

107

111

125

135

141

6 GLOBAL CHALLENGE

Analizë mbi Lindjen e Mesme

Prof. Dr. Lisen BASHKURTIA

naliz

ë m

bi L

indj

en e

Mes

me

| P

rof.

Dr.

Lis

en B

ASH

KUR

TI

1-Gadishulli Arabik dhe gjendja politike e tij para shpalljes së Fesë Islame.

“Gadishulli Arabik” është i vendosur në regjionin qendror në të cilin mpleksen territore dhe popullsi që shtrihen pjesërisht në Azi, pjesërisht në Afrikë dhe pjesërisht në Evropë.

Ky gadishull është i përbërë nga disa zona. Ndër këto zona përmendim Hixhazin, i cili shtrihej gjatë bregut të Detit të Kuq. Qytetet kryesore përgjatë këtij deti ishin Mekkeja, Medina ( Jethribi) dhe Taifi.

Ndër pjesët më të rëndësishme të Gadishullit Arabik ishte dhe Jemeni (Ahkaf ), që ndodhet në jug. Jemeni është provinca më e pasur me resurse ekonomike e Gadishullit Arabik. Gjithashtu, Jemeni përbën edhe pjesën më të qytetëruar të tij si dhe ka qenë zonë e zhvilluar e tregtisë në Gadishullin Arab. Prej shekujsh Jemeni është njohur për tregtimin e gurëve të çmuar dhe prodhimeve aromatike.

Popujt në Gadishullin Arabik ndonëse kanë fondament identiteti, gjuhe dhe besimi të njëjtë, sikundër ndajnë vlera e interesa të përbashkëta, ndërmjet tyre kanë patur gjithnjë probleme e konflikte të ndryshme. Konfliktualiteti i brendshëm është kështu një nga dukuritë themelore të shoqërisë së hershme arabe, që vijon deri në ditët tona në formën e grindjeve të brendshme.

Të jetuarit në mënyrë nomade, pra si endacakë nga një vend në tjetrin ishte karakteristikë e vjetër e popujve arabike. Për arabet nuk ishte e preferuar jeta e qëndrueshme rezidenciale në zona të qendrushme urbane. Ata bënin një jetë bredharake, duke u endur nga një vënd në një tjetër e me vështirësi ngujoheshin në zona ku kishte ujë dhe vegjetacion.

7Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Nga periudha përpara formimit të fesë islame, Gadishulli Arabik mbeti shumë i izoluar, prandaj pjesa tjetër e botës dinte fare pak rreth këtij vëndi. I shtrirë si një buffer zonë Gadishulli Arabik, pavarësisht se gjendej ndërmjet dy perandorive të mëdha të lashtësisë, Perandorisë Bizantine dhe Persiane, izolimi dhe mosnjohja e tij lidhje nga njëra anë me vështirësitë klimaterike, nga ana tjetër me mungesën e integrimit të popujve arabe ndërmjet tyre me një pushtet qendror, i cili do të mund t’i siguronte unitetin politik, rendin e brendshëm, qetësinë dhe sigurinë. Popujt arab, përafërsisht si popujt sllav të Jugut në mesjetën e mesme, ishin të ndarë në fise të shumta, ç’ka nxiti pa mundësinë e një pushteti qendror, roli i të cilit do të siguronte unitetin dhe integritetin mbarë arabik të Gadishullit.

“Veçoria e parë që tërheq vëmëndjen ishte ndarja e arabëve në grupe të shumta, të gjithë të qeverisur nga kodi i njëjtë i nderit dhe i moralit...të cilët dhe pse flasin të gjithë të njëjtën gjuhë, ju mungonte parimi i bashkimit. Ata ishin gati përherë në luftë me njëri-tjetrin edhe pse të afërt në lidhje gjaku...”1.

2- Filozofia politike në doktrinën Islame

Filozofia politike e popujve arabike mbështetet te feja islame. Feja islame u themelua nga Profeti Muhamet (578- 632). Profeti Muhamet e parashtroi doktrinën e tij profetike islame të mpleksur me një sërë principesh morale, politike, sociale dhe fetare. Në tërësinë e tyre dhe si një e vetme mësimet e Profetit Muhamet me kohë përbënë bazat e civilizimit arab dhe islamik si dhe patën një ndikim të gjerë dhe dinamik në historinë e civilizimeve të njerëzimit mbarë botërorë.

Filozofia politike që buron nga doktrina islame, ndryshe nga filozofia politike kristiane, ngrihet mbi parimin e njësimit të fesë me politikën dhe të institucioneve fetare me shtetin. Ndryshe nga besimi kristian, i cili mbas Reformacionit Luterian e në vijim është zhvilluar i shkëputur si doktrinë dhe si institucion nga politika dhe shteti, besimi islam unifikon fenë me politikën dhe institucionet islame me shtetin, pra në bazë të filozofisë politike islame, politika dhe shteti ngrihen mbi bazë të fesë dhe të njësuar me të. Kështu islami ngre shtetin fetar, ku ligji islam përbën bazën e legjislacionit, bazuar në ligjet fetare dhe në ligjet jo fetare por që krijohen nga legjislativët mbi bazat filozofike fetare.

Parimet kryesore mbi të cilat ngrihen bazat e filozofisë politike në fenë islame janë:Gjykimi mbi bazat e ligjin që ka shpallur Zoti në Kuran.Barazia ndërmjet njerëzve, feja islame deklaron vëllazërinë e myslimanëve dhe hodhi poshtë

dallimet klasore, të ngjyrës dhe të racës.Drejtësia.Miratimi popullor. Bindja ndaj udhëheqësve të shtetit islam (Khalifit).

Sipas bazave politike Khalifi është përfaqësuesi më i lartë i pushtetit (Khalifatit), i cili zëvëndëson rolin e profetit në çështjet politike. Pra, Khalifi ishte pasues i profetit. Ai ishte figura e përfaqësimit të shtetit islam2.

3- Mjedisi historiko-politik i Lindjes së mesme deri në shekullin e 17-të.

Feja islame, me filozofinë politike që përfaqesonte solli një përvojë të re në zhvillimet politike për atë kohë. Per herë të parë u krijua në Gadishullin Arabik, në Medinë, qytet-shteti i

1 William Muir, “Life of Mohamed”. 2 “Islami dhe pushteti”, botim në gjuhën arabe, Ali Abdu Razik, shtëpia botuese shtetërore egjiptiane, 1993.

8 GLOBAL CHALLENGE

parë në historinë arabe dhe islame, ku kryetari i parë i këtij shteti ishte vetë profeti Muhamed, qëllimi kryesor i të cilit ka qenë që të organizojë bashkësinë islame e jo të themelojë shtet. Shteti për të ka qënë vetëm mjet dhe jo qëllim.

Primati i fese islame, Muhamedi e krijoi pushtetin e tij moral dhe legjislativ duke formuluar urdhëra dhe udhëzime, të bazuara gjithnjë në parimet dhe vlerat që buronin nga faqet e Librit të Tij të Shenjtë, Kur`anit. Kështu, Muhamedi shkroi kushtetutën islame. Sipas ligjeve të vendosura nga Muhamedi drejtësia kaloi nga individët dhe fiset e veçanta të fragmentarizuara në duart e pushtetit qëndror unitar. Muhamedi e ndryshoi ekzistencën dhe funksionimin e pushtetit dhe përmes rolit rregullator të tij ndryshoi dhe përmirësoi gjendjen ekonomike dhe sigurinë e qetësinë e vendit dhe popullit. Shteti islam i krijuar nga Profeti Muhamed organizoi një sërë institucionesh, ndërmjet të cilëve edhe shërbimin e vet diplomatik, ushtarak dhe atë informativ.

Koha e qeverisjes së Muhamedit shënoi qendrueshmëri, zhvillim dhe zgjerim të ndjeshëm kufijsh. Gjithashtu, gjatë qeverisjes së Muhamedit u shtri shumë influenca e tij, e besimit islam dhe e shtetit të tij në të gjithë Gadishullin Arabik. Sipas burimeve të kohës, pak kohë përpara se të vdiste Muhamedi po përgatitej që të shtrinte sundimin e tij edhe mbi Sirinë.

Vdekja e Profetit Muhamed (632) u pasua për një periudhë me ndryshime në krye të shtetit që ai themeloi. Nga viti 632 -661 në krye të pushtetit u vunë me radhë shokë e besimtar të Muhamedit. Të tillë ishin Khalifet (të quajturit pasues të Profetit Muhamed): Abu Bakri (632-634); Omari (634-644); Osmani (644-656); Aliu (656-661). Gjithë këto khalifë vazhduan rrugën e Muhamedit, me qëllimin e vetëm forcimin dhe zgjerimin e Khalifatit. Nën udhëheqjen e tyre, Khalifati i zgjeroi kufijtë e tij në territoret e dy perandorive të mëdha të kohës, të Bizantit dhe të Persisë. Khalifati pushtoi me radhë Egjiptin, Sirinë, Irakun dhe Palestinën. Këto pushtime u shoqëruan me asimilimin e kulturave, gjuhëve dhe traditave duke i arabizuar ato. Pas pushtimit të këtyre territoreve shteti islam pati një zhvillim të dukshëm ekonomiko-tregtar. Gjatë kësaj periudhe u përdorën për herë të parë si valuta zyrtare dirhami dhe dinari.

Pas vrasjes së Imam Aliut (661), shteti islam kaloi nën udhëheqjen e dinastisë Emevite (661-750) me kryeqëndër Damaskun. Gjatë kësaj dinastie Khalifati e humbi vlerën e vet fetare, duke zbatuar për herë të parë të drejtën natyrore të trashëgimisë së pushtetit. Fillimi i pushtetit të trashëgimisë natyrore dhe dobësimi i Khalifatit i hapi rrugë një lufte të ashpër politike ndërmjet popujve arabe. Kulmi i konfliktit ushtarak ishte Lufta e Qerbelasë (680). Pasojë direkte e kësaj lufte ishte ndarja në tre shkolla të mendimit politik brenda hapësirës gjeopolitike e gjeokulturore arabe:

Së pari: mendimi politik Suni (Dinastia Emevite dhe në vazhdim).Së dyti: mendimi politik Shiite, që kishin ndikim kryesisht në Persi. Së treti: shkolla demokrate, e cila refuzonte pushtetin qendror, shkollë e cila është asimiluar.

Shkaku kryesor për dobësimin dhe rënien e Dinastisë Emevite qëndronte te zbatimi i të drejtës natyrore të trashëgimisë në pushtet. Pavarësisht kësaj rënie, sërish mund të thuhet se Dinastia Emevite ka kontribuar në zgjerimin e territoreve të shtetit islam, duke i zgjeruar kufijtë e tij në të gjithë Afrikën Veriore dhe Gadishullin Iberik. Pas rënies së Emevijve në vitin 750, Khalifati u nda në dy pjesë:

Pjesa e Pare: Khalifati i Lindjes apo shteti Abbasij me qendër në Bagdat. Pjesa e Dytë: Pushteti i Marokut apo shteti Emevij, i cili u themelua në Andaluzi, me kryeqendrën e saj Kordovën.

4- Shtetet e Bagdatit dhe Andaluzisë-shkëlqimi dhe rënia

Abasitët, lejuan dhe përkrahën forcimin e pozitave të dinastive lokale si ajo e Fatimive dhe e Memalukëve në Egjipt, Siri e Palestinë. Ata u shquan dhe për tolerancën fetare dhe në respektimin e të drejtave të popullsisë joarabe të shtetit të tyre.

Ana

lizë

mbi

Lin

djen

e M

esm

e |

Pro

f. D

r. L

isen

BA

SHKU

RTI

9Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

“Gjatë periudhës të halifeve njerëzit e ditur të kristianeve dhe hebrejve jo vetëm që u vlerësuan por edhe u caktuan nëpër poste me përgjegjësi të madhe dhe madje u ngjitën edhe nëpër poste të larta në qeveri... Ai (halifi) kurrë nuk e merrte parasysh se nga cili vend ishte një person i ditur apo se cilës fe i përkiste, por çfarë ishte më me rëndësi ishte vetëm aftësia e tij sipas specialitetit”3.

Gjatë kësaj periudhe kultura, arti dhe shkenca njohën një hov të madh zhvillimi. Në qendrat e mëdha si Bagdadi, Kajroja dhe Damasku kishte qytete e pallate, xhami, biblioteka, shkolla, universitete dhe spitale nga më modernet të asaj kohe.

Pushteti i Marokut dhe Emevij ndërtoi në mjedisin Evropian Andaluzinë, që shumë shpejt u njoh si nga shtetet më të organizuar në Kontinent. Shteti i Andaluzisë përfshinte në vetvete Spanjën, Portugalinë dhe Francën Jugore. Në periudhën e fundit të sundimit të tij përfshinte vetëm mbreterinë e Granadës, banorët e të cilës filluan të quheshin Maur, e cila është një fjalë e transformuar që u referohet njerëzve nga Maroku. Kristianët e Gadishullit Iberik filluan të përdornin këtë term Maur veçanërisht për muslimanët, mbasi ata humbën kontrollin administrativ mbi pjesët veriore të Spanjës dhe të Portugalisë.

Arabët dhe Berberët nga Afrika Veriore arritën në fillim në Spanjë në 711 e.r. dhe brenda dy dekadash një shumicë e banorëve të Andaluzisë e pranuan islamin. Në vitin 770 e.r. njerëz nga të gjitha racat nga Afrika e Veriut dhe Arabia emigruan në Andaluzi. Ata u përzien me kombet e ndryshme përfshi këtu edhe vendasit spanjoll-musliman. Në këtë kohë Spanja u bë një shembull i shkëqyer në gjithë Evropën për civilizimin dhe ngritjen intelektuale.

Arti, literatura dhe shkenca asokohe në Spanjë ecën përpara, duke u krahasuar me vendet e tjera të Europës. Matematika, astronomia, botanika, historia, filozofia dhe jurisprudenca mund të mësoheshin shkëlqyer vetëm në Spanjë. Spanja u bë kështu djepi i rilindjes së Evropës, e cila kishte arritur thellesitë më të errëta të injorancës në kohën kur qytetet e Andaluzisë ishin qëndrat e civilizimit dhe veprimtarive intelektuale. Trashëgimtare e muslimanëve të Spanjës ishte dhe shkolla e Oksfordit, ku shumë intelektualë europianë mësuan gjuhën arabe dhe shkencat arabe.

Ndër figurat më prominente të asaj kohe ishte Gerberti i Aurillacut, murgu francez që më vonë u bë Papa Silvester II i cili kaloi tre vjet në Andaluzi, ku studioi shkencat arabe, matematikën dhe astronominë.Ai ishte përgjegjës për dërgimin e shumë grupeve Benediktine të studimit në Andaluzi gjatë viteve të fundit të shekullit të dhjetë4.

Por të dyja këto shtete si pasojë e grindjeve të brendshme, dhe të sulmeve të mongolëve nga Lindja dhe kryqëzatave nga Perëndimi, u dobësuan dhe u shkatërruan. Bagdati ra në duart e mongolëve në vitin 1258, ndërsa Andaluzia ra në duart e europianëve në vitin 1492. Kjo solli përfundimisht largimin e arabëve nga udhëheqja e Shtetit Islam.

Dalja në skenë e Perandorisë Osmane

Pas rënies së këtyre Khalifateve, Bagdatit dhe Andaluzisë vendet arabe u udhëhoqën nga mbretëri lokale siç ishte ajo e Abasive dhe Memalukëve dhe gradualisht ranë nën sundimin e Perandorisë Osmane.

Në vitin 1565, Turqit osmanë kontrollonin Detin e Kuq, morrën Asenin dhe Jemenin. Marina turke operonte në Gjirin Persik, Bregdetin Indian dhe Azinë jug-lindore. Turqit kontrollonin më shumë se 4,000,000 milje katrorë në Evropë, Afrikë dhe Azi të organizuar në 21 provinca dhe 250 Sanxhakë.

Ndërkohë që në Persi u themelua nga Shah Ismail Savavi, i cili mbretëroi në vitet 1501-1524 Dinastinë Savavite, ku Shi`izmi u shpall fe zyrtare.

3 Dr. Uilliam Draper “Historia e Zhvillimit Intelektual të Evropës”.4 Artikulli “Qytetërimi Andaluzian”, revista “Burimi”, botim i fondacionit “Burimi i jetës dhe shkencës” Nr 2, 1995.

10 GLOBAL CHALLENGE

5- Civilizimi Arab dhe ndikimi i tij në Civilizimin Modern Europian.

Në Mesjetën e hershme popujt arabe njihen si ndër kontributorët më të mëdhenj krahasuar me popujt e civilizimet e tjera. Popujt arabe i kontribuan dukshëm progresit e përparimit të njohurive kulturore, shkencore dhe njerëzore. Mesjeta e hershme quhet ndryshe “periudha e artë e Civilizimit Arab”. Gjatë asaj periudhe të lavdishme tek arabët u ruajt e u zhvillua më tej mendimi filozofik dhe shkencor i grekëve dhe romakëve.

“Materiali grek i marrë prej Arabëve nuk i’u kalua thjesht të tjerëve që erdhën pas tyre. Në astronomi dhe matematikë, veprat e shkencetarëve grekë dhe atyre indian u përpiluan dhe kështu ndodhi një përparim i madh. Arabët jo vetëm që zgjeruan atë çfarë kishin marrë nga grekët por kërkuan dhe korrigjuan edhe rregjistrime të vjetra”5.

Civilizimi arab kontribuoi shumë në fushën e shkencave. Madje mund të thuhet se tek shkencat qëndron kontributi më i madh i civilizimit arab ndër shekujt e Mesjetës që shërbyen edhe si bazë për botën moderne. Për pesë apo gjashtë shekuj librat në gjuhën arabe dhe veçanërisht ato në disiplina të ndryshme kanë qenë gati i vetmi burim i mësimdhënies në universitetet evropiane. Dijetarët e mëdhenj Evropian dhe botëror siç ishin Roxher Bakon, Leonard, Erno Al Felkuni, Raymond Lot, Shen Thoma dhe Azfonish Kashani janë mbështetur shumë në librat arabë.

Krahas rrezatimit të dijeve shkencore bota arabe i dha Evropës edhe shumë ndikime të tjera. Elementët më të ndritur të kulturës, dijes dhe shkencës arabe, në tërësi të Civilizimit Arab sollën mjaft ndikime në zhvillimet pas Mesjetës së Hershme në Kontinentin Evropian.

Dijetarë të mëdhenj arab me ndikim ndërkombëtar Një nga perfaqësuesit më të famshëm të Civilizimit Arab ishte Ibn Sina, i njohur në

Perëndim me emrin Avicena (981-1037).Vepra e tij mjekësore më e rëndësishme është “Kanuni” dhe një përmbledhje rreth ilaçeve të zemrës. Vepra e parë është një enciklopedi e pafundme e mjekësisë. Përmban disa nga mendimet më të ndritura që i perkasin dallimit të mediastinitisit nga pneumonia, natyra ngjitëse e fthisis, përhapjes së sëmundjeve me anë të ujit dhe tokës, përshkrime të kujdesshme rreth sëmundjeve të lëkurës, sëmundjeve seksuale dhe shqetësimeve nervore. Për plot gjashtë qind vjet punimet e tij mbizotëruan nëpër institucionet edukative në Europë.

Një tjetër dijetar, Ibn Rushd ka dhënë një ndihmesë të madhe në filozofi, logjikë, mjekësi dhe ligj. Veprat e tij numërohen në më tepër se 20,000 faqe, prej të cilave më të famshmet janë të lidhura me filozofinë, mjekësinë dhe ligjin. Ai shkruajti 20 libra për mjekësinë. Ai është konsideruar një nga mendimtarët dhe shkencetarët më të mëdhenj të shekullit të 12-të. Sipas Filip Hittit, Ibn Rushdi infuencoi Perëndimin nga shekulli i 12-të deri në shekullin e 16-të. Librat e tij janë përfshirë në shumë universitete perëndimore deri në ardhjen e shkencave eksperimentale moderne.

Shkencëtarët arab hodhën bazat e matematikës dhe shkencave ekzakte. Në fushën e trigonometrisë, teoria e sinusit, kosinusit dhe tangeteve është e lënë trashëgim brez pas brezi tek arabët. Epokat e shndritshme të Peurbashit, të Regiomontanusit, të Kopernikut, nuk mund të përmenden pa na sjellë ndërmend punën përgatitëse dhe fundamentale të matematicienëve arab. Adoptimi i shenjës së zeros ishte një shkallë e rëndësisë së lartë, që të udhëhiqte tek e ashtuquajtura “aritmetika e pozicioneve”. Me ndihmën e sistemit arab të numrave, metodat elementare të llogaritjes, doktrinat e provave dhe lidhjes midis të barabartës dhe jo të barabartës dhe numrave primarë, katrorëve dhe kubave, u zhvilluan e u perfeksionuan. Algjebra u pasurua prej zgjidhjes të gradës së tretë dhe asaj të katërt, me ndihmën e gjeometrisë dhe kështu me radhë. 

Themelimi i algjebrës moderne mban vulën e emrit të ndritur të shkencëtarit arab Al-Khuarizmit (780-850). Vepra e tij nga shkrimtarët latinë të perëndimit, përmendet me termin “Algorizëm”. Simbolet algjebrike të numrave të tij përmbajnë mundësitë e infinitit. Rëndësia e algjebrës së Khuarizmit u njoh nga perëndimi në shekullin e 12-të - kur Zherardi i Kremonës perktheu tezat e tij në latinisht. Deri në shekullin e 16-të, ky version u përdor në universitet

5 De Laci O’Liri në “Mendimi Arab në Histori”.

Ana

lizë

mbi

Lin

djen

e M

esm

e |

Pro

f. D

r. L

isen

BA

SHKU

RTI

11Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

evropiane si libri matematikor kryesor. Por influenca e Khuarizmit arriti shumë më larg se sa universitetet. Këtë influencë e gjejmë në veprat matematikore të Leonardo Fibinacit si ajo e Pizës, Mjeshtri Jakob i Firencës.

Në fushën e shkencave historike një figurë me përmasa botërore është arabi Ibn Khalduni (1331-1406). Ai njihet tanimë si historiani kryesor i kohës së tij, duke e studiuar historinë me koncept filozofik. Khalduni theksoi se ndryshimi i klimës dhe i kushteve fizike të tokës është një nga faktorët kryesor në përcaktimin e veçorive mendore, fizike dhe morale të njerëzve. Me një inteligjencë të rrallë ai vuri në dukje se themeli i perandorive nuk është gjë tjetër veçse njëjësimi i interesave të popullit me ato të sovranit. Idetë e tij u shtjelluan më vonë nga Oswald Sprengler.

Si përfundim mund të themi se Civilizimi Arab është përcjellur natyrshëm te qytetërimi europian, duke marrë këtë karakter universal e duke kapërcyer të gjitha fazat fillestare të evolucionit. Kështu, mund të thuhet se në themelet e civilizimit evropian ka mjaft aspekte të rëndësishme ku është i pranishëm ndikimi me shumë vlerë i civilizimit dhe kulturës arabe.

6- Interesat e Fuqive Europiane, Nacionalizmi Arab dhe krijimi i shteteve arabe.

Kriza Lindore që u karakterizua nga dobësimi i Perandorisë Osmane, në shekullin e 18-të dhe fuqizimi i fuqive të reja europiane si Franca dhe Britania e Madhe rriti interesimin e këtyre të fundit ndaj zonës së Lindjes së Mesme. Britania e Madhe, nga ana e saj, për realizimin e planeve të veta, përkrahu lëvizjen fetare dhe politike të Vehabizmit, lëvizje e themeluar nga Muhamed Abdul Vehabi(1703-1791). Kjo u bë për dy arsye që në thelb ishin në interesin e Britanisë së Madhe:

Së pari: duke qenë se kjo ishte një lëvizje fetare me mendime ekstremiste dhe radikale ajo solli përçarje në mes muslimanëve arabë (divide et impera continues).

Së dyti: kjo lëvizje synonte shkëputjen nga Perandoria Osmane dhe krijimin e shtetit islamik Saudit.

Krahas ambicjeve Britanike, nga ana tjetër, në vitin 1798 Bonaparti ndëmori një ekspeditë në Egjipt, ku u detyrua që të kapitullonte përpara sulmeve të forcave të përbashkëta Anglo-Osmane në gusht të vitit 1801. Ndonëse në Francë Perandori e paraqiti veten si triumfator, vetëm për imazh.

Në qershor të vitit 1802 u nënshkrua Traktati i Amienit, në të cilin u vendos që Egjipti ti rikthehej sovranitetit Osman. Britania e Madhe, nga ana e saj, në vitin 1807 pushtoi përkohësisht Aleksandrinë, por dështoi në pushtimin e Egjiptit.

Pas Kongresit të Vjenës (1815), filloi një bashkëpunim në politikën ndërkombëtare ndërmjet Francës, Britanisë së Madhe dhe Fuqive të tjera Evropiane në kuadër të Koncertit të Evropës. Rezultat i këtij bashkëpunimi ishte angazhimi sidomos i Francës dhe Britanisë në problemin e pavarësisë së Greqisë dhe në pranimin e pushtimit të Algjerisë nga Franca, në vitin 1830. Franca gjithashtu pushtoi Tunizinë dhe Marokun, në vitin 1881.

Britania e Madhe, nga ana tjetër, në vitin 1840 nënshkroi me Turqinë ”Traktatin e Londrës”, në bazë të të cilit Jemeni kalonte nën kontrollin e saj. Ky traktat i dha dorë Britanisë për të zgjeruar zonën e influencës së saj në Gadishullin Arabik.

Në vitin 1880 u vu nën kontrollin britanik Bahrejni. Në vitin 1892 sunduesi i Abu Dhabit firmosi një marrëveshje me Britaninë, në të cilën u vendos që ai nuk do të hynte në marrëdhënie me shtetet e tjera pa marrë pëlqimin e saj. Britania, nga ana tjetër e ndihmoi për zgjerimin e sundimit të tij me Dubain dhe disa vënde te tjera.

Të njëjtën marrëveshje, Britania e Madhe nënshkroi, në janar të vitit 1899 dhe me Sheikun e Kuvajtit.

Britania gjithashtu në rivalitet me Francën për kontrollin e Kanalit të Suezit në 13 gusht të vitit 1882, zbarkuan në Egjipt me kërkesën e mbretit Teufik. Por, pavarësisht se ishin të pushtuara, shumica e territoreve arabe vazhdonin të qëndronin nën sovranitetin e Perandorisë Osmane, si pjesë e Khalifatit Islam.

12 GLOBAL CHALLENGE

Gjatë Luftës së Parë Botërore, kërcënuar nga ambicia Ruse dhe Gjermane per Mesdheun, Britania e Madhe preferoi si zgjidhje më oportune të përkrahte dhe të mbronte lëvizjen e nacionalizmit arab. Qëllimi ishte që ruante interesat e veta, duke treguar gadishmërinë e saj për njohjen e pavarësisë së arabëve.

Themeluesi i lëvizjes nacionaliste arabe ishte Nexhib Azuri. Në vitin 1904 në Paris ai e botoi librin me titull “Lindja e Nacionalitetit Arab”. Më tej formoi edhe një shoqatë nën emrin “Liga Arabe”. “Liga Arabe” botoi revistën mujore të quajtur “Pavarësia Arabe”. Botimin e kësaj reviste ai e bënte në bashkëpunim të ngushtë me francezin, Eugene Jung, i cili shkruajti dhe librin me “Revolta Arabe” 6. Disa nga çështjet që vazhdimisht rriheshin në librin e lartpërmendur ishin:

- dallimet racore, politike dhe kulturore ndërmjet arabëve dhe turqve.- ngjarjet që kishin të bëjnë me superioritetin e arabëve ndaj turqve.- nevoja për ndarjen e arabëve nga Perandoria Osmane.

Ngritja e Sherif Huseinit (Husejn Ibn Ali 1885-1931), kundër turqve ishte pasojë e mbështetjes së drejtpërdrejtë të Britanisë. Ndërmjet Huseinit dhe gjeneralit anglez Kitchner (Kiçnerit) u lidh një komunikim i tërë dhe i drejtpërdrejtë. Kitchneri i premtoi përkrahje përpjekjeve arabe për pavarësi, si dhe u angazhua që khalifati i muslimanëve të transferohej prej turqve tek arabët. Ndërsa Sherifi Huseini u zgjodh në postin e Khalifit të ri7.

Gjenerali anglez Mc Mahon (Mek Mahoni) i dërgoi një letër Sherif Huseinit, që ndodhet edhe sot në arkivin e Foring Ofisit Britanik, në të cilën theksohet:

“Sherifi Husein është faktori vendimtar në luftën për pavarësi të popullit trim arab”Më 21 korrik 1915, Sherif Huseini i dërgoi një letër gjeneralit anglez Mc Mahonit, me të

cilën kërkonte përkrahjen e britanikëve për kërkesat arabe për khalifatin e tyre. Më 10 qershor 1916 nën udhëheqjen e Sherif Huseinit, filloi kryengritja kombëtare arabe e ndihmuar me armatim, municion, si dhe me përkrahjen e gjerë politike të Britanisë. Këshilltar kryesor i kryengritësve, të cilët i udhëhiqte djali i Sherifit, Feisali Huseini ishte guvernatori anglez T. E. Lawrence, i njohur ndryshe dhe si “Lorenci i Arabisë”.

Kështu përfundoi lufta e arabëve për pavarësi, që u nxit nga nacionalizmi, e që ishte nën mbrojtjen ushtarake të Britanisë. Mirëpo, ndërsa Franca dhe Britania e Madhe i nxitnin arabët në luftë për pavarësi, ato përgatitën terrenin për ndarjen e territoreve arabe dhe për krijimin e Izraelit, me marrëveshjen e Sykes-Picot (Sajks-Pikotit) dhe me deklaratën e Balfourit.

Konferenca e San Remos 1920Konferenca e San Remos, në prill të vitit 1920, vendosi: - të kalonte nën mandatin e Francës: Algjerin, Tunizin dhe Marokun, Sirinë dhe Libanin, - të kalonte nën mandatin e Britanisë së Madhe: Egjiptin, Sheikatet e Gjirit Persik, dhe

Irakun.- të kalonte nën mandatin e Italisë: Libinë.

Britania e Madhe dhe Franca morën përsipër përgjegjësitë që të kujdeseshin e të ndihmonin derisa popujt e mandatëve mund të vetëqeveriseshin.

Pavarësia e Egjiptit dhe Kanali i Suezit-Anglia

Në 28 shkurt të vitit 1922, Britania nënshkroi me nacionalistët egjiptian pavarësinë e Egjiptit. Sipas marrëveshjes dypalëshe mbrojtja e Egjiptit do të vazhdonte të ishte nën mbrojtjen e Britanisë. Anglia nga ana e saj do të vazhdonte të kontrollonte rrugët e komunikimit, në veçanti Kanalin e Suezit.

6 http://en.wikipedia.org/wiki/Arab_League7 www.arableagueonline.org

Ana

lizë

mbi

Lin

djen

e M

esm

e |

Pro

f. D

r. L

isen

BA

SHKU

RTI

13Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Pavarësia e Irakut-AngliaNë vitin 1930 u nënshkrua traktati Anglo-Irakian, ku Britania e njihte pavarësinë e Irakut,

duke ruajtur praninë e trupave britanike. Ndërkohë që u shpall e pavarur dhe Arabia Saudite.

Pavarësia e Sirisë dhe Libanit-Franca Kurse Franca njohu shtetin e Sirisë, dhe në rajonet bregdetare të tij, ku jetonte shumica

kristiane, krijoi shtetin e Libanit. Ndërkohë që Algjeria, Maroku dhe Tunizia ishin koloni pa të drejta.

7- Zhvillimi i mendimit politik në vendet arabe gjatë shekujve 19-20-të.

Me konsolidimin kolonial Europian në vendet arabe u zhvilluan tre shkolla mendimi:

E para:Kishte doktrinën e reformimit të shoqërisë myslimane duke u mbështetur te mësimet

tradicionaliste të Islamit, sidomos në ato të themeluesit te tij. Sipas kësaj shkolle parimet e Islamit mund të harmonizohen me konceptet bazë të arsimit, punës dhe shoqërisë. Kjo ide tradicionaliste u quajt ”Selefi” dhe e kishte burimin nga lëvizja “Vehabiste”.

Këto ide nisën në shekullin e 19-të, nga mendimtari islamik Xhemal Al Din (1839-1879), i quajtur Al Afgani. Al Afgani konsiderohet themelues i idesë së Pan-Islamizimit, i unitetit kulturor dhe politik i të gjithë myslimanëve kudo që janë. Një pasues tjetër ishte Muhamed Abdu nga Egjipti (1849-1905), si dhe Siriani Muhamed Rashid Rida (1865-1935).

Bazuar mbi këto ide në Egjipt do të krijohej më 1928 nga Hasan el-Bena (1906-1949), organizata politike ”Ihuanul-Mulsimun” (Vëllezërit Muslimanë) një grup Islamik, i cili do të kundërshtonte tendencat dhe korrupsionin sekularist të shtetit dhe shoqërisë që ekzistonte. Organizata theksoi restaurimin e vlerave dhe mënyrës islame të jetës.

Në vitin 1931, u krijua shoqata e “Algjerianëve Muslimanë” (AUMA), e udhëhequr nga Sheiku Abd-Al-Hamid Bej Badis.

E dyta:Shkollë besnike ndaj Islamizmit. Por pasuesit e saj mendonin se përpjekjet e tyre do të

kishin sukses vetëm nëse do të viheshin në zbatim në jetë dhe ide afetare, siç ishte pluralizmi partiak, i cili është i papranueshëm në mendimin politik islam. Ata kishin bindjen se krijimi i organizatave dhe i partive nacionaliste është një faktor i rëndësishëm në luftën antiimperialiste. Kjo shkollë ishte eventualisht më e fuqishme se e para.

Bazuar mbi mendimin politik të shkollës së dytë, u formuan partitë e para politike në vendet arabe, siç ishte Partia Nacionaliste (Vakf ) në Egjipt, (“Tunizianët e rinj”) dhe Partia “Dosture” (Ligji) në Tunizi.

E treta:Kjo shkollë insistonte në laicitetin e shoqërisë dhe politikës arabe, duke konstatuar se

Khalifati nuk ishte i domosdoshëm. Kjo shkollë e konisderonte Islamin thjesht si fe apo besim, duke bërë ndarjen ndërmjet politikës dhe fesë. Ajo ishte shkollë e mirëfilltë Evropiane politike. Përfaqësuesi kryesor i kësaj shkolle të mendimit është Ali Abdu Razik (1888-1966)8.

8 “Zhvillimet e marrëdhënieve ndërkombëtare në shekullin e 19-të dhe të 20-të” botim në gjuhën arabe, Dr Muhamed Sejid Selim, Profesor në Universitetin e Kajros, Kajro 2003.

14 GLOBAL CHALLENGE

8- Zhvillimet politike dhe historike në Lindjen e Mesme gjatë luftës së ftohtë.

AntikolonializmiPas Luftës së Dytë Botërore Franca dhe Anglia kishin humbur ndikimin e tyre në vëndet arabe,

vënde të cilat filluan të kërkojnë pavarësine tyre nga fuqite koloniale.Popujt Arab u hodhën në revolta, të cilat morën herë forma kulturore e herë forma

politike-luftarake. Qëllimi i këtyre lëvizjeve ishte krijimi i shteteve të tyre dhe për t’u shkëputur nga sistemi protektorial, në të cilin i kishin vënë Anglia dhe Franca. Me këto lëvizje të fuqishme popujt Arab ia arritën qëllimit.

AntisemitizmiKrahas antiklonializmit dhe fuqizimit të nacionalizmit arab përgjithësisht, gjatë Luftës

së Ftohtë në Lindjen e Mesme, krahas kryengritjes kundra fuqive koloniale do të ravijëzohen gjithnjë e më shumë dukuritë antisemitike dhe veprimet e shteteve arabe kundra shtetit të sapo krijuar Izraelit. Sipas shteteve Arabe, krijimi i Izraelit fill mbas Luftës së Dytë Botërore ishte një krijim artificial dhe si i tillë i paligjshëm.

Modelet politiko-shoqëroreGjatë Luftës të Ftohtë në vendet Arabe doli gjithnjë e më evident problemi i sistemit të

qeverisjes. Dy ishin sistemet politike kryesore mbi të cilat u ndanë arabët:

1. Sistemi Monarkik i qeverisjes. (Arabia Saudite dhe vendet e tjera të gjirit).Sistemi Nacionalist.

Përveç Arabisë Saudite, në shumicën e vendeve arabe dhe të disa shteteve të tjera të Gadishullit Arabik, të cilat ishin të mbështetura në fuqitë perëndimore qeverisja ra në duart e nacionalistëve. Shumë herë këto grupe u përplasën me njëri- tjetrin. Këto përplasje u shpërdoruan konjukturalisht nga Fuqi të caktuara të cilat kishin si qëllim që të shfrytëzonin pasuritë natyrore të Lindjes së Mesme. Në atë rajon ndodhet rreth 68% e sasisë nëntokësore të naftës për të gjithë botën.

Mbas Luftës së Dytë Botërore dhe gjatë gjithë Luftës së Ftohtë, vendet Arabe do të

përballen me dy çështjet kryesore:

- Krijimi i një identiteti.- Mosvarësia nga Perëndimi.

9. Përpjekjet e identitetit Arab

Çështja e identitetit arab lidhet direkt me formën e qeverisjes së këtyre vendeve. Kjo ushqeu disa rryma politike në këto vende. Të tilla ishin: panislamizimi, panarabizimi, nacionalizmi, socializmi arab.

Panarabizimi bazohej në idete se të gjithë arabët kishin një histori dhe kulturë të përbashkët dhe pavarësisht nga feja të cilën kishin duhet të bashkoheshin në një shtet të madh, shtetas të të cilit të jenë të gjithë arabët. Kjo rrymë do të gëzonte përkrahje të madhe gjatë viteve 50 dhe 60, sidomos në Egjipt ku do vijë në pushtet një nga personalitetet më të mëdha arabe, Xhamal Abdel Nasser. Nasseri u perpoq të simbolizonte identitetin e një Kombi Arab.

Në 23 korrik të vitit 1952, Nasseri udhëhoqi kryengritje për rrëzimin e Mbretërisë së Farukut, duke e kthyer Egjiptin në Republikë Demokratike. Nasseri u bë i pari President i Republikës. Me diplomacinë që e karakterizoi, Nasseri arriti të bëhej personaliteti më i rëndësishëm në botën arabe dhe me ndikim të madh ndërkombëtar.

Kriza e Suezit (1956)Në vitin 1956, Nasseri shtetëzoi Kanalin e Suezit që zyrtarisht i takonte Anglisë. Kjo gjë

Ana

lizë

mbi

Lin

djen

e M

esm

e |

Pro

f. D

r. L

isen

BA

SHKU

RTI

15Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

u bë shkak i luftës që mbeti e njohur si “Kriza e Suezit”, ku aleatët anglezë, francezë e izraelitë hynë në Egjipt.

Në pikun e Krizës ndërhyn SHBA dhe BS. Përballë dy superfuqive, fuqitë Evropiane u detyruan të tërhiqen, duke ja lënë kanalin Egjiptit.

NAM dhe NasserizmiNasseri ishte frymëzuesi i dy lëvizjeve. Njëra ishte lëvizje ndërkombëtare dhe do të quhej

“Lëvizja e të Paangazhuarve”. Në të bënin pjesë shtetet që ndiqnin politikë të pavarur nga dy Bloqet e Luftës së Ftohtë. Midis tyre ishin Egjipti, India, Jugosllavia etj. Lëvizja tjetër ishte tipike e nacionalizmit të Kombit Arab. Ishte lëvizje rajonale me bazë Egjiptin. U quajt “Lëvizja Nasserizmi”. Thelbi i doktrinës së Nasserizmit ishte mpleksja e panarabizmit me socializmin.

Tentativat për Shtete Federal ArabNë vitin 1958 ideja e panarabizimit dukej se po bëhej realitet kur Nasseri krijoi Shtetin e

Bashkuar Arab ku merrte pjesë Siria me Egjiptin. Por ky shtet jetoi vetëm tre vjet, sepse në vitin 1961 Siria vendosi të tërhiqet nga Federata me arsyetimin se nuk pajtohej me sundimin e Naserit.

Po në vitin 1961 do krijohet përsëri Shteti i Bashkuar Arab midis Egjiptit dhe Libisë. Edhe kjo tentative për shtet federal nuk pati jetë të gjatë. Në 1967 do bëhet “Lufta e Aqabas”, në të cilën forcat izraelite me një sulm ushtarak të rrufeshëm do të mundin forcat siriane dhe egjiptiane. Kjo ishte një nga dështimet kryesore të Nasserit dhe të panarabizimit.

Vdejka e Naserit dhe e doktrinës së tij (1970)Në 1970 Nasseri vdiq dhe bashkë me të edhe “ëndrra e e tij e panarabizimit socialist”.

Presidenti pasues i Naserit, Anver Sadat, me zhdërvjelltësi diplomatike shfytëzoi konjukturat e krijuara në marrëdheniet ndërkombëtare të kohës për të orientuar vëndin drejt kapitalizmit dhe Shteteve të Bashkuara të Amerikës.

Paqja Egjipt-Izrael (1978) dhe atentati mbi Sadatin (1981)Në vitin 1978 nënshkruajti paqen me Izraelin. Ky akt tepër i avancuar dhe i guximshëm

në rrethanat e acaruara të antisemitizmit në gjithe regjionin Arabik i kushtoi jetën Sadatit. Atë e vranë me një atentat të organizuar nga organizata ekstremiste Xhihadi Islamik në vitin 1981.

Panarabizmit të Nasserit iu kundërvunë me gjithë mjetet nacionalistët arabë. Ata përkrahnin idenë se çdo shtet arab ka identitetin e vet dhe si të tillë duhet të jenë të pavarur nga shtetet e tjera. Kjo frymë, pra të identiteve të veçuara të shteteve arabe mbizotëron edhe sot në vendet arabe.

Doktrina socialiste arabeNdërsa doktrina socialiste arabe, e ndikuar shumë kryesisht nga socializmi sovjetik i Luftës

së Ftohtë, por edhe nga modeli i socializmit kinez përbënte aplikimin e nacionalizmit, pra të çdo shteti arab më vete me ideologjinë marksiste në realitetin arab. Kjo rrymë, nacional-socialiste arabe pati përkrahje në Siri (Hafez Al Asad), aktualisht djali i tij (Beshar Al Asad), në Irak (Sadam Huseini) dhe në Libi. Në këtë të fundit Presidenti Kolonel Kadafi u përpoq të kombinonte Socialismin me Islamin. Kjo rrymë përfaqësohej nga partitë, me të njëjtin emër B.A.TH. Por, ndonëse këto tre udhëheqës udhëhiqeshin dhe përkrahnin të njëjtën ide dhe kishin të njëjtën ideologji ato kishin mosmarrëvëshje interesash me njëri tjetrin.

Iraku i Sadam HuseinitSadam Huseini erdhi në pushtet në Irak mbas gjeneralit të sëmurë Ahmad Hasan al-Bakr.

Huseini ndërmori reforma të mëdha. Ai krijoi para sëgjithash një aparat të pamëshirshëm sigurie. Më 1972, në kulm të Luftës së Ftohtë Sadami e orinetoi vendin drejt Bashkimit Sovjetik. Iraku nënshkroi një marrëveshje 15 vjeçare me Bashkimin Sovjetik. Kështu u bë edhe shtetëzimi i Kompanisë irakiane të Vajgurit e cila ishte ngritur nën administrimin britanik dhe po furnizonte perëndimin me naftë të lirë. Të ardhurat e larta nga nafta të fituara nga kriza e naftës e vitit 1973,

16 GLOBAL CHALLENGE

u investuan në industri, arsim, shërbimin shëndetësor, duke ngritur nivelin e jetesës së irakianëve në më të lartin në botën arabe.

Në vitin 1979 Sadam Huseini u shpall President i Irakut. Pavarëssisht bashkëpunimit me BS, për arsye të peshës së lartë të energjitikës së këtij vendi, Sadami përmirësoi marrëdhëniet edhe me Perëndimin.

Konflikti Irak-Iran dhe PerëndimiPerëndimi përkrahu Irakun gjatë gjithë luftës Iran-Irak te viteve ’80-të. Duke qënë i friksuar

nga fitorja e Revolucionit Islamik në Iran, i cili kishte zëvendësuar Shahun Reza Pahlavi, SHBA e hoqi Irakun nga lista e saj e shteteve që mbështesnin terrorizmin më 1982 duke e mbështetur kundër Iranit. Dy vjet më vonë Iraku rivendosi lidhjet diplomatike të cilat ishin ndërprerë që nga lufta arabo-izraelite e vitit 1967.

Britania, Franca dhe SHBA-ja, e furnizuan Irakun me armë dhe pajisje ushtarake, ndërsa SHBA bashkëpunonte me regjimin e Sadam Huseinit në fushën e zbulimit. Por skandali Iran-Contra, dhe publikimi i njoftimeve se SHBA i kishte shitur Iranit armë fshehtas me shpresën që të siguronte lirimin e pengjeve që mbaheshin në Liban - shkaktoi fërkime midis SHBA-së dhe Bagdadit.

Kriza e KuvajtitMarrëdhëniet ndërmjet Perëndimit dhe Irakut, u tensionuan gjatë krizës ndërmjet Kuvajtit

nga Irakut, i cili kurrë nuk i ka pranuar kufijtë e caktuar nga Britania, me të cilët u krijua Kuvajti si shtet i pavarur. Kriza u shoqërua me pushtimin e Kuvajtit nga Iraku. U krijua një koalicion ndërkombëtar dhe në rajon u përqëndruan qindra mija trupa. SHBA hartoi një plan lufte, me në krye gjeneralin Norman Schwarzkopf, kryekomandant i Komandës Qendrore amerikane.

Në nëntor 1990, pasi u braktisën përpjekjet diplomatike për zgjidhjen e krizës, OKB-ja i caktoi Irakut një afat për tërheqje nga Kuvajti dhe autorizoi përdorimin e “të gjitha mjeteve” për të detyruar Irakun që të respektonte këtë. Më 17 janar 1991, filloi operacioni i forcave aleate, i quajtur “Stuhia e Shkretëtirës”, i cili zgjati deri në nënshkrimin e armëpushimit në 28 shkurt 1991.

Edhe pas këtij operacioni, SHBA dhe Britania e Madhe përdorën zonat e ndalimit të fluturimit bashkë me sanksionet ekonomike dhe inspektimet e armëve si politikë të “izolimit” të mbështetura nga OKB.

10. Përpjekjet për pavarësi nga Perëndimi

Pavarësimi nga Perëndimi te arabët njësohet me problemin e Izraelit duke marrë pamje antisemite. Për Arabet, Izraeli është “sateliti i SHBA-së” në Lindjen e Mesme. Kështu, në ditët e sotme, janë njësuar fryma antiperëndimore me frymën anti’isrealite. Pothuajse në të gjitha shtetet arabe të Lindjes së Mesme zgjidhja e çështjes së Palestines përbën qëllimin kryesor të politikës së tyre të jashtme. Palestina është kauzë e përbashkët e arabëve.

Që në muajin e parë të krijimit të Shtetit të Izraelit (1948), arabët jo vetëm nuk e mirëpritën atë, por i shpallën luftë. Izraeli, nga ana e tij tejkaloi vendimin e OKB-së për krijimin e tij vetëm në ½ e territorit të Palestinës, ndërkohë që Izralei ka okupuar fact accompli për rreth 2/3 e territoreve palestineze.

Konflikti Arabo-Izraelit mori përmasat e katër luftrave kryesore të mëdha:

Lufta e viteve 1948-1949. Në atë luftë arabët e Lindjes së Mesme sulmuan Izraelin dhe dështuan sepse Izraeli kishte armatim më të modernizuar se arabët.

Kriza e Kanalit të Suezit, ku izarelitet u përfshine kundër Egjiptit. Në këtë luftë doli fitimtar Egjipti i udhëhequr nga Nasseri.

Lufta e Gjashtë Ditëve. Në 5 qershor të vitit 1967, Izraeli në befasi të plotë sulmoi

Ana

lizë

mbi

Lin

djen

e M

esm

e |

Pro

f. D

r. L

isen

BA

SHKU

RTI

17Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Egjiptin, Sirinë dhe Jordaninë, luftë gjatë së cilës pushtoi gjithë Gadishullin e Sinait, Rripin e Gazës, lartësitë Golan, Bregun Perëndimor të lumit Jordan dhe pjesën lindore të Jeruzalemit. Kjo luftë solli si pasojë krizën ekonomike të 1972-shit për Europën, pasi arabët disa muaj mbas kësaj lufte vendosën embargo në eksportin e naftës, për shkak se akuzonin perëndimin se nuk mori masa ndaj Izraelit.

Në 1973 Egjipti me Sirinë sulmuan Izraelin, si hakmarrje për humbjen e vitit 1967, ku pati shumë viktima nga të dy palet. Presidenti i Egjiptit, Sadati e kuptoi se nga luftrat me Izraelin Egjipti nuk kishte asnjë përfitim dhe që atëherë vendosi të ndjekë politikën e bashkëpunimit dhe të mirëkuptimit. Kjo armiqësi me Perëndimin dhe Izraelin, por dhe fenomene të tjera shoqërore e historike, kishin si pasojë zhvillimin e fanatizimit antiperëndimor dhe antiizraelit në vendet arabe, pasojat e të cilit nuk po i vuajnë vetëm ato, por dhe pjesa tjetër e globit.

Ndërkohë mund të thuhet se gjendja konfliktuale dhe luftime të pjesëshme midis Izraelit dhe Palestinës, Izraelit dhe organizatave terroriste ka vazhduar deri në ditët e sotme. Duke kulmuar sërish me luftën e Izraelit kundër Libanit (2006) me arsyetimin se prej andej organizata terroriste e Hesbullahut sulmon Izraelin dhe ka rritur shkallën e pasigurisë në vend.

Si pasojë e këtij konflikti midis Libisë dhe Izraelit u vendosën zonat e sigurisë që përfshijnë distancat e raketave me rreze të mesme veprimi (të cilat mendohet se i posedon Hezullahu) nën drejtimin e Francës të instaluara nga Forcat e Kombeve të Bashkuara.

Konflikti në Lindjen e Mesme me qendër atë Izraelito-Palestinez vërtitet rreth qarkut të mbyllur nga pikëpamja negociatore. Palestinezët kërkojnë territore për të ofruar siguri. Izraelitët kërkojnë garanci sigurie për të liruar territoret. Me gjithë vështirësitë, mund të thuhet se sërish procesi ecën përmes negociatave, zhvillimeve politike në të dy kampet, sikundër zhvillohet edhe përmes aksioneve mjaft të rënda e shpesh tragjike në terrenin e ngjarjeve.

Kjo zonë, sipas gjithë ekspertëve të krizave dhe analistëve të çështjeve ndërkombëtare përbën një nga konfliktet rajonale më serioze dhe më kërcënuese ndërkombëtare.

Bibliografia:

1. “Filozofia e mendimit politik nga Platoni deri te Muhamed Abdu”, D. Hurije Teufik, botim në gjuhën arabe, shtëpia botuese Anglo-Egjiptiane, Kajro 1999.

2. “Zhvillimi i filozofisë politike në Islam”, D.Ola Abu Zejd, botim në gjuhën arabe, shtëpia botuese “Al-Shark, Kajro 2001.

3. “Sistemi politik i shtetit islam”, D.Muhamed Selim Al-Aua, botim në gjuhën arabe, botim i shtepisë botuese “Egjipti i ri” Kajro 1983.

4. “Muhamedi edukator”, Robert L.Gulick, Jr, Albanian Islamic Center, Harper Woods, Mich, USA 1992.

5. Artikulli “Qytetërimi Andaluzian”, revista “Burimi”, botim i fondacionit “Burimi i jetës dhe shkencës”Nr 2, 1995.

6. “Zhvillimet e marrëdhënieve ndërkombëtare në shekullin e 19-të dhe të 20-të” botim në gjuhën arabe, Dr Muhamed Sejid Selim, Profesor në Universitetin e Kajros, Kajro 2003.

7. “Islami dhe pushteti”, botim në gjuhën arabe, Ali Abdu Razik, shtëpia botuese shtetërore egjiptiane, 1993.

8. “Historia Botërore, shek XX”, Pr.Dr Llambo Filo , Albin 1995.9. “Historia e Ballkanit (shekulli XIV-XX)”, Georges Castellan, shtëpia botuese ”Cabej”.

18 GLOBAL CHALLENGE

10. “Diplomacia”, H. Kisinger, Tiranë 1999.11. L. Bashkurti “Evropa, Ballkani dhe Sfida e Kosovës”.12. L. Bashkurti “Diplomacia Shqiptare” Vëllimi II.13. L. Bashkurti “Diplomacia Shqiptare” Vëllimi III.14. Gj. Borici, “Marrëdhëniet Ndërkombëtare në Vorbullat e Diplomacisë”.15. L. Bashkurti “National and European Identity of Albanians”.

Nga interneti 1. www.arableagueonline.org2. htt://en.wikipedia.org/wiki/Arab_League3. www.bbc.co.uk4. www.oic-oci.org5. www.oic-un.org6. www.oic-un.org

Ana

lizë

mbi

Lin

djen

e M

esm

e |

Pro

f. D

r. L

isen

BA

SHKU

RTI

19Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Politika e Jashtme e Shqipërisë mbas rënies së sistemit komunist

Alban PËRMETI, PhD Kandidat

Abstrakt

Synimi i këtij punimi është që të hedhë dritë mbi disa etapa nëpër të cilat kaloj Republika Popullore Socialiste e Shqipërisë në kohën e komunizmit, në lidhje me orientimin e saj në Politikën e Jashtme, si dhe detyrat e vështira që lindën për vendin fill pas rënies së sistemit komunist. Rrugëtimi i Shqipërisë do të ishte plot sfida të vështira që duheshin kapërcyer dhe plot ulje - ngritje. Një tranzicion i stërzgjatur dhe detyra të paplotësuara, por ndërkohë dhe arritje e suksese për tu përmendur. Prioritetet kryesore të Shqipërisë ishin dhe janë Integrimet Euro-Atlantike. E ndërsa në NATO, Shqipëria mundi të anëtarësohej me të drejta të plota, rruga drejt Bashkimit Evropian duket se do të jetë më e vështirë. Një sërë reformash kërkohen nga BE si detyra shtëpie për Shqipërinë dhe vazhdimisht theksohet se topi kësaj radhe është në anën e politikës shqiptare. Duke qenë se integrimi në BE është orientim strategjik për Shqipërinë, por dhe për Rajonin e Ballkanit Perëndimor, me anë të këtij punimi, ngelet për tu analizuar ecuria e tërë procesit integrues të Shqipërisë.

20 GLOBAL CHALLENGE

Hyrje - Trashëgimia komuniste në politikën e jashtme

Një prej sfidave më të mëdha me të cilën u përball Shqipëria demokratike mbas viteve 90’-të ishte trashëgimia në politikën e jashtme dhe vetëizolimi ndërkombëtar i sistemit komunist.

Shqipëria ndoqi deri në fillim të viteve 90’-të linjat e politikës së jashtme dhe vijën e politikës së jashtme të vetëizolimit të Enver Hoxhës. Në Kongresin e 9-të të PPSH (1986), pasardhësi i Enver Hoxhës, Ramiz Alia theksoi se do ruante me fanatizëm të tejskajshëm testamentin e Enver Hoxhës dhe do e zhvillonte atë 1.

Tre ishin sfidat me të cilat do të ballafaqohej Alia gjatë pushtetit të tij pasues të Enver Hoxhës: varfëria e tejskajshme;, diktatura e ashpër, vetëizolimi ndërkombëtar. Të tria këto sfida buronin nga njëra-tjetra, lidheshin dhe ndikonin shumë te njëra-tjetra. Kjo ndërvarësi ishte e tillë që, nuk mund të zgjidhje asnjë prej këtyre tri sfidave pa ndryshuar të tria njëherësh. Pra, këto tri sfida kërkonin në thelb ndryshimin e plotë të sistemit Enverist, në një model tjetër. Alia nuk e ndërmori një rol të tillë. Ai bëri vetëm reforma të pjesshme, ndryshime parciale, kozmetike dhe retorikë politike më shumë sesa transformimin e thelbit.

Për ndërmarrjen e reformave në politikën e jashtme, Alia kishte barrierë Kushtetuese. Në Kushtetutën e vitit 1976, përcaktohej kuadri i politikës së jashtme të Shqipërisë si dhe i politikave të marrëdhënieve ekonomike me jashtë.

Kushtetuta:

- Ndalonte marrëdhëniet me dy Superfuqitë BRSS dhe SHBA.- Përcaktonte kushtet për marrëdhëniet me Britaninë e Madhe dhe Gjermaninë Federale.- Ndalonte marrjen e ndihmave ekonomike dhe kredive të huaja 2.

Këto ishin restriksione të pa kapërcyeshme pa ndryshimin e Kushtetutës. Brenda këtij kuadri gjithsesi Alia, hodhi disa hapa të matur drejt botës. Këto mund të renditen:

1. Marrëdhënie më aktive ekonomike me Evropën Lindore, duke rigjallëruar edhe marrëdhëniet me Kinën në fund të viteve 80’.

2. Marrëdhënie më aktive në Ballkan dhe Rajon, duke përfshirë edhe Italinë. Kryesisht në planin ekonomik e kulturor.

3. Hodhi disa hapa pajtues drejt Perëndimit, siç ishin rritja e bashkëpunimit tregtar e kulturor me Francën, vendosjen e marrëdhënieve diplomatike me Gjermaninë Federale dhe Spanjën dhe futja në OSBE në fillim të vitit 90’.

4. Mori pjesë në Sesionin e Përgjithshëm të AP të OKB për herë të parë në shtator 1990 dhe pati takime e kontakte më të gjëra ndërkombëtare në Nju Jork dhe më pas.

5. I la më shumë iniciativë veprimit diplomatik dhe shërbimit diplomatik shqiptar përgjithësisht, si dhe përmirësoi kualitetet e diplomatëve me më shumë dije e kulturë Perëndimore.

6. U kujdes për një imazh më të mirë dhe më të pranueshëm nga faktorët ndërkombëtarë sikundër edhe për imazhe të manipuluara lidhur me reformat në vend.

7. Vijoi bashkëpunimin me vendet e Botës së Tretë, por reduktoi shumë bashkëpunimin me mjaft vende të Azisë, Afrikës dhe Amerikës Latine, duke i reduktuar marrëdhëniet në planin diplomatik dhe propagandistik.

Ndërsa doktrina shqiptare e vetëizolimit mbështetej në traditën izolacioniste të njohur ndërkombëtare, por të aplikuar në kushtet e veçanta të Shqipërisë, të sistemit të dy polarizuar të Luftës së Ftohtë dhe të rrethanave gjeopolitike të Shqipërisë.

1 Kongresi i 9-të i PPSH, 3-8 Nëntor (1986), Shtëpia botuese: 8 Nëntori, Tiranë 192 Kushtetuta RPSSH e vitit 1976, Neni 28, Faqja 6

Polit

ika

e Ja

shtm

e e

Shqi

përi

së m

bas

rëni

es s

ë si

stem

it ko

mun

ist

| A

lban

PËR

MET

I, Ph

D K

andi

dat

21Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Studiuesi amerikan Holsti, në veprën e tij “Politikat Ndërkombëtare - Një Kuadër për Analiza”, na jep në mënyrë të qartë evoluimin historik të doktrinave izolacioniste. Ai shpjegon tre fazat e izolimit të plotë: Neutralitetin, Mbështetjen në forcat e veta, Vetëizolimin. Të tre përcaktimet e Holstit qëndrojnë edhe në rastin e Shqipërisë në parim. Ndërsa në praktikë ato kanë marrë pamje, thellësi, dimensione e pasoja mjaft specifike për Shqipërinë.

Duke analizuar neutralitetin, Holsti merr rastin e Zvicrës në vitin 1815, Belgjikën në vitin 1831, ose Luksemburgun në vitin 1867. Më pas shqyrton rastet e Austrisë në vitin 1955 dhe të Finlandës në vitet 50’. Në gjithë këto raste neutraliteti shpreh mosangazhim, qëndrim jashtë blloqeve dhe aleancave ndërkombëtare, mos përdorim të vendit nga palët në konflikt dhe mos kërcënim të askujt nga territori i dhënë. Neutraliteti nuk pajtohet me asnjë lloj lidhje, apo angazhimi të pjesshëm, të njëanshëm, apo të përkohshëm.

Duke analizuar mbështetjen në forcat e veta, Holsti shqyrton raste historike të Shteteve të Bashkuara të Amerikës në fillim të Shekullit të XX-të, apo të Kinës komuniste në vitet 60’. Mbështetja në forcat e veta mbështetet në zhvillimin kryesisht ose tërësisht në resurset dhe kapacitetet e brendshme, pa lidhje me ndihma e mbështetje ekonomike ushtarake apo të fushave të ndryshme nga jashtë.

Duke analizuar vetëizolimin, Holsti analizon rastet e Japonisë nga kontaktet e para me Holandezët e Portugezët në shekullin e XVI-të deri në vitin 1854 kur Shtetet e Bashkuara të Amerikës i kërkuan të hapej ndaj aktiviteteve të tyre misionare dhe komerciale. Shqyrton vetë rastin e izolacionistëve amerikanë ndaj Evropës gjatë tërë Shekullit të XIX-të, apo të Burmas që aplikoi vetëizolimin gjatë tërë Luftës së Ftohtë.

Izolimi, neutraliteti, mbështetja në forcat e veta dhe vetëizolimi u përjetuan në Shqipëri nga vitet 70’ deri në fund të viteve 80’. Vendi kaloi nga neutraliteti, pra mos angazhimi, qëndrimi jashtë blloqeve dhe mos përdorimi i Shqipërisë nga asnjë lloj pale në konflikt dhe për qëllime të njëanshme (1961-1975), te mbështetja në forcat e veta mbas Kushtetutës së 1976 (1976-1981) pra të bazimit të zhvillimit vetëm në resurset e brendshme pa ndihma e kredi nga jashtë dhe pa kurrfarë mbështetje tjetër në asnjë fushë, e deri te vetëizolimi (1981-1989) që shënoi fazën më të lartë të mbylljes së plotë të vendit nga bota dhe të nivelit më të ulët të marrëdhënieve dhe të bashkëpunimit ndërkombëtar.

Kjo situatë vetëizolimi e gjeti Shqipërinë në kohën kur Evropa u përfshi në proceset demokratike mbas rënies së Murit të Berlinit. Tri sfidat që gjeti Ramiz Alia, varfëria, diktatura dhe vetëizolimi do të përcilleshin si sfida afatgjate dhe me shumë vështirësi për tu përballuar edhe nga tranzicioni shqiptar drejt demokracisë, shtetit juridik, ekonomisë së tregut të lirë dhe integrimit në strukturat Evropiane dhe Euro-Atlantike.

Strategjia e politikës së jashtme të Shqipërisë demokratike

Shqipëria demokratike u përcaktua thuajse me konsensus të plotë politik për një politikë të jashtme me disa prioritete që mbetën konstante gjatë gjithë periudhës post-komuniste.

Këto prioritete ishin:

a. Hapja e Shqipërisë ndaj botës, duke lënë pas trashëgiminë vetizolacionsite.b. Orientimi Perëndimor i gjithë politikave të jashtme dhe të atyre zhvillimore, çka sillte

ndryshim tërësor strategjik të vendit.c. Normalizimi i marrëdhënieve me Fuqitë e Mëdha, sidomos me ato perëndimore dhe

anëtare të Këshillit të Sigurimit të OKB.d. Ekuilibrimi i marrëdhënieve me fqinjët mbi baza të reja, thellësisht bazuar në interesat

kombëtare.e. Vendosja e çështjes së Kosovës në axhendën prioritare deri në shpalljen e pavarësisë

së saj.

22 GLOBAL CHALLENGE

NATO - orientim strategjik për Shqipërinë

Një prej strategjive madhore në politikën e jashtme të Shqipërisë u përcaktua anëtarësimi i vendit në NATO.

Mbas pranimeve të reja në Samitin e Pragës, struktura e re e sigurisë së NATO-s u thellua në Ballkan, duke përfshirë në të shumicën e vendeve të Ballkanit. Faktikisht mbas atij samiti, Ballkani mund të ndahet në dy grup-shtete lidhur me marrëdhëniet me NATO-n:

a. Në vendet e përfshira në MAP (Shqipëri, Kroaci dhe Maqedoni).b. Në vende që përgatiten për të hyrë në programin individual të PfP-së së NATO-s (B-H, Unioni Serbi-Mali i Zi dhe Kosova).

Vendet e grupit (a), Shqipëria, Kroacia dhe Maqedonia, nxitur dhe mbështetur nga SHBA, krahas vijimit të përgatitjeve mbi baza individuale të MAP-it, hodhën një hap shumë të rëndësishëm në grup, në pranverën e vitit 2003, duke firmosur Kartën e Adriatikut. Karta e Adriatikut u frymëzua në fakt nga përvoja e Vendeve të Vishegradit Hungari-Çekosllovaki-Poloni, 1992 (Vishegrad Countries) 3 dhe nga Karta SHBA-Balltik (US-Baltic Charter) 4. Kështu, në këtë frymë dhe mbi atë përvojë, Presidentët e Shqipërisë, Kroacisë, Maqedonisë dhe Presidenti Bush propozuan së bashku në Samitin e Pragës, nëntor 2002. Presidenti i SHBA-së mbështeti këtë iniciativë si një nismë që i shërben vizionit të një Evrope, të lirë dhe në paqe.

Të tre vendet draftuan tekstin e Kartës. Karta u firmos nga Ministrat e Punëve të Jashtme të tre vendeve dhe nga Sekretari Amerikan i Shtetit C. Powell, në Tiranë, më 2 Maj 2003 5.

Çfarë përmban Karta e Adriatikut:- Bazuar në arritjet e Samitit të Pragës vijojnë përpjekjet e SHBA-së për hapjen e dyerve

të Aleancës posaçërisht për Shqipërinë, Kroacinë dhe Maqedoninë.- Nënvizon dedikimin e plotë të këtyre tre vendeve për të forcuar përpjekjet individuale

dhe bashkëpunimin tre palësh për reformat që përfshijnë sigurinë, prosperitetin dhe stabilitetin e rajonit.

- Vë në dukje arritjet e mrekullueshme të bëra nga këto tre vende në rrugën drejt integrimit euro-atlantik, përcaktojnë fushat ku duhet të vijojë përqendrimi i reformave dhe rithekson qëllimin e SHBA-ve për të ndihmuar këto vende në këtë proces reformash. Gjithashtu, theksohet që çdo vend do të gjykohet individualisht në procesin e anëtarësimit në NATO.

- Riafirmon angazhimin politik të tre vendeve për forcimin e institucioneve demokratike, shoqërinë civile, shtetin ligjor, ekonominë e tregut, dhe kapacitetet ushtarake kompatibile me NATO-n, për luftën kundër korrupsionit dhe krimit, për mbrojtjen e të drejtave të njeriut dhe liritë qytetare të të gjithë individëve në këto tre vende.

- Thekson bashkëpunimin dypalësh, rajonal dhe shumëpalësh në fushat politike, ushtarake dhe ekonomike ndërmjet partnerëve dhe fqinjëve të tyre, si përfituese për gjithë vendet e Evropës Juglindore në aspektin e stabilitetit dhe përshpejtimit të integrimit të rajonit në institucionet evropiane dhe euro-atlantike.

- Parashikon krijimin e Komisionit të Partneritetit, në nivelin më të lartë të mundshëm të përfaqësimit, që do të takohet minimalisht dy herë në vit, për të konsideruar progresin e arritjeve në drejtim të përmbushjes së objektivave të Kartës.

Nisur nga ecuria e reformave individuale si dhe nga bashkëpunimi në kuadër të Kartës së Adriatikut, Aleanca nxiti procesin e zgjerimit të saj drejt Ballkanit Perëndimor në fillim të

3 http://en.wikipedia.org/wiki/Visegr%C3%A1d_Group4 http://www.state.gov/www/regions/eur/ch_9801_baltic_charter.html5 http://en.wikipedia.org/wiki/Adriatic_Charter.

Polit

ika

e Ja

shtm

e e

Shqi

përi

së m

bas

rëni

es s

ë si

stem

it ko

mun

ist

| A

lban

PËR

MET

I, Ph

D K

andi

dat

23Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

vitit 2008. Kjo strategji u vendos në qendër te axhendës së Samitit të Bukureshtit, të mbajtur në 3-5 Prill 2008 6.

Në këtë Samit, krahas çështjeve madhore ndërkombëtare sikundër ishin çështja e Kosovës, e vendosjes së sistemit anti raketor të sigurisë në Evropë, e Afganistanit u përfshi edhe çështja e zgjerimit, kryesisht përfshirja e vendeve të Kartës së Adriatikut në marrjen e ftesës për në NATO. Për këtë çështje u bë debati i gjerë. Debati përfshiu kryesisht çështjen e Maqedonisë.

Problemi i Maqedonisë ishte në thelb problem dypalësh midis saj dhe Greqisë për aspektin e emrit. Ndonëse negociatat përfshinë një hark kohor të konsiderueshëm, sërish mund të thuhet se në prag të Samitit nuk u arrit kompromisi i pritur. Kështu që Greqia bllokoi me veto marrjen e ftesës për Maqedoninë.

Samiti ndërkohë ftoi Shqipërinë dhe Kroacinë për në Aleancë. Marrja e ftesës është faza përfundimtare drejt anëtarësimit të plotë. Periudha nga ftesa deri te firmosja e Traktatit për anëtarësim përbën një fazë negociatash dhe reformash intensive për Shqipërinë dhe Kroacinë.

Për Shqipërinë reformat kërkohet të përfshijnë reformimin e sistemit zgjedhor, sistemit të drejtësisë, ekonominë si dhe ushtrinë.

Pra kjo fazë është e një rëndësie vendimtare për Shqipërinë në rrugën drejt anëtarësimit të plotë në Aleancë. Një vit mbas marrjes së ftesës për anëtarësim, Shqipëria u ftua në Samitin e Bukureshtit ku vendit i’u dha statusi i anëtarit me të drejta të plota.

Anëtarësimi në NATO ishte arritja më e madhe e politikës së jashtme të Shqipërisë postkomuniste. Ai anëtarësim tregoi se vendi kishte hyrë në rrugë të pakthyeshme politike, demokratike, ekonomike dhe sigurie sipas standardeve të vendeve të Aleancës së Atlantikut të Veriut. Por, ky pranim ishte me vlera edhe për vetë paqen dhe sigurinë në Ballkanin Perëndimor. Ndërkohë, Maqedonia, për shkaqe të lartpërmëndëm ngeli jashtë procedurës së anëtarësimit.

Bashkimi Evropian - orientim strategjik për Shqipërinë

Prioriteti i dytë strategjik i Shqipërisë, bazuar në një konsensus të gjerë politik dhe qytetar ishte dhe mbetet anëtarësimi i vendit në Bashkimin Evropian. Ky ishte një orientim i përgjithshëm i gjithë vendeve të Rajonit.

Si dhe të gjitha vendet e tjera të dala nga sistemi komunist edhe Shqipëria filloi rrugën e saj drejt integrimit evropian. Hapat e parë janë bërë nga qeveria e sapo dalë nga zgjedhjet e 22 marsit 1992 me nënshkrimin e një marrëveshje me Bashkimin Evropian që mundësonte shkëmbimin tregtar dhe të bashkëpunimit në fusha të ndryshme.

Kjo marrëveshje i hapte rrugën Shqipërisë që të përfitonte fonde nga programe të BE-së, siç ishte PHARE. Periudha 1992 -1997 ishte shumë intensive dhe Shqipëria para zgjedhjeve parlamentare të 1996 ka qenë në prag të nënshkrimit të marrëveshjes së asocimit me Brukselin 7.

Me ngjarjet e 1996-1997-ës marrëdhëniet mes Shqipërisë dhe BE-së patën një kthim mbrapa, për të ardhur në atë që njihet si qasje rajonale e Brukselit ndaj vendeve të asaj që njihet sot si Ballkani Jug-Perëndimor. Në këto marrëdhënie dominonte kushtëzimi, si në aspektin e ndihmës nga BE, por gjithashtu edhe mes Shqipërisë dhe vendeve anëtare.

Viti 1999 shënoi hyrjen e Shqipërisë në etapën e re, atë të Stabilizim Asocimit, që siç e theksuam më sipër u vendos në takimin e Helsinkit. Po gjatë këtij viti Shqipëria përfiton nga nënshkrimi i marrëveshjes së shkëmbimeve tregtare preferenciale, që do të thotë se mallrat shqiptare janë të lira të hyjnë në tregjet evropiane, sigurisht me plotësimin e standardeve të kërkuara.

Një vit më vonë Shqipëria përsëri përfitoi nga një shtyrje e asaj, që quhet hyrje me taksë doganore zero të mallrave shqiptare në tregjet evropiane. Ky vit shënon një tjetër hap pozitiv të marrëdhënieve Shqipëri-BE, në takimin e Feiras (Portugali) të Këshillit të Evropës, ku bëhet publik qëndrimi i vendeve anëtare se pesë vendet që përfshihen në Stabilizim Asocim janë

6 http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_8443.htm.

7 http://eeas.europa.eu/delegations/albania/eu_albania/political_relations/index_en.htm.

24 GLOBAL CHALLENGE

kandidate potenciale për tu pranuar në BE. Me ndryshimin e statusit të Shqipërisë, si dhe të vendeve të tjera të Ballkanit Jug-Perëndimor, pra me kalimin në Procesin e Stabilizim Asocimit, lindi nevoja për një program të ri, që u quajt CARDS, duhet theksuar se programi PHARE ishte dizenjuar për t’i ardhur në ndihmë vendeve që në 2004-ën.

Duke parë dhe nevojat që vendet e Procesit të Stabilizim Asocimit kishin, ishte e nevojshme dhe ndryshimi i objektivave të programit duke u fokusuar më shumë tek shteti ligjor, marrëdhëniet ndëretnike, trajtimi i minoriteteve, menaxhimi i kufijve. Po gjatë vitit 2000 Shqipëria, nënshkroi në Bruksel rënien në parim dakord për marrëveshjet e tregtisë së lirë me vendet e rajonit si Kroacia, Bosnja-Hercegovina, FYROM, Bullgaria, Rumania, Serbia dhe Mali i Zi dhe Moldavia.

Viti 2001 është viti kur Komisioni rekomandoi hapjen e negociatave për Marrëveshjen e Stabilizim Asocimit me Shqipërinë. Në takimin e Goteborgut të Këshillit, të qershorit 2001, ftohet Komisioni që të paraqesë draftin e negociatave me Shqipërinë. Pra fillojnë kontaktet me qeverinë shqiptare për të bërë hapjen e negociatave për Marrëveshjen e Stabilizim Asocimit.

• Mirëpo situata jo e qëndrueshme politike, fillimi i “katarsisit”, si dhe rrëzimi i qeverisë bën që hapja të bëhet vetëm në janar të vitit 2003. Kjo vonesë prej dy vjetësh bëri që Republika ish-Jugosllave e Maqedonisë të kalojë një stad më përpara Shqipërisë dhe të kryejë procesin e ratifikimit nga 15 parlamentet e vendeve anëtare, ndërsa ne na duhej që ky proces të bëhej nga 25 vendet anëtare.

• Takimi i Selanikut i vitit 2003, rikonfirmon edhe njëherë politikën evropiane ndaj vendeve të Stabilizim Asocimit duke theksuar se këto vende mund të bashkohen me familjen evropiane që në momentin që ata janë të gatshëm për ta bërë këtë. Gjatë vitit 2004 kemi nënshkrimin e marrëveshjes së ripranimit nga qeveria shqiptare me BE-në.

• Kjo marrëveshje hapi dyert për të filluar negociatat me Brukselin për liberalizimin e vizave për qytetarët shqiptar. Deri më tani Shqipëria është i vetmi vend, përjashto Kroacinë, që ka nënshkruar një marrëveshje të tillë. Në dhjetor të 2005-ës Komisioni vendosi të rishoh Partneritetin Evropian me Shqipërinë, hap që çeli derën për nënshkrimin e marrëveshjes së Stabilizim Asocimit dhe në 12 qershor 2006 kjo marrëveshje u nënshkrua në Luksemburg.

• Në shtator Parlamenti Evropian e ratifikoi dhe u desh firma e 25 parlamenteve të vendeve anëtare që të përmbyllej kjo fazë e integrimit evropian për Shqipërinë. Në tetor të 2006-ës Shqipëria, nënshkroi marrëveshjen për krijimin e Zonës së Tregtisë së Lirë të Vendeve të Evropës Qendrore, Shqipëria, Bosnja-Hercegovina, Kroacia, Bullgaria, Rumania, Mali i Zi, Kosova, ndërsa FYROM dhe Serbia do ta nënshkruanin këtë deri në fund të vitit. Kjo marrëveshje zëvendësoi atë të vitit 2000 pasi shtrihet jo vetëm në shkëmbimin e lirë të mallrave, por edhe të shërbimeve.

• Publikimi i raportit vjetor të Komisionit për Shqipërinë në fillim të muajit nëntor është një tjetër event në marrëdhëniet Shqipëri-BE, duhet theksuar se në përgjithësi ishte me nota pozitive sidomos në luftën ndaj krimit të organizuar dhe korrupsionit, por me detyra të forta për fusha të tjera si drejtësia, përmirësimi i menaxhimit të kufijve, infrastruktura dhe furnizimi me energji për ekonominë.

• Sipas dëshmitarëve, në zyrat e Brukselit, në kohën kur në Evropën Qendrore dhe Lindore filluan lëvizjet antikomuniste, kishte një entuziazëm shumë të madh, që filloi të binte në sy me kërkesat në rritje të këtyre vendeve për tu bërë anëtarë me të drejta të plotë. Ky optimizëm u zëvendësua me rritjen e dhe shtimin e acquis dhe të kritereve të tjera për vendet që aspironin për t’ju bashkëngjitur BE-së.

Ky fenomen u pasqyrua edhe tek publiku i gjerë në vendet anëtare të BE-së dhe sidomos zgjerimi filloj të bëhet më pak popullor pas 1 majit 2004, kur 10 vendet e reja hynë me të drejta të plota. Momenti me pikën më të ulët të përkrahjes së opinionit publik ka qenë pikërisht pranvera e 2004-ës me 38 për qind përkrahje, por që shënoi rritje në vjeshtën e po atij viti me 52 përqind dhe në pranverën e 2006-ës kjo përqindje ishte 45 përqind 8.

8 Burimi i informacionit është Eurobarometër.

Polit

ika

e Ja

shtm

e e

Shqi

përi

së m

bas

rëni

es s

ë si

stem

it ko

mun

ist

| A

lban

PËR

MET

I, Ph

D K

andi

dat

25Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Megjithatë duhet thënë se ndërmjet vendeve ka diferenca, kështu Austria ka nivelin më të ulët të përkrahjes së opinionit publik për zgjerimin.

Dyshimi më i madh është sa i takon mundësisë për të gjetur një vend pune, pasi dihet që vendet që pranohen tani kanë një kosto të ulët të krahut të punës, si dhe dyshimit për vendin e Evropës në ekonominë evropiane. Edhe pse të gjithë indikatorët tregojnë se zgjerimi ka pasur një impakt shumë pozitiv në ekonominë evropiane, duke theksuar se zgjerimi ka qenë një histori e suksesshme, pavarësisht dyshimeve dhe skepticizmit të publikut evropian.

Një mos përputhje shumë e madhe mes perceptimit të publikut dhe realitetit ndjehet edhe tek të dhëna të tjera si për shembull sa do t’i kushtojnë zgjerimet e tjera taksapaguesve evropiane. Përsëri në ndihmë vijnë studimet ekonomike që thonë se ky ndikim do të jetë jo më shumë se 0,1 përqind e GDP së 15 vendeve anëtare deri në 2004, ndërsa ky ndikim për qytetarët evropian është 57 përqind e GDP-së, pra ata mendojnë se ka një impakt negativ në ekonomitë e vendeve të tyre 9.

Prandaj për politikanët evropian është shumë e rëndësishme që para një zgjerimi tjetër të rëndësishëm të merren parasysh edhe ajo se çfarë mendon opinioni publik në vendet anëtare, duke pasur parasysh se në 25 vitet e kaluara ky opinion ka pasur ulje ngritjet e tij, sa i takon a është një gjë e mirë zgjerimi i BE-së?

Kështu shifrat e sondazheve tregojnë se në vitin 1980 qytetarët evropian ishin të ndarë në 50 përqind në favor dhe gjysma tjetër kundra, për të ardhur në vitin 1991 që kjo shifër rritet në 72 përqind, në vitin 1997 bie në 46 përqind dhe tani kjo sillet tek 50 përqind.

Të pyetur në vitin 2005 10 rreth vendeve që ato do të preferonin të mirëpresin si anëtarë të ardhshëm, qytetarët evropian preferojnë pa asnjë dyshim Norvegjinë, Zvicrën dhe Islandën. Nga vendet Ballkanike, Kroacia duket më e preferuara që gëzon simpatinë e më shumë se 50 përqind të qytetarëve evropian, ndërsa Turqia dhe Shqipëria radhiten të fundit.

Pra, Shqipëria është ndër vendet më tepër pro-Evropiane. Madje nga sondazhet e Euro-Barometrit, agjenci sondazhesh e vetë Bashkimit Evropian, rezulton se Shqipëria është më pro Evropiane edhe se vetë disa vende të Bashkimit Evropian.

Të gjendur në një situatë të tillë shumë nga liderët evropian e kanë të vështirë të japin një zgjidhje të shpejt të problemit, megjithatë në korrik të 2006-ës Komisioneri Evropian për Zgjerimin, Olli Rehn ka bërë thirrje për një “konsensus të ri për zgjerimin”.

Është e rëndësishme që të kuptohet se në thelb konsensusi për të zgjeruar zonën e paqes, demokracisë dhe prosperitetit ekonomik në të gjithë kontinentin nuk është shuar dhe kjo i jep përgjigje angazhimit të liderëve evropian ndaj vendeve të Ballkanit Jug-Perëndimorë. Pranimet në janar të 2007-ës të Bullgarisë dhe Rumanisë u pasuan me hapa të tjerë për Shqipërinë.

Kështu, në vitin 2009 Shqipëria mori pyetësorin nga Komisioni i Bashkimit Evropian. Për plotësimin e pyetësorit u angazhua administrata, shoqëria civile institucionet e drejtësisë, të legjislativit të shoqërisë civile, të qarqeve akademike e grupeve sociale.

Pyetësori u plotësua dhe u dorëzua brenda vitit 2010. Pyetësorin i’a dorëzoi komisionarit për zgjerim Kryeministri Berisha. Mbas dorëzimit të pyetësorit me përgjigjet përkatëse Komisioni Evropian paraqiti kontestimet e tij lidhur me dhënien e statusit të vendit kandidat për anëtarësim dhe caktimin e datës për hapjen e negociatave përfundimtare për anëtarësim.

Ndërkohë vendi u rifut sërish në një krizë politike të thellë, bazuar në kontestimin që opozita shqiptare i bënte zgjedhjeve të qershorit të vitit 2009. Ky kontest politik, mori pamjen e bojkotit të plotë parlamentar nga ana e opozitës. Kështu që faktikisht parlamenti, si fabrikë e ligjeve u paralizua së funksionuari.

Kjo solli për pasojë mos miratimin e gjithë akteve dhe institucioneve që kërkonin shumicë të kualifikuar, pra kërkonin 2/3 e votave në parlament. Bojkoti i opozitës e bëri të pamundur një akt të tillë.

9 Eurobarometër.

10 Eurobarometër.

26 GLOBAL CHALLENGE

Mirëpo, sikundër parashihej nga vetë zhvillimet e brendshme, kriza politike mazhorancë opozitë, bllokoi institucionet e legjislativit dhe ky i fundit u paralizua nga kapaciteti për miratimin e ligjeve Evropiane që kërkonin shumicë të kualifikuar.

Kështu Progres-Raporti që i’u dorëzua Shqipërisë nga Komisioni Evropian, bëri 12 rekomandime, prej të cilave 7 lidhen me situatën dhe krizën politike në vend. Rekomandimet e tjera lidhen me luftën kundër korrupsionit, krimit të organizuar dhe drejtësinë.

Konkluzione

Politika e jashtme e Shqipërisë mbas viteve 90’-të pati dy sfida të mëdha: sfida e parë kishte të bënte me lënien pas të trashëgimisë së dobët të sistemit komunist më gjithë dobësitë e tij dhe sfida e dytë kishte të bënte me hartimin e një strategjie, prioritetesh dhe plani veprimi diplomatik krejtësisht të ri.

Strategjia përfshiu hapjen e vendit ndaj botës, përmirësimin e marrëdhënieve më Fuqitë e Mëdha, sidomos të Këshillit të Sigurimit, orientimi tërësor Perëndimor, mbrojtja e çështjes kombëtare si dhe integrimin e vendit në NATO dhe në Bashkimin Evropian.

Nga gjithë këto prioritete, vendi ka arritur të realizojë shumicën e tyre. Akoma ngelet në proces anëtarësimi i Shqipërisë në Bashkimin Evropian që përbën një sfidë komplekse dhe afatgjatë për vitet që do të pasojnë.

Bibliografia:

1. Kongresii i 9-të i PPSH, 3-8 Nëntor (1986), Shtëpia botuese: 8 Nëntori, Tiranë 1986.2. Kushtetutën e vitit 1976.3. Lisen Bashkurti – Historia e Diplomacisë Shqiptare, Vëllimi I, II, III, Shtëpia botuese GEER,

Tiranë 2005.4. http://en.wikipedia.org/wiki/Visegr%C3%A1d_Group.5. http://www.state.gov/www/regions/eur/ch_9801_baltic_charter.html.6. http://eeas.europa.eu/delegations/albania/eu_albania/political_relations/index_en.htm.7. http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_8443.htm.8. http://en.wikipedia.org/wiki/Adriatic_Charter.9. http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/albania/st08164.06_en.pdf.10. http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/albania/st08154.06_en.pdf.11. http://www.nato.int/cps/en/natolive/index.htm.

Polit

ika

e Ja

shtm

e e

Shqi

përi

së m

bas

rëni

es s

ë si

stem

it ko

mun

ist

| A

lban

PËR

MET

I, Ph

D K

andi

dat

27Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Shqipëria trashëgoi nga sistemi i kaluar komunist një arsenal të madh armatimi, muninicione, eksplozivë, sisteme artilerie, tanke, anije, nëndetëse, avion, teknikë luftarake dhe materiale të tjera, të cilat jo vetëm që ishin të panvojshme por edhe qenë shndërruar në një barrë të rëndë për Forcat e Armatosura.

Kështu, sipas të dhënave zyrtare, në vitin 1992, FA administronin rreth 194.000 ton municione luftarake, të depozituar në magazina, depo e tunele (955 magazina / tunele nëntokësore) dhe të shpërndara në 182 rajone në gjithë vendin.

Gjithashtu, në administrim dhe në depot e tjera të Forcave të Armatosura ruheshin në gjendje jo të rregullt 450 ton kimikate dhe substanca të ndryshme të rrezikshme; mbi 11,000 sisteme artilerie, tanke, tansportues të blinduar, anije, nëndetëse, avionë, 316,000 copë armë të vogla dhe të lehta përfshirë armatim të ndryshëm, rreth 100,000 artikuj dhe materiale të ndryshme logjistike, të panevojshme për FA.

Përveç depove ku ruheshin municionet, teknika, armatimi dhe materialet e ndryshme kimikate apo logjistike, në administrim të FA ishin edhe prona të tjera, ku mbajtja, ruajtja dhe administrimi i të cilave kishte një kosto të lartë.

Ndërkohë, gjatë trazirave që përjetoi vendi ynë në vitin 1997, u shpërthyen një numër i madh deposh municioni, duke krijuar kështu 17 hotspote dhe dhjetra hektar sipërfaqe të kontaminuar me municione të paplasura.

Rritja e sigurisë nëpërmjet eliminimit të municioneve të tepërta

Ekrem SPAHIU, Zv/Ministër i Mbrojtjes

28 GLOBAL CHALLENGE

Gjatë dhe pas konfliktit të Kosovës, mijëra mina dhe municione të paplasura ishin shpërndarë në pjesën veriore të vendit. Kjo bëri që në kufirin verior Shqipëri -Kosovë të krijohej një sipërfaqe mbi 15,000 m2 e kontaminuar me municione të paplasura. Me mbështetjen e Programit të Kombeve të Bashkuara për Zhvillim, Agjencisë Shqiptare për Ekzekutimin e Minave dhe ITF, u bë e mundur që kjo zonë të pastrohej. Në vitin 2009 Shqipëria arriti të deklarohej e çliruar plotësisht nga minat.

Ndërkohë, një sasi e konsiderueshme municionesh kishin mbetur nga Lufta e Dytë Botërore, veçanërisht në bregdetin e jugut të vendit. Në bashkëpunim me Forcat Detare Italiane është bërë e mundur nxjerrja nga deti dhe asgjësimi i tyre, gjithsejt rreth 32 ton.

Megjithëse Shqipëria i ka shkatërruar lëndët kimike që në vitin 2007 (17 ton, kryesisht iprit, luizit, adamsit etj), një sasi e konsiderueshme kimikatesh të rrezikshme industriale dhe kimikate ushtarake mbetën në inventarin e FA.

Gjithsesi, gjatë vitit 2009 u rishikua e gjithë puna e bërë në drejtim të eliminimit të municioneve, eksplozivëve dhe teknikës luftarake të tepërt, si dhe trajtimi i mëtejshëm i materialeve dhe të pronave të tepërta në ruajtje dhe administrim të FA.

Kështu, në vitin 2009 sasia e municioneve që ishte tepër, përllogaritej rreth 100,000 ton municione të llojeve e kalibrave të ndryshëm. Kjo sasi municionesh ishte kryesisht prodhim rus i viteve 1945–1960, kinez i viteve 1961–1976 dhe prodhim shqiptar i viteve 1967–1992. Rreth 95 % e tyre kishin një vjetërsi mbi 40 vjeçare, në një kohë që sipas specialistëve dhe ekspertëve, si dhe përvojës së vendeve të tjera, rezulton se jetëgjatësia e municioneve është 15-20 vjeçare. Për shkak të vjetërsisë së tyre, pjesa më e madhe e këtyre municioneve dhe shumë seri prodhimesh të viteve të ndryshme kishin humbur vetitë e tyre fiziko-kimike, duke rënë nën parametrat e lejuar, ç’ka bënte të mundur krijimin e premisave për vetëndezje dhe vetëshpërthim të depove të municionit.

Sistemet e artilerisë, anijet, tanket, avionët dhe teknika tjetër luftarake mbahej në ruajtje dhe administrim të FA m një kosto të lartë finaciare, ndërkohë që gjendja teknike e tyre ishte e degraduar dhe pothuajse e shndërruar në gjendje skrapi. Përveç kësaj, në depot e FA ishin mbi 100,000 lloje të ndryshëm artikujsh logjistikë të tepërt dhe jashtë nevojave të FA.

Ndërsa gjendja e mbi 1000 pronave të tepërta ishte pa dokumentacionin e duhur, u vërtetuan edhe prona të abandonuara dhe në disa raste edhe të cunguara në pikëpamje të sipërfaqes, si dhe me një kosto të lartë financiare për ruajtjen e administrimin e FA.

Në shumë raste municionet ishin përqendruar në depot më të afërta, duke i tejmbushur ato mbi kapacitetet depozituese dhe duke shtuar kësisoj rrezikshmërinë.

Lëvizjet demografike migratore të pakontrolluara pas vitit 1991, bën që qindra shtëpi banimi të ndërtohen në afërsi të depove të municioneve, pa respektuar aspak rregullat e ndërtimit apo ruajtjen e distancave të sigurisë. Jeta e këtyre banorëve u vu në rrezik më shumë se kurrë më parë dhe në këto kushte, asgjësimi i municioneve të tepërta, u kthye në një nga shqetësimet kryesore të lidershipit politik e ushtarak të MM dhe Qeverisë.

Rishikimi i të gjithë kësaj gjëndjeje shkoi paralel edhe me reformat e ndërmarra dhe ristrukturimin në vazhdimësi të FA. Reduktimi i njësive, reparteve dhe personelit të FA, bëri që të dalin jashtë strukturës organike të FA një sërë sistemesh të artilerisë, si dhe teknika e pajisje të tjera luftarake. Për rrjedhojë edhe municionet e tyre rezultuan të tepërta dhe të pa nevojshme.

Ndërkohë, anëtarësimi i Shqipërisë në NATO, kërkonte rishikimin e standardeve të kompletimit me municion të FA, ruajtjes, depozitimit dhe administrimit të tyre si dhe forcimin e sigurisë dhe eliminimin e premisave për ngjarje të pa dëshiruara.

Bazuar në gjendjen e përshkruar më sipër, eksperiencën e 20 viteve të shkuara, ngjarjet dhe aksidentet e ndryshme që kishin ndodhur, Qeveria përcaktoi si një nga objektivat kryesore për Ministrinë e Mbrojtjes, demilitarizimin e municioneve të tepërta, armatimit, teknikës luftarake, trajtimin dhe eliminimin e materialeve dhe pronave të tepërta si dhe ndërmarrjen e hapave të duhur për çlirimin e FA nga kjo barrë e rëndë e trashëguar nga e kaluara.

Për adresimin e këtyre problemeve dhe në zbatim të programit të Qeverisë, Ministria e Mbrojtjes ndërmori hapa të rëndësishëm për formalizmin e procesit të reduktimit të stoqeve të trashëguar nga regjimi kaluar, duke ngritur tre Borde:

Rri

tja e

sig

uris

ë në

përm

jet e

limin

imit

të m

unic

ione

ve të

tepë

rta

| Ek

rem

SPA

HIU

, Zv/

Min

istë

r i M

broj

tjes

29Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Bordi Drejtues për Demilitarizimin e Municioneve. Bordi Drejtues për Menaxhimin e Pajisjeve dhe Materialeve të Tepërta. Bordi Drejtues për Menaxhimin e Pronave të Tepërta.

Duke qenë se procedurat që lidhen me funksionet e tre bordeve të mësipërme kanë lidhje organike me njëra tjetrën, në krye tyre u caktua një Zëvendës Ministër Mbrojtje, ndërsa në antarësinë e tyre u përfshinë drejtues kryesorë të MM dhe FA, si dhe ekspertë të fushave specifike që ato mbulojnë.

Për vlerësimin e gjendjes në të tre fushat e mësipërme, u ngritën Grupet e Punës me specialistë të Forcave të Armatosura, Institucioneve Kërkimore Shkencore, etj, të cilët vlerësuan gjendjen reale në terren, rreziqet që paraqesnin si dhe propozuan hapat që do të ndërmerreshin për trajtimin dhe eliminimin e tyre.

Për secilën prej fushave u hartuan dhe më pas u miratuan Planet e Veprimit përkatëse të cilët formalizuan procesin në tërësi, si dhe masat që do të merreshin për implementimin e këtyre planeve, me synim arritjen e objektivave brenda afatit të përcaktuar në vitin 2013.

Ministria e Mbrojtjes ndërmori iniciativat e nevojshme ligjore të cilat morën mbështetjen dhe miratimin e Parlamentit. Në zbatim të akteve ligjore, Këshilli Ministrave delegoi kompetencat e nevojshme për Ministrinë e Mbrojtjes duke minimizuar burokracinë dhe lehtësuar në tërësi procesin e vendimarrjes. Gjithashtu, u hartuan dhe miratuan urdhrat rregulloret dhe udhëzimet e nevojshme që rregullonin gjithë veprimtarinë e FA për zbatimin e Planeve të Veprimit si dhe arrtijen e objektivave të përcaktuara.

Për mbështetjen e procesit u ngritën strukturat përkatëse, u angazhua personeli i nevojshëm duke trajnuar dhe certifikuar atë në bashkëpunim dhe me mbështetjen e vendeve partnere nëpërmjet grupeve të ekspertëve përkatës.

Në uzinat ushtarake, njësitë dhe repartet e FA, u ngrit infrastruktura e nevojshme, logjistike, industriale dhe mbështetja me mjete e pajisje për realizimin e demilitarizimit të plotë të teknikës dhe armatimit, në mënyrë profesionale nën masa të plota sigurie. Gjithashtu, u morën të gjitha masat e nevojshme për sigurimin e mbështetjes shëndetësore dhe dhënien e ndihmës së shpejtë në rast aksidenti si dhe masa të tjera mbrojtëse për rritjen e shkallës së sigurisë gjatë gjithë procesit.

Për trajtimin dhe eliminimin e teknikës, armatimit dhe materialeve të tepërta, u përcaktuan metodat më eficente të mundshme në tre rrugë kryesore, si:

1) Shitja / eksporti në gjendjen siç janë. 2) Kalimi kapital / donacion.3) Demilitarizimi / shkatërrimi.Për mbështetjen financiare dhe zbatimin e planeve të veprimit, janë shfrytëzuar me

efiksitet të plotë tre burime të ndryshme, si:a) Mbështetjen finaciare me fondet e buxhetit të shtetit.b) Bashkëpunimi dhe sigurimi i mbështetjes finaciare nga vendet partnere.c) Fondet e grumbulluar nga shitja e pajisjeve dhe materialeve të tepërta.

Arritjet kryesore në zbatimin e planeve të veprimit për trajtimin, eleminimin e teknikës, armatimit, pajisjeve dhe materialeve si dhe pronave të tepërta.

i) Me Vendim të Këshillit të Ministrave, është miratuar dhënia në formë donacioni nëpërmjet Komandës së NATO-s në Afganistan të 30,000 copë AK-47, për Policinë Afgane. Deri tani janë lëvruar 10,000 copë AK-47, ndërsa janë në proces përzgjedhje dhe lëvrimi 10,000 copë të tjerë, ndërkohë që pjesa tjetër, përfshirë një sasi të konsiderueshme municioni do të lëvrohet sipas kërkesave të NATO-s.

ii)Gjithashtu, në kuadër të bashkëpunimit me Intitucionet Shtetërore Qendrore dhe Lokale si dhe me Organizatat e ndryshme, janë kaluar në formë donacioni, sa vijon:

30 GLOBAL CHALLENGE

Nga pronat e liruara dhe të tepërta janë dorëzuar me kalim kapital 120 prona të ndryshme në përdorim të Institucioneve Shtetërore Qendrore dhe Lokale.

Janë përzgjedhur dhe kaluar Ministrisë Arsimit dhe Kulturës për përdorim në Laboratorët e Universiteteve 1000 atikuj agentë, aparatura dhe pajijse kimike.

Në përmbushje të kërkesave të Qeverisjes Vendore dhe Organizatave të ndryshme, janë kaluar për furnizim dhe përdorim të komuniteteve në nevojë më shumë se 1000 artikuj të ndryshëm logjistike, pasjisje dhe materiale të tjera.

i) Në bashkëpunim dhe me asistëncën e SHBA-së, është bërë demilitarizimi dhe mbytja në det e 6-anijeve, në funksion të eliminimit por edhe të zhvillimit të turizmit nënujor.

ii) Tre nga katër nëndetëset që kishte Flota Detare shqiptare, janë shkatërruar dhe shitur si skrap, ndërsa një nëndetëse i është kaluar Ministrisë Kulturës për muze.

iii) Janë demilitarizuar dhe më pas prerë dhe kthyer në skrap (shitur) 10,886 sisteme artilerie, tanke, mjete të blinduara, anije, avionëve dhe teknikë tjetër luftarake.

Rri

tja e

sig

uris

ë në

përm

jet e

limin

imit

të m

unic

ione

ve të

tepë

rta

| Ek

rem

SPA

HIU

, Zv/

Min

istë

r i M

broj

tjes

31Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

iv) Ndërsa rreth 3,800 artikujt dhe materiale dhe materiale të ndryshme logjistike, për shkak se ishin të dëmtuar dhe në gjendje të keqe janë seleksionuar dhe asgjësuar.

v) Në kuadër të demilitarizimit të Armëve të Vogla dhe të Lehta, në bashkëpunim me vendet partnere, janë demilitarizuar dhe kthyer në skrap 141,000 copë armë të vogla dhe të lehta, ndërsa janë kategorizuar për asgjësim edhe 70,000 copë armë të tjera.

vi) Me mbështetjen e vendeve partnere, asistencën dhe bashkëpunimin me Zyrën e OSBE në Tiranë, janë asgjësuar 34 ton karburant raketash dhe 120 ton dikloretan, ndërsa jemi në proces të fillimit të projektit të tretë për asgjësimin e 83 ton kimikateve të tjera.

vii) Ndërsa vetë Forcat e Armatosura kanë asgjësuar rreth 200 ton kimikate dhe substanca të ndryshme si dhe përqëndruar pjesën e mbetur të tyre.

Trajtimi dhe menaxhimi i pronave të tepërta.

Siç edhe kemi përmendur më sipër, Forcat e Armatosura kishin në administrim dhe ruajtje mbi 1000 prona të tepërta dhe të panevojshme dhe që ishin shndërruar në një barrë të rëndë për buxhetin e Ministrisë së Mbrojtjes si dhe mbanin të angazhuar për ruajtjen e tyre 30-40 % të ushtarëve profesionistë të FA.

Pjesa më e madhe e këtyre pronave kishin mangësi të theksuara në dokumentacion, një pjesë tjetër ishin cunguar duke kaluar në përdorim privat sipërfaqe të tyre si dhe problematikë tjetër, ç’ka bënte të vështirë procesin e privatizimit të tyre.

Për trajtimin e tyre u hartuan dhe miratua baza e nevojshme ligjore si dhe aktet e tjera normative dhe administrative përfshirë edhe Planin e Veprimit për trajtimin e pronave të tepërta. Bordi për Menaxhimin e Pronave të Tepërta mori masa për plotësimin e dokumentacionit, grumbullimin e të dhënave dhe hedhjen e tyre në një database të veçantë.

Procedurat për trajtimin e tyre ishin të qarta dhe garantonin trajtimin e tyre me profesionalizëm, transparencë dhe kundrejt të gjitha rregullave. Në mënyrë të përmbledhur procedurat që janë ndejkur për trajtimin e pronave të tepërta janë:

a) Mbi bazën e strukturës së FA, Planit të Përhapjes të hartuar nga Shtabi Përgjithshëm i FA dhe me propozim të Ministrit të Mbrojtjes, Presidenti Republikës, miraton pronat e tepërta që janë jashtë planit të përhaqpjes së FA.

b) Të dhënat e sakta në detaje dhe sipas specifikave të tyre, hidhen dhe administrohen në sistemin DATABASE të Ministrisë së Mbrojtjes.

c) Gjatë procesit të eleminimit të teknikës, pajisjeve dhe materialeve të tepërta, lirohen dhe mbeten bosh sipas prioriteteve depot dhe pronat e tepërta.

32 GLOBAL CHALLENGE

d) Specialistët e FA realizojnë inspektimin dhe certifikimin e këtyre pronave si të lira. e) Zyra e Pronave në MM, përgatit gjithë dokumentacionin e nevojshëm për trajtimin

e tyre në përputhje me kërkesat e legjislacionit në fuqi, sipas kërkesave për:o Kalim kapitali në përdorim të institucioneve shtetërore qendore dhe lokale.o Kalim për privatizim në Ministrinë e Ekonomisë.o Miratimin e procedurave në Këshillin e Ministrave (për shitje ose kalim Kapital).

Ndër arritjet kryesore në drejtim të menaxhimit dhe trajtimit të pronave të tepërta, vecojmë:

i) Mbi bazën e Planit të Përhapjes të FA, janë evidentuar 1007- prona të tepërta dhe jashtë nevojave sipas sturkturës së re të FA.

ii) Është bërë kalimi kapital për institucionet shtetërore për -192 prona.iii) Janë kaluar për privatizim në Ministrinë e Ekonomisë -626 prona.iv) Është realizuar shitja dhe janë në proces - 40 prona. Ndërkohë jemi në proces të plotësimit të dokumentacionit për pronat e tjera që kanë

mbetur dhe janë tepër dhe jashtë Planit të Përhapjes së Forcave të Armatosura.

Demilitarizimi municioneve dhe pastrimi i hotspoteve.

Siç edhe kemi theksuar më sipër, projekti më i rëndësishëm, kompleks dhe i rrezikshëm që po implementon MM, është projekti i demilitarizimit të municioneve të tepërta. Sikurse e kemi përmendur edhe më sipër, nga të dhënat zyrtare, në vitin 1992, FA administronin rreth 194.000 ton municione luftarake, të shpërndara në 182 rajone te vendit dhe të depozituara në 955 magazina dhe tunele.

Mosha e vjetër tej çdo standardi e municioneve (95 % e tyre me një vjetërsi mbi 40 vjeçare), përqëndrimi i tyre në pak depo dhe mbi kapacitetet e lejuar, reformimi dhe, ristrukturimi në vazhdimësi i FA, reduktimi personelit, heqja nga struktura organike e FA e armatimit, etj, bëri që një pjesë e madhe e tyre të rezultonin të panevojshme e madje të dëmshme dhe të rrezikshme.

Ndërkohë, anëtarësimi i Shqipërisë në NATO, në Prill 2009 kërkonte rishikimin e standardeve të kompletimit me municion të FA, depozitimit dhe administrimit të tyre.

Nisur nga sa më sipër, asgjësimi i municioneve të tepërta, u kthye në një nga shqetësimet kryesore të lidershipit politik e ushtarak.

Për vlerësimin e gjendjes dhe përcaktimin e rrugëve për eliminimin e municioneve të tepërta, Ministria e Mbrojtjes dhe Shtabi i Përgjithshëm i FA morën hapat e mëposhtëm:

1) Një Grup Pune me pjesëmarrjen e specialistëve të FA, kryen një studim të detajuar për gjendjen e municioneve, metodat, prioritetet e asgjësimit dhe reduktimin e depove.

Rri

tja e

sig

uris

ë në

përm

jet e

limin

imit

të m

unic

ione

ve të

tepë

rta

| Ek

rem

SPA

HIU

, Zv/

Min

istë

r i M

broj

tjes

33Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

2) U miratua “Bordi për Asgjësimin (demontimin) e Municioneve të Tepërta në FA”.3) Ministri i Mbrojtjes miratoi Planin e Veprimit për asgjësimin e municioneve të

tepërta. 4) Është miratuar dhe adpotuar legjislacioni i nevojshëm, aktet normative të Këshillit të

Ministrave, si dhe urdhrat dhe udhëzimit e ndryshme të MM. a) Gjatë periudhës (2008-2009) u plotësua baza e nevojshme ligjore e nënligjore

për mbështetjen e procesit të asgjësimit të municioneve të tepërta në FA.b) Me Ligjin Nr. 10017, datë 13.11.2008, u miratuan 8 poligone për asgjësimin e

municioneve dhe në vitin 2010 janë miratuar edhe 4 poligone të tjera shtesë si dhe dy poligone për djegien e barturave dhe mbetjeve të tjera në uzina.

c) Me VKM Nr. 334, datë 01.04.2009 u miratua procedura për mënyrën e heqjes nga armatimi dhe përdorimi i municioneve nga Shtabi Përgjithshëm i FA dhe MM, si dhe u hartuan dhe miratuan një sërë udhëzimesh dhe urdhrash të tjerë.

5) Në kuadër të ristrukturimit të FA, administrimi i municioneve, armatimit, pajisjeve dhe materialeve të tepërta u përqëndrua në Brigadën Logjistike dhe për mbështetjen me personelin e nevojshëm për realizimin e misionit të saj, u morën masat e mëposhtme:

i) Në zbatim të VKM Nr. 138, datë 14.03.2007, u miratua Struktura e Mbikqyrjes së procesit të demilitarizimit të municioneve në uzina dhe në poligone nga FA.

ii) Struktura e batalionit të municioneve u plotësua me personelin e nevojshëm për ruajtjen, mirëmbajtjen, ngarkim-shkarkimin dhe menaxhimin e municioneve.

iii) Batalioni i Transportit në Brigadën Logjistike u ngarkua me detyrë për furnizimin ritmik të uzinave dhe poligoneve me municione si dhe kontrollin e certifikimin e mjeteve të transportit, për të parandaluar çdo premisë për aksident.

iv) Kompania e Asgjësimit të Municioneve dhe Eksplozivave (AME) u shndërrua në Qendër të Asgjësimit të Municioneve dhe Eksplozivave, duke i shtuar ndërkohë edhe numrin e personelit.

v) Në mbështetje të procesit të demilitarizimit të municioneve është angazhuar edhe Policia Ushtarake. Roli i saj në mbarëvajtjen e këtij procesi ka qenë i rëndësishëm për parandalimin e aksidenteve gjatë transportit dhe në poligone.

6) Personeli i Qendrës së AME është trajnuar sipas një programi 5-vjeçar nga Specialistët e Komandës së Forcave Amerikane në Evropë.

7) Në tre uzinat ushtarake u ngritën linjat e demilitarizimit industrial të municioneve dhe personeli i angazhuar u trajnua e u certifikua me shumë kujdes.

8) Sigurimi i Mbështetjes Mjekësore, Xheniere dhe Financiare. Në Shtabin e Përgjithshëm të FA, Inspektorati i Shëndetësisë është përgjegjës për

organizimin dhe sigurimin e mbështetjes mjeksore në rast aksidentesh të mundshme. Në çdo poligon ku operojnë ekipet e asgjësimit të municioneve dhe eksplozivave

(AME), mbahet dhe është në gatishmëri një ambulancë me mjetet dhe personelin e nevojshëm për të dhënë ndihmën e parë dhe evakuimin e personelit në rast aksidenti.

Në uzinat janë ngritur Qendrat Mjekësore për dhënien e ndihmës mjekësore dhe janë kompletuar ato me ambulancë, medikamentet mjekësore dhe ndihmës-mjek. Regjimenti i Helikopterëve mban në gatishmëri një helikopter, për të evakuuar personelin nga poligonet dhe uzinat në qendrën më të afërt mjekësore në rast aksidenti.

Sigurimi i mbështetjes xheniere për përmirësimin e infrastrukturës së rrugëve që të çojnë në depot e municioneve dhe poligonet e asgjësimit, ngritjen e objekteve

34 GLOBAL CHALLENGE

të përkohshme mbrojtëse për sigurimin e personelit si dhe ngritjen e barrierave të nevojshme me qëllim rritjen e shkallës së sigurisë në poligone ishin ndër masat me rëndësi të veçantë për zbatimin me sukses të këtij procesi delikat dhe të vështirë. Përmirësimi i infrastrukturës të depove të municioneve, sepse një pjesë e tyre ishin në zona malore të thella. U përmirësua infrastruktura e poligoneve të asgjësimit, u ngritën objekte të përkohshme mbrojtëse për sigurimin e personelit.

Për zbatimin me sukses të Planit të Veprimit është siguruar mbështetja e plotë financiare, nëpërmjet buxhetit të shtetit, sigurimin e fondeve nga shitja e pajisjeve dhe materialeve të tepërta si dhe fondet e sigurar nga bashkëpunimi me donatorët.

9) Transparenca dhe marrëdhëniet me Publikun: Në funksion të transparencës me publikun, ecuria e procesit të demilitarizimit është pasqyruar gjerësisht në median e elektronike dhe atë të shkruar, ndërsa të dhëna të detajuara të municioneve të asgjësuar pasqyrohen në faqen e internetit të MM. Sensibilizimi i popullsisë civile lidhur me sigurinë e këtij procesi dhe ndotjen e mjedisit është bërë në bashkëpunim të ngushtë me drejtuesit e pushtetit vendor, të cilët janë ftuar të jenë të pranishëm në rastet e organizimit të mësimeve treguese në poligonet e asgjësimit me detonim dhe gjatë kryerjes se procesit të demontimit industrial në uzina.

10) Asistenca dhe bashkëpunimi me partnerët: Me mbështetjen e Departamentit të Shtetit të SHBA dhe Qeverisë Shqiptare u bë e mundur angazhimi i agjencisë së NATO-s (NAMSA), e specializuar dhe me eksperiencë në fushën e demilitarizimit të municioneve, për kryerjen e studimit të fisibilitetit për eliminimin e municioneve të tepërta dhe për hartimin e projektit të demilitarizimit të municioneve në koherencë të plotë me Planin e Veprimit të Ministrisë së Mbrojtjes. Më 29 Mars 2010, në Bruksel u organizua Konferenca Ndërkombëtare e Donatorëve, ku Departamenti i Shtetit i SHBA-së deklaroi mbështetjen e projektit me 10-milion USD. Zyra e OSBE në Tiranë, me fondet e Qeverisë Daneze, Finlandeze dhe Gjermane, ka mbështetur uzinat me pajisje dhe mjete për demilitarizimin e municioneve. Më 4 Tetor 2011, Ministria e Mbrojtjes në bashkëpunim me Zyrën e OSBE në Tiranë, organizoi Konferencën për Demilitarizimin e municioneve, ku morën pjesë përfaqësues të trupit diplomatik të akredituar në Tiranë, Zyrës OSBE, UNDP, NAMSA, etj.

Metodat për trajtimin e municioneve të tepërta/arritjet.Bazuar në eksperiencën e deri tanishme të FA, si dhe eksperiencën e vendeve të NATO-s,

metodat kryesore për trajtimin dhe eliminimin e municioneve të tepërta, janë:1) Asgjësim me demontim industrial në uzinat ushtarake. 2) Asgjësim me detonim dhe djegie të hapur në poligone, për municionet e rrezikshme. 3) Reduktim të sasisë së municioneve nëpërmjet qitjes dhe garave të qitjes.4) Eksport i municioneve nëpërmjet shitjes ose dhurim i vendeve partnere.

Asgjësim industrial.

Asgjësimi i municioneve në rrugë industriale, është realizuar në uzina si: Kombinati Mekanik Poliçan, Uzina e Lëndëve Plasëse Mjekës dhe Uzina Mekanike Gramsh.

Për asgjësimin industrial të municioneve janë ngritur, adoptuar dhe aktualisht janë në punë 12-linja të demontimi industrial (4-ULP Mjekës, 4-KM Poliçan dhe 2-UM Gramsh).

Rri

tja e

sig

uris

ë në

përm

jet e

limin

imit

të m

unic

ione

ve të

tepë

rta

| Ek

rem

SPA

HIU

, Zv/

Min

istë

r i M

broj

tjes

35Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Procesi demontimit industrial garanton jo vetëm më shumë siguri për qytetarët, por edhe për mbrojtjen e mjedisit. Ky proces monitorohet nga specialist të laboratorit të FA. Uzinat janë të pajisura me leje mjedisore dhe punojnë duke ruajtur parametrat mjedisor të lejueshëm

Asgjësimi me detonim (plasje).Për një sasi municionesh prej 33% që nuk mund te asgjësohen në rrugë industriale,

realizohet asgjësimi i tyre në poligone të hapur dhe të miratuar me ligj nga parlamenti.

Për asgjësimin e municioneve me detonim në poligone, në strukturën e FA është ngritur dhe funksionon Qendra e Asgjësimit të Eksplozivave dhe Municioneve (AEM). Në strukturën e AEM punojnë, oficerë, nënoficerë dhe ushtarë profesionistë të trajnuar në këtë fushë.

Asgjësimi i municioneve nga FA, kryhet në 12 poligone të miratuar me Ligj dhe që administrohen sipas ligjit dhe rregullores përkatëse të miratuar nga Ministria e Mbrojtjes.

Gjatë procesit të asgjësimit të municioneve (2009 -Mars 2013), janë arritur këto rezultate:a) Gjatë vitit 2010 janë asgjësuar 2000 ton municione më të rrezikshme (RDX, etj). b) Në Qershor 2012 ka përfunduar asgjësimi në poligone dhe tani procesi është

përqëndruar në Uzina.

Induatrial 67%

Poligone 33%

36 GLOBAL CHALLENGE

c) Janë asgjësuar mbi 85,767 ton municione dhe eksplozive të llojeve të ndryshme.d) Janë reduktuar 18 grup depo municioni (75 tunele dhe 135 magazina) në gjithë

vendin.c) Me mbështetjen e DSH të SHBA dhe ITF është pastruar zona e shpërthimit në

Gërdec, ndërsa një pjesë e mbetur po realizohet nga FA.

ITF nëpërmjet nën/kontraktorëve ka pastruar dhe certifikuar 2 hotspote, ndërkohë Zyra e AMMCOs vazhdon monitorimin dhe kontrollin e HOTSPOTEVE të tjera.

Aktualisht procesi demilitarizimit të municioneve realizohet sa vijon:

Demilitarizimi realizohet në 10 linja industriale, në tre uzina.

Deri në mes të muajit Qershor 2013 do të demilitarizohen edhe 4,100 ton municione, duke përfunduar kështu demilitarizimin masiv të muncioneve.

Në 6-mujorin e dytë të vitit 2013, mbeten vetëm rreth 9,500 ton municioneve, prej të cilëve:

o Një sasi është në proces seleksionimi për dhënie në formë donacioni ose shitje.

o Një sasi prej rreth 2000 ton do të demilitarizohet nëpërmjet Projektit të NSPA.

Në tre uzinat ushtarake, kapacitetet e demilitarizimit industrial janë sa vijon:

o 12-linja të demontimit industrial, të adoptueshme për kalibra të ndryshëm.

o Demilitarizohen në rrugë industriale rreth 60 - 80 ton municione në ditë.

o Kosto mesatare e demontimit është rreth 500 Euro / ton.

o Vlera e përfituar nga skrapi mbulon deri në 30 - 40 % të kostos demontimit.

Përfundime:

Bilancin e demilitarizimit të municioneve të tepërta dhe eliminimit të teknikës, pajisjeve dhe materialeve të tepërta do të prezantohet edhe në Këshillin e Partneritetit të NATO-s më 15 maj 2013, ku do të marrin pjesë Sekretari i Përgjithshëm A.Fogh Rasmussen, Ambasadorët e vendeve anëtare dhe partner të tjerë.

Kapacitetet industriale të demilitarizimit të municioneve që janë ngritur me investimet e kryera nga donatorët si dhe të Qeverisë Shqiptare, do të jenë tërësisht të mundshme të vihen në dispozicion dhe për nevoja të NATO-s. Në këtë kuadër do të bëhen përpjekje dhe ndiqen

Rri

tja e

sig

uris

ë në

përm

jet e

limin

imit

të m

unic

ione

ve të

tepë

rta

| Ek

rem

SPA

HIU

, Zv/

Min

istë

r i M

broj

tjes

37Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

procedurat për kthimin e një prej uzinave më të mira Shqiptare (ULP Mjekës) si Qendër e Ekselencës së NATOs për demilitarizimin industrial të municioneve.

Shqipëria është e vendosur për të eliminuar të gjithë arsenalin e armatimit, municioneve dhe eksplozivave të tepërta që trashëguam nga sistemi kaluar, me qëllimin dhe synimin që:

Së pari: çlirimin e Forcave të Armatosura nga barra e rende e stoqeve, të cilat shoqërohen me një kosto te larte financiare e njerëzore për ruajtjen dhe administrimin e tyre.

Së dyti, lirimi i FA nga stoqet do të bëj që FA të fokusohen në trajnimin dhe kryerjen me sukses të misionit të tyre për sigurinë kombëtare, si dhe të detyrimeve që burojnë nga antarësimi e Shqipërisë në NATO.

Së treti, eliminimi i stoqeve të armatimit dhe eksplozivave do të bëj Shqipërinë më të sigurt duke kontribuar më shumë edhe për sigurinë në rajon e më gjerë.

Së katërti, masat e mësipërme do të shëndoshin edhe më shumë perceptimin e opinionit publik për Forcat e Armatosura.

38 GLOBAL CHALLENGE

Doktrina Bush dhe rreziku i kërcënimit të vlerave të demokracisë

PhD Kandidat, Bajram IBRAJ

Hyrje

Sulmi terrorist i 11 Shtatorit 2001 në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, u krye nga Al-Kaeda1 dhe Osama bin Laden2 të përfaqësuar nga 19 terroristë vetëvrasës, në bashkëpunim me mbi 100 persona që ndihmuan në përgatitjen3 e sulmit, të cilët duke përdorur thikat si armë rrëmbyen 4 avionë pasagjerësh që fluturonin sipas grafikut të tyre të rregullt. Kështu, në orën

1 Al-Kaeda (Baza)- Një rrjet grupesh ekstremiste myslimane, të organizuar fillimisht nga Osama bin Laden, i cili synon të largoj prej vendeve myslimane idetë dhe ndikimin perëndimor. Al-Kaeda dhe strukturat e decen-tralizuara të saj, janë shembulli më i vecantë i rrjetit më të organizuar të një organizate terroriste, të lidhur me grupe të tjera terroriste në Algjeri, Egjypt, Filipine, Indonezi e vende të tjera dhe financojnë projekte e mbështesin krijimin e qeverive islamike. Al-Kaeda përdor “skuadrat e vdekjes”, sulmet vetëvrasëse, (kamikaze) dhe vrasësit “aktivë” për të sulmuar armiqtë e tyre. Al-Kaeda njihej me emrin “Fronti Ndërkombëtar Islamik për Xhihadin kundër Çifutëve dhe Kryqtarëve” si dhe “Ushtria Islamike për Çlirimin e Tempujve të Shenjtë” u kundërvihet të gjitha vendeve dhe institucioneve që nuk qeverisen në përputhje me interpretimin e tij ekstremist për Islamin.

2 Osama bin Mohammed bin Awad bin Laden, lindur me 10 Mars 1957, në Arabine Saudite, vdekur (i vrarë) në Pakistan me 2 Maj 2011 (54 vjeç). Themeluesi, drejtuesi dhe lideri shpirtëror i Al-Kaedës.

3 Nga hetimi i kryer nga shërbimet inteligjente, mendohet se terroristët kishin dy vjet që e kishin planifikuar dhe ishin stërvitur për këtë akt terrorist të 11 Shtatorit.

Dok

trin

a B

ush

dhe

rrez

iku

i kër

cëni

mit

të v

lera

ve të

dem

okra

cisë

| P

hD K

andi

dat,

Baj

ram

IBR

AJ

39Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

8:45, avioni 11 i American Airlines-it në fluturim nga Bostoni në Los Anxheles me 81 pasagjerë dhe 11 pjesëtar të ekuipazhit në bord u përplas në Kullën Veriore të Qendrës Botërore të Tregtisë, që shërbente si një vend pune për një fuqi punëtore prej rreth 50 mijë punonjës nga shtatëdhjetë vende të Botës, po aq të ndryshme në kombësi, raca dhe besime se kudo tjetër në botë, dhe nuk ishte vetëm simbol i fuqisë amerikane por edhe godina që aq e bukur e përfaqësonte fenomenin modern të globalizmit. Në orën 9:03 minuta, avioni 175 i United Aillines-it, po ashtu i nisur nga Bostoni për në Los Anxheles, me 56 pasagjerë dhe 9 pjesëtarë të ekuipazhit në bord u përplas në Kullën Jugore. Në orën 9:43 minuta, avioni 77 i American Airlines-it, i planifikuar të udhëtonte nga aeroporti ndërkombëtar Dalles në Uashington për në Los Anxheles, me 58 pasagjerë dhe 6 pjesëtar të ekuipazhit në bord, u përplas në pjesën veriperëndimore të Pentagonit. Në orën 10:10 minuta, avioni 93 i United Airlines-it, i nisur nga Nju Jorku për në San Francisko, me 38 pasagjerë dhe 7 pjesëtarë të ekuipazhit në bord, u rrëzua në Pensilvani si pasojë e një përleshjeje që ndodhi midis rrëmbyesve e pasagjerëve që nuk ishte objektivi i synuar. Askush edhe sot nuk ka dijeni që ky avion cilin objekt do të godiste. Pra, dy nga avionët u përplasën në Kullat Binjake kundër Qendrës së Tregtisë Botërore në Nju Jork, dhe një në Pantagon, në Arlington, Virxhinia. Më 11 Shtator 2001, ndodhi sulmi terrorist më i keq që ka njohur bota, “sulmi i vetëm terrorist më i rëndë në historinë njerëzore”4. Aty mbetën të vdekur 2.973 njerëz të pafajshëm, nga të cilët 233 pasagjerë dhe 33 pjesëtar ekuipazhi të katër avionëve, si dhe 344 zjarrfikës dhe 67 oficerë të zbatimit të ligjit për qytetin e Nju Jorkut të vrarë, ku për herë të parë, 4 avionët e rrëmbyer nga terroristët ishin armë lufte.

Amerika u sulmua pas 199 vjetëve, pra që nga viti 1812. Presidenti Bush thekson në librin e tij “Momentet Vendimtare” se: “Për herë të parë që nga koha e Luftës së vitit 1812, një armik kishte goditur kryeqytetin tone”5. Pas njëzetë e tetë vjetëve SHBA kaloj në nivelin tre të gatishmërisë, nga viti 1973 deri me 2011, pra që nga lufta Arabo Izraelite e vitit 1973. Shekulli XXI filloi me 11 shtator 2001, dhjetë vite më vonë, atëherë kur aeroplanët u përplasën në Qendrën Tregtare Botërore dhe në Pentagon. Kjo ka qënë prova e parë e vërtetë për Epokën Amerikane. Kjo ngjarje mbetet akoma si incidenti kritik më i madh në historinë e Amerikës, kullat binjake u shndërruan në një gërmallë. Pentagoni u plagos por nuk u shkatërrua. Terroristët e kthyen Qendrën Tregtare Botërore në shesh beteje.

Gjithashtu, kjo ngjarje e rëndë shënoi një pikë kthese në politikën e jashtme amerikane. Amerikanët rizbuluan botën. Ky sulm terrorist është konsideruar edhe si Lufta e IV Botërore6

dhe si faza e tretë e Luftës së IV Botërore7. Megjithatë, kjo qendër nuk është hera e parë që është sulmuar. Përpjekja e parë për të sulmuar Qendrën Tregtare Botërore në vitin 19938, kishte dështuar,

4 Tony Blair “Një Rrugëtim’” 2010, faqe 458.5 George W. Bush “Momentet Vendimtare” 2010, faqe 146.6 Libri “Lufta kundër terrorizmit” Yonah Alexander, 2004, faqe 5 “Eliot Cohen dhe Norman Podhoretz Luftën e

Ftohtë e emërtuan si Luftën e Tretë Botërore, kurse Luftën e tanishme kundër terrorizmit (11 Shtator 2001) e kanë emërtuar si Luftën e Katërt Botërore.

7 Andrew Bacevich e vlerëson Luftën e Ftohtë dhe Luftën e Irakut të lidhura midis tyre dhe ai i cilëson ato Lufta e III Botërore dhe Lufta e IV Botërore. Lufta e IV Botërore sipas tij ka përfunduar fazën e parë në vitin 1990, fazën e dytë filloi me pushtimin e Kuvajtit nga Iraku dhe u shtri gjatë viteve 1990 dhe faza e tretë e Luftës së IV Botërore është sulmi terrorist i 11 Shtatorit 2001.

8 Në shkurt të vitit 1993, në garazhet e parkimit të Qendrës Botërore të Tregtisë në qytetin e Nju Jorkut shpërtheu një autobombë që vrau 6 veta dhe plagosi 1.042 të tjerë. Bomba, e bërë me një lëndë shpërthyese me peshë 1.200 paunde, hapi një krater me diameter 150 këmbë dhe të thellë sa një pallat pesëkatësh.Sulmi i shkakto-jigarazhit dëme të konsiderueshme, me qindra vetura u shkatërruan dhe hoteli Vista, që ndodhej mbi vendin e shpërthimit, pësoi dëme të rënda. Në qershor 1993 një grup terroristësh i përbërë nga egjyptianë, sudanezë, një jordanez e një portorikan u arrestuan nga FBI-ja për një përbetim të dështuar të drejtuar kundër një numri objektivash të rëndësishme në Nju Jork, tunelet Linkoln dhe Holland, presidentin egjyptian Hosni Mubarak gjatë vizitës së tij në Nju Jork në vitin 1993 dhe të paktën dy figura politike të Shteteve të Bashkuara. Këta të përbetuar u gjykuan dhe u dënuan për veprimtaritë e tyre kriminale. Në atë kohë ky sulm mendohej se ishte më i madhi incident terrorist ndërkombëtar që kishte ndodhur në SHBA. Autorët e këtij sulmi terrorist, u arrestuan

40 GLOBAL CHALLENGE

por planifikimi këtë herë kishte qenë dukshëm shumë i përpiktë.”Ishte sulmi më i pamoralshëm terrorist në historinë e njerëzimit. Nuk ishte Amerika objektivi i vetëm, por ishim të gjithë ne që ndanim të njëjtat vlera. Na duhej të qëndronim të bashkuar. ....Ishim në luftë. Duhet të luftonim dhe të fitonim. ...ishte një betejë për idetë dhe vlerat që do ti jepnin formë shekullit të njëzetë e një”9.

Doktrina Bush – Një vështrim i përgjithshëm.

Në shtator 2002 një vit pas sulmeve terroriste të Shteteve të Bashkuara nga Al-Qaeda, u botua strategjia e parë kombëtare e cila përmban në themel të saj edhe doktrinën e George W. Bush për sigurinë e SHBA-së. Deklarata e Administratës Bush tashmë është bërë e qartë, përdorimi i forcës, i shprehur në kapitullin 5 të saj: “Të parandalojmë armiqtë tanë të kërcënojnë dhe sulmojnë Shtetet e Bashkuara, aleatët tanë, dhe miqtë tanë me armë të shkatërrimit në masë”.

Termi kërcënim sipas pikëpamjes së Bush-it ka dy elementë, e para, radikalizmi, dhe e dyta teknologjia. Rreziku më i madh ndaj lirisë shtrihet në kryqëzimin e rrugëve të radikalizmit dhe teknologjisë. Nëse armët kimike, biologjike dhe bërthamore do të shtrihen përgjatë teknologjisë së re të raketave atëherë edhe shtetet e dobëta dhe grupet e vogla do të mund të kenë fuqi katastrofike për të goditur shtetet e mëdha. Bush deklaron: “Ne nuk mund të lejojmë armikun tonë të godasë i pari. ....Armiqtë tanë kanë deklaruar këtë qëllim dhe janë parë të jenë në kërkim të këtyre armëve”10.

Doktrina Bush përmban 3 faktorë kërcënues:1-Organizatat terroriste me përhapje globale. 2-Shtetet e dobëta të cilat mbështesin dhe strehojnë organizata të tilla. 3- Shtetet e boshtit të së keqes Al-Qaeda dhe talebanët personifikojnë dy faktorët e parë,

ndërkohë që shtetet e boshtit të së keqes janë përcaktuar si shtete të cilat:“Keqtrajtojnë njerëzit e tyre dhe shfrytëzojnë burimet e tyre kombëtare pa kufi për përfitime

personale të sunduesit. Nuk respektojnë ligjet ndërkombëtare, janë kërcënim dhe kërcënojnë fqinjët e tyre dhunojnë marrëveshjet ndërkombëtare në të cilat ata bëjnë pjesë, janë të vendosur për të pasur armë të shkatërrimit në masë dhe rrisin prodhimet e teknologjitë ushtarake për ta përdorur si kërcënim apo mbrojtje në funksion të arritjeve të qëllimeve agresive të regjimeve të tyre, mbështesin terrorizmin në botë dhe refuzojnë vlerat humane, urrejnë Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe ç’do gjë që ajo mbështet”11.

Përcaktimi i shteteve të boshtit të së keqes ka të bëjë me Irakun, Iranin dhe Korenë e

e u dënuan madje vazhdojnë të vuajnë dënimin. Pjesëtarët e këtij grupi janë nga Egjypti, Iraku, Jordania, zonat e Autoritetit Palestinez dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Me sulmin e Qendrës Botërore të Tregtisë në vitin 1993, kanë qenë të lidhur Rifat Taha Musait, Sheiku i Verbër dhe Omar Abdel Rahmanin. Ndërsa Bin Ladeni, Ej-men al-Zauahiri dhe Rifat Taha Musait cilësohen nga George Tenet “një treshe helmuese”. Remzi Jusefi (Ramzi Yousef) ishte organizatori i shpërthimit të bombave në këtë qendër në vitin 1993. Ai ishte nipi i Khalid Sheikh Mohammedit në Pakistan, të cilit CIA i referohej thjesht KSM. Ndërkohë që KSM-ja ishte personi më përgjegjës në sulmet e 11 Shtatorit pas Osama Bin Ladenit shpjegon George Tenet në librin e tij “Në Syrin e ciklonit” në faqen 301 se, ka marrë pjesë në planifikimin e goditjes së Qendrës Botërore të Tregtisë në vitin 1993. Në mars të vitit 1995, hetuesit pakistanez njoftuan CIA-n se Remzi Josifi (Ramzi Yousef), ishte organizatori i shpërthimit të bombave në Qendrën Botërore të Tregëtisë, me 1993, i cili sapo ishte kapur në Islamabad, kishte kaluar vitet e fundit një kohë të gjatë, në shtëpinë e Bin Ladenit, të rezervuar për “miqtë”në Peshauar.Jusefi, u arrestua në Islamabad, Pakistan në vitin 1995, u gjykua dhe u dënua nga gjykatat amerikane për pjesën e tij në planifikimin e “Operacionit Bojinka” i cili parashikonte edhe shpërthimin e njëhershëm të 12 aeroplaneve pasagjerësh mbi paqësor. Jusefi ishte përfshirë, gjithashtu, në komplotin për të vrarë Papa Gjon Palin II gjatë një vizitë zyrtare në Filipine dhe në planin për të gjetur një pilot vetëvrasës që të fluturonte brenda zyrave qëndrore të CIA-s me një avion të vogël të ngarkuar me eksploziv”, thekson George Tenet në librin e tij. Media e ka pershkruar KSM-në si një Xhejms Bond të Al-Kaedës. Ai etiketohej si kriminel me “Jaka të bardha”. KSM-ja u arrestua në Pakistan nga shërbimet e CIA-s më datën 1 mars 2002.

9 Tony Blair “Një Rrugëtim” 2010 faqe 410.10 George Bush “The National Security Strategy of the United States of America”, President Bush’s transmittal

etter to the US Congress, 17 september 2002.11 National Commission on Terrorism, “Countering the Changing Threat”,p.2.

Dok

trin

a B

ush

dhe

rrez

iku

i kër

cëni

mit

të v

lera

ve të

dem

okra

cisë

| P

hD K

andi

dat,

Baj

ram

IBR

AJ

41Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Veriut. Por në fakt edhe pse Irani ka më shumë fushë veprimi për terrorizmin ndërkombëtar, për Bush “Axis of Evil”,“Bosht i së keqes”12 mund të konsiderohet vetëm Iraku, pa nënvlerësuar vendet e tjera. Dëshira e pa epur për të zotëruar armë të shkatërrimit në masë të çon në mënyrë të pashmangshme në përfundimin se ato do të përdoren kundër SHBA-së apo interesave të saj13.

Një element i rëndësishëm i përmbajtjes së Doktrinës Bush rreth kërcënimit është përfundimi i saj se konceptet e Luftës së Ftohtë të politikës së përmbajtjes nuk funksionojnë kur bëhet fjalë për shtete të boshtit të së keqes. Në Strategjinë e Sigurisë Kombëtare, për Luftën e Ftohtë deklarohet se: “Ne jemi përballur përgjithësisht me status quo-në e kundërshtarëve, jo të prirur për të rrezikuar… por politika e përmbajtjes e bazuar vetëm në këtë shpjegim nuk ka gjasa të funksionojë kundër liderëve të shteteve të kuq të cilët janë më të prirur në sipërmarrjen e rreziqeve të vënë në rrezik jetën e tyre e të njerëzve dhe shëndetin e shtetasve të tyre…konceptet tradicionale të politikës së vetëpërmbajtjes nuk do të jenë efektive kundër një armiku terrorist”14.

Ne duhet të pranojmë se shtetet e kuq përbëjnë dyfish kërcënim, sepse ato jo vetëm kërkojnë të sigurojnë armë të shkatërrimit në masë për veten, por ata shumë mirë mund ta transferojnë këtë fuqi tek “aleatët” e tyre terroristë.

Administrata Bush u bë pjesë e një pakete gënjeshtrash dhe manipulimesh të shërbimeve sekrete të cilat shtynë kongresin dhe popullin amerikan në luftë - me pohimin se regjimi terrorist i Sadam Husseinit dhe terroristët që kryen sulmet e 11 shtatorit kishin lidhje mes tyre, apo se Iraku zotëron armë të shkatërrimit në masë çka në duart e një diktatori përbëjnë rrezik për botën.

Megjithatë qëllimi i Bush ishte ta kthente Irakun në qendrën e teatrit të luftës kundër terrorizmit. Doktrina Bush kishte në themel të saj parimin e përdorimit të forcës kundër çdo kërcënimi apo sulmi real nga ana e terroristëve. Pra, rruga që zgjodhi Bushi për ti treguar botës së Amerika dhe vlerat e saj nuk mund të rrezikohen ishte - përdorimi i forcës.

Çdo studiues i cili ka studiuar mbi terrorizmin bie dakort në një pikë esenciale: terrorizmi lind dhe rritet nga varfëria e skajshme në të cilën njerëzit jetojnë. Natyrisht përgjigjja e tyre me dhunë nuk është e justifikuar madje është kriminale, por kjo është rrjedhojë e rebelimit të njerëzve për jetën e tyre të përditshme, dhe për pamundësinë e ndryshimit të gjendjes ekonomike. Mënyra më e mirë për të ndryshuar sjelljen kriminale të terroristëve të lindur nga humbja e shpresave është ndarja e parave që hidhen për luftra kundër tyre, në favor të zhvillimit ekonomik të atyre komuniteteve në nevojë të cilat bëhen vatër e terrorizmit. Fjalët më të zakonshme atë ditë ishin “luftë”,“e keqe”,“simpati”,“solidaritet”,“vendosmëri” dhe “sigurim”, ndryshim thotë Tony Blair në librin e tij “Një rrugëtim”, në kapitullin e dymbëdhjetë 11 Shtatori “krah për krah” ndërkohë që gazetat britanike të nesërmen mbajtën të njëjtin qëndrim me të gjithë gazetat e globit: “JEMI NË LUFTË”, deklaruan ato15.

Së fundi, Doktrina Bush deklaron se SHBA është përpara një rreziku të pashmangshëm, shumë-anësh e të papërmbajtur dhe me pasoja katastrofike ndaj Shteteve të Bashkuara një kërcënim i cili sipas mundësive që paraqitet në kombinimin e fuqisë së tij shkatërruese dhe të papërmbajtshmërisë është i një lloji të pa precedent në historinë e Amerikës. Për këtë arsye, një kërcënim i tillë kërkon edhe një përgjigje të pa precedent16. Doktrina Bush për ndërhyrjen në Irak u materializua me një luftë e cila u motivua si një përpjekje për eleminimin e armëve të shkatërrimit në masë, heqjen e sanksioneve, demokratizimin e vendit dhe rrëzimin e Saddam Husseinit nga pushteti “No Saddam, no fear” si dhe lidhjet e Husseinit me terroristët ndërkombëtar.

Ndërkohë, Presidenti Barack Obama në librin “Guximi për të shpresuar “, refleksione për rikthimin e ëndrrës amerikane thekson se:....”siguria jonë do të ishte e garantuar, familjet tona do

12 George W. Bush “Momentet Vendimtare” 2010, faqe 249.13 Bob Woodward, “Lufta e Bushit”, 55.14 George Bush “The National Security Strategy of the United States of America”, President Bush’s transmittal letter

to the US Congress, 17 september, 2002.15 Tony Blair “Një Rrugëtim” 2010, faqe 406.16 George Bush “The National Security Strategy of the United States of America”, President Bush’s transmittal

letter to the US Congress, 17 september 2002.

42 GLOBAL CHALLENGE

të ishin të mbrojtura17....Kështu, bashkë me pjesën tjetër të botës, prita me shpresë të madhe atë çfarë supozoja se do të ndodhte më pas: shpalljen e një politike të jashtme të Shteteve të Bashkuara për shekullin e njëzet e një, të një politike që jo vetëm do të përshtaste operacionet e shërbimeve sekrete dhe mbrojtjen e vendit ndaj kërcenimit të rrjeteve terroriste me planifikimin tonë ushtarak, por edhe do të ndërtonte një konsensus të ri rreth sfidave dhe rrezikut që i kanosej mbarë kombit. Një plan i tillë zyrtar nuk erdhi kurrë”18. Është fakt që afro pesë vjet nga 11 shtatori dhe 15 vjet nga rënia e BS, SHBA ende iu mungon një politikë koherente për Sigurinë Kombëtare.

Al-Kaeda dhe sulmet terroriste kundër Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe aleatëve të saj.

Al-Kaeda ka qenë në ndjekjen, vëzhgimin, monitorimin e gjurmimin e CIA-s dhe Agjensive të tjera të Shërbimeve Sekrete dhe të Sigurisë Kombëtare Amerikane.Vetëm pas analizimeve dhe studimeve të bëra pas sulmit terrorist të 11 Shtatorit, është arritur në gjykimin se para 11 Shtatorit, mendimi se terroristët nuk po punonin për të zhvilluar armët strategjike të shkatërrimit në masë, ka rezultuar i gabuar.

Terroristët e Al-Kaedës ishin të vendosur ti kishin dhe ti përdornin këto armë...të vetëquajturin “CEO i antraksit”, Jezid Sufatin dhe “CEO bërthamore”, Abdel al-Aziz al Masrin, CIA zbuloi se interesi i grupit për armët e shkatërrimit në masë, nuk ishte më i ri.

Ata kishin qënë në kërkim të këtyre armëve shumë më përpara sesa ne të viheshim në ndjekje të tyre. Ata, kishin synim përdorimin e armëve kimike19,“gazin sarin”, në sistemin e Metrove të Tokios. Më 20 mars 1995, sekti fetar i quajtur Aum Shirikyo, në këtë sulm shkaktuan 12 të vrarë. Ndërsa sulmi i Al-Kaedës në 11 mars 2004 kundër sistemit të trenave përdori eksplozivë konvencionalë që vranë rreth dyqind civilë të pafajshëm.

Sulmet më të mëdha të kryera nga Al-Kaeda nga data 25 qershor 1996 deri më 7 korrik 2005, pra për 10 vjet kanë qënë gjithsejt 15 sulme të mëdha nga të cilat 3 sulme para 11 Shtatorit dhe 11 sulme pas 11 Shtatorit, nga të cilat ka patur këto pasoja: 5628 të vdekur nga të cilat 276 viktima para 11 Shtatorit, 2.973 më 11 Shtator dhe 2379 viktima pas 11 Shtatorit”. Fakti që Qendra e Tregtisë Botërore shërbente si një vend pune për një fuqi punëtore prej rreth 50 mijë punonjës nga shtatëdhjetë vende të Botës po aq të ndryshme në kombësi, raca dhe besime se kudo tjetër në botë, u godit nga sulmi terrorist i Al-Kaeda e UBL-ja përbën në vetvete sulmin më të madh të ndodhur ndonjëherë në historinë e njerëzimit. Pra, ky sulm terrorist shënoi edhe fillimin e Luftës së Katërt Botërore.

Gjatë këtyre sulmeve janë përdorur në katër raste kamion bombë, në tre raste automjet bombë, në një rast përpjekje për vetëvrasje me bombë në këpucë, në një rast me automjet bombë dhe sulm vetëvrasës, në dy raste sulme vetëvrasëse me bomba, në një rast sulm me bomba (11 mars 2004 Madrid, Spanjë, sulmi i trenave ndërurbanë ku pati 191 të vdekur), në një rast varkë bombë, në një rast varkë e mbushur me eksplozivë dhe rasti i 11 Shtatorit avionët që u përplasën

17 Barack Obama “Guximi per te shpresuar “, refleksione për rikthimin e ëndrrës amerikane faqe 346.18 Po aty, faqe 346-347.19 Armë kimike u shfaqën në fund të shekullit të 19-të si pjesë e industrisë moderne kimike, megjithëse helmet

dhe kimikatet janë përdorur gjatë luftërave që prej kohërave antike.Studjuesit mendojnë se këto armë duhen të përdoren në mënyrë eksperte për të shkaktuar viktima masive. Përdorimi i parë i rëndësishëm i armëve kimike evidentohet gjatë Luftës së Parë Botërore, me 22 prill 1915 ku njësitë gjermane përdoren gazin klorik (agjent asfiksues për sistemin e frymëmarrjes) kundër Ypres të Belgjikës. Më 12 korrik 1917 gjermanët përdorën për herë të parë gazin mustard, një agjend verbërues, në fushën e betejës. Gjatë Luftës së Parë Botërore armët kimike shkaktuan rreth katër përqind të viktimave nga të gjitha palët ndërluftuese.Armët kimike janë përdorur ne vitet 30-të, në 2 dhjetor 1943, pastaj pas 40 vjetësh në luftën Iran-Irak, në vitin 1982, 1983, 1986 dhe më 16 mars 1988 kur forcat irakiane përdorën një përzierje agjentësh ajrorë (gaz mustardë dhe agjentë nervorë) kundër fshatit kurd të Halabja, duke vrarë më shumë se 10.000 civilë.

Dok

trin

a B

ush

dhe

rrez

iku

i kër

cëni

mit

të v

lera

ve të

dem

okra

cisë

| P

hD K

andi

dat,

Baj

ram

IBR

AJ

43Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

në ndërtesa. Nga këto sulme, nga 15 objektiva sulmi të Al-Kaedës në 6 raste kanë qënë objektiva sulmet ndaj Shteteve të Bashkuara.

Al-Kaeda, vazhdon të jetë e rrezikshme dhe agresive, çka tregon se mbetet ende një kërcënim i madh për paqen në botë. Përderisa ajo nuk është shkatërruar plotësisht, ekziston frika se mund të ekzistojnë “celula të fjetura”, të aktivistëve të Al-Kaedës apo të grupeve me pikësynime të përafërta, të përhapur në 192 vende të botës. Pra, nëpërmjet sulmit që Shtetet e Bashkuara të Amerikës bënë në Irak, nuk shkatërruan bazat e kësaj organizate terroriste më famëkeqe në historinë e njerëzimit.

Sulmi i Tokios paralajmëroi, gjithashtu, interesin e Al-Kaedës për sistemet e metrove dhe të hekurudhave, të cilat më vonë u panë të ndodhnin në sulmet në Madrid në 11 mars 2004, në Londër, më 7 korrik 2005. Dhe një sulm i planifikuar kundër metrosë së Nju-Jork Sitit në vjeshtë të vitit 2003, që u anullua nga Ejman al-Zauahiri në fazën e fundit të përgatitjeve-“për dicka të mirë”. Në shkurt të vitit 2001, në gjykatën amerikane të Distriktit Jugor të Nju-Jorkut, Osama bin Ladeni ishte gjykuar në mungesë, ndërsa të tjerët duke qënë të pranishëm, për përfshirjen e tyre në bombardimin e vitit 1998 të ambasadave amerikane në Kenia dhe në Tanzani. Pikërisht aty u bë e qartë puna e Al-Kaedës për pasjen e armëve të shkatërrimit në masë (WMD-së). Një nga dëshmitarët kyç në atë gjyq, Xhemal Ahmed al-Fadli, përshkoi se si, qysh në vitin 1993, ai ndihmonte Osama bin Ladenin në përpjekje për të siguruar uranium në Sudan, për tu përdorur në një tip të një aparati bërthamor20.

Iraku - Krimet e kryera, lidhjet e mundshme mes Qeverisë Irakene dhe Al-Kaedës si dhe Organizatave Terroriste.

Kur Sadami erdhi në pushtet në vitin 1979 Iraku ishte më i pasur se Portugalia apo Malajzia dhe në vitin 2003, pas njëzet e tre vjetëve, rreth 60 përqind e popullsisë ishte e varur tek ndihma ushqimore. Me miliona njerëz ishin të kequshqyer dhe me miliona ishin të dëbuar.Sadam Hysseini ka pushtuar Iranin në vitet 80 dhe Kuvajtin në vitet 90. Më shumë se një dekadë më parë, në Gushtin e vitit 1990, tanket e Sadam Hussein çanë kufirin dhe hynë në Kuvajt21. Në vitet 1999 dhe 2000, forcat e tij i kishin goditur shtatëqind herë pilotët amerikanë që patrullonin në zonën e ndalim fluturimit.Ai nuk ka përfillur gjashtëmbëdhjetë rezoluta të OKB-së që nga Lufta e Gjirit. Ai përdori iprit dhe gaz nervor kundër iranianëve dhe masakroi më shumë se pesë mijë civilë të pafajshëm në një sulm kimik në vitin 1998 në fshatin kurd të Halabjas.Sipas Kombeve të Bashkuara në vitin 2002 numri i vdekjeve të fëmijëve nën pesë vjec ishte 130 për mijë, një shifër kjo më e lartë se ajo e Kongos. Që nga lufta e Gjirit Persik të vitit 1991, marrëdhëniet e Irakut në Kombet e Bashkuara, SHBA dhe Britaninë e Madhe ishin të vakëta. Në mungesë të një konsensusi nga Këshilli i Sigurimit nëse Iraku i është përmbajtur termave të armëpushimit të Gjirit Persik, SHBA dhe Britania e Madhe përforcuan një sërë sanksionesh ekonomike kundër Irakut përgjatë presidencës së Klintonit dhe patrullonin hapësirën ajrore të Irakut për të përforcuar No-Fly zonat e Irakut. Kongresi i SHBA-së miratoi edhe Aktin e Clirimit të Irakut në tetor të vitit 199822 i cili siguroi rreth 97 milion dollarë për formimin e organizatave demokratike opozitare për Irakun në mënyrë që të zëvendësonin rregjimin sundues të drejtuar nga Sadam Hussein dhe të mbështesnin procesin e tranzicionit për në demokraci. Gjithashtu: Lufta Iran-Irak, 1980-1988 shkaktoi 600,000 deri 1.1 milion viktima në total nga të dy vendet23. Fushata Anfal kundër

20 George Tenet “Në syrin e Ciklonit”, Vitet e mia në CIA, me Bill Harlow, Tiranë 2012, faqe 329.21 George W. Bush ”Momentet Vendimtare” 2010, faqe 242 thekson:“Babai deklaroi se agresioni i pa provokuar

ishte i pa pranueshëm dhe i dha ultimatum Sadamit të tërhiqej nga Kuvajti. Teksa diktatori nuk e përfilli kërkesën e tij, babai grumbulloi një koalicion prej tridhjetë e katër shtetesh përfshirë dhe vendet arabe për ta detyruar forcërisht të largohej nga Kuvajti. Operacioni “Stuhia e Shkretëtirës” rezultoi një sukses i plotë .Forcat e koalicionit arritën ta largojnë ushtrinë irakiane nga Kuvajti në më pak se njëqind orë. U vranë gjithsejt 149 amerikanë.Ndjehesha krenar për vendosmërinë e babait”.

22 George W. Bush “Momentet Vendimtare” 2010, faqe 243 Adminitrata e Klintonit u kundërpërgjigj duke nisur operacionin Dhelpra e Shkretëtirës.

23 Anthony Cordesman, “The Lesson of Modern War”, Vol.II.faqe.3).

44 GLOBAL CHALLENGE

kurdëve, 1988: deri në 100,000 viktima kurdë dhe shumë e më shumë përsona të plagosur dhe të pastrehë24, Pushtimi i Kuvajtit/Lufta e Gjirit, 1991:75,000 viktima25, Fushatat, reprazaljet kundër bektashinjve, 1991, 50,000 viktima (Leitenberg), Vrasje të tjera politike në vite:100,000 apo më shumë,26. Një argument tjetër, kjo bënte kontrast me afatet dhe kushtet e vendosura nga Kombet e Bashkuara në rezolutën Nr.68727 të cilat ishin të lidhura me armët e shkatërrimit në masë dhe programet për ndërtimin e tyre dhe jo për rregjimin në fuqi. Inspektorët e armëve janë vënë në punë për të marrë informacione rreth programeve të armëve të shkatërrimit në masë në Irak, informacion i cili u përdor për vendimarrjen dhe targetimin e “operacionit dhelpra e shkretëtirës”. Platforma e fushatës politike të Partisë Republikane në zgjedhjet presidenciale të vitit 2000 të Shteteve të Bashkuara të Amerikës theksonte implementimin e plotë të aktit të çlirimit të Irakut dhe largimin e Husseinit me qëllim rindërtimin e koalicionit, sanksionet, intensifikimin e inspektimeve dhe mbështetje të procesit demokratik. Kongresi Kombëtar i Irakut drejtohej nga Ahmed Chalabi në shtator 2000 në raportin e rindërtimit të mbrojtjes amerikane, projekti për shekullin e ri amerikan theksonte se:“SHBA ndërmorën hapa jo dhe aq të drejtë me anë të forcave ajrore për të ndihmuar qeverinë e Saddam Huseinit kështu që kërkesa për më shumë prezencë në rajon mund të shtendoset”.

Pas zgjedhjeve presidenciale Bush, shumë përkrahës të kësaj politike u përfshinë në rrethin e administratës së re të politikës së jashtme. Në përputhje me deklaratën e sekretarit Paul O’Neill një sulm i tillë ishte parashikuar që nga mbledhja e parë e këshillit i cili diskutoi për planet e ndërhyrjes në këtë vend. Deklarata e mëvonshme e Sekretarit të Shtetit Donald Rumsfeld në qendrën e ushtrisë kombëtare një vit më vonë në ditën e sulmeve të 11 shtatorit pasqyruan se ai dëshironte “informacionin më të shpejtë dhe më të saktë” dhe mund të gjykohen nëse ishte lëvizje e lirë të godisnin Saddam Husseinin në të njëjtën kohë me Osama Bin Laden.

Pak pas kësaj, administrata Bush deklaroi luftën kundër terrorizmit shoqëruar me doktrinën e veprimeve ushtarake “parandaluese”dhe nxori Doktrinën Bush. Lufta parandaluese do të thotë t’i japësh në kohë përgjigje një kërcënimi të pashmangshëm për luftë nga një fuqi tjetër. Pra, luftë kundër një kërcënimi të ardhshëm të supozuar dhe të quajtur si luftë parandaluese e thënë ndryshe–luftë kundër agresionit28. George W. Bush thekson se: “Zgjedhja mes luftës dhe paqes i takonte vetëm Sadam Hyseinit,...Diktatori i Irakut e kishte marrë vendimin e tij. Ai zgjodhi luftën.....Ekzistonte një përson që kishte pushtetin për ta ndalur luftën dhe ai preferoi të mos e bënte një gjë të tillë”29. Pra, me këto vlerësime që bëri Bushi, i tregoi botës se Sadam Husein është shkaktari i luftës së mëvonshme në Irak, vendin e udhëhequr prej tij prej njëzetë e tre vjetësh.

Mundësia e një bashkëpunimi ishte mjaft e përfolur mes qeverisë Irakene dhe Al-Qaedas përgjatë përgatitjeve të një lufte në Irak. Disa nga evidencat për një lidhje të tillë doli të kishte qenë disinformimi i cili vinte nga shumë burime, më së shumti nga Ahmed Calabi (Ahmed Chalabi) i cili kapi nga Al-Qaeda liderin Ibn Al Shaykh Al Libi. Burimi i Chalabit u hodh poshtë nga organizata e Al-Qaedës. Lidera të tjerë të kësaj organizate kanë shprehur se nuk ka një bashkëpunim mes Saddam Husseinit dhe Al Qaedes, dhe kjo vlen pasi Osama bin Laden e ka ndaluar një gjë të tillë pasi ai e konsideron si të pabesë liderin Iraken. Osama bin Laden shprehte se qeveria e cila qeveriste Irakun me partinë e tij Ba’ath ishte kundër fesë së tyre, duke e quajtur atë si “regjim që mohonte fenë”. Në vitin 2004 Komisioni Ndërkombëtar mbi sulmet e 11 Shtatorit arriti në një përfundim se nuk kishte asnjë lidhje mes Saddam Husseinit dhe përgatitjes

24 Human Rights Watch, “Genocide in Iraq”, 2003.25 Milton Leitenberg,“Deaths in Wars and Conflicts in the 20th Century”, Cornell University, Peace Studies Program26 Human Rights Watch, “Justice Needed for Iraqi Government Crimes”, December 2002.27 George W. Bush “Momentet Vendimtare” 2010, faqe 242 ....”i kërkoj Sadamit të shkatërronte armët e shkatër-

rimit në masdhe raketat me distancë goditjeje prej më shumë se 145 kilometrash.Rezoluta nuk e lejonte Irakun të zotëronte armë biologjike, kimike apo bërthamore ose mjete për ti prodhuar ato.Sadamit iu kërkua ti nënsh-trohej një sistemi monitorues dhe verifikues të OKB- së”.

28 http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/breakfast/2384905.stm.29 George W. Bush “Momentet Vendimtare” faqe 266 e 269.

Dok

trin

a B

ush

dhe

rrez

iku

i kër

cëni

mit

të v

lera

ve të

dem

okra

cisë

| P

hD K

andi

dat,

Baj

ram

IBR

AJ

45Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

apo mbështetjes së tyre. Disa shprehin se lidershipi qeveritar po tentonte të distanconte veten nga militantët ushtarakë fetarë në vend që të punojnë me ta, dhe se ndonjë lidhje mes Al-Qaedas dhe Irakut është e panjohur. Kjo lidhet me rebelimet gjithnjë në rritje në Irak: Sadami i frikësohej ndonjë të huaji që mund të përdorte këtë si një mundësi për veten e tyre, se sa për të luftuar e për të rifituar pushtetin. Shumë xhihadistë ndërkombëtar në fakt kanë filluar veprimtarinë e tyre në Irak kohë më parë se të fillonte okupacioni amerikan30.

Mashtrimi i Sadamit paraqitja e një raporti OKB-së me 12 mijë faqe që peshonin 50 kg. Hans Bliks, diplomati suedez, që udhëhiqte ekipin e inspektorëve të OKB së, e quajti më vonë “të pasur në sasi, por të pakët në informacion”. Xho Liberban e përmblodhi më saktë. Ai tha se: “Deklarata ishte një gënjeshtër prej dymbëdhjetë mijë faqesh që peshonte pesëdhjetë kilogram”.

Në Arabinë Saudite, shtëpia e sauditeve kishte bërë ujdi me degën Vahabi31 të Islamit dhe e kishte kthyer mbretërinë në një burim të gatshëm finance, rekrutimi dhe frymëzimi të Al-Kaedës. Kjo ishte bërë jetësore për eleminimin e një strehe të sigurtë të Al-Kaedës. Ndërkohë, që nga gjithë goditjet kundër terroristëve, rezultoi se asnjë nuk ishte më e rëndësishme se kapja e Khalid Sheikh Mohammedit (KSM)32 në Pakistan, të cilin CIA-Agjencia Qendrore e Inteligjencës33 i referohej thjesht KSM. George Tenet ka theksuar se: “Asnjë person, me përjashtim ndoshta të UBL, nuk ishte më përgjegjës se KSM-ja për sulmet e 11 Shtatorit dhe askush, përvec UBL-së nuk e meritonte më shumë të vihej përpara drejtësisë”34. KSM-ja u arrestua në Pakistan nga CIA më datën 1 mars 2002.KSM-ja ishte “krimineli me jaka të bardha”. Me urdhërin e tij, ishin caktuar dy persona dhe rekrutuar 20 arabë për sulmet e ardhshme që kishin shumë mundësi që një sulm i ardhshëm me mjete ajrore të kryhej në brigjet Perëndimore të Amerikës.

Përveç Al-Kaedës fushata e CIA-s ishte e shënjestruar edhe kundër ekstremistëve suni kudo në botë. Shtetet e Bashkuara janë shprehur se, ajo me të cilën kemi për tu përballur ka një fytyrë arabi, aziatiku, evropiani, afrikani dhe ndoshta edhe të një amerikani, i lindur ose i rritur në vendin tonë. Më shumë se 20 komplote ishin përgatitur nga Al-Kaeda kundër objekteve

30 Po aty 285.31 Vehabistët, janë një grup i një sekti fetar “islamik”, që e mori emrin nga themeluesi i këtij sekti IBNABDAL-

VAHABI (1703-1792) dhe që përputhet me fillimin e fuqizimit të carizmit rus me rënien e Perandorisë Osmane. Në librin e tij Sabri Maxhuni-Novosella “Konspiracioni Antishqiptar Sllavo-Grek”, Prishtinë, 2011 në faqen 213 thekson se: “Ka fakte historike që argumentojnë se në kryeqytetin e Rusisë cariste u themeluan shkolla për të përgatitur hoxhallarë të niveleve më të larta që do të shërbenin si imam në xhamitë e Perandosisë Osmane dhe për të ndikuar në nxitjen kundër kësaj perandorie. Vehabistët në doktrinën e tyre nuk njohin komb, histori, gjuhë e kulturë të asnjë kombi…”

32 Central Intelligence Agency. Gjatë mesit të viteve 90-të CIA e ndoqi KSM-në në tri kontinente, dhe u përpoqën ta nxirrnim para drejtësisë në Katar, Filipine, dhe në Brazil. Ai i shpëtoi CIA-s dhe përfundoi në Afganistan, ku takoi për herë të parë UBL-ja. KSM-ja rezultoi më pas nga hetimi se kishte propozuar i pari idenë e fluturimit të aeroplanëve në Qendrën Botërore të Tregtisë. Fillimisht ai kishte propozuar grabitjen e avionëve të vegjël private dhe për ti mbushur ata me lendë eksplozive.Thuhet se UBL-ja kishte pyetur: “Pse përdor një sëpatë, kur mund të përdorësh një buldozer?” dhe e ndryshoi planin për të përdorur aeroplanë tregtarë plot me udhëtarë. KSM-ja u arrestua në Pakistan nga shërbimet tona më datën 1 mars 2002. Disa artikuj në media e përshkruan KSM-në si një Xhejms Bond të Al-Kaedës. Fotografia e KSM-së i shushatur dhe i veshur keq u shndërrua në një nga imazhet emblematike të luftës kundër terrorizmit. Shërbimet e huaja inteligjente i thanë CIA-s më vonë se e vetmja gjë shumë e mirë që kishin bërë ishte emëtimi i asaj fotografie. Ajo përcillte një mesazh shumë me elokuent së dhjetë mijë fjalë për të treguar se jeta e një terroristi është një falsitet i gjallë.

33 Agjencia e parë Civile e Inteligjencës në kohë paqeje në Shtetet e Bashkuara të Amerikës (të njohur me akro-nimin CIA), u krijua si kundërpërgjigje ndaj sulmit të “Pearl Harbour” (dështimi i inteligjencës i futi Shtetet e Bashkuara të Amerikës në Luftën e Dytë Botërore) në vitin 1941-nën emërtimin Drejtoria e Shërbimeve Strat-egjike. Pak kohë pas përfundimit të luftës, presidenti amerikan Harry S. Truman e shkriu Drejtorinë e Shër-bimeve Strategjike. Pjesë të saj u transferuan në departamente të tjera dhe Truman inicioi menjëherë planet për një agjenci të re civile. Akti i Sigurisë Kombëtare i vitit 1947, krijoi midis të tjerave, Agjencinë Qendrore të Inteligjencës të mirënjohur (të njohur me akronimin CIA). Me krijimin e CIA-s Amerika iu bashkua tashmë fuqive të mëdha globale që mbajnë, në kohë paqeje, një agjenci civile inteligjence.

34 George Tenet “Në syrin e Ciklonit”, Vitet e mia në CIA, me Bill Harlow, Tiranë 2012, faqe 301.

46 GLOBAL CHALLENGE

të infrastrukturës së Shteteve të Bashkuara, duke përfshirë nyjet e komunikacionit, impiantet e energjisë bërthamore, portat, urat dhe tunelet, por ato nuk u realizuan prej tyre për faktin e arrestimit dhe vënies së tyre përpara drejtësisë.

Al-Kaeda, Osama bin Ladeni dhe masat e marra nga Shërbimet Sekrete Amerikane para dhe pas sulmit të 11 Shtatorit.

Al-Kaeda është formuar në Afganistan nga fundi i viteve 80-të, gjatë luftës për të përzënë sovjetikët, në kohën kur Osama bin Ladeni vendosi kontaktet e para me shumë ekstremistë islamikë. Ky është momenti që u formua organizata që do të shndërrohej në Al-Kaeda (al-Qaida)35.

“Osama bin Laden”, ka qënë emër i panjohur para viteve 90-të. Fillimisht, njohja e parë për të ishte shfaqur në qarkullimet e informacioneve të shërbimeve të fshehta amerikane. Në fillim të viteve 90-të, CIA kapi gjurmët e tij në lidhje me financimin e lëvizjeve të tjera terroriste. UBL-ja36 siç e quanin punonjësit e CIA-s, ishte djalë i vetëm i gruas së dhjetë të një manjati saudit të pasur ndërtimesh. Ata nuk e dinin me saktësi se ç’ishte ky mërgimtar saudit që jetonte në Sudan, por dinin që nuk ishte i mirë. Pra, kaq ishte njohja në fillim për UBL-në. Nga investigimet e mëvonshme rezultoi se UBL-ja, ishte vetëm një nga shumë rastet e drejtimit shqetësues në terror. Kështu, ai u përgatit për një luftë të shenjtë ose xhihad që do të përfshinte botën. Në vitin 1993, shërbimet sekrete amerikane e deklaruan Bin Ladenin si një mbështetës të fuqishëm financiar të lëvizjeve terroriste islamike. Në këtë periudhë ai financoi përgatitjen paramilitare të militantëve besimtarë arabë në vende të ndryshme, si Bosnja, Egjipti, Kashmiri, Jordania, Tunizia, Algjeria dhe Jemeni. UBL-ja ishte një vegël e së keqes. Ai ishte kreu i një organizate terroriste mbarë botërore, me një bord drejtorësh përfshirë Ejman al-Zauahiri dhe se ai donte të godiste Shtetet e Bashkuara37.

Më 19 maj të vitit 1996, la Sudanin dhe shkoi në Afganistan, i cili ishte zhytur në një luftë kaotike të jashtëzakonshme. Ai bëri shumë shpejt aleancë me Mullah Omarin dhe sundimtarët talebanë. Kjo bëri që shenjat e errëta kërcënuese të përhapen jashtë Afganistanit. Në korrik të vitit 1996, ai theksoi se, “Vrasja e amerikanëve në kullat Khobar muajin e mëparshëm ishte fillimi i një lufte midis myslimanëve dhe Shteteve të Bashkuara”38. Në muajin gusht të vitit 1996, UBL-ja bashkoi myslimanët e tjerë radikalë në shpalljen e një “fetvaje”,39 që njoftonte një “shpallje të luftës” dhe bekimin e sulmeve kundër objekteve ushtarake Perëndimore në gadishullin arabik. Në muajin shkurt të vitit 1998 Bin Ladeni lëshoi një tjetër deklaratë “fetva”, ku deklaronte se:”Të gjithë myslimanët e kanë për detyrë fetare të “vrasin të gjithë amerikanët dhe aleatët e tyre, si civilë dhe ushtarakë” në mbarë botën”. Kjo deklaratë u përforcua nga UBL-ja me një intervistë në median në të cilën shpjegonte se:“…të gjithë amerikanët ishin objektiva legjitimë për tu goditur, sepse ata i paguanin taksa qeverisë së Shteteve të Bashkuara”40.

Shenjat tregonin se Al-Kaeda kishte bërë plane për sulme më të mëdha e më spektakolare kundër interesave të Shteteve të Bashkuara dhe CIA në atë periudhë dispononte vetëm një pjesë të vogël të atyre veprimeve që po kryente ajo. Osama bin Ladeni dhe lëvizja e tij terroriste Al-Kaeda kishte një prani të saj dhe vepronte në 60 vende. Celulat terroriste në Afganistan të Al-Kaedës, ekzistonin në 92 vende përreth botës41. CIA ishte bërë ambicia e mijëvjeçarit të Al-Kaedës dhe të Bin Ladenit që do ti ndiqte ato këmba-këmbës. Drejtori i CIA-s George Tenet thekson se: “E informuam Presidentin Klinton se:“Osama bin Ladeni ishte duke planifikuar pesë deri në pesëdhjetë sulme anembanë botës”. Rasti më tipik: “Bin Ladeni ishte paditur në qershor të vitit 1998, me akuzën

35 Në arabisht do të thotë “baza”.36 Osama bin Laden - emri i shkurtuar që e quanin punonjësit e CIA-s.37 George Tenet “Në syrin e Ciklonit”, Vitet e mia në CIA, me Bill Harlow, Tirane 2012, faqe 140.38 Gazeta britanike “Independent” , korrik 1996.39 Urdhër fetar.40 George Tenet “Në syrin e Ciklonit”, Vitet e mia në CIA, me Bill Harlow, Tiranë, 2012,faqe 141-142. 41 Po aty faqe 163.

Dok

trin

a B

ush

dhe

rrez

iku

i kër

cëni

mit

të v

lera

ve të

dem

okra

cisë

| P

hD K

andi

dat,

Baj

ram

IBR

AJ

47Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

për komplot për të vrarë ushtarët amerikanë në Jemen gjashtë vjet të shkuara. Pesë muaj më vonë, ai u padit sërish, këtë herë për bombardimin e ambasadës në Afrikën Lindore. Unë nuk mund ta përfytyroj këtë tolerance, së paku, përderisa ai ishte duke jetuar me gjithë të mirat në strehën e tij në Afganistan. Përtej veprimit ligjor kishte dy rrugë të tjera që një vend mund të ndiqte për të shkuar pas një kërcënimi si Bin Ladeni. Mund të përdorje forcat e dukshme ushtarake ose aftësitë klandestine për shërbimet e tij të fshehta në një “aksion të maskuar”. Administrata e Klintonit u përpoq me të dyja metodat. Kërkohej zbulimi i vendndodhjes se Bin Ladenit...Politikëbërësit donin më shumë. Unë e kuptoja ngurrimin e tyre. Po aq sa të gjithë e donin Bin Ladenin të vdekur, aq dhe përdorimi i forcës nga një superfuqi kërkonte informacion, disiplinë”42.

Pra, CIA, arriti të kuptojë dhe dokumentojë veprimtarinë e Osama bin Ladenit, sepse ai tashmë ishte bërë fytyra dhe qendra e ekranit të radarit të Agjencisë thekson Tenet. Pas 11 shtatorit, disa zyrtarë të lartë qeveritarë thoshin se ishin të befasuar për masën dhe natyrën e sulmeve. Tenet thekson se: ”Ndoshta është kështu, por ata nuk duhej të ishin befasuar. Ne kishim paralajmëruar për rrezikun në çdo rast që na jepej” .

Më 1995, thekson Tenet, ne publikuam një Vlerësim Kombëtar të Shërbimit Inteligjent të quajtur “Kërcënimi” i jashtëm Terrorist në Shtetet e Bashkuara. Ai paralajmëronte për rrezikun nga islamistët radikal dhe shtimin e mundësive të tyre “për të vepruar në Shtetet e Bashkuara”43. Ky dokument vlerësimi parashikonte që objektet që mund të goditeshin nga një sulm terrorist do të ishin: “simbolet kombëtare si Shtëpia e Bardhë dhe Kapitoli, Uoll Striti “Wall Street”(simbolet e kapitalizmit amerikan), aviacioni civil amerikan.

CIA në vitin 1997 përgatiti një tjetër Vlerësim Kombëtar të Shërbimit Inteligjent. Ky vlerësim bashkërendonte opinionet e bashkësisë44 së shërbimit të fshehtë, i cili theksonte se: “Aviacioni civil mbetet një objektiv veçanërisht tërheqës për sulmet terroriste”, “Ne e dinim që mesazhi ishte marrë”. Në muajin shkurt të vitit 1997, Drejtori i CIA-s George Tenet përpara Kongresit bëri dëshminë e hapur publike: “Ndërsa masat tona kundër terrorizmit janë përmirësuar, grupe ndërkombëtare janë duke zgjeruar rrjetet e tyre, duke përmirësuar aftësitë dhe sofistikimin e tyre dhe po punojnë për të ndërmarrë sulme të tjera të jashtëzakonshme”. Ndërsa, në janar të vitit 1998, në një tjetër seancë të hapur, theksoi se:“Kërcënimi ndaj interesave dhe qytetarëve të Shteteve të Bashkuara në mbarë botën mbetet i lartë... për më tepër, ka pasur një prirje në drejtim të shtimit të sulmeve vdekjeprurëse, sidomos kundër objekteve civile...Një sërë zhvillimesh të fundit flasin për shtim të rrezikut ku individë dhe grupe do të godasin interesat e Shteteve të Bashkuara.”

Komisioni i Shtëpisë së Bardhë mbi Parrezikshmërinë dhe Sigurinë e Aviacionit, i kryesuar nga Zëvëndëspresidenti Al Gor, tha në raportin e tij se: “Byroja Federale e Hetimeve (FBI), Agjencia Qendrore e Inteligjencës (CIA), si dhe burimet e tjera të shërbimit të fshehtë kanë paralajmëruar se rreziku i terrorizmit është duke ndryshuar”.

Raporti vazhdonte duke theksuar se rreziku ishte “jo vetëm një rrezik i përtej deteve nga terroristët e huaj. Njerëz dhe institucione në Shtetet e Bashkuara i ishin bashkuar listës së objekteve për ti goditur”.CIA në “Përmbledhjet e Përditshme”, më 4 dhjetor të vitit 1998, (Pra, dy vjet e nëntë muaj e shtatë ditë përpara ndodhjes së sulmit terrorist të 11 Shtatorit 2001) të përgatitur për presidentin Klinton, thekson:“Bin Laden përgatitet të rrëmbej avionët amerikanë dhe të kryejë sulme të tjera”.

Në periudhën 1 prill -11 Shtator të vitit 2001, pra, për njëqind e gjashtëdhjetë e katër ditë, CIA ju dha drejtuesve të linjave ajrore në Shtetet e Bashkuara, rreth njëqind e pesë përmbledhje (raporte) të shërbimit të fshehtë, bazuar mbi informacionet e marra nga bashkësia inteligjente, nga të cilat pesëdhjetë përqind e këtyre raporteve përmendte Al-Kaedën, Osama bin Ladenin ose të dy së bashku.

Drejtori i CIA-s Tenet thekson se: “Mjerisht, edhe kur paralajmërimet tona u dëgjuan, në rrafshin e brendshëm u bë pak për të mbrojtur Shtetet e Bashkuara nga kërcënimi. Për të përmendur dy dështimet e para dhe tragjike, dyert e kabinave u përforcuan vetëm pas 11 Shtatorit dhe udhëtarëve iu

42 Po aty faqe 147.43 Po aty faqe 140.44 Të gjitha agjensive të shërbimeve të fshehta amerikane.

48 GLOBAL CHALLENGE

ndaloheshin mjete prerëse në bordet e linjave ajrore tregtare amerikane”45.Gjatë pjesës së dytë të vitit 1998, ju kërkuan me insistim burime qeverisë së Shteteve të

Bashkuara për të luftuar terrorizmin. Drejtori Tenet i shkroi letër personale Presidentit Klinton, më 5 nëntor të vitit 1998 dhe më 15 tetor të vitit 1999, ku i kërkoi një rritje të ndjeshme në financat e CIA-s. Insistimi është bërë deri në atë masë sa që Tenet thekson se: “Arrita në shumicën e rasteve ta “mërzisja” administratën për të cilën punoja, por nuk mund ta zgjidhja aq sa duhet kuletën e saj. Dhe pas 11 Shtatorit, ndodhi e kundërta. Politikanët e të dyja palëve kërkonin të ishin heronj pas beteje, duke thënë se kishin inkurajuar Drejtorin e CIA-s për të shpenzuar më shumë para në luftën kundër terrorizmit. Por ata, nuk e dhanë këtë mbështetje. Gjithashtu, edhe Komisioni i 11 Shtatorit ashtu si politikanët nuk i kuptuan asnjëherë kërkesat e shërbimeve sekrete të cilat ishin në një gjendje të keqe financiare dhe ju mungonte infrastruktura rekrutuese dhe përgatitëse për ti tërhequr, shtuar dhe drejtuar bashkëpunëtorët tek Al- Kaeda për të arritur njohjen, zbulimin, dokumentimin dhe goditjen e aktivitetit të tyre terrorist ndaj Shteteve të Bashkuara dhe në botë”.

Drejtori i CIA-s paraqiti Memon e emërtuar me titullin “Qielli Blu” në muajin dhjetor të vitit 2000, dhe kjo memo u bë një model për planin e luftës kundër Al-Kaedës ku do të niseshin për ta ndjekur brenda disa orësh, pasi aeroplani i parë goditi Qendrën Botërore të Tregtisë. CIA, thotë Tenet, me aq sa pati mundësi, investoi në mundësitë e së ardhmes për t’ju përgjigjur armikut. Ndërsa kur paratë erdhën pas 11 Shtatorit, u përshpejtuan përpjekjet e shërbimeve inteligjente. Një problem tjetër evidentohet që, ndërsa këto shërbime, u përpoqën për të rindërtuar mundësitë e tyre, bota nuk rrinte në vend. Sfida nuk ishte vetëm burimet, por qëndrimi. Politika e qeverisë së Shteteve të Bashkuara në atë kohë ishte për trajtimin e terrorizmit si një problem i zbatimit të ligjit46.

Në kohën kur drejtonte Presidenti Klinton, CIA e njofton administratën e lartë Klinton se Osama bin Ladeni kishte planifikuar pesë deri në pesëdhjetë sulme terroriste anembanë botës. Në shkurt të vitit 2001, Tenet, në Senat është shprehur se:“Kërcënimi nga terrorizmi është real, është i drejtpërdrejtë dhe është duke u zhvilluar....ai është në gjendje të planifikojë sulme të shumëfishta, më pak ose aspak paralajmërim”. Dhe pas dy muajve jep dëshminë tjetër Kongresit se: “Ne, në përgjithësi, nuk kemi kohë dhe vende specifike të njoftuara paraprakisht për sulme terroriste,…. Përfundimi është që ka të ngjarë që gjatë vitit të ardhshëm ose rreth tij do të ketë një orvajtje për një sulm terrorist kundër interesave të Shteteve të Bashkuara”.Ndersa, kanali satelit arab MBC transmetoi një intervistë me Bin Ladenin dhe zëvëndësit e tij kryesorë, ku thoshte se do të kishte një “ të papritur të madhe” në javët e ardhshme dhe “nje goditje të fortë kundër interesave amerikane dhe Izraelite”....MBC njoftonte, gjithashtu, se forcat e Bin ladenit ishin në një gjendje të lartë alarmi.

Më 10 korrik 2001 Tenet thekson se, i kërkova takim urgjent Rajs dhe ju thashë; “Do të ketë një sulm të rëndë terrorist në javët apo në muajt e ardhshëm!.” Ne nuk e dinim datën sepse UBL-ja nuk është nga ata që sulmon në data të veçanta.“Ai do të sulmojë kur ai të besojë se goditja do të jetë më e suksesshme”47. CIA ka njoftuar Këshillin e Sigurisë Kombëtare dhe njerëzit që punonin afër presidentit dhe madje edhe vetë presidentin Bush se, do të ndodh një “ngjarje e madhe”…..sulmi do të jetë “spektakolar”, “sulmet do të jenë të shumëfishta”. Më pas ai ju ka kërkuar që, “Përçarja vetëm e vonon një sulm terrorist. Ajo nuk e ndal një kërcënim terrorist”. Pra, në këtë takim u theksua që “Ky vend tani duhet të përgatitet dhe të përballojë një luftë”.

Pas takimit të datës 10 korrik 2001, megjithëse u krijua një “qetësi” e frikshme nga këto dëshmi për kërcënimet potenciale, nuk pati ndonjë reagim konkret nga niveli i lartë politik që ti miratonte propozimet e bëra, apo të tregonte se si duhej vepruar më tej nga CIA. Ky qëndrim i heshtur në një situatë kaq të rëndë e detyroi Drejtorin e CIA-s George Tenet që më datën 6 gusht 2001 i drejtohej me shkrim presidentit Bush, ku i theksonte se: “Bin Ladeni është i vendosur të godasë në Shtetet e Bashkuara”48.

Më datën 4 shtator u zhvillua një mbledhje në sallën e situatës në Shtëpinë e Bardhë dhe

45 George Tenet “Në syrin e Ciklonit”, Vitet e mia në CIA, me Bill Harlow, Tiranë 2012, faqe 142.46 Po aty, faqe 146.47 Po aty faqe 194.48 Po aty faqe 202.

Dok

trin

a B

ush

dhe

rrez

iku

i kër

cëni

mit

të v

lera

ve të

dem

okra

cisë

| P

hD K

andi

dat,

Baj

ram

IBR

AJ

49Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

u diskutua për këtë çështje, pastaj me datën 10 shtator përsëri CIA, mori një informacion se, “diçka e madhe do të ndodhte”. Dhe në më pak se 24 orë më vonë, ndodhi sulmi terrorist më i rëndë i ndodhur në historinë e njerëzimit, sulm për të cilin ishin marrë informacione dhe ishin përgatitur projekte, e plane, por nuk u bë i mundur parandalimi i këtyre sulmeve terroriste. Xhorxh Tenet ne librin e tij: “Në syrin e ciklonit” vetëm disa ditë pas sulmit terrorist thekson se: “Ne ishim gati ti ndërmerrnim të gjitha këto aksione menjëherë, sepse ne ishim përgatitur për këtë moment prej vitesh”49. Më 10 shtator të vitit 2001, CIA kishte më shumë se 100 burime dhe nënburime, si dhe marrëdhënie me tetë rrjete fisnore të shpërndara në Afganistan. Presidenti i miratoi rekomandimet tona të hënën, më 17 shtator, si dhe na dha kompetenca të gjera për t’u marrë me Al-Kaedën. Në takimin në Shtëpinë e Bardhë, në të njëjtën ditë, Presidenti deklaroi: “Unë dua që CIA të jetë e para në terren”.

CIA, institucioni dhe shërbimi më i specializuar, më profesional dhe më i fuqishëm në botën e sotme, kishte marrë informacionet, shenjat e dukshme dhe dëshmitë përkatëse se Osama bin Ladeni ishte drejtuesi kryesor i Al-Kaedës dhe plani i saj për goditjen e terrorizmit ishte bërë që, terrorizmi do të goditet duke shkatërruar strofullën dhe prishur infrastrukturën që drejtonte dhe financonte Al-Kaeda operacionet në botë. Në këtë plan të CIA-s ishte përcaktuar si detyrë shumë e rëndësishme, kapja dhe arrestimi i Bin Ladenit, por vetëm kapja e tij, në materialet e publikuara pas ngjarjes se 11 Shtatorit nga zyrtarë dhe drejtues të saj është theksuar se vetëm kryerja e këtij arrestimi nuk do të thoshte kurrë të zgjidhje problemin.

Pas ngjarjes së 11 Shtatorit

Drejtori i CIA-s Tenet, thekson në librin e tij që më mori në telefon presidenti Bush, nga shtabi i nëndheshëm i komandës Strategjike të Shteteve të Bashkuara dhe më pyeti se, sipas meje, kush e kishte bërë këtë sulm terrorist. Tenet thekson se, unë i thashë se; “Al-Kaeda, dhe se i gjithë operacioni dukej, ndihej dhe provohej si i Bin Ladenit”. Më pas Presidenti trajtoi në intervistë atë që do të quhej Doktrina Bush; “Unë iu jam drejtuar të gjitha burimeve të shërbimit tonë inteligjent dhe bashkësive të detyrimit ligjor për të gjetur përgjegjësit dhe për ti sjellë përpara drejtësisë”. Ai i tha një audience globale prej rreth 80 milionë njerëzish se: “Ne nuk do të bëjmë dallim midis terroristëve që kryen këto akte dhe atyre që i strehojnë ata”. CIA dhe shërbimet e tjera të Sigurisë Kombëtare pas kësaj “lufte” të filluar nga UBL-ja dhe Al-Kaeda, i dispononin informacionet dhe “provat” e autorësisë dhe shumë shpejt shkuan për të bllokuar strehën e tyre të sigurt në Afganistan, morën masa të mbyllnim kufijtë, shkuan pas udhëheqjes të ndërprisnim paratë e tyre, si dhe gjurmuan me shërbimet e tyre dhe me shërbimet partnere të sigurisë në botë, terroristët e Al-Kaedës, në 92 nëntëdhjetë e dy vende nëpër botë. Vetëm katër ditë më vonë, më 20 shtator 2001, në një fjalim drejtuar kombit, përpara një sesioni të përbashkët të Kongresit, presidenti Bush tha: “Lufta kundër terrorizmit fillon me Al-Kaedën, por nuk përfundon aty. Ajo nuk do të ndalet, derisa cdo grup terrorist në të gjitha anët e globit të gjendet, të ndalohet dhe të mposhtet”50.

Kërcënimi Matriks ishte një përmbledhje e sulmeve të mundshme mbi SHBA. Nga 11 Shtatori 2001 deri në mesin e vitit 2003, CIA më raportoi mesatarisht 400 kërcënime specifike cdo muaj. CIA gjurmoi më se njëzet komplote sulmesh në shkallë të gjerë, të deklaruar veç e veç, duke nisur nga sulme me armë biologjike dhe kimike në Evropë deri në sulme të mundshme në vend, ku përfshiheshin (militantët e fjetur).

Drejtori i CIA-s Xhorxh Tenet i raportoj Presidentit Bush që më datën 30 ose 31 tetor do të kishte një sulm terrorist edhe më i madh se ai që kishte ndodhur në Qendrën Botërore të Tregëtisë. Qendra Kombëtare Antiterrorizëm e re (NCTC), në vitin 2007 publikoj të dhëna mbi sulmet terroriste. Ajo përllogariste se ishin 14,338 sulme terroriste në gjithë Botën në vitin 2006, me 45 përqind (të gjitha incidenteve që ndodhnin në Irak).

Nga një sontazh i zhvilluar në vitin 2006 rezulton se: 56 përqind e publikut amerikan

49 Po aty faqe 221.50 George Tenet “Në syrin e Ciklonit”, Vitet e mia në CIA, me Bill Harlow, Tiranë 2012, faqe 226.

50 GLOBAL CHALLENGE

mendon se Shtetet e Bashkuara po e fitonin luftën kundër terrorit por 84 përqind e ekspertëve mendonin se po e humbasin atë.

Drejtori Tenet kujton se:“Me 27 shtator, 16 ditë pas sulmit ne arritëm nëpërmjet një grupi prej 90 punonjësish paramilitarë, që të thyenim talebanët dhe të vriteshin ose kapeshin një e katërta e ndihmësve kryesorë të Osama bin Ladenit përfshirë edhe komandanti ushtarak të tij, Muhamet Atef, një njeri kyç në sulmet e 11 Shtatorit. Kabuli u çlirua dhe Hamid Karzai u emërua president nga një këshill kombëtar. Afganistani do të shënonte suksesin më të madh të CIA-s.

Unë isha përpjekur prej vitesh të bindja dy administratat që rreziku terrorist ishte i padyshimtë se ajo që kishte ndodhur në vendet e huaja, me ambasadat në Afrikën Lindore dhe me destrojerin amerikan Cole, mund të ndodhte këtu. Tashmë shenjat nuk duheshin shpërfillur më gjatë.“Atje”dhe“këtu”ishin bërë i njëjti vend. Bota ishte një teatër i vetëm lufte.....ne i shqyrtuam të gjitha mundësitë dhe formuluam një listë të goditjeve të mundshme. Në krye të saj ishin simbolet e kulturës amerikane”51.

Këshilltari i Sigurisë Kombëtare Stiv Hadli, Drejtori i CIA-s Xhorxh Tenet, Drejtori i FBI, Bob Mueller, Majk Hajdeni gjenerali me tre yje i Forcave Ajrore, drejtonte Agjencinë e Sigurisë Kombëtare (ASK) Prokurori i Përgjithshëm Xhon Ashkroft propozoi miratimin e ligjit USA PATRIOT ACT52. Ky ligj eleminonte (murin) dhe u lejonte organeve të zbatimit të ligjit dhe personelit të shërbimeve sekrete të shkëmbenin informacione. Ai autorizonte masa të forta financiare për të ngrirë pasuritë e terroristëve. Rezultatet e arritura pas 11 Shtatorit, mijëra terroristë u kapën një vit pas 11 Shtatorit, 100 terroristë u vendosën nën programin e CIA-s. Si përfundim, nëse nuk do të kishin zbatuar programin hetimor të CIA-s në Shtetet e Bashkuara do të kishte pasur edhe një sulm tjetër. Pra, programi hetimor i CIA-s shpëtoi jetë njerëzish.

Bibliografia:

1. Tony Blair “Një Rrugëtim’” 2010.2. George W. Bush “Momentet Vendimtare” 2010.3. Libri “Lufta kundër terrorizmit” Yonah Alexander, 2004.4. George Bush “The National Security Strategy of the United States of America”, President

Bush’s transmittal letter to the US Congress, 17 september 2002.5. National Commission on Terrorism, “Countering the Changing Threat”.6. Bob Woodward, “Lufta e Bushit”, 55.7. Barack Obama “Guximi per te shpresuar”, refleksione për rikthimin e ëndrrës amerikane.8. George Tenet “Në syrin e Ciklonit”, Vitet e mia në CIA, me Bill Harlow, Tiranë 2012.9. Anthony Cordesman, “The Lesson of Modern War”, Vol.II.10. Human Rights Watch, “Genocide in Iraq”, 2003.11. Milton Leitenberg,“Deaths in Wars and Conflicts in the 20th Century”, Cornell University,

Peace Studies Program.12. Human Rights Watch, “Justice Needed for Iraqi Government Crimes”, December 2002.13. http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/breakfast/2384905.stm.14. Gazeta britanike “Independent”, korrik 1996.

51 Po aty faqe 235.52 Akti Patriotik dekret i kongresit që u kthye në ligj me miratimin me 98 vota pro dhe 1 votë kundër në Senat dhe

357 pro dhe 66 kundër në Dhomën e Përfaqësuesve. Ligji u nënshkrua më 26 tetor 2001. Akti u kritikua sepse dobësonte mbrojtjen e lirive qytetare.

Dok

trin

a B

ush

dhe

rrez

iku

i kër

cëni

mit

të v

lera

ve të

dem

okra

cisë

| P

hD K

andi

dat,

Baj

ram

IBR

AJ

51Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Abstrakt

Në demokraci vëndi e roli i administratës publike është shumë i rëndësishëm. Për këtë arsye, ai përcaktohet rigorozisht me ligj organik të veçantë. Qëllimi themelor është që administrata publike t’i shërbejë shtetit dhe qytetarëve jashtë dhe pavarësisht nga dinamikat e pushtetit politik, qëndror e vendor, që janë karakteristika të ndryshimeve në sistemin politik demokratik pluralist. Në kriteret e Kopenhagës, posaçërisht i shtuar në Samitin e Madritit të BE-së është edhe kriteri administrativ.

1. Definicioni

Për definicionin e administratës publike (AP) nuk ka një përcaktim përgjithësisht të pranuar. Kjo për faktin se subjekti është kaq i gjerë dhe i debatueshëm saqë është më lehtë për ta shpjeguar sesa për ta definuar. Ka mjaft debate nëse studimi i AP-së mund të quhet disiplinë, pasi shpesh AP është e përbërë nga dy nënfusha: shkencat politike dhe shkencat administrative 1.

1 Kernaghan,Kenneth, “Public Administration”, August 29,2010.

Analizë historike dhe aktuale mbi administratën publike

Arbër BASHKURTI, PhD Kandidat

52 GLOBAL CHALLENGE

Lidhur me administraten publike ka disa përcaktime historikisht. Ajo njihet si fusha e kërkuar që ka si qëllim kryesor avancimin e manxhmentit dhe politikat në mënyrë të atillë që të funskionojë qeverisja.

Disa përcaktime të tjera e quajnë administratën publike si “menaxhimi i programeve publike”. Të tjerë e quajnë atë si “përkthyese e politikave në realitete të përditshme për qytetarët”. Një tjetër definicion është ai që e quan administratën publike “qendra e vendim-marrjes qeveritare, analizuese e vetë politikave, e rezultateve të saj dhe e nevojave për politika alternative”.

AP është “përqëndrimi i organizimit të politikave qeverisëse dhe i programeve sikundër edhe i sjelljes së zyrtarëve formalisht përgjegjës për zbatimin e tyre”.

Punonjesit e AP-së quhen administratorë publik, duke përfshirë zyrtarët e politikave, përpiluesit e buxheteve lokale, zyrtarët e lartë administrator, manaxherët e qyteteve, regjistruesit e popullsisë, sekretaritë e kabineteve etj. Administratorët publik janë nëpunes publik që punojnë në departamentet dhe agjensitë publike në të gjithë nivelet e qeverisjes. AP përbën një fushë me karakter shumëdisiplinor, duke përfshirë kryesisht pesë kolona:

a. Burimet njerëzore.b. Teoritë e organizimit.c. Analizat politike e statistikore.d. Buxhetin.e. Etikën.

2. Historia

2.1. Antikiteti

Në antikitetin e lashtë, Faraonët i quanin burokratët e letrave, mbajtësit e thesarit, mbledhësit e taksave si administratorët e punëve praktike të qeverisë.

Baza e organizimit të këtij stafi administrues deri në shekullin e 19-të bazohej te nepotizmi, favorizimi dhe te patronazhi politik. Administratorët publik në atë sistem ishin syri dhe veshi i sundimtarëve.

2.2. Mesjeta

Në mesjetë administratorët publik u fomuan si elita burokratike, letra-shkruese. Kështu gradualisht nëpunësi i AP duhet të dinte të shkruante, të lexonte në forma profesionale, të mbante shënime të sakta mbi baza legale, të bënte pagesa, dhe të regjistronte taksat.

Gjithë perandorët Europian zhvilluan më shumë se në çdo kontinent një administratë publike të sofistikuar. Në shekullin e 18-të Mbreti i Prusisë Frederiku, krijoi shkolla universitare për trajnimin e një klase të re administratorësh publik.

2.3. Iluminizmi francez

Pra, në Evropë shkolla e periudhës klasike, e Mesjetës dhe e Iluminizmit formoi themelin e disiplinës të asaj që do quhej AP.

Profesori gjerman Lorenz von Shtain i vitit 1855 konsiderohet themeluesi i shkencës së AP në mjaft vende të botës. Sipas tij AP quhet forma e ligjit administrativ, ai e quante shkencën e AP shumë-disiplinore, në të cilën përfshinte sociologjinë, politikën, shkencën, administratën ligjore, financat publike. Shtain e quante AP si shkencë për asrye sepse dija rreth saj është përgjithësuar dhe zhvilluar mbi metoda shkencore.

Ana

lizë

hist

orik

e dh

e ak

tual

e m

bi a

dmin

istr

atën

pub

like

| A

rbër

BA

SHKU

RTI

, PhD

Kan

dida

t

53Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

2.4. Administrata Publike e SHBA-së

AP moderne amerikane është një qeverisje e gjerë demokratike e përcaktuar nga filozofët liberal të perëndimit si Aristoteli 2 deri te John Locke 3 dhe Thomas Jefferson.

Në SHBA, Uidrou Uillson konsiderohet si babai i AP. Ai e njohu i pari në vititn 1887 përcaktimin “Studimi i Administratës”. Sipas tij është objekt i studimit administrativ kërkimi nëse qeverisja mund të jetë e sukseshme dhe e drejtë, si ajo do të mund të bënte gjërat e duhura, në mënyrën më eficente, me koston më ekonomike në financa dhe energji. Uillsoni pati ndikim më të madh se Shtajn në konceptin për AP. Në artikullin e tij të vitit 1887, Uillson mbron katër koncepte për AP:

a. Ndarjen e politikave nga administrata.b. Analizat krahasuese të organizatave politike dhe private.c. Përmirësimin e eficensës me biznesin-si praktika dhe qëndrime në drejtim të

veprimeve të përditshme.d. Përmirësimi i efikasitetit të shërbimit publik përmes menaxhimit të punonjësve civil të

trajnuar dhe vlerësimit mbi bazë meritash.

2.4.1 .SHBA në 1940

Ndarja e politikave dhe administratës të mbrojtur nga Uillsoni vazhdon edhe sot të luajë rol kryesor në administratën publike. Megjithatë, pasuesit e Uillsonit, Galik dhe Urvik, ndarjen faktike ndërmjet politikës dhe administratës e vështruan si “mëvehtësi dhe interveprim” 4. Kjo gjeneratë e re , në analizën e raporteve midis administratës publike dhe politikës i konsideronin të lidhura edhe me sjelljen bashkëkohore, administrative dhe arsimore.

Kjo gjeneratë e re, ndryshe nga teoricienët, klasikë dhe ato iluministë, lidhur me organizimin e administratës niseshin nga metoda që merrnin në konsideratë efikasitetin, profesionalizmin, reformat strukturore dhe konstrollin ekzekutiv. Sipas Galik, i cili përmblodhi detyrat e administratës, ato përfshijnë planifikimin, organizimin, stafet, drejtimin, koordinimin, raportimin dhe buxhetin.

Një gjeneratë tjetër studiuesish amerikanë u përqëndruan në sektorin prtivat, si Fajol, që përcaktoi pikat kryesore të menaxhmentit privat si dhe metodat shkencore të praktikës së administrimit të sektorit privat. Këto arritën në konkluzione interesante për kufijtë ndarës ndërmjet sektorit publik dhe sektorit privat.

2.4.2. Pas Luftës së Dytë Botërore deri në vitet 70’-të

Në mes të viteve 40’ teoricienët sfiduan Uillsonin dhe Galikun. Ndarja e politikës nga administrata mbetej në qendër të kriticizmit në gjeneratën e tretë. Përveç këtij aspekti të kriticizmit, qeverisja vijoi të mbetej në kritika të shumta lidhur me paaftësinë, mungesën e efektivitetit dhe nga përpjekjet e dështuara në një masë të gjerë. Në këtë fushatë kritike, teoricienët përdorën dy argumente të fortë: dështimin në Vietnam si dhe skandalin e Uotergeijtit.

Në të dy këto raste kritikuan sjelljen e qeverisjes, mungesën e aftësise dhe të efikasitetit, burokracinë mbytëse. Administrata publike do të duhej të shkëputej qartësisht nga politika që të mund t’i jepte përgjigjen e duhur këtyre kritikave shkencore e publike. Zgjedhjet e përgjithshme që përfshinë Amerikën në atë kohë kishin në fokus refromimin

2 Second Traise of Goverbment, USAD, 2010.3 Declaration of Independence.4 Fry, Brian R. 1989, “Mastering Public Administration”, page 80.

54 GLOBAL CHALLENGE

e thellë të administratës publike. Në krye të këtij procesi u ngrit Komisioni Hoover nga Universiteti i Cikagos, i cili ofroi konsultime për qeverisjen në të gjitha nivelet deri në vitet 70’.

2.4.3. Vitet 1980-1990

Në fund të viteve 80’, një gjeneratë tjetër teoricienësh të administratës publike filluan të dalin në skenë. Dy teoricienë të mëdhenj, Osborn dhe Gibler, zhvilluan teorinë e Manaxhmentit të Ri Publik 5. Thelbi i kësaj teorie ishte përdorimi i novacionit, burimeve dhe ideve të organizimit të sektorit privat për sektorin publik. Gjatë administratës së Klintonit (1992-2000), zëvëndës Presidenti Al Gol adoptoi reformën e agjensive federale në përputhje më këto ide. Menaxhmenti i ri publik (NPM) dominoi burokracinë e ShBA.

Disa autorë modern e definuan NPM si një kombinim i reduktimit të madh të burokracisë, i fragmentimit të mëtejshëm të saj, i konkurrencës ndërmjet agjensive të ndryshme publike, midis agjensive private e publike si dhe nxitje e mëtejshme e linjave ekonomike 6.

Ky model i ri ishte një kontribut për t’u fokusuar më shumë te Amerikanët si “qytetarë”, sesa si “konsumatorë” si dhe për të adoptuar praktikat më të mira të sektorit privat në sektorin publik. Përmes kësaj, qytetarët pritej të merrnin rol më aktiv në qeverisjen e vëndit përmes proceseve politike. Ndërkohë që kjo ngelet e dukshme në nivelet federale, shtetërore dhe lokale ku koncepti i qytetarisë mbetet i mpleksur, në nivele transnacionale dhe të rrjeteve ekzekutive të organizatave ndërkombëtare komplikohet prospekti për angazhimin qytetar 7.

Disa kritikë argumentojnë se NPM i trajton Amerikanët më shumë si “konsumatorë” sesa si “qytetarë”, duke konfuzuar modelet e sektorit privat me atë publik, sepse sipas tyre, biznesi i konsideron qytetarët si konsumatorë për fitim (si padron i tyre), ndërsa sektori publik i konsideron qytetarët si pjesëmarrës në qeverisje (si bashkëpronarë - pronarë). Sipas këtyre teoricieneve NPM i sheh njerëzit si njësi ekonomike më tepër sesa si pjesëmarrës demokratik. Megjithatë, modeli i NPM është mirëpritur në shkallë të gjërë në të gjitha nivelet e qeverisjes së vëndeve më të zhvilluara.

2.4.4. Nga vitet 1990 deri në vitet 2000 Në vitet 90’-të studiuesit Denhardt propozuan një model të ri të sektorit public në

përgjigje të dominimit të madh të NPM. (20). Pasuesi i sistemit të NPM është qeverisja e epokës dixhitale (digital era governance). Ky model konsiston në fokusimin në riintegrimin e përgjegjësive qeverisëse, në nevojën e mënyrës së re të të shkruarit dhe në dixhitalizimin, pra në shpërthimin e kapaciteteve transformuese me anë të tektnologjisë informative. Modeli u lancua fillimisht në Forumin e Hapur të Australisë “e-Democracy Project”, në të cilin u ftuan politikanë, zyrtarë të lartë publik, akademikë, biznesmenë si dhë faktorë të tjerë me ndikim në debatet e larta politike.

Një tjetër model i shërbimit publik është e ashtuquajtura Qeverisja Publike e Re (New Public Governance-NPG). Ky model është një qasje që ofron centralizimin e pushtetit, ngritjen e rolit dhe të ndikimit të stafeve politike partiake, politizimet individuale të emërimeve të zyrtarëve të lartë të shërbimit publik, dhe konkludimin që sektori publik është një lloj premtimi partiak për qeverisjen e përditshme 8.

5 New Public Management.6 Patrick Dunleqavy, Helen Margret, ”New Public Managemnt is dead: Long live digital era Governance”,

July, 2006.7 Diane Stone, “Global Public Policy”, Journal of Policy Sciencies, 2008.8 Aucoin, Peter, “New Public Management and the Quality of Government”, 2008.

Ana

lizë

hist

orik

e dh

e ak

tual

e m

bi a

dmin

istr

atën

pub

like

| A

rbër

BA

SHKU

RTI

, PhD

Kan

dida

t

55Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

3. Degët Bazë

Në këndvështrimin akademik, fushat e administratës publike konsistojnë në një numër të madh të nën-fushave ndarëse. Studiues të shumtë kanë propozuar një numër të caktuar të bazave të ndryshme të nën-fushave. Një prej modeleve më të përhapura për nën-fushat bazë të administratës publike përbëhet nga pesë kolona 9.

Këto pesë kolona janë:

1. Menaxhimi i burimeve njerëzore si një struturë e brendshme e stafeve të sektorit publik bazuar në etikën dhe vlerat bazë.

2. Teoria e Organizmit në Administratën Publike që përbën studimin e strukturës të entiteve qeverisëse si dhe të shumë përllogaritjeve të përfshira në të.

3. Etika në administratën publike që shërben si një qasje normative në vendim-marrje.

4. Analizat politike që shërbejnë si një qasje empirike në vendim-marrje.5. Buxhetimi publik është një verpimtari brenda qeverisë që kërkon alokimin e

burimeve financiare sipas nevojave të pakufizuara.

4. Modelet e vendim-marrjes

Jashtë dhe pavarësisht modeleve të administratës publike, administratorët publik e vendosin veten e tyre në sistemet teorike, duke pasur parasysh modelin e vendim-marrjes. Në të vërtetë shumica e administratorëve privat dhe publik kanë përcaktuar në mënyrë të dallueshme modelet e vendim-marrjes.

4.1. Modeli i maksimalizimit të buxhetit Niskanen

Në vititn 1971, Profesori Niskanen propozoi një model të zgjedhur racional, të cilin e quante “modeli i maksimalizimit të buxhetit”. Ai deklaroi që burokracia racionale do të kërkonte në mënyrë universale të ngrinte buxhetin e njësive të saj administrative (pra të ngrinte staturën e vet), pra me anë të ngritjes së rritjes së shtetit dhe rritjes shpenzimeve publike. Niskanen shërbeu si Këshilltar Ekonomik i Presidentit Regan. Modeli tij synonte të ulte shpenzimet publike dhe të fuqizonte privatizmin. Gjithsesi, shpenzimet buxhetore dhe rritja e deficitit gjatë administratës së Reganit ishin shpalosje e një realiteti të ndryshëm.

Një sërë autorësh pluralistë kanë kritikuar qasjen universaliste të Niskanen. Këta studiues kanë argumentuar që zyrtarët kanë prirje të motivuar në favor të konsideratave për interesat publike.

4.2. Ndarja zyrës Danlevi

“Modeli i ndarjes së zyrës”, një lloj modifikimi i Diskanen mbart në vetevete faktin që burokratët vetëm maksimalizojnë pjesët buxhetit të tyre që ato shpenzojnë në agjensitë operacionale ose që u’a japin kontraktorëve dhe grupeve të interesit. Grupet, të cilat mund të garantojnë kthimin prapa të benefiteve drejt burokratëve që u’a japin atyre, sipas kësaj teorie, mund të përfitojnë rritje buxheti. Për shembull, zyrtarët racionalë nuk do të merrnin përfitime me anë të pagesave më të mëdha sesa të ardhurat e qytetarëve për shkak se kjo nuk i shërben qëllimeve të tyre zyrtare. Në përputhje më këtë, dkush do të kërkonte legjislativin për të siguruar rritje të buxhetiti për siguri e mbrojtje në vënd të programeve sociale të brendshme.

9 Shafritz and Hyde, ibiden, 2009.

56 GLOBAL CHALLENGE

Modeli i “ndarjes së zyrës i Danlevit” llogariti uljen e përfolur në shumën e qeverisjes ndërkohë që në fakt nuk e uli aspak atë. Programet e ashtuquajtura të brendshme kanë kaluar në mënyrë të pa deklaruar për kërkime ushtarake dhe për personelin.

6. Administrata Publike si fushë akademike Zhvillimi e modernizimi i AP ka bërë që me kalimin e viteve, ajo të bëhej njëkohësisht

edhe pjesë e fushës akademike. Në Shtete e Bashkuara fusha e AP është përfshirë gjërësisht në shkencat politike dhe në ato juridike.

Në SHBA, studiuesi Xhon Rohr ka shkruar një histori të gjatë të legjitimitetit konstitucional të burokracisë qeveritare.

Në Evropë, kryesisht në Gjermani dhe në Britani divergjencat në këtë fushë u bënë objekt debatesh të kurikulave universitare. Formalisht, dallimet akademike u bënë respektivisht në vitet 1890 dhe 1910.

Qëllimi kryesor i fushës së administratës publike lidhet me vlerat demokratke të përmirësimit të cilësisë, drejtësisë, sigurisë, efikasitetit, rendimentit të shërbimit publik zakonisht në mënyrë jo fitimprurëse dhe pa taksime. Nga ana tjetër, administrata e biznesit është kryesisht e interesuar për përfitim taksor. Për fushën e ndërtuar mbi konceptet (përgjegjësi, qeverisje, decentralizim, klientelë), këto koncepte janë shpesh të definuara në mënyrë jo të qartë dhe tipologjia e tyre shpesh injoron aspekte të caktuara të këtyre koncepteve 10.

Në një kuptim më të thjeshtë, termat “menaxhim publik” i referohen punëve rutinë ose çështjeve tipike që lidhen me arritjen e qëllimeve publike. Ka të tjerë që e argumentojnë se “menaxhimi publik” është një perspektivë e re e drejtimit të ekonomisë përmes veprimit të qeverisë. Kjo thirret shpesh “menaxhmenti i ri publik” (new public management). Kjo në një farë mënyrë zëvendëson akspektin disiplinor moral dhe akademik dhe thekson aspketin natyrës profesionale të administratës publike.

Disa teoricienë përpiqen që të bëjnë një ndarje të qartë ndërmjet aspektit profesional të fushës së administratës publike dhe aspektit akademik të displinës si shkencë politike dhe sociologjike. Në thelb administrata publike duket të jëtë një fushë e natyrës interdisiplinore.

Si një fushë e veçantë, adfministrata publike mund të krahasohet me administrimin e biznesit, prandaj Masteri në administratën publike (MPA) konsiderohet pak a shumë si Masteri në administrim biznesi (MAB). Këto dy lloje Masteri kanë të bëjnë me diferenca të dallueshme etike, e sociale, që në thelb kanë të bëjëne me karakterin profitabël ose jo profitabël të punës së këtyre dy lloj administrimesh. Masteri në |Administratë publike përfshin studime të qeverisjes, të çështjeve publike, të politikave publike, dhe të shkencave publike, të marrëdhënieve ndërkombëtare, të ndarjes së pushteteve, ligjeve administrative, problemeve të qeverisjes dhe pushtetit dhe pjesëmarrjes demokratike.

Doktori i administratës publike (DAP) është një gradë shkencore e kërkuesit aplkikativ në fushën e administratës publike, duke u fokusuar kryesisht në praktikë. DAP ndje kurset kualifikuese mbas studimeve Master.

Teoria e administratës publike lidhet me diskutime që kanë bëjnë kutpimin e qeverisë, burokracisë, buxhetit, mënyrës së qeverisjes, çështjeve publike që konsiderohen etj. Pak vite më parë, teoria e administratës publike kishte të bënte me orientimin e teorive kritike dhe filozofive postmoderne lidhur me nocionin e qeverisë, qeverisjes dhe pushtetit. Gjithsesi shumë studiues të administratës publike mbështesin definicionin klasik të termave konstitucionalisht të përcaktuara mbi shërbimin, format burokratike të organizimit dhe hierarkinë e qeverisë.

10 Dubois & Fattore, “International Jurnal of Public Administration”, 2009. Page 704-727.

Ana

lizë

hist

orik

e dh

e ak

tual

e m

bi a

dmin

istr

atën

pub

like

| A

rbër

BA

SHKU

RTI

, PhD

Kan

dida

t

57Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

7. Administrata Pulbike Ndërkombëtare

Administrata publike ndërkombëtare është krijuar dhe zhvilluar më vonë, respketivisht me rritjen formave të organizimit shumëpalësh ndërkombëtar dhe krijimin e organizatave ndërkombëtare. Natyrisht ka shumë organizata ndërkombëtare që veprojnë në arenën ndërkombëtare. Një ndër më të vjetrit është Shoqata Ndërkombëtare e Studiuesve dhe Intituti i Administartës (IASIA), me qëndër në Bruksel, Belgjikë. Kjo shoqatë është e organizatave dhe individëve që janë të interesuar për tu fokusuar në administratën publike dhe menaxhimin. Aktiviteti përfshin edukim, trajnim të administratorëve dhe menaxherëve. Është e vetmja shkollë e gjërë për administrimin publik. Gjithashtu, komiteti Ndërkombëtar i Shoqatave të Shteteve të Bashkuara të Amerikës i Shkollave të Çështjeve dhe Administratës Publike i përhapur gjerësisht në botë. Këto përfshjnë mjaft forume nën-rajonale për administratën publike edukimin dhe trajnimin e administratorëve e menaxherëve.

Gjithashtu, qëndra të tilla ka në Amerikën Qendroe e Latine, në Evropën Qendrore dhe Lindore etj. Ky rrjet i madh ndërkombëtar ndihmon për studimin, trajnimin, por edhe për standartizimin e administratave publike dhe të atyre publike ndërkombëtare.

Fusha e adminstratave publike ndërkombëtare është zhvilluar relativisht më vonë. Ajo modelon mjaft nga administrat publike shtetërore, por edhe me mjaft dallime që burojnë nga profili, qëllimi dhe shtrirja e tyre.

Ka shumë forma të organizimit të administratës publike ndërkombëtare. Për arsye specifike të rajonit dhe të vendeve tona, po i referohemi organizimit të administratës së Bashkimit Evropian, modelin e të cilit janë duke aplikuar gjithë vendet Balllanit Perëndimor, ku bëjnë pjesë edhe Shqipëria, Maqedonia dhe Kosova.

7.1. Administrata e Bashkimit Evropian

Historia e Bashkimit Evropian është ndër të tjera edhe histori e themelimit, konsolidimit dhe zhvillimit të institucioneve dhe administratës së organizatës. Për vendet tona, modeli i organizimit të administratës së Bashkimit Evropian është i domosdoshëm për faktin se gjithë vendet e Ballkanit, përfshi Shqipërinë, Maqedoninë dhe Kosovën po integrohen në këtë organizatë. Integrimi në vetvete parakupton edhe integrimin institucional dhe administrativ.

Historia e administratës së BE është zhvilluar nga një traktat në tjetrin. Le t’i hedhim një vështrim historik traktateve të BE për të kuptuar sesi është zhvilluar sistemi institucional dhe administrativ i Bashkimit Evropoian nga vitit 1951 deri në vitin 2009.

7.1.1 Traktati i Parisit

Traktati i Parisit, ose Komuniteti Evropian i Qymyreve dhe Çeliqeve 11, u miratua në vitin 1951dhe hyri në fuqi në vitin 1952. Ky është traktati i parë që vuri bazat e krijimit të tregut të përbashkët Evropian, si pararendës i Bashkimit Evropian. Traktati ishte ide e Zhan Monesë dhe e Robert Shumanit. Ai u nënshkrua nga shtete fillestare: Franca, Gjermania, Italia, Holanda, Belgjika, Luksemburgu. Traktati ishte entitet sui generis ekonomik evropian, që do të udhëhiqej nga katër institucione kryesore, të cilat janë: Autoriteti i Lartë. Është organi më i lartë i ECSC. Përbëhet nga 9 anëtarë të emëruar nga qeveritë e vendeve anëtare të Traktatit. Autoriteti ushtron pushtetin e tij më të lartë vendim-marrës dhe ekzekutiv, duke luajtur kështu rolin që sot e luan Komisioni Evropian.

11 European Coal and Steel Community – ECSC.

58 GLOBAL CHALLENGE

a. Asambleja

Është organi përfaqësues i delegacioneve të parlamenteve nacionale të shteteve anëtare të Traktatit. Asambleja ka më shumë rol ose pushtet mbikëqyrës sesa vendim-marrës. Ajo është pararendësja e Parlamentit të sotëm Evropian.

b. Këshilli

Është organi më i lartë qeveritar i ECSC. Ai përbëhet nga përfaqësuesit e qeverive nacionale të shteteve anëtare të Traktatit. Këshilli ka rol këshill-dhënës dhe më pak vendim-marrës. Më së shumti, Këshilli luan rolin e harmonizuesit të veprimtarive të shteteve anëtare dhe të Aurotitetit të Lartë. Ky rol është pak a shumë i ngjashëm me atë të Këshillit Evropian të BE-së në kohën tonë.

c. Gjykata e së Drejtës e ECSC

Është organi gjyqësori i Traktatit. Është themeluar për të zbatuar normat juridike që rrjedhin nga ky Traktat themelor gjatë zbatimit dhe gjatë shqyrtimit të rasteve gjyqësore që janë nën juridiksionin e ECSC.

Nga analiza e hollësishme e këtij Traktati rezulton që në përmbajtjen juridike të tij mbisundonin tendencat supranacionale, të sanksionuara në pushtetin më të fortë të Autoritetit të Lartë, si organi më i lartë i këtij Traktati, duke qenë mbi Këshillin si organ ndërqeveritare.

7.1.2 Traktati i Romës

Traktati i Romës ndryshonte strukturalisht nga Traktati i Parisit. Në Traktatin e Romës përcaktohen këto institucione: Asambleja - Këto dy organe mbeteshin të përbashkëta dhe ndaheshin midis ECSC dhe EEC; Gjykata e së Drejtës së BEE; Këshilli i Ministrave - Organ i ri i EEC, i veçantë nga ECSC; Komisioni - Organ i ri në vend të Autoritetit të Lartë të ECSC. Traktati i Romës ndryshonte strukturalisht nga Traktati i Parisit.

7.1.3. Traktati i Mastrihtit,

Traktati i Mastrihtit, ose Traktati i Bashkimit Evropian, TBE, u miratua në vitin 1992, hyri në fuqi në vitin 1993. Që në titullin e tij, në pjesën normative traktati definon termin “Bashkimi Evropian”. Traktati Mastrihtit ka dy synime:

1. Përmbylljen e procesit të integrimit ekonomik Evropian.2. Hedhjen e bazave për integrimin politik Evropian. Për këtë, Traktati Mastrihtit

(ose TBE) synonte krijimin e një suaze institucionale, të mbështetur në këto institucione:

1. Këshilli Evropian.2. Këshilli i Ministrave.3. Komisioni Evropian.4. Parlamenti Evropian.5. Gjykata e së Drejtës.6. Gjykata e Auditit.

7.1.4. Traktati i Lisbonës

Traktati i Lisbonës, u miratua në vitin 2007 dhe hyri në fuqi në vitin 2009. Traktati i Lisbonës është ende larg arritjes së një kushtetute për BE. Ai është një traktat reforme

Ana

lizë

hist

orik

e dh

e ak

tual

e m

bi a

dmin

istr

atën

pub

like

| A

rbër

BA

SHKU

RTI

, PhD

Kan

dida

t

59Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

modest me pak frymë pragmatike dhe evolucionare. Britania vijon të mbetet jashtë Unionit në çështjet e punëve të brendshme dhe të drejtësisë.Veto nacionale mbi taksat dhe mbi politikën e jashtme mbetet e pandryshuar.

U hoq termi “Ministër i Jashtëm” dhe u zëvendësua më një term më pak problematik. U konfirmua se Karta Evropiane e të Drejtave të Njeriut do jetë e drejtë Evropiane, përjashtimisht për të drejtën e brendshme të Mbretërisë së Bashkuar.

Në tabelën e mëposhtme keni një analizë krahasuese midis Traktatit të Lisbonës dhe Draft Kushtetutën e 2004.

Kushtetuta e 2004 Traktati i Lisbonës

1. Mbi Përfaqësuesin e Lartë për FSP Do definohet si EEAS

2. Dubël-votimi me shumicë të kualifikuar Do ruhet, por do nisë të aplikohet në Këshillin e Ministrave 55 % e vendeve mbas 2014. dhe 65 % e popullsisë së BE.

3. Fleksibiliteti brenda anëtarëve për çështje Fuqizohet Politike.

4. Parlamentet nacionale do kenë kohën e duhur Ndryshohet duke i lënë parlamentit për çdo propozim dhe ndryshim të drafteve të nacional 8 javë në vend të ministrave të tyre përpara paraqitjes në Komision. 6 javëve që kishin më parë

5. Karta e Evropiane e të Drejtave të Njeriut Vetëm Mbretëria e Bashkuar, nuk pjesë e së drejtës Evropiane, pra e së drejtës e adopton atë si pjesë të së drejtës së brendshme të vendeve anëtare së brendshme të saj.

6. Unioni nuk do jetë kurrë një super-shtet U rikonfirmuan të gjitha shumë i centralizuar.a. Do ketë respekt për identitetet kombëtare U riformua theksimi i limiteve të qarta të fushë-veprimit të BE. b. Unioni do ketë kompetenca të dhëna vetëm nga shtetet anëtarec. Parimet e subsidiaritetit dhe të proporcionalitetit do limitojnë veprimin e Unionit për arritjen e objektivave minimale por të pranuara nga shtetet anëtared. Pjesëmarrja e shteteve anëtare në gjithë vendim- marrjet e Unionit.e. Parimi “unitet në diversitet”.

7. U bë qartësimi i fushave të kompetencës së BE.

8. Do shmangte kompleksitetin ose mbivendosjet U ndryshua, në favor të një e traktateve të BE në një dokument të vetëm amendamenti në të njëjtin duke qartësuar pushtetet e BE dhe limitet e saj. format dhe stil sikundër u veprua në Traktatet e Mastrihtit, Amsterdamit dhe Nisës.

60 GLOBAL CHALLENGE

7.1.5. Përmbajtja e re

Ndryshimet që ka bërë Traktati i Lisbonës janë: Përfshiu shumë më tepër fusha me shumicë të kualifikuar në Këshillin e Ministrave; Rrit angazhimin e Parlamentit Evropian në procedurat legjislative dhe në bashkëvendim-marrjen më këshillin e Ministrave; Eliminon sistemin e ndarjes në kolona dhe krijon Presidentin e këshillit Evropian me term dy vite e gjysmë mandat; Përfaqësuesi i Lartë për politikë të jashtme e siguri do të përfaqësohet nga pozicioni i unifikuar i gjithë politikave të jashtme të BE (European external action service); Karta e Evropës për të Drejtat e Njeriut u shndërrua në një instrument legal binding 12.

7.1.6. Reforma e institucioneve të BE Banka Evropiane Qendrore ruan statusin e saj si institucion i BE dhe Këshilli

Evropian i jep pushtet presidentit të Bankës me shumicë të kualifikuar. Euro bëhet valuta e BE.

Gjykata e Shkallës së Parë u riquajt Gjykata e Përgjithshme. Tribunali i Çështjeve Civile dhe Gjykata Evropiane e Drejtësisë krahas Gjykatës së Përgjithshme do të quhen Gjykata e Drejtësisë të Bashkimit Evropian. Gjykata merret me çështje të politikës së jashtme sikundër edhe bashkëpunimin policor e kriminal 13.

Këshillit të Ministrave i zgjerohen fushat e vendim-marrjes me shumicë të kualifikuar si standard për pothuajse çdo fushë, mbasi kufizohen fushat e vendim-marrjes me unanimitet. Shumica e kualifikuar arrihet me 55 përqind të shteteve anëtare dhe 65 përqind e popullsisë së vendeve të Bashkimit Evropian. Nëse për një vendim Këshilli nuk vepron, atëherë duhet rritja e 72 përqind e shteteve anëtare, ndërsa për popullsinë mbetet e njëjta 65 përqind. Për të bllokuar një vendim duhet kundërshtimi i katër shteteve. Pesha e vendeve varet nga popullsia më shumë sesa nga vota 14.

Rregulli votues sipas Traktatit të Nisës është shumica e vendeve 50-67 përqind), pesha e votimit (74 përqind të votuesve) dhe popullsia (62 përqind). Mbas 2014 do hyj në fuqi “kompromisi i Janinës” ku do rishikohet pesha e vendeve të vogla për rishikimin e vendimeve të BE 15.

Këshilli Evropian do vijojë të ketë atë status dhe atë përfaqësim e funksion. Ai do vazhdojë të bëjë kompromise me Presidentin e Komisionit Evropian. Presidenti i Këshillit Evropian do zgjidhet për dy vite e gjysmë me shumicë të kualifikuar të Këshillit Evropian. Zgjedhja e Presidentit nuk ka përse të reflektojë përbërjen e Parlamentit Evropian. Honor Mahony (23 June 2007) 16.

Puna e Presidentit është më së shumti punë administrative dhe koordinuese me Këshillin për thirrjen e mbledhjeve dhe raportimin e veprimtarive të tij në Parlament në fillim dhe në fund të mandatit. Përveç kësaj, Presidenti do bëj edhe përfaqësimin e jashtëm të Bashkimit Evropian.

Sipas Lisbonës Këshilli ka shumë më tepër rol në çështje të policisë, drejtësisë, politikës së jashtme, çështjeve kushtetuese, duke përfshirë përbërjen e Komisionit, të

12 «Draft Reform Treaty – Projet de traité modificatif».13 Amended Article 240a, to become Article 275 TFEU; Amended Article 240b, to become Article 276

TFEU.14 Treaty of Nice.15 Amended Article 240b, to become Article 276 TFEU.16 “EU leaders scrape treaty deal at 11th hour” EU Observer, 26 June 2007.

Ana

lizë

hist

orik

e dh

e ak

tual

e m

bi a

dmin

istr

atën

pub

like

| A

rbër

BA

SHKU

RTI

, PhD

Kan

dida

t

61Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Parlamentit, të rotacionit të presidencës, pezullimin e të drejtave të anëtarësisë, ndryshimin e sistemit të votimit në amendamente traktatesh, emërimin e Presidentit të Komisionit Evropian, të Përfaqësuesit të Lartë të Çështjeve të Jashtme dhe të Sigurisë. Në rast emergjence shtetet mund të pranojnë ligje nga Këshilli i Ministrave të Këshilli Evropian 17.

Parlamenti do të fuqizohet me Traktatin e Lisbonës. Ai bëhet bashkë-vendim-marrës me Këshillin e Ministrave në disa fusha të reja. Kjo do modifikojë edhe procedurën legjislative 18.

Komisioni!

Propozon ligje!!

Këshilli-------------------------!---------------------Parlamenti

Bashkë vendosin për legjislacionin e propozuar nga Komisioni

Parlamenti është gjithashtu institucion i involvuar në miratimin e buxhetit. Komisioni i paraqet atij draft-buxhetin dhe Parlamenti e miraton atë. Në përputhje me Traktatin e Lisbonës, Këshilli i Ministrave në mënyrë unanime me iniciativë të Parlamentit ose të vetën adopton vendimin për numrin e anëtarëve të Parlamentit për secilin shtet, në përputhje me proporcionalitetin e çdo vendi. Ky vendim është aneks i Traktatit 19. Parlamenti do ulë me disa numra përfaqësimin e Gjermanisë nga 99 në 96 dhe do shtojë nga një vend për Estonin, Qipron, Luksemburgun dhe Maltën.

Parlamenteve nacionale - Traktati i Lisbonës u ka dhënë rol më të madh. Këtë rol e ka përfshirë në procedurat legjislative të institucioneve të BE, duke u dhënë rol më të madh sidomos në aplikimin e aplikantëve të rinj. Parlamentet nacionale do kenë veto mbi masat për bashkëpunimin në fushën e jurisprudencës. Gjithashtu, Traktati Lisbonës u jep edhe dy javë më shumë, nga 6 në 8 javë parlamenteve nacionale për të konsultuar draft-ligjet e reja për të qenë kompatibël me subsidiaritetin. Nëse një e treta e parlamenteve nacionale janë në favor të një rishikimi aëtëherë ky mendim shkon te legjislativi i Bashkimit Evropian për konsiderim lidhur me kompatibilitetin me subsidiaritetin.

Komisioni ri-mbetet i tillë si institucion i BE 20. Traktati Lisbonës parasheh që numri i Komisionit të zvogëlohet nga një për shtet anëtare në dy të tretat e shteteve anëtare. Kjo masë do fillojë të zbatohet nga viti 2014, duke i dhënë fund rregullimit të vitit 1957 për një komisioner për çdo shtet anëtar. Gjithashtu, Traktati parashikon që Këshilli Evropian mund të vendos me unanimitet për të ndryshuar numrin e komisionerëve 21.

Gjithashtu, në bazë të Traktatit të Lisbonës personi që mban postin e Përfaqësuesit të Lartë për Politikën e Jashtme dhe Sigurinë, automatikisht mban edhe postin e zëvendës Presidentit të Komisionit Evropian. Në postin e ri për Përfaqësuesin e Lartë për Politikën e Jashtme dhe Sigurinë shkrihen dy poste: posti i Komisionerit të Lartë për Politikën e

17 Europe website. “SCADPlus: The Institutions of the Union;) (Peers, Steve (2007-08-02). “EU Reform Treaty Analysis no. 2.2: Foreign policy provisions of the revised text of the Treaty on the European Union (TEU.

18 Peers, Steve (2007-08-02,”EU Reform Treaty analysis 1: JHA provisions”; State watch, Retrieved 2007-09-26.

19 Peers, Steve (2007-08-02) “EU Reform Treaty analysis 1: JHA provisions.20 «Draft Reform Treaty – Projet de traité modificatif». Council of the European Union. 24 July 2007.

Retrieved 24 July 2007.21 See Article 17 of the Treaty on European Union.

62 GLOBAL CHALLENGE

Përbashkët të Jashtme dhe të Sigurisë dhe ai i Komisionerit për Punët e Jashtme. Ky post është njëkohësisht zëvendës President i Komisionit, administron Agjencinë e Mbrojtjes Evropiane dhe Sekretarin e Përgjithshëm të Këshillit. Ky mund të propozojë misione mbrojtje e sigurie. Konstitucionalisht ky post ka marrë emërtimin, Ministër i Jashtëm i Bashkimit Evropian 22.

Për veprime ushtarake të përbashkëta Traktati i Lisbonës e ka parashikuar në Artikullin 31. Gjithashtu Traktati parashikon që Politika e Mbrojtjes dhe e Jashtme e BE shpie në marrëveshje mbrojtje dhe kur Këshilli Evropian vendos unanimisht. Në këtë rast të gjitha shtetet anëtare japin miratimin e tyre sipas kushtetutave të tyre 23.

Përcaktimi i fushave dhe politikave

Kompetenca ekskluzive Kompetenca të shpërndara Kompetenca mbështetëse! ! !

Kompetencat ekskluzive të Unionit për të bërë direktiva dhe për të konkluduar marrëveshje ndërkombëtare sipas acquis

Shtetet anëtare mund të ushtrojnë kompetencat e tyre në ato fusha ku Unioni nuk vepron

Unioni mund të ndërmarrë veprime për të mbështetur, koordinuar ose për plotësimin e veprimeve të Shteteve anëtare

1. Bashkimi doganor 1. Tregu i brendshëm 1. Mbrojtja dhe përmirësimi i shëndetit

2. Themelimi i rregullave të konkurrencës, të nevojshme për tregun e brendshëm

2. Politikat sociale, sikundër përcaktohen në Traktat

2. Industria

3. Politikat monetare për Shtetet e eurozonës

3. Kohezioni ekonomik, social e territorial

3. Kultura

4. Konservimi i pasurive biologjike nënujore sipas politikave të përbashkëta të peshkimit

4. Bujqësia dhe peshkimi, duke përjashtuar pasuritë biologjikë nënujore

4. Turizmi

5. Politika e përbashkët komerciale (tregtare)

5. Ambienti 5. Arsimi, rinia, sporti, kualifikimet dhe trajnimet

6. Mbrojtja e konsumatorit 6. Mbrojtja civile dhe nga Katastrofat

7. Transporti 7. Bashkëpunimi administrativ

8. Rrjetet trans-evropiane9. Energjia10. Fushat e lirisë, sigurisë dhe drejtësisë11. Shqetësimet e sigurisë së përbashkët tëshëndetit publik, për ato aspekte të definuara nga Traktati

22 “Ireland has a diplomatic victory but the real winner is Europe”; Honor Mahony “EU treaty stage for bitter negotiations, , 20 June 2007.

23 Article222 of consolidated “Functioning of the European Union.

Ana

lizë

hist

orik

e dh

e ak

tual

e m

bi a

dmin

istr

atën

pub

like

| A

rbër

BA

SHKU

RTI

, PhD

Kan

dida

t

63Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Mbi zgjerimin dhe largimin

Lidhur me zgjerimin, propozimi për të ruajtur Kriteret e Kopenhagës për zgjerimin e mëtejshëm në Traktat nuk u pranuan plotësisht pasi ekzistonte frika se kjo do të shpinte rastet në Gjykatën e Drejtësisë, e cila do kishte fjalën e fundit se kush do të duhet t’i bashkohet BE-së dhe jo vendimit politik lidhur me të 24.

Lidhur me largimin, Traktati parashtron një klauzolë largimi për anëtarët që duan të dalin nga BE-ja. Kjo klauzolë formalizon procedurën duke deklaruar që shteti kërkues për largim nevojitet të informojë Këshillin Evropian përpara se t’i përfundoj afati i anëtarësimit. Përsa kohë nuk ka një shembull aktualisht nuk ka një rast të rregulluar për largimin nga Bashkimi Evropian.

7.1.6. Procedurat rishikuese

Traktati i Lisbonës bën gjithashtu edhe disa rregullime për procedurat, ku krahas atyre ekzistuese i lë iniciativë Këshillit Evropian, që me shumicë të kualifikuar të bëjë rregullime procedurale për rishikime legjislative.

Procedura legjislative e zakonshme e rishikimeve

1. Propozimi për amendim traktati paraqitet nga shtetet anëtare, Parlamenti Evropian, Komisioni Evropian dhe Këshilli i Ministrave.

2. Këshilli Evropian mbas konsultimit me PE dhe Komisionin voton për të konsideruar amendamentin.

- Presidenti i KE mbledh përfaqësuesit e parlamenteve, qeverive, PE dhe Komisionin për konsiderimin e propozimeve. Nga këtu dalin rekomandimet

finale. - Ose Këshilli Evropian vendos të thërrasë një konferencë Ndërqeveritare.3. Presidenti i Këshillit Evropian mbledh konferencë ndërqeveritare me

pjesëmarrjen e përfaqësuesve të të gjitha qeverive të shteteve anëtare. Konferenca finalizon draft-traktatin sipas termave të saj të referencës.

4. Udhëheqësit e Bashkimit Evropian firmosin traktatin.5. Gjithë shtetet anëtare duhet të ratifikojnë traktatin “në përputhje me

dispozitat e tyre kushtetuese”. Nëse kjo ndodh, traktati hyn në fuqi.

Procedura e thjeshtëzuar e rishikimit

1. Propozimi paraqitet nga shtetet anëtare, PE, KE dhe Komisioni që mbledh Këshillin Evropian. Amendimet nuk mund të rrisin kompetencat e Unionit.

2. KE mbas konsultimeve me PE dhe Komisionin voton adoptimin e ndryshimeve me unanimitet.

3. Të gjithë shtet anëtare duhet të ratifikojnë ndryshimet në përputhje me dispozitat e tyre kushtetuese.

7.1.7. Një klauzolë kaluese për ndryshime për kompetencat administrative e vendim- marrjet

Traktati lejon ndryshime për procedurat votuese pa amenduar traktatet e BE-së.

24 “Ireland has a diplomatic victory but the real winner is Europe.

64 GLOBAL CHALLENGE

Sipas një klauzole lehtësuese, Këshilli Evropian mbas marrjes së një sugjerimi të PE voton me unanimitet 25:

- Lejon Këshillin e Ministrave të veprojë me shumicë të kualifikuar, në fusha ku faktikisht parashihet të veprohet me unanimitet.

- Lejon të adoptohet legjislacioni mbi bazën e procedurës normale kur në fakt parashihet të miratohet me procedurë speciale.

Një veprim i tillë i Këshillit bëhet mbas 6 muajsh të paraqitjes së propozimeve për amendim, që t’i lihet kohë parlamenteve nacionale për të dhënë mendimet e tyre për vendimin, dhe natyrisht të mos ketë objeksione prej tyre 26.

Bibliografia:

1. Kernaghan,Kenneth, “Public Administration”, August 29,2010.2. Second Traise of Goverbment, USAD, 2010.3. Declaration of Independence.4. Fry, Brian R. 1989, “Mastering Public Administration”.5. Patrick Dunleqavy, Helen Margret, ”New Public Managemnt is dead: Long live

digital era Governance”, July, 2006.6. Diane Stone, “Global Public Policy”, Journal of Policy Sciencies, 2008.7. Aucoin, Peter, “New Public Management and the Quality of Government”, 2008.8. Dubois & Fattore, “International Jurnal of Public Administration”, 2009.9. Amended Article 240a, to become Article 275 TFEU; Amended Article 240b, to

become Article 276 TFEU.10. Amended Article 240b, to become Article 276 TFEU.11. “EU leaders scrape treaty deal at 11th hour” EU Observer, 26 June 2007.12. Europe website. “SCAD Plus: The Institutions of the Union;) (Peers, Steve

(2007-08-02). “EU Reform Treaty Analysis no. 2.2: Foreign policy provisions of the revised text of the Treaty on the European Union TEU.

13. Peers, Steve (2007-08-02,”EU Reform Treaty analysis 1: JHA provisions”; State watch, Retrieved 2007-09-26.

14. “Draft Reform Treaty – Projet de traité modificatif ”. Council of the European Union. 24 July 2007. Retrieved 24 July 2007.

15. Article 17 of the Treaty on European Union.16. “Ireland has a diplomatic victory but the real ëinner is Europe”; Honor Mahony

“EU treaty stage for bitter negotiations, , 20 June 2007.17. Article222 of consolidated “Functioning of the European Union.18. Preamble and Article 42 of the (consolidated) Treaty of European Union.

25 Article 222 of consolidated “Functioning of the European Union”.26 Preamble and Article 42 of the (consolidated) Treaty of European Union.

Ana

lizë

hist

orik

e dh

e ak

tual

e m

bi a

dmin

istr

atën

pub

like

| A

rbër

BA

SHKU

RTI

, PhD

Kan

dida

t

65Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Abstract

Betrayal refers to the action of contravening a presumptive deal, poise, or expectation, which generates both psychosomatic and ethical conflict between people or business entities. Betrayal could be opportunistic, conscious, or unintentional, but all could have the same impacts on their perpetrators or the victims. Therefore, it is imperative to handle all forms of betrayal as seriously as possible to avoid future repetition. Organizational betrayal is a result of organizational cultures, which regularly supports it among the organizational members. Many firms have some few trusted employees who handle the most critical organizational information and secrets. Such employees hold the organization at ransom with their ever-increasing demands for more recognition and better pay. Failure to meet these demands has seen many international firms losing such high profile employees to their competitors, especially in the banking, technological, and marketing industries. Undeniably, the international business world has witnessed an upsurge in commercial betrayals that have cost firms to the tune of billions. Although most of these have been found to be unconscious, their financial impacts cannot be undermined, especially in the possible cuts on profitability associated with infringement of intellectual properties and the resultant legal actions. This paper aims at delving into the contemporary betrayals in

Betraying with Class: Management and its Shadows

Msc. Enerieta DERGJINI

66 GLOBAL CHALLENGE

the leading international firms, and shed some light on how organizations can handle the ever-increasing challenges associated with it.

Introduction

Organizational cultures habitually eggs on betrayal, as well as other survivor deeds by workers, irrespective of their rank. Betrayal, also known as backstabbing, refers to the action of contravening a presumptive deal, poise, or expectation, which generates both psychosomatic and ethical conflict within a given relationship between individuals, organizations, or between an individual and a firm, or a firm with another one (Reina & Reina, 2013). A betrayer or conspirator is any party that betrays the other. Moreover, betrayal is a commonly utilized literacy constituent repeatedly associated with a plot twist. Repeatedly, betrayal depicts the activity of helping an opponent or competitor; it is a comprehensive break from formerly acknowledged or agreed upon standards by a concerned party against the other (Coyle-Camp, 1994). Frost (2004) asserts that recognition of the diverse factors that foster such behaviors is easy, and includes such factors as finger pointing, contrasting objectives, jerky coalitions, pretext making, as well as a record of confidence violation tolerance.

Whenever any employee moves to join a business rival, some employers perceive the action as betrayal. Most employers cannot differentiate between business furtives and information or knowledge that workers may legitimately take with them (Sievers, 2009). This has seen many employers sueing their former employees, especially the top managers and directors for betrayal. In most cases, employees lack the will or resources of resisting their former employers’ actions. Consequently, suing employees incapacitates emerging competitors in most cases (Frost, 2004). Undeniably, top talent ranks high among the most significant sources of cutthroat pro for local and international firms, particularly in the high-tech firms, which contend on inventiveness and originality. This explains why such firms endeavor at having suitable methods of management and the appropriate programs for development of career in order to retain their top talent. However, there have been numerous cases of betrayal in top management among international firms, with most proficient organizational leaders opting to join competitors of their immediate employers. This paper will look into various cases of workplace betrayal among the global business organizations. Although the results of betrayal and the ensuing legal face offs are beyond the scope of this paper, they will be mentioned in illustration of some cases.

Literature Review: Workplace Betrayal

Each company has some vital information it perceives both precious and central towards its success. Therefore, restriction of such information’s use by workers once their employment term expires may be essential in protecting the organizational or clientele contacts (Reina, 2009). A former employee, endowed with essential information, strategic knowledge or clients could rank high in attractiveness to rival firms seeking market encroachment. According to Akerstrom (1991), a former employer may move to seek the protection of the utilization of such information both in employment, as well as after its termination via the enclosure of a preventive convention within the employment contract of the highly proficient and/or senirmost members of staff from the initiation of the service connection. In fact, express fetters may dissuade the organizational workers from joining their rivals, as well as warn off prospective novel employers.

Bet

rayi

ng w

ith C

lass

: Man

agem

ent a

nd it

s Sh

adow

s |

Msc

. Ene

riet

a D

ERG

JINI

67Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Frost (2004) claims that there are three types of betrayal; these are opportunistic, conscious, and unintentional. Inadvertent disloyalty is contravening trust without the intention of doing so. For instance, an employee may divulge top-secret information by accident, without his or her intention of doing it. This has been termed as the archetypal trip of the tongue. Second is calculated betrayal, which entails entering into a trusting association in which the employee betrays the employer by choice and intentionally. In the normal life, spies are the most fitting illustrators of calculated betrayal while it has become a common issue in commercial mergers. For instance, the acquiring firm’s managers guarantee retention of jobs for the acquired firms’ employees only for the promise to be remerged upon immediately the merger goes through and the resultant firm takes effect. Such managers understand that their aim is getting all the sensitive information from the former employers, and/or the workers complete crucial short-term assignments, the resultant novel firm will lay them off (Reina & Reina, 2013).

Most organizational betrayers fall under opportunistic betrayers’ category. They have the determination of betraying their employers without necessarily entering into an agreement reflecting that function (Reina & Reina, 2013). The right conditions, as well as the conviction that a manager will reap more via betrayal, as opposed to acting with veracity, cause them to give into temptations of shifting employment loyalty. The opportunistic betrayal, an organizational manager joining a competitor in this case, evaluates the potential gains of betrayal, likelihood of being caught or questioned, as well as the severity of the possible fines incase the former employer wins a possible lawsuit (Reina, 2009). Undoubtedly, colleagues and employees do not aim at being disloyal to each other or their employer respectively, but simply yield into it when faced with viable opportunities.

Firms experiencing deficient in trust among its workers normally commit uncalculated or opportunistic perfidy acts. For instance, contemptible entrustment, miscommunication, continuously changing precedence’s, offensive styles of management, as well as constant reorganizations in order to conceal mismanagement are common practices perceived as ‘trust betrayal’ by most organizational members (Reina & Reina, 2013). Although such deeds appear negligible in seclusion, they speedily add up to generate an organizational culture typified by sentiments of treachery and lack of faith. Both firms and their managers do all these things and hide under business decisions or business game. Therefore, to restore and maintain trust within the contemporary places of work calls for a change in the business game being played (Frost, 2004).

Top Management Betrayal Cases in International Companies.

Undoubtedly, employees compose an organizational most crucial asset, but they differ from the other assets in that they can move freely. Whenever an employee moves from one organization to the other, he/she takes human capital with him/herself. Such human capital comes from the combined employee’s investment (via the employee’s effort and time), and his/her employer (via employer’s formal and casual guidance programs and compensation given to the worker). Moreover, such workers may also shift with vital business connections, and classified information. With the increased rates of workers’ mobility, employers have faced the daunting task of safeguarding their connections, as well as limiting such mobility via various ways. Some of the most common initiatives include entering into post-employment contracts with huge penalties for default by either party, ensuring competitive compensation packages for organizational members, and monitoring management decisions and operations closely among others (Lindsay & Santon, 2012). This section looks into some cases of betrayal among international organizations.

68 GLOBAL CHALLENGE

Eric Schmidt vs. Steve Jobs.Rumor has it that Google CEO between 2001 and 2011, Eric Schmidt betrayed

Steve Jobs. Schmidt served on Apple’s board between 2006 and 2009 and had access to some vital information and secrets of the firm. Steve Jobs felt this betrayal since Google produced Android OS, which was a duplicate of iOS, originally developed by Apple (). This led into a war between Apple and Google’s Android, and Martellaro (2011) believes that Android may lose terribly. For a lengthy period, most competitors of Apple believe Apple is a well-founded firm that understands the means of making superior consumption commodities, but lacks sufficient defense in courts of law. This fact has contributed to the multiple ripoffs, across the globe, by firms who replicate its products. Consequently, Martellaro (2011) assumes that Google had that same cavalier mind-set when it ventured into the mobile phone business, after Schmidt sat on Apple’s board. Steve Jobs could thus consider Schmidt as a traitor. To halt such occurences in the future, there is need of patenting innovations, as well as having a comprehensive understanding of the different attributions of diverse agreements.

Apple vs. Samsung.Apple sued Samsung, its component contractor, on 15 April 2011 that a number

of tablets and android phones produced by Samsung breached the intellectual property of Apple: fashion, trademarks, copyrights, as well as consumer interface (Kane & Sherr, 2011). The protest by Apple involved explicit federal allegations for copyright contravention, counterfeit description of the origin, unmerited rivalry, and infringement of copyright. The protest also included some state-level allegations for unjust rivalry, ordinary law copyright breach, as well as unfair enhancement. Apple felt betrayed by Samsung since it was their main component supplier.

Bill Gates vs. Kazuhiko Nishi.Bill Gates was among the pioneer computer nerds in America. He was a neurotic

hacker. On the other hand, Kazuhiko Nisho, his colleague was a plump, hyperactive Koben engineering student. At 22 years, the two became partners and they were driven by an osoteric novel technology obsession for personal computers (PCs). Within the next 7 years, via a blend of theatrics and foresight, the two played a fundamental role in transformation of PCs from freshness into a colossal, volatile industry. Together with his high-school pal, Gates founded Microsoft Corporation, while Nishi instituted a firm in Japan, which worked with Microsoft. Nishi guided Microsoft in the designing of the earliest Japanese PC. Nishi also helped Microsoft in the development of the earliest portable PCs, as well as entering into a money-spinning pact with IBM (International Business Machines) Corporation (Miller, 1986).

However, the partnership between Gates and Nishi collapsed in this period. Their breakup was followed by months of crumbling relationship, with Gates gradually more torn between the warm friendship for Nishi, and aggravation at the unpredictable behavior of Nishi. The two opted to keep to themselves, while their fortunes diverged stridently with Gates boasting a stake of over $300 million in Microsoft and Nishi owing $500,000 to the firm. Mr. Gates grieves that business contemplations compelled him to part ways with Nishi, his business soul mate. He also perceives Nishi as unreasonable for going overboard and hence the collapse of their partnership. On his part, Nishi laments that Gates deceived him and argued that Microsoft lost its ember (Miller, 1986).

Bet

rayi

ng w

ith C

lass

: Man

agem

ent a

nd it

s Sh

adow

s |

Msc

. Ene

riet

a D

ERG

JINI

69Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Bill Gates vs. Paul Allen. In a recent article carried by The Guardian Newspaper, Paul Allen employs

memoir in order to illustrate Bill Gates as an oppressor who worked hard to deny him his fair share in the Microsoft Corp fortune. The article further states that Bill Gates deceived his ill business associate and made efforts of betraying Allen. Allen depicts Gates as a sardonic bully who geared towards compelling him out of the corporation, as well as minimize his stake in the firm as he recovered from cancer (Rushe, 2011). Gates and Allen were once inseparable in their schooling days, and went ahead to make an impact in the computer industry. However, their relationship hit a new low once Microsoft took off. Gates hired Steve Ballmer and offered him a stake of 8.75 percent in the company without consulting his co-founder (Paul Allen). Their relationship continued deteriorating until Allen had to quit, but he retained his stake in the company. Worse still, Bill Gates tried to buy him off, but they did not agree on the cost per share (Chan, 2011).

Discussion

All the above cases denote that betrayal annihilates relationships’ fabric, which keep companies operating effectively. Moreover, the cases show that betrayals happen on a comprehensive continuum of major to minor; it could be calculated or unconscious. According to Chan (2011), major betrayals, e.g., between Bill Gates and Paul Allen, shrink the essential trust, which exists whereas minor betrayal reduces essential trust gradually. In organizations, both forms of betrayal are driven by managers who renerge on their promises, or even misleading partners who aim at furthering their individual ends. However, the minor betrayals are more subtle. Therefore, betrayal is methodical in nature; it can be termed as a virus, which plagues the entire firm into untold problems, which could otherwise have been avoided.

Apparently, workplace betrayal is so expensive, especially if it concerns the movement of a leading or crucial organizational player to join a competitor. Betrayal rocks the confidence of employees, inhibits innovativeness, sharing of vital information and communication, as well as diminishes risk-taking among investors. These withholdings affects the organizational productivity, as well as its bottom line. Unfortunately, betrayals occurs everyday, in either with minor or major oversights or events, respectively (Reina & Reina, 2013). Whenever firms undergo change, such acts as speaking behind a colleague’s back, paying small amounts of money for long hours worked, floundering of trust, etc. feelings of betrayal become inevitable.

As previously mentioned, betrayal could be calculted or unconscious. Therefore, leaders may betray the wokers knowingly or unknowingly, and vice versa. Such betrayal obliterates inter-personal trust, as well as the trust among organizational teams or throughout firms. Therefore, it is imperative for organizational leaders, and business owners to recognize, as well as manage betrayal. They should also work towards re-establishment of a fundamental atmosphere of trust. Reina and Reina’s (2013) publication of “Trust & Betrayal in the Workplace” visibly elucidates via in depth, handy procedures of trust dynamics. The publication assists organizational members in development of common language required in deliberating trust-related matters, in idenfication of behaviors, which build trust and deeds that betray trust, as well as in taking necessary actions on trust-allied matters. The aim of this publication is offering proposals, behaviors, as well as exercises, which can be utilized immediately in re-establishment of valuable organizational relationships, prolific work atmosphere, as well as vigorous bottom lines.

70 GLOBAL CHALLENGE

Conclusion and Recommendations.

Undeniably, the international business world has witnessed an upsurge in commercial betrayals that have cost firms to the tune of billions. Although most of these have been found to be unconscious, their financial impacts cannot be undermined, especially in the possible cuts on profitability associated with infringement of intellectual properties and the resultant legal actions. This paper has shown that a number of high profile business moguls have betrayed or have been betrayed numerous times. A case in point is Microsoft’s Bill Gate, who has been accussed of betraying Microsoft co-founder Paul Allen, and his college colleague Kazuhiko Nishi. Bill Gates has been accused of betraying these key men by undermining their position in Microsoft Corporation. Although the paper has not gone into details on what the colleagues did in the future, it is possible that they ended up staging fierce competition to the operations of Microsoft.

This recommends for proper documentation of intellectual rights to avoid some possible infringements in the fashion, labelling, or even consumer interface changes, which could stage fierce competition for the original producers. In addition, international trade regulators should embark on empowering intellectual rights bodies in order to foster security for all original products. The intellectual properties’ bodies should clarify the possible, and/or applicable fines in case of infringement of such patents. International firms should also offer proposals, behaviors, as well as exercises, which can be utilized immediately in re-establishment of valuable organizational relationships, prolific work atmosphere, as well as vigorous bottom lines to minimize organizational betrayal. Finally, this topic has not been covered effectively, especially in the clarification of the leading causes of class betrayal in international organizations. Therefore, future studies should concentrate on giving more illustrations and results of such betrayals.

Bibliography

1. Akerstrom, M. (1991). Betrayal and betrayers: the sociology of treachery. New Brunswick, N.J., Transaction Publ.

2. Chan, C. (2011). Microsoft Co-Founder Paul Allen Felt Betrayed by Bill Gates. Viewed 21 May 2013, http://gizmodo.com/5787167/microsoft-co+founder-paul-allen-felt-betrayed-by-bill-gates

3. Coyle-Camp, E.M. (1994). “IT Facilities Management: Why Companies Are Losing Their Competitive Edge”, Facilities, Vol. 12, No. 6, pp. 8 – 12.

4. Frost, P.J. (2004). Handling Toxic Emotions: New Challenges for Leaders and their Organization. Organizational Dynamics, Vol. 33, No. 2, pp. 111–127.

5. Kane, Y.I. & Sherr, I. (2011). Apple: Samsung Copied Design, The Wall Street Journal, viewed 21 May 2013, http://online.wsj.com/article/SB10001424052748703916004576271210109389154.html

6. Lindsay, M. & Santon, K. (2012). No Poaching Allowed: Antitrust Issues in Labor Markets, Antitrust, Vol. 26, No. 3, pp. 73-77, viewed 18 May 2013, http://www.dorsey.com/files/Upload/eU_LE_antitrust_poaching_072412.pdf

7. Martellaro, J. (2011). The Cost of Betrayal: Apple’s Destruction of Android, viewed 21 May 2013, http://www.macobserver.com/tmo/article/the_cost_of_betrayal_apples_destruction_of_android

Bet

rayi

ng w

ith C

lass

: Man

agem

ent a

nd it

s Sh

adow

s |

Msc

. Ene

riet

a D

ERG

JINI

71Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

8. Miller, M.W. (1987). High-Tech Saga: How Two Computer Nuts Transformed Industry before Messy Breakup, The Wall Street Journal, viewed 21 May 2013, http://online.wsj.com/article/SB10001424052748703806304576232724103241208.html

9. Reina, D.S. & Reina, M.L. (2013). Trust and Betrayal in the Workplace: Building Effective Relationships in your Organization. Business Spirit Journal Online, viewed 17 May 2013, http://www.bizspirit.com/bsj/reviews/bsjreviews/Reina_1.html

10. Reina, D.S. (2009). Trust & Betrayal in the Workplace: Building Effective Relationships in Your Organization: Easyread Edition. ReadHowYouWant.com.

11. Rushe, D. (2011). Microsoft Co-Founder Lays Bare his Battles with Bill Gates, The Guardian, viewed 21 May 2013, http://www.guardian.co.uk/technology/2011/mar/30/microsoft-paul-allen-bill-gates

12. Sievers, B. (2009). ‘It is New, and it Has to be Done!’: Socio-Analytic Thoughts on Betrayal and Cynicism in Organizational Transformation. Culture & Organization, Vol. 13, No. 1, pp. 1-27.

72 GLOBAL CHALLENGE

Abstract

The history of the XX century is the story of the birth, development, consolidation and finding sustainable ways to Social Welfare State.

The political and governing programs of all entities and political coalitions willingly or unwillingly have aimed and fulfilled the implementation of social nature programs, which have ultimately contributed to welfare standards of ever growing European society.

It is this idea which embodies “Social Policies under European Framework in the Modernism and Globalism Period” micro thesis.

Social Policies of European Political System

The training of social policies is at the core of the functional analysis of the political system. The analyses are based on David Houston who studied the events of the

Social Policies under European Framework in the Modernism and Globalism Period

Orest RADHIMA, PhD Candidate

Soci

al P

olic

ies

unde

r Eu

rope

an F

ram

ewor

k in

the

Mod

erni

sm a

nd G

loba

lism

Per

iod

| O

rest

RA

DH

IMA

, PhD

Can

dida

te

73Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

first decades after the Second World War of the Western Europe, especially during 1950-1975, called the The Era of Social Revolution¨ which brought about the so-called economic miracle in the living standards of the European society.

On the base of Houston’s theory lies “the authoritative expression of values” by the political system in response to the needs and demands of the citizens. They are also conceived as articulation of interests, which in reality in the complex society are presented in the conflicting forms and which are above all infinite. Of importance in the realization of inputs in terms of actualizing interests are ¨Gatekeepers¨ with the eight-inclusive elements which express the organizing degree of participation in governance, through both the public opinion in itself and the political parties, interest and cause groups, the media, etc.

The political outcome is expressed through laws, decrees, decisions, etc. Houston’s analysis clearly shows a dynamic action procedure of all inter dependant elements. He views the process as a continual start, with actions and reactions determining its continuity.

The authoritative distribution of the values is put under the resources function. This implies that the realization of social policies is an accurate calculation of the resources in all their categories:

- Natural resources- Human resources- Capital resources

Houston’s theory was developed in the circumstances of the years 1950-1960.These years were a turning point from the previous era characterized by the world

economic crisis and very tense political situations, which finally led to the outbreak of World War II with its grave consequences.

This is even the reason that dictated to be taken radical changes which would lead to new commitments aided by the economic development to a higher living standard due to political stability and security in general, but also a new psychological state of people characterized by optimism, welfare and harmony.

The greatest achievements of Western Europe during this time can be summarized in:

a. Economic growth high rates, symbolized as the economic miracle.b. Economic triumph. c. Social welfare.

These achievements are greatly dedicated to the platform-based policies of Liberalism, Modernism and Keynesianism

Governments got engaged with intensive policies and took great responsibilities but they also realized a lot of spending with a big bureaucratic apparatus.

But the economic crisis of May 1970, with its consequences brought even more deficiencies that were expressed especially in the RESOURCES-INPUT-OUTPUT relationship. In the new developments it seems that the Houston theory could give the right answer to the policies of the distribution of values. There should be a resemblance with Keynesianism who was able to give a response to phenomena development.

Neo-liberalism and monetarism represented a significant shift from the social- liberalism and Keynesianism. They focused on social welfare reforms state. “The rolling back of state” neo-liberal slogan would emphasize more on the circumstances of revolution,

74 GLOBAL CHALLENGE

information and globalism, aiming at giving a new view to the social policies based on a new culture. The study identifies the core of social policies on their basic aspects, and particularly shows their evolution based on the study of European social policies, important for the methodological aspect, thus revealing functional incentives for the policy making process.

The Social Welfare State has evolved in these stages during 19-20 century.

First stage:

It is the early stage of liberalism or the classic liberalism. It belongs to the first half of XIX century. The philosophical essence of this period lies in the fact that the state should not interfere in the economic activity of free entrepreneurship.

Second stage:

It is qualified as the evolving period towards social democracy. It coincides with the second half of the XX century until the beginning of World War I. This phase is characterized from the demand on the part of the government to interfere in the economic activity so that a bigger mass of society members could have material benefits.

Third stage:

It consists in the evolving Social Welfare State and is qualified as SH.M.S developing phase. It belongs to the period between the two World Wars. Its distinctive feature is the application of new social tools.

Fourth stage:

It is termed as SH.M.S triumph phase in the Western European Countries. It stands out for the completion of social measures, making them universal, comprehensive, complete and of a long lifespan.

Fifth Stage:

It is conceived as SH.M.S phase. It includes the late 1970s and the years to follow. It is characterized by SH.M.S modernizing, Thatcherism, third welfare workfare 1 way.

The Content and SH.M.S European Contemporary Conception

The welfare state notion is used to describe the governing policies and particularly the institutions, through which welfare goal is accomplished. Despite the way Social Welfare State definitions are envisaged, we could outline three common characteristics, as part of the state activity:

- Performing social function to ensure adequate life of citizens and reducing all evil or sufferings of the people. It is a feature, which on one side describes the meaning of the policies performed as institutional commitments, judicially stated as an organic part

1 Llambro Filo - History Governance systems, EXTRA Tirane 2005,f.67-68.

Soci

al P

olic

ies

unde

r Eu

rope

an F

ram

ewor

k in

the

Mod

erni

sm a

nd G

loba

lism

Per

iod

| O

rest

RA

DH

IMA

, PhD

Can

dida

te

75Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

of the existence and functioning of the entire state apparatus, and on the other side, the commitment to a suitable living in terms of providing the most basic living standards, which originate with the growth of minimum living standards, under which lie the borders of poverty. In this regard, the commitment of all Social Welfare States consists in the fight against poverty, being regarded as their most fundamental objective2. As it is known, there exists absolute poverty when material incomes of people are too small to meet their basic needs, also expressed in the minimum living standards like relative poverty, which expresses the existing disparity between individuals and social groups.

- The system of socially approved financial means. Viewed from this angle, this characteristic expresses the realization of financial expenses, removing the adequate social expenditures as state reflection to the normal life and wellbeing of citizens. It is this issue, considered by certain researchers as being essential for the Social Welfare State. So, the birth of the social welfare state, in the true meaning of the word, is the state in which social costs that are holding level income, medical care, education, etc…constitute the largest public spending and the people, involved in social activities, constitute the majority of public employees3.

On the other hand, the above feature means that there can be no Social Welfare if the society does not approve of the aiming actions fulfilled in the context of the collective masses, where the individuals that benefit from the state, are at the same time bound by duty to the society and the legal state itself.

Social services at all levels of the social structure reflect the intent for a general social welfare, securing collective wellbeing, which in essence exceeds that one of the framework of common conditions of the more minimum living through this feature is given the meaning of wellbeing as prosperity and general welfare.

The above definitions and characteristics are directly related with the conception of liberal democracy for the state, as one class body of citizens, where in spite of all economic and social disparities; there is a common moral self-discipline and mutual respect.

Social Welfare State Components

In order to fully understand these components, we can distinguish them as follows:

Social Security

Social security deals with the care, protection and providing material benefits to citizens in the most critic periods of their lives when they are found in the midst of very hard economic hardships, as in the cases when they are sick or unable to work (because of accidents occurring at work), when they are of old age, when losing family assistance, as in the case of the orphans and widows.

This is a category of people, who for various reasons not depending on them, become disabled to work and for this reason they are offered social insurance and benefits. Within this component are included the citizens who are capable of work, but for various reasons, (mainly during economic crises) lose their jobs and become unemployed. They are provided with unemployment assistance until they resume work. Unemployment can also be created by the failure to provide all citizens with work. In this case, as presented below, other components do operate.

According to international classification, social insurance is divided into some basic systems:

2 John Huddleston-The search for the Just Society , 1989 , f2423 Erik Osbaun-The Age of Extremes.Papyrus.

76 GLOBAL CHALLENGE

1. Health and disease insurance.2. Mother and children insurance.3. Unemployment insurance 4. Family assistance. (children assistance)5. Insurance for being injured at work.6. Retirement insurance.7. Invalidity Insurance.8. Disability Insurance.

They differ in terms of time schedule, within which benefits are enjoyed. Social security is known as social compensation benefits for war veterans, children, pregnant women and the poor.

Social Liberalism and Keynesianism Based on Social Policies.

Social Liberalism Overcoming “laissz-faire” Classic Principles.

The core of social liberalism stands in that fact that the state undertakes the responsibilities for the implementation of state social-welfare. The new understanding of the policies is also expressed in the government intervention in social and economic life and realized in:

1. The creation of mixed economy as a combination of private and public sector.

2. The triumph of Social Welfare State which marked the complete realization and implementation of social policies.

Only in the World War II post period of the years 1950-1960, can we talk about social state welfare triumph. There extends a whole historic period. Its first elements appeared in Bismarck’s Germany where social policies were formulated for the first time. Outside the European Community, the USA up to 1935 had built up genuine social policies. They led to the completion of Social Welfare State being expressed through several components:

1. Social Security with the 8 concepts, including social assistance.1. Income Guarantee - including the fight against poverty.1. Welfare - the new meaning.

Social policies serve the consolidation of democratic political system itself, because with them was affirmed the category of social rights of the individual (perhaps they were affirmed even earlier). There were two categories of individual rights, those of civil and judicial nature and those of political nature. Social policies and social state express philosophical ideas which were of positive, political nature, and within Left- Center- Right spectrum4.It must be admitted that there also exist similarities and meeting points among social policies and their fulfillment. However, their differences expressed through state policies, led to the definition of the Social Welfare State models.

4 LLambro Filo Dena Grillo Ideas of modern political theories

Soci

al P

olic

ies

unde

r Eu

rope

an F

ram

ewor

k in

the

Mod

erni

sm a

nd G

loba

lism

Per

iod

| O

rest

RA

DH

IMA

, PhD

Can

dida

te

77Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

9. Bismarkian Model 10. Beverdzian Model 11. Social Democrat Model.

But what distinguishes the models from one another lies in the policies related to income and resources distribution. Such policies are reflected in varying degrees of what they offer for:

- Employees’ and employers’ contributions to social benefits. - Types of taxes and the realization degree of the so- called transfer payments.- The range of government spending and deficit5.- The method of administration and relationship of the state and private

administration. Achievements in the implementation of social policies on the basis of Keynesianism and liberalism. Concordance between the results of the high economic growth and high social spending indices.

Bibliography:

1. Filo, Llambro. History of Governance Systems, Tirane, 2005 EXTRA.2. Huddleston, John. The Search for the Just Society, 1989.3. Osbaun, Erik. The Age of Extremes, Tirane, 2004. Papirus.4. Filo, Llambro. Grillo, Dena. Ideas of Modern Theories and Policies, Tirane, 2008.

Ideart.5. Perry, Marvin. History of the World, etc, 1990.

5 Marvin Peny History of the world, etc, 1990 f102.

78 GLOBAL CHALLENGE

Qëllimet dhe objektivat e luftës kundër trafikimit

Msc. Rudina ASLLANAJ

Hyrje

Krimi i organizuar ndërkombëtar gjatë vitit 2012 nga studimi kriminalistik dhe kriminologjik në mënyrë statistikore për shumëllojshmërinë e formave ku përfshihen, trafikimi i qenieve njerëzore, vënia në përdorim e metodave kriminale nëpërmjet aplikimit të teknologjive të reja, trafikimi i drogës, trafikimi i armëve, mashtrimi, evazioni fiskal, riciklimi, pastrimi i të ardhurave (parave) të krimit, është biznes global që organizohet dhe drejtohet duke përfituar shuma marramendëse, duke kompromentuar mbarë funksionimin e shumë institucioneve, autoriteteve ligj zbatuese nga rrjetet kriminale. Duke parë zhvillimet e fundit në kurbën e kriminalitetit është vënë re se nga ky biznes global janë përfshirë edhe rrjete kriminale që veprojnë në Shqipëri, si dhe jashtë territorit të saj, në vendet fqinje. Trafikimi i personave organizohet nga grupe kriminale brenda dhe jashtë territorit te Republikës së Shqipërisë, duke bashkërenduar veprimet e tyre me grupet kriminale klandestine, që gjithashtu përfshihen në organizata të tjera dhe në tipa të tjerë të organizatave të krimeve të organizuara.

Strukturat dhe mënyrat e veprimit të këtyre grupeve janë të dallueshme për nga ndryshueshmëria amatoreske e organizatave të strukturave me strukturim ndërkombëtarë.

Trafikimi i personave sipas nocionit juridik është një formë e krimit të organizuar ndërkombëtar që kryhet nga grupe kriminale të organizuara. Këto organizata kriminale kryejnë krime serioze në të gjithë globin nëpërmjet dhunës, korrupsionit, duke i paraprirë gjithnjë

Qël

limet

dhe

obj

ektiv

at e

luftë

s ku

ndër

trafi

kim

it |

Msc

. Rud

ina

ASL

LAN

AJ

79Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

rrezikut serioz të kërcënimit. Duke u mbështetur tek shfrytëzimi, mashtrimi dhe në mënyrë të pastër të përfitimit financiar, krimi i organizuar ndryshon nga krimi ordiner nga mënyra se si ky lloj krimi kërkon të maksimalizoj përfitimin financiar (ekonomik) në ndryshim nga krimi ordiner ku rëndomtë përfitimin e mban ai që kryen veprën kriminale. Jetëgjatësia dhe suksesi i metodologjisë i organizatave të përfshira në krim të organizuar varet shumë nga veprimet e qeverive si dhe nga tregjet ilegale.

Përcaktimi i trafikimit

Trafikimi i personave në përcaktimin kriminologjik është: Rekrutimi, transportimi, strehimi, marrja apo lëvizja e personave brenda apo përmes kufirit për përfitime financiare duke përdorur mashtrimin material, detyrimin me forcë, kërcënimet direkte apo indirekte, abuzimet e autoritetit, mashtrimi me para për të mos treguar, për të detyruar me forcë një ose disa persona kundër vullnetit të tyre në një situate shfrytëzuese, abuzive apo skllavërie: të tilla si shfrytëzimi seksual, lypja me detyrim apo puna e detyruar.

Skllavëria

Është gjendja ose kushti i një personi mbi të cilin ushtrohen të gjitha kompetencat që kanë të bëjnë me të drejtën e pronësisë. Praktikat ndërkombëtare kanë treguar se të tilla janë rastet si skllavëria nga borxhi, puna e detyruar për tjetrin, martesat skllavëruese dhe puna e fëmijëve. Trafikimi është skllavërim. Thelbi i trafikimit janë format e skllavërimit e jo elementët e rekrutimit, lëvizjes, fshehjes, transportimit (pra elementët e lëvizjes).

Shfrytëzimi

Përfshin, por nuk kufizohet vetëm me shfrytëzimin e të tjerëve për prostitucion ose forma të tjera të shfrytëzimit seksual, të shërbimit të punës së detyruar, skllavërim ose praktika të ngjashme me skllavërimin, e drejta e të përdorurit të tjetrit ose heqja e organeve.

Trafikanti

Është personi i cili synon të kryej, apo pranon të kryej ndonjë prej veprimeve të përshkruara në përkufizimin e trafikimit.

Akti kriminal

Trafikimi i qenieve njerëzore ndryshon nga kontrabandimi i njerëzve, pasi objektivi i trafikantit është shfrytëzimi i viktimës për fitim vetjak, pas hyrjes në një vend të tretë ose pasi ka ndodhur një zhvendosje tjetër e brendshme, gjatë një marrëdhënieje shfrytëzuese dhe detyruese, të cilën trafikanti do ta zgjasë sa më shumë që të jetë e mundur. Në rastet e kontrabandimit, marrëdhënia e kontrabandistit me migrantin, zakonisht, mbaron pasi është paguar detyrimi dhe është kryer hyrja e paligjshme. Elementi i detyrimit, në çfarëdolloj mënyre, është një nga dallimet kryesore midis dy krimeve. Viktimat e trafikimit nuk janë të lirë ta përfundojnë marrëdhënien me trafikantin pa rrezikuar pasoja të rënda.

Ç’do të thotë viktimë e trafikimit?

Sipas shkronjës “e” të nenit 4 të ligjit nr. 9642, datë 20.11.2006 “Për ratifikimin e Konventës së Këshillit të Evropës “Për masat kundër trafikimit të qenieve njerëzore”, Viktimë e

80 GLOBAL CHALLENGE

Trafikimit të qenieve njerëzore është personi objekt i trafikimit të qenieve njerëzore1.Përcaktimi se një person është “viktimë e mundshme e trafikimit” nuk do të thotë në

asnjë mënyrë se personi nuk është trafikuar, ky përcaktim do të thotë vetëm që personi nuk është identifikuar se është “viktimë trafikimi” nga grupi/struktura përgjegjëse për identifikim formal në kufi dhe territor.

Pavarësisht nga këto kategorizime, të gjithë personave qofshin të identifikuar si viktima të mundshme nga institucionet që bëjnë identifikimin fillestar, apo qofshin persona të identifikuar si viktima trafikimi nga struktura përgjegjëse për identifikim formal do t’u sigurohet akses i menjëhershëm tek ndihma e nevojshme.

Fazat e përcaktimit të procesit të trafikimit.

- Hyrja

Viktimat e trafikimit transportohen kundër vullnetit të tyre duke marrë pjesë në veprime të cilat ata vetë nuk i kanë merituar. Njerëzit, viktimat që trafikohen nuk kërkojnë shërbimin e trafikantëve - atyre u afrohen. Mënyrat klasike me anë të cilave rekrutohen viktimat e trafikimit janë duke përdorur metodën e të rrëmbyerit ose me anë të mashtrimit dhe futjes me forcë në prostitucion.

Në disa raste viktimat mund të kenë një ide për llojin e punës që do të detyrohen të bëjnë por nuk i dinë kushtet.

Çështja nëse një person është detyruar apo jo, ose ka pranuar në mënyrë vullnetare, shpjegohet me konsiderimin dhe referimin ndaj tyre si të trafikuar.

Viktimat e trafikut joshen me premtime fallco, keq-informohen dhe gënjehen përsa i përket rregullave të migracionit, ose shtyhen nga dëshpërimi ekonomik ose dhuna e përsëritur dhe në shkallë të lartë. Nisur nga më sipër vërejmë se në të gjitha rastet abuzimet e rënda me viktimat e trafikut kërkojnë vëmendje në mënyrë të qartë, mbështetje dhe mbrojtje të veçantë ligjore2.

- Udhëtimi – (Udhëtimi përmes vendeve të tranzitit).

Viktimat e trafikimit dhe kontrabandimit mund të vuajnë nga abuzimet me të drejtat e njeriut gjatë udhëtimit të tyre, i cili mund, ose mund të mos të jetë përmes kufijve ndërkombëtare. Shumë viktima nuk kanë qënë kurrë jashtë shtetit të tyre dhe kjo i bënë ata të varur plotësisht nga vullneti i trafikantëve duke rënë viktimë e mos mbajtjes së dokumentave identifikues dhe kryesisht pa ndonjë pasaportë ndërkombëtare, duke ju premtuar paisjen e tyre me një të tillë nga trafikantët më vonë. Migrantët shpesh herë nga ana e trafikantëve mashtrohen ose gënjehen për mënyrat se si ata do të transportohen. Në shumë raste nga intervistimi i viktimave të trafikimit është mësuar se trafikantët përdorin raste ekstreme ku transporti mund të arrijë deri në skllavëri. Personat të cilët udhëtojnë në situata të parregullta janë veçanërisht të prekshëm ndaj tekave të trafikantëve, duke ditur që këta të fundit i bënë ata që të mos kenë frikë nga policia apo shteti ligjor.

- Mbërritja në vendin e destinacionitGratë me të mbërritur në vendin e destinacionit gjejnë veten në një jetesë në kushte

1 Ligji nr. 9642, datë 20.11.2006 “Për ratifikimin e Konventës së Këshillit të Evropës “Për masat kundër trafikimit të qenieve njerëzore”.

2 Deklarata e përgjithshme mbi të drejtat e njeriut (10 Dhjetor 1948).

Qël

limet

dhe

obj

ektiv

at e

luftë

s ku

ndër

trafi

kim

it |

Msc

. Rud

ina

ASL

LAN

AJ

81Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

skllavërie, të detyruara dhe të imponuara nga trafikantët kryesisht si prostitutë, por edhe si punëtore fabrikash apo shërbime shtëpie si dhe në martesa të detyruara. Padronët në shumicën e rasteve në mënyrë të paligjshme ushtrojnë veprimtarinë e tyre të paligjshme duke i detyruar këto gra të qëndrojnë të mbyllura (në vende të fshehta), kjo duke ju konfiskuar pasaportat, duke i dhunuar fizikisht, duke i lënë të jetojnë në ambjente të përbashkëta në kushte ç’njerëzore, duke i detyruar të punojnë me orare të tejzgjatura, me ushqim të pa mjaftueshëm, mungesë totale të kushteve higjenike, kryerjen e marrëdhënieve seksuale të pambrojtura, etj. Ndihmë mjekësore viktimave ju jepet vetëm kur trafikantëve ju cënohet aspekti financiar i fitimit. Abuzimi konstant fizik, psikologjik dhe seksual i lënë viktimat pa alternativa.

- Fakte në Shqipëri

Gjatë këtyre 10-viteve të fundit duke qënë që Shqipëria kalon një tranzicion të tejzgjatur me vështirësi ekonomike dhe zhvillime të vrullshme politike, hera herës shfaqen simptomat e rritjes e prostitucionit të grave për prostitucion. Të dhënat nuk janë të mjaftueshme për të përcaktuar qartë shtrirjen e saktë të problemit, megjithatë Organizatat Ndërkombëtare (ON), Organizatat Jo-qeveritare (OJQ), Organizatat ligj-zbatuese kanë identifikuar disa tendenca që janë të rëndësishme për tu vlerësuar në mënyrë që të luftohet trafiku i grave në Shqipëri. Të dhënat tregojnë se Shqipëria është vendi i origjinës si dhe një vend tranzit dhe në një shtrirje më të vogël një destinacion për gratë e trafikuara. Sipas viktimave të trafikimit të cilat janë intervistuar në mënyrë individuale, dhe sipas të dhënave të Organizatave Ndërkombëtare del se rruga kryesore e trafikimit jashtë Shqipërisë është nga deti për në Itali me nisje nga Durrësi, Vlora, Saranda, Shëngjini dhe nga toka nëpërmjet pikave të kalimit kufitar të Kapshticës dhe Kakavijës. Të dhëna të tjera tregojnë se trafiku për futjen në Shqipëri dhe brenda në territorin e Shqipërisë ka shumë rrugë, duke përfshirë trafikimin nga Aeroporti i Rinasit, nëpërmjet pikës së kalimit tokësor me Kosovën, Malin e Zi dhe Maqedoni. Shumica e grave që trafikohen në Shqipëri ose kalojnë për tu trafikuar në Itali, Greqi, kryesisht vijnë nga Ukraina, Rusia, Moldavia, Bullgaria dhe Rumania. Shqiptare e të huaja, gra e fëmijë janë viktimat e trafikimit dhe ata nuk duhen trajtuar si kriminelë por duhen trajtuar më shumë si viktima të prodhuara nga veprimtaria e organizatave kriminale të trafikimit.

- Prostitucioni, fakte për Shqipërinë.

Prostitucioni nuk është një gjë e re për Shqipërinë, megjithatë për shkak të gjendjes shumë të vështirë ekonomike, të zhvillimeve sociale dhe politike të këtyre 10 viteve të fundit, prostitucioni është rritur gradualisht por duke sofistikuar format nga ana e trafikantëve. Prostitucioni si vepër penale dhe si fakt dënohej rëndë nga Kodi Penal dhe ndërkohë ishte i papranueshëm dhe nga shoqëria si gjatë kohës së regjimit të kaluar ashtu edhe në ditët e sotme. Si rezultat i aspektit kulturor dhe tradicional të shoqërisë shqiptare shpesh herë në Shqipëri mohohet ose maskohet me forcë ekzistenca e prostitucionit, gjë e cila e bënë më të vështirë luftën për trajtimin e kësaj situate dhe problemet që rrethojnë ushtrimin e tij. Është e rëndësishme të bësh dallimin midis prostitucionit të detyruar dhe trafikimit. Ligji shqiptar ndryshe nga ligjet në shumë vende të tjera ku prostitucioni me dëshirë është i ligjëruar, dënon prostitucionin që kryhet vullnetarisht. Personat që ushtrojnë prostitucion kur i detyron ta bëjnë këtë nuk kryejnë një krim dhe gjithmonë duhet të trajtohen si viktima dhe jo shkelëse të ligjit. Në bazë të ligjit viktimat nuk duhet të ndiqen penalisht por duhet të mbrohen. Një person që është përdorur për trafik dhe është i detyruar të prostituojë është gjithashtu një viktimë jo vetëm e prostitucionit të detyruar por gjithashtu e krimeve që kanë të bëjnë me trafikun.

82 GLOBAL CHALLENGE

- Prostitucioni “ligji i vendit”.

Në bazë të Kodit Penal dhe Kodit të Procedurës Penale prostitucioni dënohet, megjithatë në shumë raste ndiqen penalisht vetëm prostitutat dhe personat që nxisin prostitucionin. Është e nevojshme dhe e rëndësishme që policia të hetoj në mënyrë profesionale duke përdorur në mënyrë efikase të gjitha teknikat e hetimit dhe metodologjitë bashkëkohore kriminalistike në mënyrë për të përcaktuar nëse personi është detyruar apo jo të prostituojë. Nëqoftëse ato janë detyruar të prostituojnë nuk kanë kryer ndonjë vepër penale dhe janë viktima të veprave penale .

Policia dhe organet ligj-zbatuese duhet gjithmonë të kenë parasysh se gruaja që është përdorur për trafik është një viktimë dhe jo një kriminele dhe gjithnjë duhet të trajtohet si e tillë.

- Mjetet dhe metodat e trafikimit

Trafikantët kanë përdorur shumë mjete për të joshur dhe detyruar femrat për prostitucion.

Këto përfshijnë :

•Mashtrim për martesë dhe jetesë jashtë shtetit.•Mashtrim për punë dhe kushte jetese komode jashtë shtetit.•Mashtrim duke përdorur femrat të tjera si ndërmjetëse. •Shitje të tyre nga anëtaret e familjes. •Kompromentim të viktimës duke përdorur dhurata, para dhe duke krijuar borxhe

financiare. •Viktimave të trafikut shpesh herë u premtohet punë e paguar mirë, të tilla si bariste,

babysitter dhe shërbime të tjera shtëpiake.

Shpesh ato joshen me premtime fallco martese, biles edhe rrëmbehen dhe përfundojnë me forcë në prostitucion. Një metodë shpesh herë e përdorur nga trafikantët është mbajtja e grave dhe vajzave në lidhje borxhi, ku gratë dhe vajzat detyrohen të prostituojnë (që ti laj borxhin trafikantëve), domethënë koston e transportit të tyre. Trafikantët shpesh i kërcënojnë familjet e viktimave në mënyrë që ti detyrojnë ato në prostitucion.

Rrugët e trafikimit, vendet e origjinës, vendet tranzit dhe vendet e destinacionit.

Rrugët e trafikimit të viktimave të huaja për shfrytëzim prostitucioni si dhe për trafikim të emigranteve të huaja, bëhet dallim midis vendeve të origjinës, vendeve të tranzitit dhe vendeve të destinacionit për të përcaktuar rrugët dhe mënyrat e trafikimit.

Vendet e origjinës - për trafikimin e femrave për shfrytëzim prostitucioni janë: Rusia, Ukraina, Moldavia, Rumania, Bullgaria. Vendet tranzitë janë: Rumani, Maqedoni , Serbi, Kosovë, Mali i Zi dhe Shqipëri Vendet e destinacionit janë :Itali, Francë, Belgjikë, Hollandë dhe Angli.

- Mënyra e sjelljes gjatë kontaktit të parë me një person të trafikuar.

Punonjësit e policisë duhet të vlerësojnë rrezikun për viktimën e trafikimit duke përcaktuar kushtet e tyre fizike, rrezikun që atyre mund t’u mohohet me forcë, dhënia e asistencës si dhe kushtet në të cilat janë mbajtur ato.

Në raste se vihet re se rreziku në rastin e grave dhe vajzave është i madh dhe se ajo

Qël

limet

dhe

obj

ektiv

at e

luftë

s ku

ndër

trafi

kim

it |

Msc

. Rud

ina

ASL

LAN

AJ

83Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

kërkon apo dëshiron të largohet, punonjësit e policisë duhet të organizojnë dhe sigurojnë transferimin e saj në një vend të sigurt. Ka një numër autoritetesh dhe organizatash që mund të japin ndihmë policisë kur ajo përballet me rastet që lidhen me këto lloj çështjesh dhe ajo duhet të njoftohet për raste individuale.

- Disa shkaqe se pse viktima nuk do të denoncojë tutorin dhe të bashkëpunojë me policinë.

Frika dhe mosbesimi tek policia.Frika per sonale ndaj dhunës së tutorit.Frika ndaj dhunës përkundrejt familjes së viktimës nga tutori.Frika se mos shkon në burg për ushtrim prostitucioni.Frika tek sistemi i drejtësisë për hetimin e drejtë të çështjes.E dëmtuar psikologjikisht nga eksperienca dhe e pa-aftë për të bërë një gjykim të

drejtë3.

- Detyrat dhe përgjegjësitë e Organizatës së Policisë.

Të ndalojë dhe të zbulojë trafikimet duke i trajtuar ato me prioritet të lartë të policisë.

Të demostrojë një investigim të lartë policor pozitiv dhe proaktiv (jo pritës).Të mbledh prova për të proçeduar trafikantët.Të bashkëpunojnë të gjithë sektorët e policisë për të ndarë informacionin, për ta

vlerësuar në kohë atë me qëllim parandalimin dhe goditjen e kësaj vepre penale. Të mbledhë informacion kriminal dhe të punojë së bashku me vendet e tjera për

të ndarë informacionin me objektivin e përbashkët për goditjen dhe prishjen e rrjeteve kriminale.

Ti trajtojë viktimat e trafikimit si dëshmitarë dhe jo si keqbërës.

Pse është e rëndësishme të identifikohen viktimat e trafikimit?

Trafikimi i personave është shkelje ekstreme e të drejtave të njeriut. Si e tillë çdo dështim për të zbuluar krimin e ndodhur dhe për të identifikuar viktimat e trafikimit krijon mjedis për vazhdimësinë e krimit dhe krimeve të tjera dhe mohimin e aksesit të viktimave në drejtësi. Të gjithë aktorët antitrafik në Shqipëri e në botë i japin një rëndësi të veçantë identifikimit korrekt e sa më të shpejtë të viktimave të trafikimit për arsye se viktimat e trafikimit:

• kanë nevojë për asistencë dhe mbrojtje të specializuar.• ka shumë të ngjarë të kenë probleme akute të shëndetit fizik dhe mendor që nuk i

kanë emigrantët e parregullt apo personat e kontrabanduar.• kanë vuajtur nga krime të rënda e serioze dhe ka shumë mundësi që të jenë

aktualisht në rrezik.• kanë nevojë për anganzhime të veçanta të nevojshme për menaxhimin e rrezikut

qoftë për vetë ata/ato qoftë për personelin e ndihmës të organizatave që i ndihmon.

Vetëm identifikimi korrekt i jep mundësi viktimave të trafikimit të përfitojnë shërbimet e mëposhtme në përputhje me legjislacionin shqiptar.

• Viktimat e trafikimit të cilat janë në një program ndihme mund të marrin ndihmë juridike falas.

3 Duke dëgjuar viktimat” botim nga USAID dhe ICMPD (Qëndra ndërkombëtare për zhvillimin e politikës së migrimit 2007).

84 GLOBAL CHALLENGE

• Viktimat e trafikimit mund të përfshihen në programin e mbrojtjes së dëshmitarit apo bashkëpunëtorëve të drejtësisë.

• Viktimave të huajve të trafikimit u jepet leje pune për raste të veçanta e tipit “C” për qëllime biznesi, për t’u punësuar, vetëpunësuar ose për formim profesional.

• Viktimat e trafikimit përfshihen në përfituesit e ndihmës ekonomike pas daljes nga institucionet e përkujdesit shoqëror, deri në çastin e punësimit të tyre.

• Viktimat e mundshme/viktimat e trafikimit mund të akomodohen në qendra rezidenciale të posaçme4.

Përfundime

Këto mendime janë këshilla dhe udhëzime të nevojshme për një ndihmë të gjithanshme dhe efektive ndaj viktimave të trafikimit, duke filluar nga pika e kontaktit fillestar, deri te riintegrimi shoqëror efektiv i personave në fjalë.

Si në shumë materiale të tjera dhe në këtë material rekomandojmë një metodologji për dhënien e ndihmës në formën e sugjerimeve dhe udhëzimeve të cilat bazohen në rastet e hetuara, të intervistuara dhe të gjykuara nga organet ligj zbatuese në vendin tonë.

Nuk mund të lëmë pa përmendur përvojën e shkëlqyer shumë vjeçare me profesionalizëm të IOM-it, si dhe UNICEF-it. Trafikimi në njerëz shkatërron jetë dhe dëmton shoqërinë, të gjithë duhet të kontribuojnë për ta parandaluar dhe luftuar atë.

Bibliografia:

1. Deklarata e përgjithshme mbi të drejtat e njeriut (10 Dhjetor 1948).2. Kodi i Proçedurës Penale të Republikës së Shqipërisë.3. Material trajnimi nga organizata IOM (International Organization for Migration),

ONM (Organizata Ndërkombëtare për Migracionin).4. Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë5. Strategjia kombëtare e luftës kundër trafikimit të qenieve njërëzore 2008-2010.6. Manual i IOM për ndihmën e drejtpërdrejtë për viktimat e trafikimit 2007. 7. “Duke dëgjuar viktimat” botim nga USAID dhe ICMPD (Qëndra ndërkombëtare

për zhvillimin e politikës së migrimit 2007).8. “Veprim lokal ndryshim global” shkruar nga Julie Mertus e të tjerë, botuar nga

UNIFEM dhe Qëndra për udhëheqjen botërore të grave, 1999.9. Strategjia kombëtare shqiptare për luftën kundër trafikut të qenieve njerëzore “Kuadri

strategjik dhe plani kombëtar i veprimit 2005- 2007”.10. Ligji nr. 9642, datë 20.11.2006 “Për ratifikimin e Konventës së Këshillit të Evropës

“Për masat kundër trafikimit të qenieve njerëzore”.

4 Strategjia kombëtare e luftës kundër trafikimit të qenieve njërëzore 2008-2010.

Qël

limet

dhe

obj

ektiv

at e

luftë

s ku

ndër

trafi

kim

it |

Msc

. Rud

ina

ASL

LAN

AJ

85Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Abstrakt

Bota gjithmonë e më shumë po përballet sot me kriza financiare dhe mjedisore, ndër më të shquarat kriza globale ekonomike dhe ajo klimaterike. Në këtë krizë të mungesës së burimeve dhe lëndëvë të para nuk është në sfidë vetëm shoqëria por edhe vetë bizneset, ndaj lind domosdoshmëri që të ndërtohen dhe zbatohen instrumenta që kontrollojnë dhe minimizojnë impaktet negative që vijnë nga aktiviteti ekonomik. Shumë kompani kanë krijuar Programe të Përgjegjësisë Sociale të Korporatës të cilat synojnë të balancojnë operacionet e tyre me shqetësimet e grupeve të interesit si konsumatorëve, shoqatave ambjentaliste, sindikatave, komuniteteve lokale, shoqërisë civile dhe qeverive. Pasojat sociale dhe mjedisore vihen përballë përfitimeve ekonomike. Mirëqeverisja e Shoqërive Aksionere dhe Përgjegjësia Sociale e saj, që të dyja janë teje të rëndësishme dhe nuk është e logjikshme që të shikohen veç nga njëra tjetra. Ky punim propozon idenë se një nga mënyrat më të logjikshme për të shkuar tek përgjegjësia sociale për një kompani është të fillojë nga ekoefiçenca. Punimi kërkon të detajojë këtë ndërthurje midis ekoefiçencës, përgjegjësisë sociale dhe parimeve të mirëqeverisjes së shoqërive aksionere duke nxjerrë në pah lidhjet, kontributin dhe vlerën e shtuar që ka gjithësecili nga

Dritan ZAIMI, PhD Kandidat

Eko-efiçenca, përgjegjësia sociale dhe mirëqeverisja e shoqërive aksionere

86 GLOBAL CHALLENGE

këta komponent në plotësimin e tjetrit. Ky punim fokusohet në bizneset shqiptare. Punimi përmbyllet me një listë rekomandimesh të vlefshme për tu zbatuar për të përmirësuar situatën.

Abstract

The world is continually being faced with financial and environmental crises, among them the most obvious are the global economic and climatic crises. This crisis of exhaustion of resources and raw materials, represents a challenge not only for the society but also for the businesses themselves, thus it becomes indispensable to elaborate and employ mechanisms that control and minimize the negative impacts of economic activity. Many corporations have prepared Social Responsibility Programs which aim at balancing their operations with the interests of their stakeholders’ groups such as: consumers, environmental associations, unions, local committees, civil society, and governments. Social and environmental impacts are weighed toward economic benefits. Well-governance of Corporations and Social Responsibility are both very important and is unreasonable to treat them apart from each other. This paper proposes the idea that one of the ways for the corporations to reach Social Responsibility is to start with eco-efficiency. It aims at detailing this relation among eco-efficiency, social responsibility and principles of well governance of corporations, by highlighting the links, their mutual contribution and added value of each component in each other’s completion. The research focuses on Albanian businesses. The research ends with a list of recommendations that can improve the situation.

Fjalët Kyçe: përgjegjësi sociale, etikë, ekoefiçenca, qeverisje, shoqëri aksionere, përmirësim.

Hyrje

Bota përballë krizës së burimeve dhe vëmendja ndaj eko-eficiencës.

Bota gjithmonë e më shumë po përballet sot me kriza financiare dhe mjedisore, ndër më të shquarat kriza globale ekonomike dhe ajo klimaterike. Padyshim që një lidhje e tillë nuk është një koencidence dhe pasojat kanë filluar të ndihen, madje edhe në Shqipëri. Ndryshimet klimaterike kanë sjellë impakte negative në prodhimin e produkteve ushqimore dhe në pasuritë natyrore që mbështesin sistemet e jetës, si rrjedhojë sa më shumë rrallohen këto të fundit, aq më shumë rriten çmimet. Njeriu me veprimet e tij është pjesë e shkakut të këtyre ndryshimeve.

Në 50 vitet e fundit aktiviteti njerëzor i ka ndryshuar eko-sistemet më shpejt dhe më masivisht se në të gjithë historinë e tij. Ky është konstatimi kryesor i Vlerësimit të Mijëvjeçarit për Eko-sistemin1, një vlerësim shkencor ndërkombëtar, 4 vjeçar, i kushteve dhe i prirjeve në eko-sistemet e planetit tonë. Biznesi dhe shërbimet e eko-sistemit janë të lidhura në mënyrë të pashmangëshme me njëra-tjetrën dhe një përdorim i qëndrueshëm i burimeve është një domosdoshmëri. Brenda kompanive, koncepti i zhvillimit të qëndrueshëm po lëviz drejt qendrës strategjike të operacioneve të tyre duke i bërë më të vetëdijshme dhe duke i shtyrë të demonstrojnë hapur praktikat e tyre. Një praktikë e shëndetshme mund të mprehë avantazhin konkurues edhe të kompanive më të suksesshme, sigurisht që nuk është e lehtë. Në botë, shumica e kompanive kanë përvetësuar normat dhe parimet e zhvillimit të qëndrueshëm dhe po bëjnë përpjekje ti përçojnë këto në të gjithë operacionet e tyre. Zhvillimi i qëndrueshëm u lë brezave që vijnë burime të mjaftueshme për të siguruar cilësinë e jetës. Planifikimi në kohë të gjatë dhe përfshirja e të gjithë njerëzve në zhvillim janë thelbësore. Burimet natyrore janë një

1 Millenium Ecosystem Assessment- Scientific Facts: http://www.greenfacts.org/en/ecosystems/index.htm

Eko-

efiçe

nca,

për

gjeg

jësi

a so

cial

e dh

e m

irëq

ever

isja

e s

hoqë

rive

aks

ione

re |

Dri

tan

ZAIM

I, Ph

D K

andi

dat

87Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

pasuri e rrallë e të gjithë kombit për të gjithë brezat që vijnë dhe si të tilla duhet të mbrohen dhe kultivohen për ti’u shërbyer të gjithë brezave dhe jo të shterohen brenda ciklit të jetës sonë.

Eko-efiçenca është një filozofi menaxhimi që e inkurajon biznesin të kërkojë përmirësime mjedisore të cilat sjellin paralelisht të njëjta përfitime ekonomike. Ajo fokusohet në mundësitë e biznesit dhe i lejon kompanitë të bëhen më të përgjegjëshme për mjedisin dhe më fitimprurëse. Ky është një kontribut shumë domethënës që biznesi duhet ti japë shoqërive të qëndrueshme.

Biznesi dhe shoqëria duhet të jenë të ndërgjegjësuar për rëndësinë që ka përdorimi i kujdesshëm i burimeve natyrore. Së fundmi, për të demonstruar sfidën me të cilët përballemi ne dhe brezat që vijnë, mjafton të marrim shembullin e ujit, në ditët e sotme, secili nga ne përdor 20 herë më shumë ujë se sa stërgjyshërit tanë, megjithëse ne mund të jetojmë me rreth 5 litra ujë në ditë ose dhe më pak, ne zakonisht kemi nevojë për shumë më tepër se aq për të qënë të shëndetshëm. Është llogaritur që një person ka nevojë për 50 litra apo më shumë çdo ditë për të plotësuar nevojat personale dhe shtëpiake.

Nëse ne do të ecim me një ritëm të shfrenuar, zhvillimi i qëndrueshëm është vërtet i kërcënuar pasi ne po shterojmë burimet natyrore që u takojnë edhe brezave që vijnë, kjo pasi megjithëse ky burim ne mund të na duket i bollshëm, për momentin kemi vetëm pak ujë të freskët në gjëndje: më pak se 1% e ujit total të planetit tonë është ujë i freskët në gjëndje të lëngët, i përshtatshëm për tu pirë2.

Ndërthurja e eko-eficiencës me përgjegjësinë sociale dhe me mirë qeverisjen e shoqërive aksionere.

Kohët e fundit në mbarë botën Qeverisja e Shoqërive Aksionere ka tërhequr vëmëndjen e një pjese të madhe të qeverive, rregullatorëve, kompanive, investitorëve dhe publikut të gjerë. Një qeverisje e mirë e shoqërive aksionere përforcon sigurinë, integritetin dhe efiçencën e tregut duke ndikuar në rritjen ekonomike dhe stabilitetin financiar të një vendi. Aftësitë e kompanive të biznesit për të ndikuar në mjedisin natyror dhe modifikuar ekuilibrat bazë të eko-sistemit janë të mëdha, etja për para ka bërë që shumë ekosisteme të vihen në rrezik duke ndërprerë faza të caktuar në zinxhirin e ushqimit dhe duke sjellë për pasojë mungesën e rigjenerimit dhe shterimin e burimeve të caktuara natyrore. Në këtë krizë të mungesës së burimeve dhe lëndëvë të para nuk është në sfidë vetëm shoqëria por edhe vetë bizneset, ndaj lind domosdoshmëria që të ndërtohen dhe zbatohen instrumenta që kontrollojnë dhe minimizojnë impaktet negative që vijnë nga aktiviteti ekonomik.

Organizatat e biznesit ndeshen me një varietet të gjërë të oportuniteteve për të vepruar në mënyrë jo-etike. Këto përfshijnë tundime të tillla si: mashtrimi që ka të bëjë me mosdeklarimin e shumës së fitimeve të realizuara me qëllim që të shmangen detyrimet tatimore; mashtrimi i klientëve; trajtimi i pandershëm i punëmarrësve dhe i të tretëve, etj. Në vendet e Bashkimit Europian ka kohë që punohet për adoptimin e rekomandimeve të Komisionit Europian, të cilat kërkojnë nga organizatat e biznesit që në deklarimet e tyre vjetore të përfshijnë edhe raporte mbi impaktin e veprimtarisë së tyre në mjedis, dhe në çështjet etike e sociale. Në të njëjtën linjë janë edhe rekomandimet e Bursës së Londrës, dhe të shumë organizmave të tjera.

Rastet e shumta të dështimeve në Qeverisjen e Shoqërive Aksionere kanë nxjerrë në pah dobësitë e këtij sistemi dhe kërcënimin që ai u pozon integritetit të tregjeve financiare, për rrjedhojë edhe urgjencën për një përmirësim të vazhdueshëm të këtij sistemi. Praktikat ilegjitime, korruptive dhe mashtruese kanë bërë që edhe perandori të fuqishme biznesi të

2 Qëndra për Turizmin dhe Zhvillimin e Qëndrueshëm. Guida për praktikat më të mira për Zhvillimin e Turizmit të Qëndrueshëm.

88 GLOBAL CHALLENGE

rrënohen, Parmalat mbetet shembulli me eksplicit i abuzimeve në qeverisjen e korporatës. Ku gaboi Parmalat? Parmalat fshehu humbjet, mbivlerësoi pasuritë, regjistroi asete të

paqëna, nënvlerësoi borxhin, falsifikoi dokumentat bankare dhe devijoi të ardhurat në familjen Tanzi. Parmalat është shembulli i hapur i shpronësimit të aksionerëve dhe kreditorëve nga një familje që i trajtoi resurset e kompanisë si të vetat. Shembulli i Parmalat është një mësim për të gjithë biznesin shqiptar. Por në fakt çfarë nënkupton një qeversje e mirë e SHA-ve, si lidhet ajo me konceptet e reja si Përgjegjësia Sociale e Korporatës apo me parimet e Eko-Efiçencës apo më gjërë me ato të Zhvillimit të Qëndrueshëm? Më poshtë do të trajtojmë shkurtimisht i ndërthurjen e këtyre parimeve për të siguruar zhvillim afatgjatë si edhe do të trajtohen disa nga aspektet ku mund të përmirësohen praktikat e menaxhimit të biznesit dhe të qeverisjes së shoqërive aksionere.

Reagimi i shoqërive të ndryshme ndaj përfshirjes së çështjeve të përgjësisë sociale në programet e mirëqeverisjes së shoqërive aksionere ka qënë i ndryshëm në vende të ndryshme të botës. Përgjithësisht, formalisht bizneset në Europë, kanë qënë një hap përpara atyre në SHBA3 ndaj përfshirjes dhe integrimit të praktikave të përgjegjësisë dhe qëndrueshmërisë sociale në kodet e tyre, por matja në realitet e rezultati që zbatimi i këtyre praktikave ka sjellë ka qënë i paqartë.

Edhe në vendin tonë, ndërgjegjësimi për një mirëqeverisje dhe përgjegjësi sociale është në rritje por shpesh herë vihet re se angazhimi në praktika të tilla është në baza individuale dhe kompanitë në përgjithësi nuk kanë një drejtim strategjik ndërsa ndërmarrin aktivitete të përgjegjësisë sociale. Nuk ka një strategji për promovimin e përgjegjësisë sociale për sektorin privat dhe shoqërinë në shkallë të gjërë.

Ndërkohë gjithnjë e më shumë po rritet numri i kompanive në botë që po hartojnë programe për Corporate Social Responsibility: Përgjegjësinë Sociale të Korporatës. Përgjegjësia Sociale e Korporates i përfshin parimet e qeverisjes së mirë dhe shkon edhe më tej. Organizatat ku ajo aplikohet, marrin në konsideratë interesat e shoqërisë duke marrë përgjegjësi për impaktin e aktiviteteve të tyre tek klientët, punonjësit, aksionerët, komuniteti dhe mjedisi në të gjitha aspektet e operacioneve të tyre.

Zhvillimi i Qëndrueshëm: në nivelin makroekonomik, vëmëndja po përqëndrohet në hartimin e strategjive për një zhvillim të qëndrueshëm, integrimi i parimeve të zhvillimit të qëndrueshëm në organizatat e biznesit synon të sigurojë prosperitet afatgjatë ekonomik, social dhe mjedisor.

Brenda kompanive, koncepti i zhvillimit të qëndrueshëm po lëviz drejt qendrës strategjike të operacioneve të tyre duke i bërë më të vetëdijshme dhe duke i shtyrë të demonstrojnë hapur praktikat e tyre. Në botë, shumica e kompanive kanë përvetësuar normat dhe parimet e zhvillimit të qëndrueshëm dhe po bëjnë përpjekje ti përçojnë këto në të gjithë operacionet e tyre. Zhvillimi i qëndrueshëm u lë brezave që vijnë burime të mjaftueshme për të siguruar cilësinë e jetës. Planifikimi në kohë të gjatë dhe përfshirja e të gjithë njerëzve në zhvillim dhe mbi të gjitha monitorimi dhe kontrolli i këtij zhvillimi janë thelbësore. Burimet natyrore janë një pasuri e rrallë e të gjithë kombit për të gjithë brezat që vijnë dhe si të tilla duhet të mbrohen dhe kultivohen për t’ju shërbyer të gjithë brezave dhe jo të shterohen brenda ciklit të jetës sonë.

Eko-efiçenca është një filozofi menaxhimi që e inkurajon biznesin të kërkoj përmirësime mjedisore të cilat sjellin paralelisht të njëjta përfitime ekonomike. Ajo fokusohet në mundësitë e biznesit dhe i lejon kompanitë të bëhen më të përgjegjëshme për mjedisin dhe më fitimprurëse. Ky është një kontribut shumë domethënës që biznesi duhet ti japë shoqërive të qëndrueshme. Kur flasim për zbatimin e praktikave të mira brenda një kompanie, shumë menaxherë mendojnë se kjo është një kërkesë e diktuar nga rregullat shtetërore dhe nuk perceptojnë avantazhet dhe përfitimet direkte të vetë kompanisë nga zbatimi vullnetar i

3 Nathan E. Hurst “Corporate Ethics, Governance and Social Responsibility: Comparing European Business Practices to those in the United States”.

Eko-

efiçe

nca,

për

gjeg

jësi

a so

cial

e dh

e m

irëq

ever

isja

e s

hoqë

rive

aks

ione

re |

Dri

tan

ZAIM

I, Ph

D K

andi

dat

89Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

këtyre praktikave. Ndërkohë4 që efiçencë do të thotë të prodhosh më shumë duke përdorur me pak, shumica e kompanive përqëndrohen vetëm në aspektin e të prodhuarit më shumë dhe neglizhojnë hallkën tjetër të ekuacionit “të përdorësh më pak”, duke injoruar pothuajse totalisht aftësinë e operacioneve të tyre të biznesit apo burimet e tyre, të cilat për hir të së vërtetës janë nën kontrollin direkt të kompanisë dhe si të tilla lehtësisht të kontrollueshme për reduktimin e kostove. Ndërkohë që një kompani mund të arrijë në të njëjtin rezultat si “duke prodhuar më shumë” edhe “duke përdorur më pak” egziston një diferencë e rëndësishme midis këtyre dy strategjive përsa i përket impaktit në mjedis dhe kërkesave të shoqërisë në terësi. Ndërkohë që të prodhosh më shumë kënaq vetëm kompaninë, të përdorësh më pak kënaq njëkohësisht edhe kompaninë edhe shoqërinë dhe mjedisin, pasi kjo do të thotë të ruash, mbrosh dhe vlerësosh burimet natyrore aq të çmuara dhe ti lësh hapësirën e duhur rigjenerimit për të ardhmen.

Një praktikë e shëndetshme mund të mprehë avantazhin konkurues edhe të kompanive më të suksesshme. Duke filluar me Eko-eficencën një kompani do ta ketë më të lehtë për të kuptuar përfitimin dhe për të arritur tek përgjegjësia sociale. Duke u kujdesur së pari për performancën e biznesit të të vet, duke reduktuar kostot e tepërta, shpërdorimet e lëndëve të para dhe duke përmirësuar sistemet e menaxhimi mjedisor dhe cilësor, komunikimin e brendshëm dhe të jashtëm, transparencën me publikun, konsumatorët dhe aksionerët, etj një biznes do të kuptojë se këto veprime jo vetëm që e kanë bërë më të fortë dhe konkurrues por një kohësisht kanë plotësuar edhe shumë kërkesa të përgjegjërise sociale.

Përgjegjësia Sociale dhe Përgatitja e ISO 26000.

ISO 26000, zhvillimi i të cilit filloi në vitin 2005, është kontribut i Grupit të punës ISO mbi Përgjegjësinë Sociale (ISO WG SR) anëtarësia e të cilit ishte më e madhja dhe gjerësisht e bazuar në aspektin e përfaqësimit të palëve të interesuara të ndonjë grupi të vetëm formuar deri tani për të zhvilluar një standard ISO. Gjashtë nga grupet kryesore të palëve të interesuar që u pëfshinë ishin: industria, qeveria, fuqia punëtore, klientë, organizata joqeveritare dhe shërbimi, kërkimi etj.

ISO 26000 u përgatit nga ekspertet e Anëtarëve të ISO (Organizma Ndërkombëtare të Standardeve (NBS) dhe nga Organizata Ndërlidhëse (shoqëri përfaqësuese të bizneseve, klientë ose fuqi punëtore, organizata ndër-qeveritare ose joqeveritare). Në takimin e fundit të Grupit të Punës, në Korrik të 2010, morën pjesë 450 ekspertë, 201 vrojtues nga 99 vende anëtare të ISO dhe 42 organizata koordinuese të përfshirë në punë.

Çfarë është ISO 26000.

Më 1 Nëntor 2010 u prezantua ISO 26000 një nga standardet ndërkombëtare më të shumëpritur të këtyre viteve, i cili ofron udhëzime si për biznesin ashtu edhe për organizatat e sektorit publik mbi Përgjegjësinë Sociale. Të veprosh me një sjellje të Përgjegjësisë Sociale nuk është më një zgjedhje. Përgjegjësia Sociale po shndërrohet në një nevojë e shoqërisë në mbarë botën. Ajo çka e bën ISO 260005 të vecantë kundrejt iniciativave të shumta ekzistuese të Përgjegjësisë Sociale është se ajo nxjerr në pah një konsensus të vërtet ndërkombëtar në atë çka Përgjegjësia Sociale nënkupton dhe atë që subjekteve kryesore ju nevojitet të për ta zbatuar. Përveç kësaj, ajo është e bazuar gjerësisht në dhënat e të interesuarve, duke përfshirë vendet në zhvillim, bizneset, qeverinë, konsumatorët, fuqinë punëtore, organizata joqeveritare dhe të tjerët”.

4 Eko-Efiçenca dhe shterimi i burimeve, Dritan Zaimi, 19 maj 2012, www.newnews.al.5 International Organization for Standartization, ISO 26000, Social Responsibility: http://www.iso.org/iso/iso_

catalogue/management_standards/social_responsibility.htm.

90 GLOBAL CHALLENGE

Sipas standardit, perceptimi dhe realiteti i performancës së një Organizate mbi Përgjegjësinë Sociale mund të influencojë, përveç të tjerash në:

Përparësi Konkurruese.Reputacion.Mundësi për të tërhequr dhe mbajtur punëtorët ose anëtarët, blerësit,

klientët ose përdoruesit.Menaxhimi i moralit të punonjësve, angazhimit dhe produktivitetit.Këndvështrimin e investitorëve, pronarëve, dhuruesve, sponsorëve si dhe

komunitetit financiar.Marrëdhëniet me kompanitë, qeverinë, mediat, furnitorët, kolegët, klientë,

dhe komunitetin në të cilin operon.ISO 26000 jep udhëzime për të gjitha llojet e Organizatave, pavarsisht madhësisë

ose vendodhjes, në:

Koncepte, terma dhe përcaktime përsa i përket Përgjegjësisë Sociale.Ambjentin, prirje dhe karakteristika të Përgjegjësisë Sociale.Parimet dhe praktikat që kanë të bëjnë me Përgjegjësinë Sociale.Çështjet thelbësore dhe Përgjegjësinë Sociale.Integrimin, zbatimin dhe promovimin e sjelljes së Përgjejgësisë Sociale gjatë

organizimit, përmes organizimit dhe praktikave brenda sferës së saj të infuencës.Identifikimin dhe angazhimin me palët e interesuara.Angazhimet komunikuese, performancën dhe informacionin tjetër të lidhur me

Përgjegjësinë Sociale.ISO 26000 është një Standard Udhëzues6 i cili nuk mund të përdoret për

çertifikim, ndryshe nga ISO 9001:2008 (Menaxhimi i Cilësisë) dhe ISO 14001:2004 (Menaxhimi i Mjedisit) i cili mund të përdoret për çertifikim.

Mirë qeverisja e shoqërive aksionere.

Qeverisja e Shoqërive Aksionere (korporatave) përmbledh një mori procesesh, zakonesh, politikash, ligjesh dhe institucionesh që ndikojnë mënyrën sesi drejtohet, administrohet dhe kontrollohet një shoqëri aksionere. Ajo përfshin gjithashtu marrëdhëniet ndërmjet aktorëve dhe qëllimeve për të cilat qeveriset korporata. Aktorët kryesorë të një Shoqërie Aksionere janë aksionerët, menaxherët dhe bordi i drejtorëve. Grupe të tjera interesi përfshijnë punonjësit, furnitorët, klientët, bankat dhe huadhënës të tjerë, rregullatoret, mjedisin dhe mbarë komunitetin.

Një qeverisje e mirë e një shoqërie aksionere bazohet në njohjen e mirë të tregut të jashtëm dhe në respektimin e legjislacionit, por edhe në drejtimin me një kulturë të shëndetshme të shoqërisë nga bordi. Forcat e jashtme janë në një masë të madhe jashtë kontrollit të një bordi. Por, është ndryshe me mjedisin e brendshëm të shoqërisë. Ai përcaktohet shumë nga politikat e bordit dhe mënyra se si ai qeveris. Është pikërisht kultura e shoqërisë, e kushtëzuar nga ajo e bordit, që i bën shoqëritë të dallohen mjaft në sjelljen e tyre në treg. Bordi i Drejtorëve luan zakonisht rol kyç në qeverisjen e korporatës. Është përgjegjësia e tij të nënshkruajë strategjinë e organizatës, të zhvillojë politikat e drejtimit, të emërojë, mbikqyr dhe shpërblej drejtuesit e lartë, si dhe të mbaj përgjegjësi për organizatën ndaj pronarëve të saj dhe autoriteteve.

6 Standardi Udhëzues ISO 26000 mbi Përgjegjësinë Sociale- Drejtoria e Përgjithëshme e Standartizimit, Tiranë.

Eko-

efiçe

nca,

për

gjeg

jësi

a so

cial

e dh

e m

irëq

ever

isja

e s

hoqë

rive

aks

ione

re |

Dri

tan

ZAIM

I, Ph

D K

andi

dat

91Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Qeverisja e Shoqërive Aksionere rregullohet nëpërmjet dy komponentëve të saj që shpjegohen më poshtë7:

- Komponenti Normativ i Qeverisjes, ku futen të gjitha ligjet dhe rregullat në fuqi, si p.sh, kuadri ligjor për themelimin e shoqërive aksionere, ligjet dhe rregullat për letrat me vlerë, ligji për të drejtën e informimit, kriteret për listim në bursë etj. Këto ligje e rregulla janë njëlloj të zbatueshme për të gjitha shoqëritë aksionere.

- Komponenti Sjellor i Qeverisjes, që përfaqëson, tej detyrimeve të përcaktuara me ligj, atë pjesë të organizimit, kontrollit dhe drejtimit të SHA-ve që rregullohet nëpërmjet politikave, rregullimeve e procedurave të vendosura nga vetë kompania, pa ndonjë detyrim ligjor. Këtu futen çështjet etike, politikat në lidhje me komunikimin, shkëmbimin e informacionit, procesin vendimmarrës, emërimin e stafit, përgjegjësitë ndaj mjedisit dhe komunitetit. Komponenti sjellor manifestohet në mënyrën sesi menaxherët dhe aksionerët, por edhe punonjësit, kreditorët, klientët kyç dhe komuniteti bashkëveprojnë me njëri tjetrin në morinë e operacioneve të kompanisë. Është ky komponent që formon kulturën e organizatës dhe përbën një element diferencimi nga konkurentët për kompaninë në treg.

Shembuj të qeverisjes së keqe të shoqërive aksionere.

Kohët e fundit, Qeverisja e Shoqërive Aksionere ka tërhequr vëmendjen e shumë qeverive, rregullatorëve, kompanive, investitorëve dhe publikut të gjerë në mbarë botën, për shkak të rëndësisë së madhe për mirëqenien ekonomike të SHA-ve dhe të impaktit të madh në shoqëri, në përgjithësi. Qeverisja e mirë e shoqërive aksionere përforcon sigurinë, integritetin dhe efiçencën e tregut, duke mundësuar rritjen ekonomike dhe stabilitetin financiar të një vendi.

Rastet e shumta të dështimeve në Qeverisjen e Shoqërive Aksionere, si p.sh. falimentimi i Enron, rënia e WorldCom, falimentimi i shumë bankave në SHBA dhe Europë, etj., kanë nxjerrë në pah dobësitë e kësaj qeverisjeje dhe kërcënimin që përbën ajo për integritetin e tregjeve financiare, e për këtë shkak edhe nevojën për një përmirësim të vazhdueshëm të këtij sistemi. Praktikat ilegjitime, korruptive dhe mashtruese kanë bërë që edhe perandori të fuqishme biznesi të rrënohen brenda një kohe të shkurtër. Parmalat paraqet shembullin më të qartë të abuzimeve në qeverisjen e SHA-ve. Por, çfarë bëri kjo SHA? Ajo fshehu humbjet, mbivlerësoi pasuritë, regjistroi asete të paqëna, nënvlerësoi borxhin, fallsifikoi dokumentet bankare dhe devijoi të ardhurat në familjen Tanzi, duke u kthyer në një shembull tipik të shpronësimit të aksionerëve dhe kreditorëve nga një familje që i trajtoi resurset e kompanisë si të vetat.

Analizë mbi qeverisjen e SHA-ve në Shqipëri.

Shoqëritë aksionere përbëjnë pa dyshim pjesën më dinamike të bizneseve private e publike shqiptare, të cilat japin kontribut të rëndësishëm në prodhimin e përgjithshëm bruto të ekonomisë, në rritjen ekonomike, në investimet dhe në zgjerimin e vendeve të punës. Por, në drejtimin dhe administrimin e tyre në përgjithësi vihen re një sërë problemesh që kufizojnë zgjerimin dhe rritjen e shpejte të tyre në treg8. Nga më kryesoret janë:

7 IFC- International Finance Corporation- http://www.gcgf.org/.8 Probiznes, Nr 39. 22-28 Prill, 2008, Reforimi i Qeverisjes se ShA-ve, Probleme dhe Sfida, Dritan Zaimi & Fatos

Dega.

92 GLOBAL CHALLENGE

a. Mungesa e kulturës dhe e përvojës në qeverisjen e SHA-ve - Shqipëria nuk trashëgon ndonjë kulturë dhe as ndonjë konsulencë të specializuar në çështjet që lidhen me Qeverisjen e SHA-ve, ndaj edhe problemet dhe vështirësitë që hasen në këtë drejtim janë të shumta. Mungesa e informacionit, njohurive dhe konsulencës së specializuar për qeverisjen e shoqërive aksionere ka qënë një faktor pengues i rritjes së shpejtë të biznesit të SHA-ve.

b. Dobësitë dhe mangësitë në legjislacion - Legjislacioni ynë nuk parashikon detyrime për dhënien apo ekspozimin e informacionit, si për grupet e ngushta të interesit ashtu edhe për publikun e gjërë që dëshiron të njihet me rezultatet financiare, objektivat apo politikat e SHA-ve. Ai ka mangësi në lidhje me të drejtat e aksionereve dhe mbrojtjen e tyre lidhur me transaksionet abuzive në dëm të tyre etj.

c. Roli i vogël i punonjësve në administrimin e SHA-ve - Komunikimi i dobët me punonjësit, mosdhënia informacionit rregullisht atyre, pjesëmarrja e ulët e tyre në marrjen e vendimeve etj., tregojnë se SHA-të në vendin tonë, nënvlerësojnë përgjithësisht rolin punonjësve në arritjen e objektivave të tyre, duke treguar kështu se janë larg standarteve bashkëkohore që nxisin dhe vlerësojnë si shumë të rëndësishme pjesëmarrjen e burimeve njerëzore dhe i konsiderojnë vetë këto të fundit si një aset të pazëvendësueshëm.

d. Mungesa e ndarjes së pronësisë nga menaxhimi - Për vete kushtet në të cilat u bë lindja dhe rritja e biznesit shqiptar, mbizotëruan njësitë e vogla në sektorët e shërbimit dhe të tregtisë, bizneset e karakterit familjar. Duke ecur në këtë rrugë, sot rezulton mjaft i kufizuar numri i bizneseve në të cilat pronësia dhe menaxhimi konsiderohen dy gjëra të ndara dhe relativisht të pavarura nga njëra-tjetra.

e. Etja për pasurim të shpejtë u shoqërua me sjellje të rrezikshme jo-etike - Shembujt e vërejtur gjatë viteve të para të tranzicionit kanë qënë të shumtë duke dëmtuar rëndë konsumatorët. Për shembull në tregun shqiptar, gjatë kësaj periudhe kanë hyrë e janë tregtuar prodhime false, siç janë pijet freskuese, alkolike, uji i pijshëm, etj. Po kështu, etiketat dhe logot e një shoqërie me një reputacion të caktuar, janë përdorur nga prodhues të tjerë private (shpeshherë që operojnë në format informale të biznesit), duke dëmtuar jo vetëm aktivitetin e shoqërive bazë, por edhe duke vepruar në mënyre jo-etike ndaj konsumatorëve, të cilëve ju ofrohen produkte të pakontrolluara nga pikëpamja e standarteve dhe të cilësisë. Janë të njohura rastet gati ekstreme, kur për konsumatorët janë tregtuar produkte të dëmshme e me pasoja edhe vdekjeprurëse, siç është rasti i përdorimit të alkoolit metilik apo i pijeve me përbërës sintetike, për të vazhduar më tej me falsifikimin e markave, e deri tek reklamimet abuzive e mungesa e kujdesit për mallrat që kërkojnë edhe kushtin e garancisë dhe të mirëmbajtjes. Po kështu një sërë shkeljesh në të drejtat e punonjësve, punësimi i të miturve etj. Mjafton të përmëndim disa shembuj praktikash të këqija si Gërdeci apo Nafta Virginia për të kuptuar impaktin e madh që ka keq-qeverisja në publik dhe në mjedis.

f. Njohje e pakët e të drejtave vetjake - nga aksionerët dhe aktorët e tjerë të SHA-ve, kreditorët, punonjësit, klientët, furnizuesit. Sesi një aksioner i ushtron të drejtat e tij për të shitur, votuar apo paditur, kjo varet shumë nga informacioni që i jepet atij. Kur informacioni i domodoshëm i jepet aksionerëve dhe investitorëve saktë dhe në kohë, atëherë janë vetëm tregu dhe ata vetë që vendosin për fatin e tyre. Një rregjim esktensiv dhe ekspozim proaktiv i informacionit, i përgatitur dhe i audituar me standarte të cilësisë së lartë, ndihmon shoqërinë aksionere të orientohet shpejt dhe drejt në treg. Informacione thelbësore për aksionerët, investitorët dhe grupet e tjera të interesit janë:

− rezultatet financiare dhe operative të kompanisë.− objektivat e saj.− ortkët kryesor dhe të drejtat e votimit.− çmimi i aksionit.

Eko-

efiçe

nca,

për

gjeg

jësi

a so

cial

e dh

e m

irëq

ever

isja

e s

hoqë

rive

aks

ione

re |

Dri

tan

ZAIM

I, Ph

D K

andi

dat

93Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

− shpërblimi i drejtuesve kryesor. − analiza e faktorëve të riskut.− politika e shpërblimit.

Modelet e qeverisjes së shoqërive aksionere në Botë.

Është me rëndësi që drejtorët dhe menaxherët të zhvillojnë një model qeverisjeje që merr parasysh vlerat e pjesëmarrësve në shoqërinë aksionere, si dhe të bëjnë rivlerësimin periodik të modelit, duke parë eficiencën e tij. Veçanërisht, ekzekutivët e lartë duhet të sillen me ndershmëri dhe me etikë, sidomos në lidhje me konfliktin në dukje ose real të interesit dhe ekspozimin e raporteve financiare.

Ekzistojnë dy modele për qeverisjen e SHA-ve. Përpara se të përzgjidhet për t’u ndjekur ndonjëri prej tyre, duhet patuar parasysh, se shoqëritë në vende të ndryshme ndjekin objektiva të ndryshme. Zgjedhja e këtyre objektivave përcaktohet edhe nga faktorë kulturorë. Për rrjedhojë, në reformën e qeverisjes së SHA-ve, Shqipëria duhet t’i përqaset atij modeli që plotëson sa më mirë boshllëqet tona në qeverisje dhe i përshtatet më mirë mjedisit social e kulturor të vendit tonë.

Dy modelet janë:Modeli i maksimizimit të pasurisë së aksionerëve (modeli Anglo-Amerikan). Sipas

këtij modeli:Aksionerët mbajnë mbi vete të gjithë riskun e ndërmarrjes dhe janë njëkohësisht të

vetmit pretendentë për fitimet e saj. Aksionerët zgjedhin bordin e drejtorëve në bazë të parimit një-aksion-një votë. Bordi i drejtorëve përzgjedh menaxherët që presupozohet të marrin vendime në lidhje me maksimizimin e vlerës së aksioneve të zotëruara nga aksionerët.

Modeli i maksimizimit të pasurisë së korporatës. Sipas këtij modeli:−Përveç aksionerëve (zotëruesve të kapitalit) në operacionet e korporatës kanë një

pjesë edhe grupe të tjera, si punëtorët e specializuar, punëtorët e thjeshtë, menaxherët dhe huadhënësit.

−Objektivi i vendimmarrjes manaxheriale është krijimi i pasurisë dhe i fuqisë së korporatës.

−Fuqia e votimit përgjithësisht nuk është sipas parimit një-aksion-një votë.

Parimet e qeverisjes së mirë të shoqërive aksionere.

Parimet e një qeverisjeje të mirë kanë si elementë kyç të tyre ndershmërinë, besimin dhe integritein, hapjen, orientimin drejt performancës, llogaridhënien dhe përgjegjshmërinë, respektin e ndërsjelltë dhe angazhimin ndaj organizatës. Pavarësisht modelit që mund të ndiqet në Qeverisjen e Shoqërive Aksionere, e rëndësishme është që në çdo rast të zbatohen parimet e qeverisjes së mirë. Këto parime9, që janë parashtruar nga Organizata për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim (OECD), në një dokument që u bë publik në vitin 2004, janë:

−Roli dhe përgjegjësia e bordit - Bordi duhet të jetë i aftë për të trajtuar çështje të ndryshme të biznesit të shoqërisë, si dhe për të analizuar rezultatet e menaxhimit. Ai duhet të jetë në përmasat e duhura dhe të ketë përkushtimin e duhur për plotësimin e përgjegjësive. Një çështje e rëndësishme është ajo e raportit ndërmjet drejtorëve të brendshëm dhe të jashtëm të bordit. Rolet kryesore, si ato të kryesuesit të bordit dhe të drejtorit ekzekutiv (CEO) nuk duhet të mbahen nga i njëjti person.

−Trajtimi i drejtë dhe i barabartë i aksionerëve - Organizata duhet të respektoj

9 OECD – White Paper- Mbi Qeverisjen e Shoqërive Aksionere në Europën Juglindore.

94 GLOBAL CHALLENGE

të drejtat e aksionerëve dhe t’i ndihmojë ata t’i ushtrojnë ato, duke i dhënë informacion të kuptueshëm e lehtësisht të arritshëm, si dhe duke i inkurajuar për të marrë pjesë në mbledhjet e përgjithshme.

−Marrja parasysh e interesave të risk bartësve të tjerë - Organizatat duhet të njohin se kanë detyrime ligjore dhe shoqërore ndaj të gjithë risk bartësve legjitime dhe ky angazhim duhet të reflektohet në strategjinë e organizatës.

−Integriteti dhe sjellja etike - Shoqëritë aksionere përfaqësojnë në vetvete entitete ku etika e biznesit merr rol parësor, pasi ato përmbajnë njëkohësisht si mundësinë e sjelljeve etike dhe të zhvillimit të programeve përkatëse, ashtu edhe mundësinë e thellimit të sjelljeve jo-etike. Organizatat e biznesit ndeshen me një varietet të gjërë oportunitetesh për të vepruar në mënyre jo-etike. Këto përfshijnë tundime, të tillla si mashtrimi me qëllim mosdeklarimin e shumës së fitimeve të realizuara dhe shmangien e detyrimeve tatimore; mashtrimi i klientëve; trajtimi i pandershëm i punëmarrësve dhe i të tretëve etj. Organizatat duhet të zhvillojnë një kod sjelljeje të drejtorëve dhe menaxherëve që nxit vendimmarrjen etike dhe të përgjegjshme.

−Hapja dhe Transparenca - Organizatat duhet të sqarojnë dhe të bëjnë publike rolet dhe përgjegjësitë e bordit dhe të stafit menaxhues, si dhe të sigurojnë dhënien llogari nga ata tek grupet e interesit. Ato duhet të përcaktojnë procedurat për të ruajtur integritetin e raportimeve financiare, si dhe për ekspozimin e informacionit të rëndësishëm ndaj grupeve të interesit dhe publikut të gjërë.

Reformimi drejt një qeverisje të shëndoshë të shoqërive aksionere në Shqipëri – Rekomandime.

Sa më sipër, mund të dallohen disa elementë që kanë nevojë për përmirësim, si në komponentin normativ, ashtu edhe në atë sjellor të qeverisjes së SHA-ve në vendin tonë, në mënyrë që kjo qeverisje të përmbushë e dëmonstrojë sa më mirë parimet e paraqitura më sipër.

a. Përmirësimi i kuadrit ligjor - që rregullon veprimtarinë e SHA-ve. Ndryshimet duhet të plotësojnë boshllëqet specifike aktuale, si dhe të harmonizojnë tërë paketën ligjore me ndikim në veprimtarinë e SHA-ve. Ndërhyrjet në ligj duhet të sjellin qartë, duke reflektuar praktikat më të mira, zgjidhjen e shqetësimeve të tilla si: − trajtimi i drejtë dhe i barabartë i aksionerëve.− mbrojtja e aksionerëve ndaj transaksioneve abuzive.− ndalimi i pazareve të brendshme.− përcaktimi i rolit dhe i përgjegjësive të bordit.− përcaktimi i rolit dhe përgjegjësive të auditorit të jashtëm dhe të brendshëm.− mbikqyrja e përgatitjes dhe e raportimit të pasqyrave financiare, kontrollit të

brendshëm dhe e pavarësisë së audituesit të kompanisë.− detyrimet ligjore ndaj grupeve të tjera të interesit.− rishikimi i planeve të shpërblimit të Drejtorit Ekzekutiv dhe menaxhuesve të tjerë

të lartë.− mënyrat e emërimit të individëve në postet e bordit.− detyrimet ligjore për të dhënë informacion etj.

Forcimi i Kulturës së SHA-ve - Ligjet, janë elementë të domosdoshëm, por jo të mjaftueshëm për një qeverisje të mirë të SHA-ve. Qeverisja e mirë duhet të demonstrohet në praktikë. Kjo varet nga ajo sesi kompanitë drejtohen dhe kontrollohen konkretisht. Rezultati praktik i qeverisjes është produkt i strukturave shumëpalëshe dhe i vendimeve brenda kompanisë për aspekte të ndryshme të jetës së saj. Promovimi i standarteve më të përparuara në modelet sjellore, si dhe programet etike mund të zgjidhin shumë nga problemet e hasura në qeverisjen e shoqërive aksionere në Shqipëri.

Eko-

efiçe

nca,

për

gjeg

jësi

a so

cial

e dh

e m

irëq

ever

isja

e s

hoqë

rive

aks

ione

re |

Dri

tan

ZAIM

I, Ph

D K

andi

dat

95Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

b. Transparenca - Politikat, procedurat apo kodet, duhen bërë publike, sepse vetëm kur njihen nga publiku mund të vlerësohet edhe respektimi i tyre. Kompanitë nuk duhet të kenë frikë nga ekspozimi i tyre, sepse siç thotë Louis Brendeis “Rrezja e diellit është disinfektanti më i fortë”. Ndërkohë, për skeptikët e transparencës së SHA-ve, vlen të theksohet fakti se transparenca ndikon në rritjen e çmimit të aksionit. Eksperienca e kompanive në perëndim po tregon se bizneseve, që nuk mbajnë parasysh, krahas kërkesave të zakonshme të biznesit, edhe kërkesat etike dhe të përgjegjshmërisë sociale, po iu pakësohet në mënyrë të vazhdueshme baza e aksionereve dhe çmimi i aksioneve të tyre në treg po pëson ulje të ndjeshme. Kjo është e kuptueshme, pasi çdo investitor dëshiron të investojë në atë kompani e cila i demonstron vlerat dhe standartet e sipër përmendura.

c. Detyrimi ligjor për të dhënë informacion - E drejta e informimit në Shqipëri garantohet me Ligjin Nr. 8503, dt. 30 qershor 1999, “E drejta e Informimit për Dokumente Zyrtare”. Ky Ligj është i aplikueshëm dhe i detyrueshëm për zbatim vetëm në institucionet publike. Ai, jo vetëm që nuk ka ndonjë dispozitë që të rregullojë të drejtën e informimit të aksionerëve, kreditorëve, punonjësve apo të klientëve të Shoqërive Aksionere, por as nuk shprehet për detyrimin e dhënies së informacionit prej tyre të paktën për rastet kur ushtrojnë veprimtari nëpërmjet kontratave publike. Shoqëritë Aksionere që kanë përfituar fonde publike, duhet të jenë të detyruara me ligj të informojnë publikun e gjerë.

d. Mbrojtja e konsumatorit - Ndonëse zhvillimet e viteve të fundit kanë sjellë ndryshime pozitive në fushën e mbrojtjes së konsumatorëve, veçanërisht në lidhje me legjislacionin, mbetet për të bërë më shumë në të ardhmen. Ka nevojë për rregulla mbrojtëse shtesë, veçanërisht në fushën e sigurisë së produktit. Duhet të fuqizohen informimi i konsumatorëve dhe edukimi i tyre. Nevojitet të rritet përfaqësimi i interesave të konsumatorëve në shoqërinë civile. Çështjes së zbatimit të legjislacionit në mbrojtje të konsumatorit duhet t’i jepet përparësi e veçantë, duhet të zhvillohen më tej mekanizmat efektivë të dëmshpërblimit dhe kërkohet të ngrihet një sistem i përshtatshëm i mbikëqyrjes së tregu. Në përputhje me strategjinë e Bashkimit Europian për politikat e konsumatorëve, duhet siguruar nje nivel i lartë i mbrojtjes së konsumatorëve, kontroll efektiv i përmbushjes së detyrimeve ligjore që rrjedhin nga rregullat për mbrojtjen e konsumatorëve, dhe përfshirja e organizatave të konsumatorëve në procesin e politikëbërjes. Reformat në fushën e mbrojtjes së konsumatorëve dhe mbikëqyrjes së tregut janë ndër kërkesat kryesore të Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit.

Duke pasur parasysh gamën e gjërë të problemeve që lidhen me përmirësimin e qeverisjes së SHA-ve, një punë e madhe del përpara të gjithë politikbërësve, rregullatorëve, organizatave të biznesit dhe ato mjedisore - publike e private dhe grupeve të interesit, për të kontribuar para së gjithash në përmirësimin e kuadrit ligjor, si dhe për nxitjen e futjes së standarteve më të larta të kulturës dhe të etikës qeverisëse të SHA-ve. Kontributi i secilit duhet të përqendrohet dhe të mundësojë sa më shumë zgjidhjen çështjeve të mëposhtme, duke sjell modelet e praktikave më të mira ndërkombëtare:

•Promovimin e Kodeve të Sjelles dhe Programeve të Etikës si edhe të ofroj konsulencën në përgatitjen e tyre.

•Sensibilizimin e opininionit publik dhe i vetë komunitetit të biznesit për përkrahjen e veprimtarive që çojnë në forcimin e rolit të organizatave të biznesit si avancues të reformimit dhe demokratizimit të mëtejshëm të shoqërisë shqiptare.

•Formulimi i ligjeve për mirëqeverisjen e shoqërive aksionere.•Nxitjen e proceseve të mbrojtjes dhe lobimit për elementë të caktuar të reformimit

të mjedisit të biznesit.

96 GLOBAL CHALLENGE

•Promovimin e standardeve të transparencës, përgjegjshmërisë, raportimit financiar.•Promovimi i praktikave më të mira në menaxhimin mjedisor dhe prezantimi i

mekanzimave vlerësues që mbështesin dhe stimulojnë bizneset e përgjegjshme sociale e mjedisore duke promovuar përgjegjësinë si mjet për të forcuar konkurrueshmërinë.

Bibliografia:

1. http://www.greenfacts.org/en/ecosystem/index.htm2. Qëndra për Turizmin dhe Zhvillimin e Qëndrueshëm. Guida për praktikat më të

mira për Zhvillimin e Turizmit të Qëndrueshëm.3. Nathan E. Hurst “Corporate Ethics, Governance and Social Responsibility:

Comparing European Business Practices to those in the United States”.4. Eko-Efiçenca dhe shterimi i burimeve, Dritan Zaimi, 19 maj 2012, www.newnews.

al5. International Organization for Standartization, ISO 26000, Social Responsibility:

http://www.iso.org/iso/iso_catalogue/management_standards/social_responsibility.htm

6. Standardi Udhëzues ISO 26000 mbi Përgjegjësinë Sociale- Drejtoria e Përgjithëshme e Standartizimit, Tiranë.

7. IFC- International Finance Corporation- http://www.gcgf.org/8. Probiznes, Nr 39. 22-28 Prill, 2008, Reforimi i Qeverisjes se ShA-ve, Probleme dhe

Sfida, Dritan Zaimi & Fatos Dega.9. OECD – White Paper- Mbi Qeverisjen e Shoqërive Aksionere në Europën

Juglindore.

Eko-

efiçe

nca,

për

gjeg

jësi

a so

cial

e dh

e m

irëq

ever

isja

e s

hoqë

rive

aks

ione

re |

Dri

tan

ZAIM

I, Ph

D K

andi

dat

97Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Abstrakti

Ky punim shkencor është pjesë e doktoraturës, përmes të cilit synoj të paraqes dhe shtjelloj krizën e Kosovës dhe platformat serbe në shekuj. Shumë reporterë perëndimorë, përfaqësues të Kryqit të Kuq e përfaqësues diplomatikë, njoftuan shtypin e kohës, për këto krime e tmerre serbe mbi popullin e pafajshëm e duarthatë të mbytur në dhunë e gjak.

Konferenca e Paqes e organizuar në qershor të vitit 1913 në Londër do të mbyll disi këto luftëra e trazime të popujve të posa dal nga okupimi shekullor Otoman.

I dëmtuar dhe i sakatosur do të dal nga kjo Konferencë populli shqiptar, i cili do të ndahet në pesë shtete. Pjesa e mbetur e pa qeverisur nga të tjerët, pra Shqipëria e pavarur do të ishte i vetmi shtet në Ballkan i cili në të katër anët e tij do të kufizohej me popullin e vetë që ishte ndarë padrejtësisht nga fuqitë e kohës.

Ishin pikërisht këto largime forcërisht të shqiptarëve jashtë që krijuan diasporën e parë shqiptare jashtë shtetit, kryesisht në Evropë dhe në Amerikë. Kjo diasporë, sikundër, do luante rol përherë e më të rëndësishëm për ndërkombëtarizimin e çështjes shqiptare në Perëndim në vitet që do pasonin deri në zgjidhjen e krizës së Kosovës.

Nijazi HALILI, PhD Kandidat

Kriza e Kosovës në shek. XIX dhe Platformat serbe

98 GLOBAL CHALLENGE

Kriza e Kosovës në shek. XIX dhe Platformat serbe.

Historia e krizës së Kosovës filloi në mes të shekullit 19-të, me programin “Naçertanie” të Ilia Garashaninit të përpiluar më 1844. Gjatë Krizës Lindore dhe luftërave Ballkanike, Kosova u pushtua nga Monarkia Serbe. Konferenca e Londrës e vitit 1913 e njohu këtë pushtim territorial të Kosovës, duke lënë kështu Kosovën jashtë kufijve politik të shtetit shqiptar. Mbas pushtimit prej Serbisë në vitin 1912 dhe përfshirjen brenda kufijve politik të saj, Kosova u organizua në pesë qendra administrative: Distrikti i Prishtinës, i Prizrenit, i Novi Pazarit, i Kumanovës dhe i Shkupit. Në 1913 u organizua edhe distrikti i Zveçanit me qendër Mitrovicën.

Ndërsa ngelen nën Malin e Zi, Deçani, Peja, Istogu dhe një pjesë e Drenicës. Gjatë Luftës së Parë Botërore, Serbia dhe Mali Zi bën shumë krime, akte gjenocidi, pastrime etnike dhe konvertime fetare të detyruara për shqiptarët e Kosovës. Me akte ligjore të posaçme gjatë Luftës së Parë Botërore u shpopulluan shumë zona shqiptare me qëllim që t´i hapej vend kolonuive të krijuara me serbë e malazezë. Kështu, në shkurt 1914, Qeveria Serbe miratoi “Ligjin-Dekret mbi Reformën Agrare dhe Kolonizimin” në territoret e pushtuara. Ky ligj ka qenë në fuqi deri në vitin 1919. Mbi bazë të këtij akti juridik u ndërruan edhe emrat e vendeve në Kosovë, duke u sllavizuar.

Në të njëjtën mënyrë veproi edhe Mali Zi me Kosovën e popullsinë e saj. Si pasojë vetëm nga periudha 1918-1938 janë djegur në Kosovë 320 fshatra me popullsi shqiptare, nga 1918-1921 janë vrarë 12. 346 shqiptarë, janë burgosur 22. 160, u dhunuan 50. 515 shtëpi dhe u dogjën 6. 125 të tjera.

Me rastin e vendosjes së ushtrisë serbe në Kosovë, gjatë luftërave Ballkanike (1910, 1912, 1913) redaktori i gazetës serbe “Radniçke Novine” duke përcjellur fushatën serbe në Kosovë shkruan gjerësisht për tmerret e kësaj ushtrie1.

Shumë reporterë perëndimorë, përfaqësues të Kryqit të Kuq e përfaqësues diplomatikë, njoftuan shtypin e kohës, për këto krime e tmerre serbe mbi popullin e pafajshëm e duarthatë të mbytur më dhunë e gjak. Një publicist dhe shkrimtar hebre, nga Austria Leo Freundcsli, e shkruan një pamflet-libër të vogël informativ, mahnitës, të quajtur “Golgota shqiptare”me të dhënat e tmerrshme mbi masakrimet dhe dhunimet e popullsisë shqiptare, që Serbia kishte bërë mbi ta. Konferenca e Paqes së organizuar në qershor të vitit 1913 në Londër do të mbyllë disi këto luftëra e trazime të popujve të posa dalë nga okupimi shekullor Otoman.

I dëmtuar dhe i sakatosur do të dal nga kjo Konferencë populli shqiptarë, i cili do të ndahet në pesë shtete. Pjesa e mbetur e pa qeverisur nga të tjerët, pra Shqipëria e pavarur do të ishte i vetmi shtet në Ballkan i cili në të katër anët e tij do të kufizohej me popullin e vetë që ishte ndarë padrejtësisht nga fuqitë e kohës.

Nga viti 1912, gjatë tërë Luftës së Parë Botërore e më pas u detyruan të largohen me forcë nga Kosova, Sanxhaku e Maqedonia, sipas dokumenteve diplomatike serbe të kohës, 239. 807 shqiptarë, në drejtim të rrugës Kavalo të Greqisë për në Turqi.

Mbas këtij procesi u sollën në territoret shqiptare 20. 000 familje serbe dhe 5. 000 familje malazeze. Një pjesë e konsiderueshme e këtyre refugjatëve të përzënë kosovar u vendosën në Shqipëri, në zonat e Shkodrës, Durrësit, Krujës, Kavajës, Beratit, Sarandës, Koplikut, Lishnës, Fierit, Tiranës, Lesovikut dhe Kukësit.

Ishin pikërisht këto largime forcërisht të shqiptarëve jashtë që krijuan diasporën e parë shqiptare jashtë shtetit, kryesisht në Evropë dhe në Amerikë. Kjo diasporë, sikundër kemi pasur rast ta theksojmë më lartë, do luante rol përherë e më të rëndësishëm për ndërkombëtarizimin e çështjes shqiptare në Perëndim në vitet që do pasonin deri në zgjidhjen e krizës së Kosovës. Sikundër e kemi analizuar në kapitujt për nacionalizmin serb, platforma e kolonizimit të

1 Noel Malcolm,“KOSOVA NJË HISTORI E SHKURTËR”, Koha-Prishtinë dhe Shtëpia e Librit-Tiranë. f. 274.

Kriz

a e

Koso

vës

në s

hek.

XIX

dhe

Pla

tform

at s

erbe

| N

ijazi

HA

LILI

, PhD

Kan

dida

t

99Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Kosovës u zhvillua akoma më shumë me politikë institucionale zyrtare në Memorandumin e Dr. Vasa Çubriloviçit ”Përzënia e Shqiptarëve”.

Në fakt ky Memorandum ishte vijimi i Programit të Naçertanies (programi për Serbi të Madhe), në rrethanat e reja të sistemit të Versajës. Në bazë të planit të veprimit në zbatim të kolonizimit forcërisht të Kosovës, 13. 938 familje u vendosën forcërisht si kolonë në Kosovë deri në vitin 1935 si dhe mijëra shtëpi u ndërtuan për kolonët atje.

Memorandumi nacionalist i Vasa Çubriloviçit, i shndërruar në politikën zyrtare mbas Monarkisë Diktatoriale Serbe synonte përzënien me çdo mjet të shqiptarëve dhe futjen në vend të tyre të kolonëve serbë e malazezë, Çubriloviçi, madje përcaktonte edhe metodën e realizimit të projektit: “....rruga për përzënien e shqiptarëve duhet të jetë forca brutale e makinerisë së organizuar shtetërore....shkatërrimi i fshatrave me armë, me dënime, burgosje, aplikimi i masave brutale policore, prerja e pyjeve, mohimi i dokumenteve të pronësisë, mbingarkesa me taksa të rënda, ndalimi i tyre për të shitur bagëtinë dhe sjellja brutale e ashpër kundër fëmijëve dhe grave të tyre....”2.

Dihet botërisht se prej majit të vitit 1912, Serbia punoi për pushtimin e Shqipërisë. Organizatat sekrete serbe funksionin me dijeninë dhe direktivat e shtetarëve serbë, siç ishte “Crna Ruka” (“Dora e zezë”), të cilën e udhëhiqte Dragutin Dimitrijeviqi-APIS-i.

Qëllimi i saj ishte pushtimi i të gjitha krahinave shqiptare dhe vrasja e të gjithë atyre që do të guxonin ta kundërshtonin këtë ide. Po ashtu, çetat terroriste të Vojisllav Tanaskoviqit, i cili ishte kuadër i fshehtë i organizatës sekrete serbe “Bashkim ose Vdekje” (“Dora e Zezë”). e cila komandohej nga gjenerali famëkeq Bozha Jankoviq, e terrorizuan popullatën e fshatrave të ndryshme të Kosovës për shumë vite me radhë.

Në periudhën 1912-1915, masakruan 30 mijë vetë, më tepër se 2 mijë prej tyre ishin gra, fëmijë e foshnja. Vetëm për dy orë janë shfarosur 500 shqiptarë nga bandat dhe grupet çetnike të komanduara nga kapiteni Jerushiq dhe nënkoloneli Miliçeviq, kufomat e të cilëve u futën nëpër shtëpi, të cilat pastaj u dogjën për të humbur gjurmët.

Vetëm në Kosovë, sipas gazetës “Shqipëria e Re” e vitit 1913, u zhdukën 13 mijë shqiptar. Më 15 qershor të vitit 1915, ministri serb i asaj kohe, Lubo Jankoviqi, nënshkroi kontratën me agjentin serb Esat Pashë Toptani, që Serbia ta marrë Podgoricën, rrethet e Gollobordës, Dibrën, Lumën, Hasin e deri në Spaç. Gazeta “Populli” e 24 gushtit 1919 njoftonte se vetëm në tetë krahina të Kosovës ishin vrarë 11.928 veta dhe ishin djegur 6 109, shtëpi. Më 13 korrik 1924, gjenerali Bozhidar Terziq, urdhëroi që të sulmonte dhe të zhdukte tërësisht “Arbërinë e Vogël” - Zona e lirë e Drenicës3.

Doktrina e Ilia Garashaninit “Nacertania”.

Periudha e autonomisë krijoi një hapësirë relativisht më të lirë për shndërrimin e lëvizjes politike serbe nga autonomizmi në doktrinën shtet-formuese. Një kapërcim të tillë e shënoi në historinë serbe në vitin 1843, Ilia Garashanini. Garashanini u bë ministër i princit të ri Serb, Aleksandër Karagjorgjeviç, i cili zëvendësoi ish princin Mihajl Obrenoviç. Karagjorgjeviç, ndryshe nga Obrenoviç i krijoi hapësirë Garashaninit për zhvillimin e lëvizjes së tij politike.

Duke e ndjerë këtë hapësirë, Garashanini i dërgoi në mënyrë sekrete Princit Karagjorgjeviç platformën e tij “Naçertanie” që do të thotë “Programi i Serbisë së Madhe”.

Ky program niste me glorifikimin e Serbisë mesjetare dhe spekulonte më tutje me ardhmërinë e saj. Garashanini e niste strategjinë e tij me shkatërrimin e Perandorisë Osmane dhe vijonte me shpartallimin e Austro-Hungarisë, të cilën e shihte si armik të përhershëm të

2 Lisen BASHKURTI, Libri, “Krizat Ndërkombëtare”, f. 132, botuar në shtëpinë botuese, MirgeerALB, në Tiranë.

3 R. Badallaj, “Bacë. çka po pritni?”, ”Republika”-Slloveni, viti VI, Nr. 10. shtator 1995.

100 GLOBAL CHALLENGE

Serbisë, me rrezikshmëri për të zëvendësuar Perandorinë Osmane. Në programin “Naçertanie”, Garashanini vizatoi hartën territoriale në të cilën duhej të shtrihej Serbia e madhe.

“Interes primar kishte Bosnje – Hercegovinën, Malin e Zi dhe Shqipërinë Veriore, të gjitha zotërime turke me popullsi serbe. Shqipëria ishte gjithashtu shumë e rëndësishme sepse ajo ofronte dalje në dete, një nevojë kjo për të parandaluar barrierat austriake mbi tregtinë e jashtme të Serbisë.

Garashanini ishte i interesuar për serbët që jetonin Banat, Baçka dhe Vojvodinë (krahinë në jugë të Hungarisë përgjatë Danubit nga Beogradi). Për arsye pragmatike, Garashanini argumentoi çdo përpjekje të hershme për t´i bashkuar këto zona, sepse ato i përkisnin Austrisë, një shtet më i zoti se Turqia për t´i rezistuar Serbisë. Të njëjtin arsyetim aplikoi për Kroatët, Slavonien dhe Dalmatinë, duke u interesuar për sllavët e jugut për arsye të lidhjes me Serbinë. Sllavët e Bullgarisë kishin më pak vëmendje të menjëhershme nga që Turqia ishte më e fortë në atë zonë dhe vetë Rusia nuk dëshironte që Serbia të futej thellë në Ballkanin Lindor, kaq afër me Stambollin. Garashanini kishte simpati për sllavët çekë, por duke e ditur se nuk janë sllavë të jugut nuk tregoi interes për bashkimin e ardhshëm me Serbinë4.

Garashanini parashtroi jo vetëm programin politik, por edhe taktikën diplomatike për realizimin e saj. Asokohe Rusia ishte paternaliste e Serbisë dhe diktonte shumë mbi politikën e saj. Garashanini shikonte vlerë te paternalizmi i Rusisë, por edhe pengesë me ndërhyrjen e saj të fortë. Kështu që ai nxiti bashkëpunime diplomatike me fuqi më pak të interesuara për Serbinë, por me peshë, siç ishte Franca. Gjithashtu, pavarësisht nga problematikat rivalizuese me Austrinë, sërish, Garashanini e konsideronte atë me rëndësi për të balancuar në një farë mënyre ndërhyrjen e fuqishme të Rusisë në rajon.

“Naçertanie” e Garashaninit u bë shumë shpejt platformë politike e nacionalizmit serb për kohët që do pasonin. Kështu, mbas vrasjes së Mihal Obrenoviçit dhe ri ardhjes së Karagjorgjeviçit në fronin serb, partia radikale serbe e drejtuar nga Nikola Pashiç e shndërroi “Naçertanien” në program politik bazik për Monarkinë Serbe. Pashiç ishte një orator i shkëlqyer, një politikan fushatash, demagog i rrallë, gazetar i talentuar, diplomat i zoti, sikundër edhe trafikant i fuqishëm në kohë trazirash e luftërash. Nga ardhja e parë në qeveri në vitet 1878 e deri në fund të karrierës së tij, Pashiqi i qëndroi “Naçertanie-s”.

Fundi i dinastisë së Obrenoviçit me grusht ushtarak në vitin 1903 nxori për herë të parë në skenën politike serbe si faktor me ndikim dhe veprim të madh politik-ushtrinë. Ashtu sikundër në Greqi dhe në Turqi, nga vitet 1923 e deri në vitet ´70 të shekullit 20-të ushtria do të përzihej thellë në punët e politikës, që ishte e udhëhequr nga doktrina nacionaliste, faktori ushtarak në Turqi, Greqi edhe në Serbi ka përbërë një precident të rrezikshëm si për stabilitetin politik të brendshëm, ashtu edhe për marrëdhëniet me fqinjët e rajonin. Perëndimi asnjëherë nuk i ka pritur mirë veprimet politike të këtyre turke, greke dhe serbe, ndërkohë që opinionet publike të këtyre vendeve Ballkanike i kanë parë ato veprime me simpati.

Doktrina dhe politika nacionaliste e hedhur në programin “Naçertanie” dominoi edhe marrëdhëniet me jashtë të Serbisë. Serbia përplasej kudo me interesat e saj nacional-shovene. Për Maqedoninë, Serbia ishte përkundër Greqisë dhe Bullgarisë, për Bosnie&Hercegovinën ishte përkundër Austro-Hungarisë. Në këto rrethana të rrezikuara për platformën e “Nacertanie-s”, Serbia adoptoi një politikë jashtëzakonisht agresive.

Si rezultat i kësaj politike gjatë Luftrave Balkanike, Serbia arriti të plotësonte rreth 82 përqind të hartës së propozuar nga Ilia Garashanini në vitin 1843. Krijimi i Jugosllavisë, përmes trojkës Serbo-Kroato-Sllovene në përfundim të Luftës së Parë Botërore, parashtruar qysh në vitin 1917 në Deklaratën e Korfuzit, nuk arriti dot të balanconte kurrsesi nacionalizmin serb brenda saj. Me gjithë përpjekjet e mëdha të kroatëve për të aplikuar një koncept federalist, sërish nacionalizmi serb diktoi drejtimin e Monarkisë Treshe.

Nga viti 1919 deri në 1929, kur Mbreti Aleksandër Karagjorgjeviç shpërndau

4 Lisen Bashkurti, “Krizat Ndërkombëtare”, f. 107, botuar në shtëpinë botuese MirgeerALB, në Tiranë, 2008.

Kriz

a e

Koso

vës

në s

hek.

XIX

dhe

Pla

tform

at s

erbe

| N

ijazi

HA

LILI

, PhD

Kan

dida

t

101Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

parlamentin dhe imponoi mbretëri diktatoriale, gjithë lufta politike në Mbretërinë Serbo-Kroate-Sllovene u bë nëpërmjet përpjekjeve unitariste nacionaliste serbe dhe federalistëve kroatë-sllovenë.

Ngritja e monarkisë diktatoriale të Mbretit Aleksandër fuqizoi akoma më shumë pushtetin serb dhe njëherësh nacionalizmin e tij. “Naçertanie” mbeti platformë veprimi. Ndër popujt që kjo platformë goditi më shumë ishin shqiptarët. Me akte ligjore të posaçme gjatë Luftës së Parë Botërore nacionalistët serbë shpopulluan shumë zona shqiptare me qëllim që t´i hapej vend kolonive të krijuara me serbë e malazezë. Kështu në shkurt 1914, Qeveria Serbe miratoi Ligjin Dekret mbi Reformën Agrare dhe Kolonizimin në territoret e pushtuara. Ky ligj ka qenë në fuqi deri në vitin 1919.

Mbi bazë të këtij akti u ndërruan edhe emrat e vendeve në Kosovë, duke u sllavizuar. Në të njëjtën mënyrë veproi edhe Mali i Zi me Kosovën e popullsinë e saj. Vrasja e Mbretit Aleksandër në vitin 1934 nga një terrorist maqedonas me lidhje kroate nuk ndryshoi kursin nacionalist serb. Madje, mbas vrasjes së Mbretit Aleksandër, për zbatimin e doktrinës së “Nacertanies” u angazhuan edhe akademikët të mëdhenj të Serbisë.

Ndër to shquhej Dr. Vaso Çubriloviçi, i cili përpunoi Memorandumin “Përzënia e Shqiptarëve”, paraqitur qeverisë serbe për të pastruar etnikisht territoret e banuara nga shqiptarët e Kosovës dhe në Maqedoninë Perëndimore, duke i përzënë ata dhe duke i zëvendësuar me kolonë kryesisht malazezë e serbë.

Duke folur për marrjen e atyre territoreve që pati dizajnuar në hartën e tij Ilia Garashanini, Vasa Çubriloviçi shkruan:

“Padyshim, shkaku kryesor për mungesën e kolonizimit të atyre rajoneve lidhet me nevojën për t´u marrë tokë shqiptarëve. E vetmja mënyrë për kolonizimin masiv të atyre rajoneve është t´u merret toka shqiptarëve”5 .

Duke shkruar për metodën që do të duhej ndjekur për të realizuar përzënien e shqiptarëve nga Kosova dhe Maqedonia Perëndimore dhe zëvendësimi i tyre me kolonë sllav, Vasa Çubriloviç shkruan.

“E vetmja rrugë dhe mënyrë për të shpërngulur shqiptarët është forca brutale e shtetit të organizuar, të cilin e kemi patur gjithnjë superior ndaj tyre”6.

Mbas luftës së Dytë Botërore Kosova mbeti në Federatën Jugosllave të Titos, si pjesë e Republikës së Serbisë. Edhe gjatë periudhës komuniste politikat e ndjekura ndaj Kosovës si nga diskriminimi e represioni etnik permanent. Kosova kurrë nuk pushoi gjatë Federatës Socialiste Jugosllave, Kosova shpërtheu në lëvizje për mbrojtjen e të drejtave kombëtare e njerëzore nga represioni serb, kështu ndodhi në vitet 50’, 69´,70´ dhe në vitet 80’. Sigurisht, Çubriloviçi e dinte mirë se tanimë edhe te shqiptarët, sidomos mbas shpalljes së pavarësisë së shtetit të tyre në vitin 1912, ndërgjegjja kombëtare dhe fryma nacionaliste ishin rritur e përhapur shumë shpejtë dhe me agresivitet, Çubriloviçi e parasheh këtë luftë identikësh ndërmjet serbëve dhe shqiptarëve në këtë paragraf.

“Është e pamundur të flasësh për ndonjë farë asimilimi nacional të shqiptarëve në favor të serbëve. Përkundrazi, për shkak se ata e mbështesin veten e vet te Shqipëria, ndërgjegjja e tyre kombëtare është zgjuar dhe nëse nuk e llogarisim këtë në kohën e duhur, brenda 20-30 vjetësh ne do të përballemi me një irrendetizem të tmerrshëm, shenjat e të cilit janë pothuajse të dukshme dhe që në mënyrë të pashmangshme do të përkeqësonte gjithë territorin e jugut”7.

Garashanini parashtroi jo vetëm programin politik, por edhe taktikën diplomatike për realizimin e saj. Në platformën e tij, Çubriloviçi parashikonte përzënien e rreth 20 mijë shqiptarëve, kryesisht në Turqi dhe një pjesë në Shqipëri. Kjo platformë, ndonëse nuk i zbatua tërësisht për arsye të rezistencës së fortë të shqiptarëve dhe të konjukturës ndërkombëtare që

5 Lisen Bashkurti, “Libiri Krizat Ndërkombëtare”, f. 110, Shtëpia botuese MirgeerAlb-Tiranë 2008.6 Lisen Bashkurti, “Libiri Krizat Ndërkombëtare”, f. 110, Shtëpia botuese MirgeerAlb-Tiranë 2008.7 Lisen Bashkurti, “Krizat Ndërkombëtare”, f. 111, shtëpia botuese MirgeeerAlb-Tiranë, 2008.

102 GLOBAL CHALLENGE

nuk favorizoi një zhvendosje të tillë, sërish ajo bëri shpërngulje të konsiderueshme të mijëra familjeve shqiptare dhe vendosi shumë kolonë serbe e malazez në Kosovë dhe në Maqedoninë Perëndimore.

Në vitin 1941 numri i shpërnguljeve kishte arritur deri në 240 mijë veta, ku çetnikët, Miliq Kërstiç, Kostë Peçanci, Sava Llazareviçi (Savë Batarja) etj, në krye të çetave çetnike i kryen masakrat më çnjerëzore mbi popullatën shqiptare, duke filluar nga shqiptarët në Mal të Zi, pastaj në Kosovë, në Maqedoni, Kosovën Lindore e kudo tjetër ku kishte shqiptar. Kurrë nuk do të harrohet ngjarja e hidhur e vitit 1944, ku strukturat e sigurimit me dijeninë e Titos dhe të Rankoviqit arrestuan në Kosovë 10 mijë shqiptarë prej të cilëve pa 1200 i pushkatuan pa gjyq, kurse pjesa tjetër u burgosën kurrfarë procedure gjyqësore. Një pjesë e tyre vdiqën burgjeve pa mundur t´u përballojnë torturave dhe vuajtjeve të vazhdueshme që i shkaktonin strukturat e reja të pushtetit ushtarako-policor8.

Në vitin 1955-1956, gjatë të ashtuquajturit aksioni i mbledhjes së armëve, i cili ishte pretekst për keqtrajtimin e popullatës së pafajshme, burgosjen dhe vrasjen e tyre, nëpër duart e UDB-së kaluan mijëra shqiptarë, dhjetëra prej tyre vdiqën në tortura e qindra të tjerë u shkatërruan burgjeve. Nga agjentura e shërbimeve sekrete serbe nga viti 1944-1948 del sa janë ekzekutuar më shumë se 40 mijë veta9. Në këtë kohë burgjet ishin mbushur përplot me shqiptarë, ndërkaq ishte amnistuar elementi çetnik e bandat kriminale serbe, që kishin bërë krime ndaj shqiptarëve mbi 20 vjet me radhë.

Duhet përmendur se gjatë vitit 1956, në Gjykatën e Qarkut në Prishtinë, kundër zyrtarëve të UDB-së, ishin bërë 70 kallëzime penale për lëndime trupore. Për lëndime të rënda trupore, të cilat kanë rezultuar me vdekje, janë bërë 44 kallëzime penale, 8 kallëzime penale ishin bërë për montim të dëshmive, 150 ishin bërë për privim të paligjshëm nga liria, kurse dy kallëzime penale ishin bërë për keqpërdorim të postit zyrtar, e të mos flasim për veprat penale të zyrtarëve të UDB-së gjatë atij viti, ndaj të cilëve janë bërë kallëzime penale kundër tyre në Gjykatat e tjera në Prishtinë, Mitrovicë, Gjilan, Ferizaj, Pejë, Prizren e anëkënd Kosovës.

Kallëzime penale për vrasje kanë të bëjnë me rastin e pushkatimeve në vitet 1947-1948, kryesisht nga pjesëtarët e njësive ushtarake të KNOJ-it, e ndonjë herë edhe nga pjesëtarët e milicisë së asaj kohe10. Vështruar historikisht, Doktrina e Ilia Garashaninit, e Doktor Vasa Çubriloviçit, Karagjorgjeviçit, Pashiçit, Rankoviçit dhe Millosheviçit-në tërësinë e tyre kanë synuar mbajtjen e Kosovës si një koloni me mjete shtypje, represioni, pastrim, etnik, krimi dhe gjenocidi herë në ngritje - herë në rënie, herë të hapur-herë të fshehur, por permanent.

Në këtë mënyrë, planet serbe të hartuara nga Akademia Serbe e Shkencave (në vitin 1846)11, për largimin e të gjithë shqiptarëve nga tokat e tyre (Kosova) dhe viset tjera nën sundimin Serb po bëhen realitet. Monarkia Serbe, Jugosllavia e Parë, Jugosllavia e AVNO-it, sikundër edhe Jugosllavia e Tretë e Millosheviçit në qëndrimin ndaj Kosovës kanë ndryshuar vetëm fasadat, pa prekur thelbin nacionalist, racist e segregacionist kundër saj.

Përpjekjet e diplomacisë së Serbisë për të ngarkuar me përgjegjësi vetëm regjimin e Millosheviçit synonin nga njëra anë të injoronin memorien historike ndërkombëtare dhe kosovare për identitetin e Kosovës dhe popullit të saj dhe për marrëdhëniet midis Serbisë dhe Kosovës për një shekull të tërë, nga ana tjetër, synonin të distanconin artificialisht politikën e sotme të Serbisë nga trashëgimia e së kaluarës. Unikaliteti historik i marrëshënive Kosovë-Serbi, krahas identitetit thellësisht të dallueshëm të Kosovës dhe popullit të saj. përben tjetër argument mbi humbjen e moralitetit të politikës së Serbisë për sovranitetin mbi Kosovën.

8 Po aty.9 Po aty.10 KNOJ-Korpus Narodne Obrane Jugoslavie (Korpusi i Mbrojtjes Popullore të Jugosllavisë). Doku-

mentet e biseda sekrete të UDB-së(fejton, pjesë 11): Rasti i vrasjes së Fazli Grejçevcit, ”Lajm”, 26 gusht 2006, f. 14-15.

11 Memorandumi i Ilia Garashaninit-Platforma serbe e hartuar nga Akademia Serbe e Shkencave për dëbimin e shqiptarëve dhe jo serbëve nga tokat e tyre e në veçanti popullit shqiptar.

Kriz

a e

Koso

vës

në s

hek.

XIX

dhe

Pla

tform

at s

erbe

| N

ijazi

HA

LILI

, PhD

Kan

dida

t

103Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Historiografia Serbe dhe diplomacia e sajë, duke u ndeshur me këto fakte historike reale të identitetit të Kosovës dhe popullit të saj dhe të unikalitetit të marrëdhënieve dypalëshe Kosovë-Serbi, ndërkombëtarisht të njohura, bënë sofizmin tjetër, atë të shkëputjes së territorit të Kosovës nga popullsia e saj. Ndarja është përmendur edhe më vonë, por në formën e propozimit serb për copëtimin e Kosovës, përkatësisht për shkëputjen e tri komunave të veriut të Kosovës nga trungu dhe bashkimin e tyre me Serbinë12. Kjo u duk në deklaratat në rritje nga fundi i vitit 2006 i zyrtarëve Serbë, të cilët gjithnjë e më shumë filluan të flisnin për “mos shkëputje të territorit të Kosovës” nga Serbia, njëlloj sikur Kosova të ishte “vergina terra”, pra të ishte një territor pa popullsi.

Me sa duket, Serbia ende dëshiron një Kosovë pa Kosovar. Ajo sërish ëndërronte një Kosovë etnikisht të pastër serbe. Ky ishte tjetër tregues i humbjes së moralitetit Serb mbi Kosovën dhe popullin e saj. Dikur Serbia nëpërmjet Jugosllavisë përpiqej të ndërhynte në Shqipëri. Sot përmes veriut synon të ndërhyjë në Kosovë. “Në fakt, që marrëdhëniet e Shqipërisë me Jugosllavinë do të ishin më të vështira, këtu pala shqiptare kishte plotësisht të drejtë. Kjo kishte qenë provuar historikisht dhe po riafirmohej edhe në periudhën e pasluftës (1944-1948), kur Jugosllavia e Titos gati-gati e gllabëroj Shqipërinë”13.

Doktrina e Çubriloviçit “Përzënia e Shqiptarëve”.

Ngjarja e vrasjes së Mbretit Aleksandër në vitin 1934 nga një terrorist maqedonas me lidhje kroate nuk ndryshoi kursin nacionalist serb. Madje, mbas vrasjes së Mbretit Aleksandër, për zbatimin e doktrinës së “Naçertanies” u angazhuan edhe akademikë të tjerë të Serbisë. Ndër to shquhej Dr. Vasa Çubriloviç, i cili përpunoi Memorandumin “Përzënia e Shqiptarëve”, paraqitur qeverisë serbe me 7 mars 1937. Ky Memorandum ka në fokus synimin serb për të pastruar etnikisht territoret e banuara nga shqiptarët në Kosovë dhe në Maqedoninë Perëndimore, duke i përzënë ato dhe duke i zëvendësuar me kolonë, kryesisht malazezë e serbë. Duke folur për marrjen e atyre territoreve që pati dizajnuar në hartën e tij Ilia Garashanini, Vasa Çubriloviç shkruan:

“Padyshim, shkaku kryesor për mungesën e kolonizimit të atyre rajoneve lidhet me nevojën për t’u marrë tokë shqiptarëve. E vetmja mënyrë për kolonizimin masiv të atyre rajoneve është t’u merret toka shqiptarëve”14.           

Akademiku serb, Çubriloviç është korrektuesi dhe zhvilluesi i doktrinës së akademikut Garashanini në kushtet e reja të Jugosllavisë dhe gjatë Sistemit Ndërkombëtar të Versajës. Duke shkruar me metodën që do të duhej ndjekur për të realizuar përzënien e shqiptarëve nga Kosova dhe Maqedonia Perëndimore dhe zëvendësimi i tyre me kolonë sllavë, Vasa Çubriloviç shkruan: “E vetmja rrugë dhe mënyrë për të shpërngulur shqiptarët është forca brutale e shtetit të organizuar, të cilin e kemi pasur gjithnjë superior ndaj tyre”15.

Natyrisht, Çubriloviçi e dinte mirë se tanimë edhe tek shqiptarët, sidomos mbas shpalljes së pavarësisë së shtetit të tyre në vitin 1912 ndërgjegjja kombëtare dhe fryma nacionaliste ishin rritur e përhapur shumë shpejt dhe me agresivitet. Çubriloviçi e parasheh këtë luftë identitetesh ndërmjet serbëve dhe shqiptarëve në këtë paragraf.

“Është e pamundur të flasësh për ndonjë farë asimilimi nacional të shqiptarëve në favor serb. Përkundrazi, për shkak se ato e mbështesin veten e vet te Shqipëria, ndërgjegjja e

12 Ndarja e Kosovës nuk është më temë tabu, por duhet kuptuar se pala kosovare për tri komunat veriore do të kërkonte Preshevën, me çka Beogradi nuk pajtohet, thot Daniel Server, nga Instituti Amerikan për Paq, Radio Evropa e Lirë. transmetuar me 7 janar 2010.

13 Lisen Bashkurti:”Diplomacia shqiptare”, vëllimi II, faqe 342, botimi GEER, Tiranë, 2003.14 Dr. Vasa Cubrilovic, “The Expulsion of the Albanians”, Belgrade, March, 7, 1937, p 915 Dr. Vasa Cubrilovic, “The Expulsion of the Albanians”, Belgrade, March, 7, 1937, p 9.

104 GLOBAL CHALLENGE

tyre kombëtare është zgjuar dhe nëse nuk e llogarisim këtë në kohën  e duhur, brenda 20-30 vjetësh ne do të përballemi me një irredentizëm të tmerrshëm, shenjat e të cilit janë pothuajse të dukshme dhe që në mënyrë të pashmangshme do të përkeqësonte gjithë territoret e jugut” 16.          

Çubriloviçi parashikonte në platformën e tij përzënien e rreth 200 mijë shqiptarëve, kryesisht në Turqi dhe një pjesë në Shqipëri. Kjo platformë, ndonëse nuk u zbatua tërësisht për arsye të rezistencës së fortë të shqiptarëve dhe të konjukturës ndërkombëtare që nuk favorizoi një zhvendosje të tillë, sërish ajo bëri shpërngulje të konsiderueshme të mijëra familjeve shqiptare dhe vendosi shumë kolonë serbë e malazezë në Kosovë dhe në Maqedoninë Perëndimore.

Si pasojë e politikës së “Naçertanies’ të detajuar në kohë te tjera edhe nga Vasa Çubriloviçi, nga viti 1912 deri në vitin 1938 janë djegur në Kosovë 320 fshatra me popullsi shqiptare, janë vrarë 12.346 shqiptarë; janë burgosur 22.160, janë  dhunuar 50.515 shtëpi, janë djegur 6.125 të tjera. Nga viti 1912 e gjatë gjithë Luftës së Parë Botërore e më pas u detyruan të largohen me forcë nga Kosova, Sanxhaku e Maqedonia, gjithnjë sipas dokumenteve diplomatike serbe të kohës, 239.807 shqiptarë në drejtim të rrugës Kavalo të Greqisë për në Turqi. Mbas këtij procesi u sollën në territoret shqiptare si kolonë 20.000 familje serbe dhe 5.000 familje malazeze. Përballë kësaj situate një pjesë e konsiderueshme e këtyre refugjatëve të përzënë kosovare u vendosën në Shqipëri, në zonat e Shkodrës, Durrësit, Krujës, Kavajës, Beratit, Sarandës, Koplikut, Lushnjës, Fierit, Tiranës, Leskovikut dhe Kukësit. Vetëm në zbatim të platformës së Çubriloviçit 13.938 familje u vendosën forcërisht si kolonë në Kosovë deri në vitin 1935 si dhe mijëra shtëpi u ndërtuan për kolonët në Kosovë.

Kolonizimi pati si synim tjetërsimin dhe fragmentimin e popullit shqiptar në Ballkan, veçanërisht nga shteti i sapoformuar shqiptar. Prandaj, kryesisht kordonët e kolonëve u vendosën në zonat ndërmjet Kosovës dhe Shqipërisë dhe Maqedonisë Perëndimore dhe Shqipërisë. Qëllimi ishte jo vetëm thjeshtë pastrim etnik dhe kolonizim, por edhe gjeostrategjik, pra për të shkëputur lidhjet e drejtpërdrejtë njerëzore mbarë shqiptare në Ballkanin Perëndimor. Por, për kundër-reagim, largimet me dhunë të shqiptarëve zhvilluan nacionalizmin shqiptar, tanimë të shpërndar jo vetëm në Ballkan, po edhe në diasporë. Ishin pikërisht këto largime forcërisht të shqiptarëve jashtë që krijuan diasporën e parë masive shqiptare jashtë shteti, kryesisht në Evropë dhe në Amerikë.

Kjo diaspore do luante rol përherë e më të rëndësishëm diplomatiko-lobues për ndërkombëtarizimin e çështjes shqiptare në ish-Jugosllavi në Perëndim në vitet që do pasonin.Pra, sikundër shihet është me rëndësi në analizën e nacionalizmit serb, që të vështrohet me detaj roli e vendi i shkollës dhe i akademizmit serb, i cili krah më krah me kishën serbe kanë qenë inspiruesit dhe bashkëzbatuesit e platformës politike të nacionalizmit Serb. Specifikisht, për nacionalizmin serb mund të thuhet se është ushqyer shumë nga shkolla serbe, nga akademikët serbë dhe nga intelektualët.

Ndërlidhja midis politikës, shkollës dhe akademizmit, me bosht nacionalizmin, është një nga sfidat më të mëdha me të cilat do të përballet Serbia, por edhe marrëdhëniet rajonale në dekadat që vijnë. Nuk ka asnjë dyshim dhe kohët tona po e provojnë edhe sot, se një nga plagët më të rënda për t’u shëruar në Serbi është shkolla dhe akademizmi serb. Duke analizuar këtë aspekt të nacionalizmit serb, historiani i Ballkanit, Steven Souard vë në dukje... “Nacionalizmi popullor ishte produkt i forcave të tjera përveç Partisë Radikale.

Duke filluar nga viti 1880, Partia Progresive dhe Radikale ranë dakord që të fusnin doktrinën nacionaliste në arsimin publik. Nga gjysma e vitit 1890 gjysma e studentëve në vend ishin duke mbaruar arsimin elementar katër vjeçar. Shteti ushtroi kontroll total mbi shkollat, duke përfshirë kurrikulat dhe tekstet, dhe ato tekste transmetonin mesazhe të nacionalizmit emfatik Serb. Tekstet gjeografike bazë identifikuan gjithë territoret që do përbënin më vonë shtetin jugosllav, si territore serbe (dhe jo thjeshtë si të sllavëve të jugut)... Tekstet e historisë përmbanin mesazhe të ngjashme. Një tekst i gjerë historik i përshkruante kroatët si “fise serbe”

16 Dr. Vasa Cubrilovic, “The Expulsion of the Albanians”, Belgrade, March, 7, 1937, p 9.

Kriz

a e

Koso

vës

në s

hek.

XIX

dhe

Pla

tform

at s

erbe

| N

ijazi

HA

LILI

, PhD

Kan

dida

t

105Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

që u vendosën në rajon tjetër dhe u bënë katolik. Tekstet historike serbe deklaronin, gjithashtu Maqedoninë si territor historik dhe etnik serb, sepse paska qenë pjesë e Serbisë mesjetare. Tekstet serbe ishin mbushur me përralla të martirëve heroikë të cilët vrisnin ose vriteshin për vendin e tyre, nga poezitë folklorike rreth Kosovës deri të Princi Mihajl i vrarë në vitin 1868. Falë këtyre librave dhe mësuesve patriotik, një përmbajtje e tillë ndikoi shumë në gjeneratat e studentëve serbë, duke përfshirë edhe disa serbë nga Bosnja, që shkuan për studime në Serbi“17.

Përveç shkollës, e cila, padyshim pati ndikimin më të madh dhe më afatgjatë në masat popullore, në krijimin dhe indoktrinimin nacionalist të shoqërisë, por edhe të politikës së lartë serbe kanë pasur qarqet akademike të atij vendi. Sikundër kemi pasur rastin të analizojmë më lart, ideologët e nacionalizmit serb si Ilia Garashanini, e Vasa Çubriloviç, në këtë linjë vazhduan e kontribuuan pranë akademisë serbe dhe në kabinetet e qeverisë serbe edhe akademikë të tjerë sikundër janë Cvijiç, Ivan Vukotiç, Ivo Andriç e deri tek Çoviç - të gjithë akademikë në formimin dhe veprimtarinë e tyre dhe instrumente politikë në bindjet dhe synimet që kishin.

“Memorandumi SANU” i akademikëve Serbë për Millosheviçin.

Për të kuptuar sesa e vërtetë është simbioza akademizëm-nacionalizëm në jetën akademike serbe nuk është nevoja të nxirren vetëm argumente historike nga “Naçertanie” e Garashaninit, apo nga “Përzënia e Shqiptarëve” e Dr. Çubriloviçit, që padyshim përbëjnë bazat themelore teorike të nacionalizmit serb.

Për këtë mund t’i referohemi edhe qëndrimeve bashkëkohore të akademikëve serbë deri në fund të viteve 80’ pra atëherë kur Jugosllavia po përjetonte vitet e agonisë së saj. Le të rikujtojmë në këtë artikull se në vitin 1986, Akademia Serbe e Arteve dhe Shkencave paraqiti dokumentin famëkeq me emrin “Memorandumi SANU”, si platformë kryesore në të cilën u mbështet Millosheviçi në ndërmarrjen e masave represive dhe zhvillimin e luftërave të përgjakshme në ish-Jugosllavi, veçanërisht ndaj shqiptarëve që nga viti 1987.

Anëtar i ekipit të këtij “Memorandumi” ishte nënkryetari i sotëm i Akademisë Serbe, akademik Lubisha Rakiq, të cilit i është drejtuar ftesa e Akademisë së Shkencave të Shqipërisë. “Memorandumi SANU” i vitit 1986 përmban në thelb “Ideologjinë e Serbisë së Madhe” në kohët tona (Greater Serbian Ideology). Në këtë dokument, akademikët e Serbisë mbasi i bëjnë një analizë të hollësishme historike politike dhe ekonomike mbarë Jugosllavisë, ndalen posaçërisht te Serbia. Në kapitullin “Statusi i Serbisë dhe Kombi Serb” (“The Status of Serbia and the Serbian Nation”) shpalosen qartë dhe pa ekuivok pikëpamjet thellësisht nacionaliste të akademikëve serbë. Ndoshta ky është dokumenti i fundit publik në formë memorandumi me të cilin akademikët serbë ushqyen politikën në vigjilje të ardhjes në pushtet të Sllobodan Millosheviçit 18.

Ky dokument akademik obskurantist shqetësoi akademikët e gjithë botës moderne. Duke u befasuar me analizën e këtij memorandumi, akademiku izraelit, i Universiteti Hebrej të Jeruzalemit, Igor Primoratz shkruan:

“Shpërndarja së fundi e ideologjisë së Serbisë së Madhe, “Memorandumi i Akademisë Serbe të Shkencave dhe Arteve (1986) kishte një rol kryesor për konvertimin e Sllobodan Millosheviçit, drejt kauzës nacionaliste.

Pafundësisht, akademikët serbë (dhe intelektualët përgjithësisht) kanë artikuluar dhe nxitur ideologjinë e Serbisë etnikisht të pastër dhe të madhe, për të krijuar një botë jashtëzakonisht të përzier etnikisht.

Ata kanë nxitur racizmin, luftën, “spastrimin etnik”, gjenocidin në vend dhe kanë

17 Dr. Vasa Cubrilovic, “The Expulsion of the Albanians”, Belgrade, March, 7, 1937, p 9.18 Steven W. Sowards, “The Balkan in the age of nationalism”, Lectures 13: “Serbian nationalism from

Necartanie to Yugoslav Kongdom”, pp.3.

106 GLOBAL CHALLENGE

angazhuar propagandë jashtë. Akademikët prominentë kanë mbajtur zyra të larta politike në qeverinë e Beogradit. Nga pothuajse gjithë partitë e rëndësishme opozitare - asnjëra nuk kundërshtoi projektin e Serbisë së Madhe.

Ka mjaft të tjerë që nuk kanë vepruar në këtë aspekt. Por, ata domethënë gjithë pjesa tjetër e akademikëve serbë, kanë dështuar për të kundërshtuar luftën dhe krimet në çfarëdo lloj mënyre, ose së paku për të distancuar veten prej tyre19.

Sipas analistit politik e kryediplomatit shqiptar Prof.Dr-Lisen Bashkurti, veprimtaria akademike dhe politike e qarqeve akademike serbe ka tërhequr me shqetësim vëmendjen e akademikëve ndërkombëtarë. Në mënyre të veçantë, te akademikët ndërkombëtarë ka përbërë shqetësim qëndrimi mbështetës i verbër dhe në kundërshtim total me parimet humaniste dhe iluministe të dijës dhe shkencës, i lirisë së popujve dhe i lirisë së njeriut e pakicave kudo në ish-Jugosllavi. Akademikët serbë qëndruan si repart militarë me librat e artikujt e tyre në mbështetje të aksionit politik nacionalist serb deri në ditët e fundit.

Asnjë lloj reagimi, kundërshtimi apo alternativizmi nuk buroi nga qarqet akademike serbe gjatë gjithë politikave nacionaliste serbe. Asnjë lloj distancimi ose mënjanimi së paku, nuk u vërejt te ato. Pati gati-gati përputhje të plotë aktive ose në heshtje ndërmjet politikanëve nacionalistë serbë dhe akademikëve serbë. Kjo ka lënë një trashëgimi shumë të dobët në shkencat e Serbisë, por edhe të gjithë Ballkanit. Përballja me këtë politizim të tejskajshëm nacionalist të shkencave në Serbi ka ndikuar edhe për spërkatje me doza nacionalizmi të sëmurë edhe të mjaft akademikëve të tjerë në vendet përreth Serbisë.

Një sfidë e gjatë dhe shumë e vështirë qëndron përballë shkencave, qarqeve akademike universitare për të pastruar këtë toksikim më shumë se një shekullor të shkencave dhe arsimit në Serbi, por edhe të vendeve të tjera në Ballkan.

Bibliografia:

1. Prof.Dr.Lisen Bashkurti. “Negociatat, Historia, Teoria, Praktika, Geert-Tirana publishing house, 2007.

2. Igor Primoratz, “Boycott of Serbian Academics”, Hebrew University Jerusalem, Centre for the Study of Ethics in the Professions at IIT, vol. 15, No.1, Fall.

3. Steven W. Sowards, “The Balkan in the age of nationalism”, Lectures: “Serbian nationalism from Necartanie to Yugoslav Kongdom”, p. 2.

4. Dr. Vasa Cubrilovic, “The Expulsion of the Albanians”, Belgrade, March, 7, 1937, p 5.5. Dr. Vasa Cubrilovic, “The Expulsion of the Albanians”, Belgrade, March, 7, 1937, p 9.6. Dr. Vasa Cubrilovic, “The Expulsion of the Albanians”, Belgrade, March, 7, 1937, p 9.7. Steven W. Sowards, “The Balkan in the age of nationalism”, Lectures 13: “Serbian nationalism

from Necartanie to Yugoslav Kongdom”, pp.3.8. Memorandum SANU, By Serbian Academy of Arts and Sciences, Belgrade,  September

24, 1986.9. Igor Primoratz, “Boycott of Serbian Academics”, Hebrew University Jerusalem, 95.

19 Igor Primoratz, “Boycott of Serbian Academics”, Hebrew University Jerusalem, Centre for the Study of Ethics in the Professions at IIT, vol. 15, No.1, Fall. 1995.

Kriz

a e

Koso

vës

në s

hek.

XIX

dhe

Pla

tform

at s

erbe

| N

ijazi

HA

LILI

, PhD

Kan

dida

t

107Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Student, Alban HALITI

Marrëdhëniet Kosovë-Serbi pas miratimit të Kushtetutës të vitit 1974

Abstrakti

Në këtë punim kam trajtuar historikun kushtetues të Republikës së Kosovës, konkretisht pozitën e Kosovës pas miratimit të Kushtetutës së vitit 1974 dhe përparësitë politike-juridike që u krijuan. Në këtë periudhë u krijua hapësirë për veprimtarinë e elitës intelektuale shqiptare në Kosovë që shënoi disa fitore të rëndësishme politiko-kombëtare siç ishte themelimi i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës. Themelimi i Akademisë ishte një moment historik i cili i hapi edhe rrugën e bashkëpunimit ndërmjet Universitetit të Prishtinës dhe atij të Tiranës, i cili ndihmoi në ngritjen e vetëdijes kombëtare dhe unifikimin e popullit shqiptar që më vonë rezultoi edhe me krijimin e Republikës së Kosovës. Historiku i marrëdhënieve mes Kosovës dhe Serbisë tërheq vërejtjen se epoka e nacionalizmit serb duhet të përfundoj dhe se shqiptarët në Kosovë meritojnë një zgjidhje të përhershme.

Marrëdhëniet Kosovë-Serbi – Një vështrim i përgjithshëm.

Çështja e Kosovës lindi si problem i mprehtë dhe u zhvillua historikisht në marrëdhëniet mes dy popujve shqiptarëve dhe serbëve. Kosova dhe çështja shqiptare u shndërruan në objekt të pa drejtësive historike që kishin për qëllim copëtimin e substancës kombëtare të popullit shqiptar dhe rrudhjen e trojeve etnike shqiptare1.

1 Bajrami,Arsim (2007): “Draftimi i Kushtetutës”, Prishtinë,fq.231.

108 GLOBAL CHALLENGE

Politikat antishqipëtare nuk u mjaftuan me Kongresin e Berlinit por ato e morën edhe një rikonfirmim edhe më të fuqishëm nga të “fortit’”e asaj periudhe në konferencën e ambasadorëve në Londër, duke sanksionuar sërish copëtimin e trojeve shqiptare, por kësaj radhe në një formë klasike të kolonializimit duke e vënë popullin shqiptar të Kosovës nën sundimin sllav.

Goditja më e rëndë për popullin shqiptar ishte qëndrimi gjakpirës i Fuqive të Mëdha. Politikat imperialiste jo vetëm se nuk reaguan kundër aneksimit të padrejtë të Kosovës nga Serbia por e mbështetën këtë veprim si legjitim, duke i hapur kështu dyert pretendimeve të hershme shoviniste serbe për grabitjen e tokave shqiptare.

Për ti realizuar synimet e veta grabitqare qarqet serbe nuk e respektuan asnjëherë popullin autokton shqiptar, por e nënshtruan me dhunë dhe vazhdimisht aplikuan të gjitha instrumentet e mundshme të mohimit dhe asimilimit të prezencës shqiptare.

Veprimtaria për serbizimin e Kosovës filloi me kolonializimin e Kosovës, pastaj me ushtrimin e dhunës dhe terrorit në shkallën më çnjerëzore, dhe së fundi edhe me dëbimet masive që në thelb të gjitha këto praktika kishin një kuptim të vetëm “spastrimin etnik”.

Mirëpo problemi i shqiptarëve “të mbetur” në Jugosllavi doli të mos ishte problem i një minoriteti i ardhur nga dyndjet e perandorisë osmane siç propagandohej nga ideologët serb, por ishte problem i një kombi i cili asnjëherë nuk e ndaloi rrugëtimin e tij drejtë kristalizimit të aspiratave shekullore për liri e pavarësi që bën që të dështonte edhe plani për serbizimin e trojeve shqiptare.

Gjatë viteve 1968-1969 vetëdija kombëtare po kalonte në një periudhë lulëzimi dhe po këtë vit në skenën politike të Kosovës u shfaq dhe u artikulua kërkesa për statusin Republikës të Kosovës, kërkesë kjo që u refuzua si e ndëshkueshme nga pushteti i atëhershëm.

Refuzimi i kësaj kërkese të arsyeshme të popullit shqiptar të Kosovës, ishte një nga shkaqet kryesore që nxiti organizimin e protestave studentore të vitit 1968, ku për herë të parë në mënyrë publike protestuesit kërkuan njohjen e statusit “Republikë” për Kosovën dhe të drejtën e shqiptarëve për vetëvendosje2.

Protestuesit u ndeshën me qëndrimin e hekurt të organeve policore serbe por mobilizimi i lartë bëri që të jehonte thirrja ‘”Kosova Republikë’’ si dhe parullat e kërkesat kryesore: Duam Bashkim, Kushtetutë dhe Universitet. Këto demonstrata për herë të parë nxorën në shesh problemin e madh të shqiptarëve në Jugosllavi, i cili deri atëherë mbahej i mbyllur në mënyra të ndryshme.

Këto protesta i dhanë forcë morale shqiptarëve në Kosovë për të vazhduar luftën e pa barabartë për liri. Gjithashtu efektet e protestave qenë jashtëzakonisht të rëndësishme dhe ndikuan drejtpërdrejtë në themelimin e Universitetit, pastaj edhe në miratimin e amendamenteve kushtetuese të cilat krijuan hapësirë më të gjerë politike për veprim, ndikuan në përmirësimin e pozitës së popullit shqiptar në Jugosllavi dhe i paraprinë edhe ndryshimeve kushtetuese të vitit 1974.

Me ndryshimet kushtetuese të vitit 1974, autonomia e Kosovës kaloi në një shkallë më të avancuar juridiko-politike. Filloi procesi i institucionalizimit të mirëfilltë, u shpall barazia në pikat thelbësore kombëtare dhe kështu Kosova kishte pothuajse pozitë të njëjtë kushtetuese me republikat e tjera të Jugosllavisë, edhe pse jo krejtësisht të barabartë.

Sipas kësaj kushtetute pozita e Kosovës përcaktohej si njësi e pavarur politike-territoriale, Kosova ishte element konstitutiv i federalizmit jugosllav dhe Kosova nuk ishte pjesë e Serbisë. Përshkrimi i pozitës kushtetuese të Kosovës sipas kushtetutës së vitit 1974, nuk duhet të keqkuptohet si alternativë për statusin konstitucional të Kosovës, por është i rëndësishëm dhe duhet përdorur në funksion të argumentimit se pas shpërbërjes së Jugosllavisë edhe Kosova kishte të drejtën e Vetëvendosjes.

Pra në bazë të kësaj kushtetute Kosova kishte organet e veta vendimmarrëse të pavarura, kishte territorin dhe kufijtë e vet, dhe çka është më e rëndësishmja nuk ishte pjesë e Serbisë.

2 Po Aty, fq.242.

Mar

rëdh

ënie

t Kos

ovë-

Serb

i pas

mir

atim

it të

Kus

htet

utës

të v

itit 1

974

| St

uden

t, A

lban

HA

LITI

109Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Megjithatë Kosova sipas kësaj kushtetute kishte një pozicion të ndërlikuar, kishte cilësinë e njësisë federale të Jugosllavisë dhe njëkohësisht ishte e strukturuar në kuadër të Serbisë federale. Një pozicionim i tillë synonte balancimin e tendencave konfliktuoze rreth statusit plotësisht të barabartë të Kosovës në federatë. Që do të nënkuptonte pavarësinë e Kosovës nga përbërja kushtetuese e Serbisë e cila kishte orientuar gjithë potencialin e vet në ruajtjen e këtyre suazave kushtetuese.

Klimën e krijuar politike pas miratimit të kushtetutës në 1974 e shfrytëzoi inteligjenca e re shqiptare që të realizonte disa nga kërkesat e ligjshme në arsim, kulturë e shkencë. Në atë kohë në Prishtinë përveç Universitetit ekzistonin edhe institucione shkencore si: Instituti i Historisë, Instituti Albanologjik, arkivi i Kosovës dhe Biblioteka Universitare3.

Më vonë me angazhimin e forcave politike dhe intelektuale nga Shqipëria u formua Shoqata e Shkencave dhe Arteve të Kosovës e cila ishte pararendëse e Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës4.

Ky moment ishte një fitore e madhe politike e kombëtare, sepse i hapi rrugën bashkëpunimit mes Universitetit të Prishtinës dhe atij të Tiranës. Gjatë kësaj kohe profesor nga Shqipëria ligjëronin në Prishtinë duke dhënë një kontribut të madh profesional, edukativ dhe patriotik.

Kjo situatë e re politike në Kosovë krijoji dy procese paralele. Nga njëra anë filluan veprimet jo demokratike dhe kundërkushtetuese të pushtetit serb, ku Kosovës iu mohuan të gjitha të drejtat dhe atributet e subjektit të pavarur politiko-shtetëror, dhe nga ana tjetër kemi ngritjen e vetëdijes kombëtare dhe lindjen e Republikës së Kosovës5.

Veprimet anti - kushtetuese të serbëve.

Frika se shqiptarët po bënin diçka që do t’u jepte pavarësi, bëri që Serbia të instrumentalizonte të gjithë potencialin politik, shkencor e profesional rreth rrënimit të pozitës kushtetuese të Kosovës, e cila me miratimin e saj më 1974 i garantonte Kosovës të drejtën për vetëvendosje në rast të shpërbërjes së Jugosllavisë.

Atributet të cilat ia siguronte Kosovës kushtetuta e vitit 1974 ishin të pa pranueshme për forcat nacionaliste serbe, të cilat e krijuan strategjinë e veprimit politik për rrënimin e pozitës kushtetuese të Kosovës.

Veprimtaria nacionaliste aktivitetin e vet për serbizimin e Kosovës e filloi me nisjen e politikave shoviniste. Fillimisht duke krijuar histori e mite nacionaliste si: Kosova zemra e Serbisë, pastaj përhapjen e paranojave kolektive se populli serb po rrezikohej nga copëtimi dhe praktika të tjera cinike. Të gjitha këto metoda anti shqiptare u përdorën në mënyrë të koordinuar dhe në bazë të platformave politike të përgatitura nga qarqet më të larta akademike-shtetërore të Beogradit6.

Për realizimin e qëllimeve të veta shoviniste represioni ushtarako-policor mbi popullsinë shqiptare nuk pushoi asnjëherë, kurse qarqet çetnike serbe nuk hezituan në zgjedhjen e metodave dhe instrumenteve anti shqiptare. Këto veprime reflektuan me kohë dhe përfundimisht dërguan në suprimimin e autonomisë dhe vendosjen e Kosovës nën juridiksionin e plotë të Serbisë.

Me gjithë favoret e saj për popullin shqiptar në Kosovë, zhvillimet e mëvonshme në Kosovë dëshmuan se edhe kjo Kushtetutë nuk ishte një zgjidhje adekuate sepse nuk përputhej me vullnetin e popullit shumicë në Kosovë. Sidoqoftë duke u mbështetur në kushtetutën e vitit 1974 populli shqiptar në Kosovë e vazhdoi luftën për të drejta kombëtare edhe pse vonë ia doli që të realizoj aspiratat shekullore për pavarësi.

3 Vokrri,Abdullah(1996):Historia e Popullit Shqipëtar për shkollat e mesme,Prishtinë,faqe 270-278.4 Po aty.5 Bajrami,Arsim(1996): “Aktet Burimore Kushtetuese dhe Politike të shtetësis së Kosovës”, Prishtinë.6 Po aty.

110 GLOBAL CHALLENGE

Përfundimisht kushtetuta e vitit 1974 ishte një “fat” në “fatkeqësinë” e madhe të shqiptarëve të Kosovës të mbetur në Jugosllavi. Megjithatë miratimi i kësaj kushtetute formoi bazën kushtetuese-juridike të shtetit të Kosovës, dhe në kontekstin e tendencave që të ndahet Veriu i Mitrovicës nga Kosova në bisedimet që po zhvillohen së fundmi ndërmjet Kosovës dhe Serbisë, rëndësia e kësaj kushtetute nuk duhet nënvlerësuar ngase pikërisht kjo Kushtetutë mundësoi që të ruhej integriteti territorial i Kosovës pa shtojcën artificiale ‘”Metohi’’, që u lançua nga Serbia me të vetmin qëllim zhdukjen e emërtimeve shekullore Kosova dhe Rrafshi i Dukagjinit7.

Edhe sot në shekullin XXI çështja e Kosovës dhe Serbisë mbetet e ndërlikuar. Komuniteti ndërkombëtar po i jep hapësirë nacionalizmit emfatik serb edhe në Këshillin e Sigurimit të Kombeve të Bashkuara, ku gjatë një fjalimi kryeministri serb nuk hezitoi që t’i përmendte përrallat e martirëve heroik serb dhe mitet e mesjetës se gjoja Prizreni paska qenë kryeqyteti i Serbisë në mesjetë8.

Është koha që Bashkimi Evropian t’i jap fund përrallave dhe miteve, të mos bëjë presion mbi Kosovën që të bëjë lëshime të tjera dhe të nënshkruaj marrëveshje të përkohshme por të gjej zgjidhje të përhershme për shqiptarët e Kosovës, sepse shqiptarët kanë bërë mjaft lëshime. Madje mes të tjerash e pranuan krijimin e identitetit të tyre politik artificialisht në zyrat e Brukselit dhe lejuan që të bëhen edhe eksperimente dhe që shteti i tyre të njihet si formacion modern politik i konstruktuar me kontributin e aleatëve në Uashington dhe Bruksel.

Edhe pse Kosova do ta ketë shumë të vështirë që të bëhet një shtet funksional, të paktën Bashkimi Evropian të mos e përkëdhel Serbinë si në periudhën e të “fuqishmëve” të përmendur më lartë, por t’i jap fund njëherë e përgjithmonë tendencave të saja mbi Kosovën. Sepse nëse nuk ndodh kështu Serbia nuk do të ndalet asnjëherë së kërkuari rikthimin e sovranitetit të humbur mbi Kosovën dhe krijimin eventual të ndonjë tjetër Republika Srpska dhe nëse është e mundur të fitoj edhe më shumë.

Prandaj, përfundimisht mendoj se Bashkimi Evropian ka një përgjegjësi për riparimin e krimeve politike që historikisht iu bënë Kosovës dhe nuk duhet të lejoj që të përsëritet historia e cila disa herë i kishte kushtuar shtrenjtë gjithë Evropës (dhënia e hapësirës propagandës serbe nën dirigjimin rus). Si studiues i Shkencave Politike me “përfundimin e mbikëqyrjes së pavarësisë së Kosovës” duke shtjelluar marrëdhëniet mes Kosovës dhe Serbisë me fokus në aspektin Kushtetues të vitit 1974 dhe kapacitetit të Serbisë për ta rrënuar pozitën e Kosovës brenda asaj kushtetute i mendoj se nuk ka nevojë për marrëveshje të tjera të përkohshme dhe të pa zbatueshme të cilat Serbia historikisht ka treguar se është në gjendje të mos i respektoj dhe t’i modifikoj për interesat e veta, por për një Shtet funksional dhe zgjidhje të përhershme.

Nëse zgjidhja vazhdon të vonohet kam frikë se po vihet në pikëpyetje nderi i shqiptarëve por “Një komb fal shkeljen e interesave të tij, por nuk fal shkeljen e nderit të tij e aq më pak një shkelje të tillë nëpërmjet një prepotence priftërore’...9

Bibliografia

1. Bajrami, Arsim (1996): “Aktet Burimore Kushtetuese dhe Politike të shtetësisë së Kosovës”, Prishtinë.

2. Bajrami, Arsim (2007): “Draftimi i Kushtetutës”, Prishtinë.3. Këpuska. K, Avni (2003), “Qenësia e territorit dhe e kufijve etnikë autoktonë të Kosovës”,

Prishtinë.4. Vokrri, Abdullah (1996): “Historia e Popullit Shqiptar për shkollat e mesme”, Prishtinë.5. Weber, Max (2006): “Politika si profesion”,Tiranë.

7 Këpuska.K, Avni (2003): “Qenësia e territorit dhe e kufijve etnikë autoktonë të Kosovës” ,Prishtinë,faqe 247.8 Security Council 6882nd meeting, Mr. Dacic Speech, 21 August 2012.http://www.securitycouncilreport.org/atf/

cf/%7B65BFCF9B-6D27-4E9C-8CD3- CF6E4FF96FF9%7D/Kos%20S%20PV%206822.pdf9 Weber, Max (2006): “Politika si profesion”, Tiranë,faqe 76.

Mar

rëdh

ënie

t Kos

ovë-

Serb

i pas

mir

atim

it të

Kus

htet

utës

të v

itit 1

974

| St

uden

t, A

lban

HA

LITI

111Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Abstrakt

Duke pasur parasysh se si po zhvillohen gjithnjë e më shumë institucionet (korporatat / ndërmarrjet / organizatat) etj, është e nevojshme që t’i kushtohet vëmendje më të vlefshmit prej burimeve, personelit, që punon për institucionin. Në këtë punim do fokusohem konkretisht dhe si shembull ilustrativ kam marr një ndërmarrje/korporate, ku shumica e ndërmarrjeve të tjera, nuk i’a dalin mbanë duke i trajtuar njerëzit me më pak respekt e mirëkuptim, nga sa e meritojnë ata. Në të njëjtën kohë është e dukshme nevoja për sistemimin e këtij burimi.

Në çdo instuticion ndikimi i burimit njerëzor duhet të jetë thelbësor. Mënyrat e të bërit të punëve dhe metodat që zbatohen, rëndojnë shumë në efikasitetin dhe efektivitetin e ndërmarrjes. Në anën tjetër nevojitet që punëtorët të shihen më tepër si përfaqësues të atyre që zbatojnë planet e projektet, se sa në mënyrë strikte si punëtorë. Kjo kërkon një metodë të re të menaxhimit të punëmarrësve dhe të çështjeve që ndikojnë tek ata në realizimin e detyrave të tyre të përditshme.

Fadil OSMANI, PhD Kandidat

Menaxhimi i burimeve njerëzore si element kyç në planifikimin strategjik dhe global për secilin institucion

112 GLOBAL CHALLENGE

Në fund, në pyetjen se çfarë duhet të jetë një politikë e burimeve njerëzore, përgjigjja do të ishte kjo “një përgjegjësi e rëndësishme e menaxherëve ndërmarrës në mënyrë që t’i balancojnë të drejtat e punëtorëve për të marrë një shërbim nga qeverisja, i cili duhet të jetë efikas, efektiv, i drejtë dhe që i përgjigjet nevojave të punëtorëve duke ruajtur të drejtën e nëpunësve të ndërmarrjes për t’u trajtuar me barazi e dinjitet.

Fjalët çelës / kyç : Planifikim, Burimet Njerëzore, menaxher, efektiv, punonjës, ndërrmarrje.

1. Menaxhimi i burimeve njerëzore

Ndërmarrjet produktive u zhvilluan me arritjen e premisave që të punësuarit aktivisht të mbyllen në jetën e përditshme sepse puna në atë ndërmarrje për ta paraqet kënaqësi.

Ndërmarja duhet të ketë dy strategji të cilat duhen të jenë ngushtë të lidhura dhe konkurrentë në mes njëra-tjetrës.

1. Eksterne - mënyra e konkurrimit në treg.2. Interne- mënyra e zhvillimit, angazhimit, motivimit dhe kontrollit të resurseve interne1.Strategjia e shpërblimit duhet të jetë e integruar në strategjinë e punës e cila mundëson arritjen e

qëllimeve afatgjata të politikës së punës dhe potencialeve humane.

2. Marrëdhëniet punonjës-menaxher.

Marrëdhëniet midis të punësuarve dhe menaxherit, shndërrohen në marrëdhënie humane, racionale të cilat bëjnë që produktiviteti i punës dhe arritja e qëllimit të ndërmarrjes, të jetë në nivel superior. Menaxhimi me resurse humane mund të definohet si qasje strategjike në menaxhimin e resurseve më të çmuara në ndërmarrje, dhe ata janë të punësuarit që punojnë aty në mënyrë individuale apo kolektive duke dhënë kontributin e tyre për arritjen e qëllimeve të asaj ndërmarrjeje. Funksionimin e menaxhimit me resurse humane e klasifikojnë një sërë aktivitetesh të ndërlidhura e ato janë: Planifikimi i ofertës dhe kërkesës tek resurset humane, analiza e punës, rekrutimi i kandidatëve potencial, selektimi i kandidatëve që kanë aplikuar, socializmi i të posapranuarve në punë, trajnimet e të punësuarve, motivimi, mbrojtja shëndetsore, aplikimi i ligjeve, dhe vlerësimi i performancës.

Principi themelor i menaxhimit të resurseve humane duhet të jetë: njeri i duhur në kohë të duhur dhe në vend të duhur. Menaxhimi bashkëkohor i resurseve humane definitivisht mundohet ta realizoj këtë qëllim.

Menaxhimi bashkëkohor i resurseve humane është pjesa më e ndjeshme e menaxhimit në tërësi të ndërmarrjes, dhe si e tillë roli i menaxhimit me këto resurse i’u është besuar menaxherëve kryesorë me qëllim realizimin e objektivave të caktuara.

Menaxherët duhet të paraqesin një urë lidhëse midis të punësuarve dhe ndërmarrjes, duke ushtruar funksionet e tyre në përputhje me potencialet humane në mënyrë që të realizojnë qëllimet, duke arritur pozitivitet tek të punësuarit dhe realizim të qëllimit të ndërmarrjes.

2.1 Qëllimi i menaxhimit

Me kalimin e kohës roli i menaxherit të burimeve njerëzore në ndërmarrje si dhe rëndësia e tij kanë ndryshuar nën ndikimin e personave intern të ndërmarrjes dhe atyre që i rrethojnë. Gjatë aplikimit të arritjeve shkencore-teknologjike dhe revolucionit të komunikimit rëndësia e menaxhimit të resurseve humane si dhe zhvillimi i saj, e posaçërisht për realizimin e konkurencës shumëfish është rritur ndjeshëm. Ndryshimet e mëdha në shoqëri i ngritën resurset humane në qendër të vëmendjes të çdo ndërmarrje.

1 “Tehnoloski menadment“-dr.sc.M.Galogaza.

Men

axhi

mi i

bur

imev

e nj

erëz

ore

si e

lem

ent k

yç n

ë pl

anifi

kim

in s

trat

egjik

dhe

glo

bal p

ër s

ecili

n in

stitu

cion

| F

adil

OSM

AN

I, Ph

D K

andi

dat

113Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Për atë arsye ndryshimet detyruan dhe nevojën për ndryshim në menaxhimin e resurseve humane dhe rehabilitim në kushte turbulente. Këto ndryshime ndodhën aq paraqitur sa që nuk janë gjetur ende të gjitha përgjigjet të cilat sqarojnë se cilat i përkasin natyrës së punës dhe rolit të resurseve humane në shekullin e XXI.

Resurset humane janë më të rëndësishmet, sepse vetëm ato me të gjitha performancat e tyre mund të kontribuojnë në ngritjen e vlerave të ndërmarrjes. Potencialet psikike dhe fizike, aftësitë për të punuar në grup, paraqitja e ideve, tejkalimi i problemeve, janë vetëm disa nga karakteristikat të cilat menaxhimi me këto resurse rankohet më lartë se menaxhimi teknik, financiar dhe resurse të tjera në ndërmarrje.

2.2 Metodat bashkëkohore për analizën e punës.

Çdo ndryshim teknologjik, apo risi ndikon në vendin e punës dhe në përgjithësi në procesin e punës. Ndryshimet mund të jenë rezultat i ndryshimeve në teknologji apo klasifikimit të punëve në sistemin punues. Gjithashtu edhe të punësuarit me kreativitetin e tyre mund të bëjnë ndryshime realizimi i të cilave ka si pasojë ndryshim në përshkrimin e punëve. Në metodat më të rëndësishme hyjnë: vrojtimet, intervistat dhe pyetësorët.

2.3 Punësimet.

Nevojat e resurseve humane varen nga lloji i ndërmarrjes dhe veprimtarisë së saj me të cilën ata merren dhe vetëm në bazë të rezultatit të hulumtimit prognozojnë bruto -nevojat.

Proceset bazike nëpër të cilat duhet të kalojnë që të arrijnë deri tek punësimet janë:

1. Analiza e punës.2. Joshja e njerëzve për punësim.3. Planifikimi i potencialit human.4. Përzgjedhja (selektimi) i punëtorëve.5. Punësimi.

Detyrat më të rëndësishme gjatë planifikimit të zhvillimit të potencialeve të resurseve humane janë:

1. Analiza e zhvillimit të potencialit të resurseve humane.1. Krahasimi i rritjes së potencialit human në ndërmarrje.1. Zbulimi i faktorëve që ndikojnë në zhvillimin e resurseve humane.1. Hartimi i një projekti për ngritjen e resurseve humane.1. Hartimi i një “model sistemi” lidhur me realizimin e planit të potencialit human.

Plani i potencialit përfshin:

1. Sa dhe çfarë strukture kuadrosh nevojitet, kur dhe ku.1. Si të punësoj punëtor aq sa ka nevojë.1. Në çfarë mënyre do trajnoj punëtorët.1. Sa do të investoj dhe si do të ndikoj ai investim te ata2.

Procesi i aplikimit të kandidatëve kalon prej planit të resurseve humane dhe politikës së aplikimit të kandidatëve. Pas kësaj vjen përzgjedhja e punëtorëve dhe kalimi në procesin e punëve. Posaçërisht është mjaft e rëndësishme që departamenti i resuseve humane të përcjell dhe të kontrolloj kualitetin e kandidatëve dhe integrimin e tyre në bashkësi dhe ndërmarrje.

2 “Teorija rasta I upravlanje rastom preduzeca”-Gasparovic.V.

114 GLOBAL CHALLENGE

2.4. Zhvillimi profesional.

Funksioni i zhvillimit profesional përbëhet nga pesë nënfunksione:

Zhvillimi i karrierës. Trajnimet në ndërmarrje. Orientimi profesional. Sistemin i avancimit. Ndërprerja e procesit të punës3.

Pikat kyçe në zhvillimin e resurseve humane janë: përzgjedhja e vendeve të punës, fillimi i proqesit të punës, pjesëmarrja shkollimi gjatë procesit të punës si dhe avancimi në pozicione më të larta. Sot trajnimet e njëpasnjëshme janë formë e rëndësishme në menaxhimin e resurseve humane. Këto trajnime kërkojnë përzgjedhje efektive si dhe trajnues të aftë gjatë atij procesi. Përzgjedhja profesionale e kandidatëve për avancim duhet të jetë e drejtë si dhe përzgjedhja dhe vendosja e kandidatëve të rinj duke përfshirë edhe nominimin e tyre për marrjen e vendimit dhe zhvillimin e karrierës.

Ndërprerja e procesit të punës është rezultat i dëshirës personale, transferimit, dorëheqjes apo pensionit etj. Rol të rëndësishëm këtu luan shërbimi i resurseve humane i cili ul tensionet duke biseduar me punëtorin dhe duke zhvilluar analiza se ku bazohet vendimi i ndërprerjes së marrëdhënies së punës (p.sh. te dorëheqja).

2.5. Promovimi i suksesit në punë.

Promovimi i suksesit në punë përfshinë aktivitetin, motivimin, kreativitetin dhe vlerësimin e suksesit në punë. Motivimi në punë është problem dominant në sferën e menaxhimit në resurset humane. Shkaku kryesor i nevojës për motivimin në punë është nevoja e të kuptuarit të mekanizmit të sjelljes si bazë për ndërtimin e sistemit të motivimit. Problemi kryesor afatgjatë është ruajtja e cilësisë së lartë dhe motivimin e të të gjithë të punësuarve, përfshirjen maksimale dhe identifikimin e vazhdueshëm nga ana e ndërmarrjes si dhe kreativitet të përgjithshëm.

3. Eksplorimi i potencialeve menaxheriale.

Gjatë eksplorimit të potencialit menaxherial dhe perfeksionimit të tyre duhet të kemi në mendje shkathtësitë personale, profesionale, si psh; marrja e përgjegjësive, komunikimi, kreativiteti, efikasiteti, njohja e metodave të udhëheqjes, besueshmëria, angazhimi etj.

Në eksplorimin e burimeve menaxhuese janë përdorur teknika të ndryshme. Si të tilla janë testet psikologjike, pyetësorët, përshkrimi jetësor, intervistat, rekomandimet dhe teknikat e tjera. Është dëshmuar se disa qëllime të caktuara kontribuojnë në ngritjen e karrierës menaxheriale duke përfshirë:

1. Qëndrimet pozitive ndaj autoriteteve dhe njerëzve autoritar.2. Nevoja për konkurrencë.3. Nevoja për ekspozim në punë.4. Nevoja e ekspozimit të aftësive.5. Nevoja për pozicione dominante.6. Nevoja për përgjegjshmëri dhe përgjegjësi4.

3 “Tehnoloski menadment”-dr.sc.M.Galogaza.4 Gary Dessler, “Human Resources Management”. 1997.

Men

axhi

mi i

bur

imev

e nj

erëz

ore

si e

lem

ent k

yç n

ë pl

anifi

kim

in s

trat

egjik

dhe

glo

bal p

ër s

ecili

n in

stitu

cion

| F

adil

OSM

AN

I, Ph

D K

andi

dat

115Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

3.1. Informimi si mjet për zhvillimin dhe nevojat e potencialit të burimeve njerëzore.

Menaxhimi dhe zhvillimi i suksesshëm me burime njerëzore nuk është i mundur pa një sistem informimi, dhe informim në sferën e veprimit të lidhur ngushtë me atë potencial. Duke marrë parasysh faktin se sistemi i informacionit i lidhur ngushtë me zhvillimin e burimeve njerëzore varet nga objekti i performancës dhe menaxhimit të veprimeve mund të shndërrohet edhe në model për qëllime të ndryshme. Ekzistenca e sistemit informatikë lehtëson kryerjen e punëve evidentuese në lidhje me potencialin e burimeve jetësore, pagave, kostove që lidhen me zhvillimin dhe ngritjen e potencialit human, shkollime dhe perfeksionim.

4. Potencialet humane dhe menaxhimi strategjik.

Menaxhimi me potencial human është funksion i cili ndihmon ndërmarrjen në realizimin e qëllimeve duke arritur efektivitet tek të punësuarit. Resursi human është funksion menaxheral në kornizën e secilës menaxherët kryesor të ndërmarrjes krijojnë ambient të volitshëm për resurset njerëzore të angazhuara në procesin e punës. Sot fjala resurse humane ka katër kuptime:

1. Disiplinë shkencore.2. Funksion menaxherial,3. Funksion i veçantë i punues në ndërmarrje.4. Filozofi specifike menaxheriale.

4.1. Aspektet e menaxhimit me resurse humane.

Menaxhimi me resurse humane përfshin një bashkësi aktivitetesh të cilat ndikojnë në natyrën e marrëdhënieve në mes të të punësuarve dhe ndërmarrjes. Ekzistojnë katër mënyra të cilat ndikojnë te të punësuarit :

1. Shop-fllow percepsioni.2. Konzoliumi i punëtorëve.3. Pjesëmarrja financiare.4. Marrëveshjet kolektive.

Udhërrëfyes të resurseve humane janë të gjitha vendimet që kanë të bëjnë me të punësuarit me rastin e punësimit, proçesit të punës dhe pushimit nga puna.

5. Resurset humane.

Resurset humane janë resurset më të rëndësishme në ndërmarrje dhe më gjerë. Resurset humane i definojmë në dy mënyra:

1. Menaxherët.2. Punëtorët (jo menaxherët)5.

5.1. Menaxherët.

Menaxherët janë persona që marrin detyrat dhe funksionet në çdo nivel dhe në çdo përpjekjeje organizative. Roli i menaxherit është: Ndërnjerëzor (rol ceremonial udhëheqës etj), Informativ (monitorues, transmetues informacionesh, zëdhënës etj).

5 Aziz Sunje, “Top Menaderi vizionari i strateg”-Sarajevo 2002.

116 GLOBAL CHALLENGE

Aftësitë menaxhuese janë:

Aftësitë teknologjike. Aftësia për të punuar me njerëz. Aftësitë e të kuptuarit. Aftësia për të zgjidhur probleme me kërkesë të ndërmarrjes.

Rekrutimi dhe punësimi janë të caktuara në procedurat për rekrutimin e personave të cilët duhet t’i plotësojnë vendet e punës. Duhet nisur nga fakti se punëtorët duhet të jenë persona të kualifikuar dhe mjaft të aftësuar. Numri i funksioneve të cilat lidhen me punën menaxheriale është i shumëllojshëm por zakonisht reflektohet nëpërmes pesë funksioneve:

1. Planifikimi, përcaktimi i objektivit dhe objektivave të resurseve në ndërmarrje.2. Organizimi, sigurimi i planeve të cilat duhet të shnëdrrohet në detyra konkrete.3. Menaxhimi me burime njerëzore, sigurimet, përzgjedhja dhe selektimet, idetë e tyre etj.4. Menaxhimi përfshin ndikimin e komunikimit dhe motivimin e të tjerëve për të kryer

detyrat e domosdoshme të cilat ndikojnë në arritjen e objektivave të ndërmarrjes.5. Kontrolli i një sërë aktivitetesh për të monitoruar rezultatet e duke ndërmarr aksione

korrektuese.

5.1.1. Sjelljet e individëve në ndërmarrje.

Fenomenit të sjelljeve individuale, psikologjia i ka kushtuar një vëmendje të posaçme. Ekzistojnë koncepte të ndryshme psikologjike të sjelljeve të individëve në ndërmarrje.

Vlerat - janë bindjet bazë që mënyra specifike e sjelljeve është shumë e kërkuar në shoqëri. Ato përmbajnë një notë morale të veshur me idenë e individit për atë se çka është e drejtë e mirë apo e dëshirueshme.

Personaliteti - Disa njerëz janë të qetë dhe pasiv, të tjerët të zëshëm dhe agresiv. Personaliteti është pra një kombinim i tipareve psikologjike të cilat i përdorin për t’a klasifikuar atë person. Katër atributet do t i i identifikojmë për nevoja të sqarimit të sjelljes, e ato janë: vendi i kontrollit, autoriteti dinakëria dhe aftësia për ti ikur situatave të pavolitshme.

Perceptimi - Është procesi me të cilin individët organizojnë dhe interpretojnë përshtypjet e tyre për ti dhënë kuptim rrethit ku veprojnë. Personat e ndryshëm mund ta vërejnë objektin e njëjtë, por ndryshe e perceptojnë. Secili nga ne në mënyra të ndryshme percepton realitetin dhe kështu e quan ndryshe.

Motivimi - Motivimi është term i përgjithshëm që i referohet një varg instinktesh, kërkesash, nevojash, dëshirash, forcash. Njerëzit e motivuar investojnë shumë përpjekje apo përpiqen të punojnë më tepër se njerëzit që janë më pak të motivuar apo që nuk janë fare të motivuar. Faktorët motivues janë:

- Pagë e mirë.- Punë interesante.- Kushtet e volitshme të punës.- Autonomi. - Besim i ndërsjelltë.

Faktorët jomotivues janë:- Ulja e pagës.- Punë (në qiell të hapur).- Punë e mërzitshme etj.

Men

axhi

mi i

bur

imev

e nj

erëz

ore

si e

lem

ent k

yç n

ë pl

anifi

kim

in s

trat

egjik

dhe

glo

bal p

ër s

ecili

n in

stitu

cion

| F

adil

OSM

AN

I, Ph

D K

andi

dat

117Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

5.2. Teoritë bashkëkohore të motivimit:

Sipas teorisë së nevojave, MC. Clleland thekson se tri motivet relevante janë:

1. Nevoja për arritjen në punë (drive).2. Nevoja për t’u treguar para të tjerëve dhe dëshira për të arritur sukses.3. Nevoja për t’i bërë të tjerët të sillen në mënyrë në të cilën duhet të sillen.4. Nevoja për miqësi dhe marrëdhënie të mira ndërnjerëzore6.

5.2.1. Teoria e pritjes së rezultateve.

Kjo teori jep shpjegim të tërësishëm të motivimit duke treguar fuqinë e përpjekjes për të realizuar diçka e cila varet nga fuqia e përpjekjes për pritje të rezultatit nga ana e individit. Kjo teori ka tri variante:

1. Sfidat, që do të thotë shpërblimi për individin.2. Lidhja midis punës dhe shpërblimit, një dozë besimi për individin i cili beson se një punë

e caktuar do t’a dërgoj deri tek objektivi i caktuar.3. Lidhja në mes të përpjekjes dhe punës, një shans me të cilën individi ka paraparë se

angazhimi i tij do ta dërgojë deri tek përfundimi i punës.

6. Aktivitetet e resurseve humane.

Këto aktivitete do ti grupojmë si vijon:1. Përcaktimi i nevojës për punë.2. Mundësi e barabartë për punësim.

6.1. Analiza e vendit të punës.

Analiza e punës paraqet një proces sistematik për të mbledhur, analizuar, kuptuar dhe prezantuar informacione të vlefshme në lidhje me punën.

6.2. Sistematizimi.

Paraqet aktivitetin e menaxhmetit strategjik i cili ndodhet në definimin formal të të drejtave dhe detyrave të ndërmarrjes duke siguruar realizimin e objektivave të ndërmarrjes. Strategji dhe stimulime të ndryshme janë:

1. Ergonomics - njohuri rreth projekteve si dhe adaptim në punët e mjedisit që i rrethon.2. Job rotation - ndërrimi i vendit të punës.3. Job enlargement - zgjerimi i punëve me punë të nivelit të njëjtë.4. Job enrichment - përmirësim i punëve me punë të nivelit më të lartë.5. Quality of worklife -përmirësim i kualitetit të punëve7.

Çdo përshkrim i punës duhet të ketë katër pjesë bazike.- Titulli i punës.- Një fjali për deklarimin e punës.- Definicion i detajuar i detyrave të punës. - Specifikimi i vendeve të punës.

6 S.Marusic, “Upravlanje Ludskim Potencialima’’ 2002.7 Aziz Sunje, “Top-Menader vizionari i strateg”-Sarajevo 2002.

118 GLOBAL CHALLENGE

7. Planifikimi i resurseve humane.

Planifikimi i resurseve humane është një funksion menaxherial i planifikimit të resurseve humane për implementim efektiv të planit. Suksesi i punës në ndërmarrje varet nga resurset humane. Në veprimin e pranimit të punëtorëve të rinj parashtrohen tri pyetje:

1. Për çfarë kuadrosh kemi nevojë?2. Ku ti gjejmë?3. Si ti gjejmë?Para se të përgjigjemi në pyetjen e parë duhet të kemi parasysh katër pyetjet e ardhshme të cilat

ekzistojnë në brendësii të ndërmarrjes e ato janë:1. Struktura e vjetëruar.2. Kualifikimi i punëtorëve .3. Përvoja në punë 8.

7.1. Selektimi i punëtoreve.

Selektimi i punëtorëve paraqet ndarjen e njërit në mesin e shumë kandidatëve dhe atë i cili më së shumti i përgjigjet kërkesave të punës. Kjo qasje selektive bëhet me qëllim të plotësimit të pozicionit i cili është themeluar më parë, apo është në themelim e sipër. Selektimi i kandidatëve ka për qëllim kërkimin e kandidatëve që përmes rekrutimeve të profesionalizohen në detyrat e caktuara nga punëdhënësi.

Promovimet-janë ndryshime brenda përbrenda ndërmarrjes me një synim të një pozite më të lartë e cila ka përgjegjësi dhe manifestohet nëpërmes rritjes së të ardhurave dhe status më të lartë.

7.1.1. Vlerësimi i punëtorëve.

Vlerësimi i personelit paraqet verifikimin e suksesit apo mossuksesit në punë si dhe rezultateve që tregojnë. Duhet shmangur vlerësimi subjektiv i punëtorit në mënyrë që mos të ndodhin emocione tek vlerësuesi psh: simpati apo urrejtje ndaj të vlerësuarit. Duhet të dallojmë: vlerësimin e performancës dhe vlerësimin e potencialit të vërtetë tek të punësuarit.

7.1.2. Qëllimi i procesit të vlerësimit të performancës.

Vlerësimi i përformancës është një sistem objektiv për të gjykuar kompetencat dhe kontributin e të punësuarve në drejtim të realizimit të objektivave të organizatës. Një sistem i mirë i vlerësimit të performancës duhet të fokusohet në nevojat e individit për zhvillim profesional për të arritur performancën e dëshiruar. Kjo do të thotë se rezultatet janë të rëndësishme, por organizata duhet studioj dhe të përgatis kapitalin e saj njerëzor për ti arritur objektivat e saja.

Zakonisht organizatat aplikojnë vlerësimin e performancave në një formë ose tjetrën varësisht nga objektivat e tyre. Këto objektiva ndryshojnë nga organizata në organizatë dhe mund të ndryshojnë në kuadër të organizatës së vetme në periudha të ndryshme. Qëllimi i vlerësimit të performancës është të identifikoj dobësitë dhe shkaqet e peformancës aktuale me atë të dëshiruar nga organizata.

Këto dobësi i komunikohen të punësuarit së bashku arritjet e cila mundëson hapjen e dialogut mbikëqyrës-punëtor me qëllim të gjetjes të shkaqeve dhe problemeve për një performancë më të mirë dhe mënyrat për tejkalimin e dobësive. Një sistem efektiv i vlerësimit të performancës, merr parasysh objektivat e individit, të organizatës dhe objektivat e përbashkëta. Nga pikëpamja e individit, vlerësimi i performancës duhet të shqyrtoj si në vijim:

Cilat janë pritshmëritë nga i punësuari. Me çfarë suksesi është kryer puna.

8 “Tehnološki menadžment” - dr.sc .Milan Galogaža.

Men

axhi

mi i

bur

imev

e nj

erëz

ore

si e

lem

ent k

yç n

ë pl

anifi

kim

in s

trat

egjik

dhe

glo

bal p

ër s

ecili

n in

stitu

cion

| F

adil

OSM

AN

I, Ph

D K

andi

dat

119Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Si mund të përmirësohet përformanca. Shpërblimi për sukseset e arritura.

Nga ana e saj, organizata është e interesuar të siguroj informata për të punësuarit dhe efikasitetin me të cilin kryhet puna e cila shërben si input për marrjen e masave adekuate për ngritjen e cilësisë dhe efikasitetit të punës dhe vendosjen e një strukture racionale të shpërblimeve.

7.1.3. Vlerësimi i Performancave.

Ky punim është i fokusuar kryesisht në vlerësimin e performancave në ndërmarrjet publike. Gjithashtu janë të integruara instrumentet specifike të vlerësimeve me sjelljet e organizatave dhe individëve të cilat janë të rëndësishme për të ndërtuar një sistem të suksesshëm për vlerësimin e performancave. Me dizajnimin e sistemit të performancave, së pari duhet të gjejmë përgjigjet në pesë çështje kryesore siç janë:

1. Pse bëhet vlerësimi i performancës.2. Çfarë vlerësojmë me këtë proces.3. Kush e bën vlerësimin e performancës.4. Kur bëhet vlerësimi i performancës.5. Si bëhet vlerësimi i performancës.

7.1.4. Pse bëhet vlerësimi i performancës.

Qëllimet pse bëhet vlerësimi i performancës mund të jenë të shumtë, megjithatë ato mund të grupohen në dy kategori kryesore. Qëllimi i vlerësimit të performancës i fokusuar në zhvillimin profesional bazohet, në radhë të parë, në potencialet e individit për të ardhmen se sa në aftësitë e tij momentale. Nevojat e organizatës për zhvillimin e potencialit të saj njerëzor duhet të përcaktohen, me fjalë të tjera, se çfarë do të përfitoj organizata nga zhvillimi i potencialeve të individit. Aspekti i resurseve humane duhet të jap përgjigje për këtë pyetje.

Performanca e fokusuar në vlerësimin e kontributit përcillet në sistemin e menaxhmentit, ose të modelit të autoritetit. Kjo performancë është në mënyrë të qartë e lidhur me shpërblimet për performancë të mirë dhe me masa ndëshkuese për performancë të dobët.

Në sektorin e agjencive dhe institucioneve publike, struktura e organizimit të shpërblimeve është dëshmuar të jetë mjaft e limituar në kuadër të vendimmarrjes për avancime dhe shpërblimit sipas meritave.

Shpërblimi sipas meritave është mjaft i diskutuar në mesin e shumë institucioneve të sektorit publik duke e parë këtë si një ngritje të produktivitetit dhe të zvogëlimit të shpenzimeve. Megjithatë, realiteti duket pak më ndryshe sepse qeveritë rregullisht refuzojnë të paguajnë rritjen e produktivitetit (Ingrahm, 1983 dhe Miller 1989) .

Megjithëse kriteret për vlerësimin e performancës bazuar në shpërblim dhe avancim profesional në shumë aspekte përputhen, ato kanë dallime dhe ka mendime se për arritjen e këtij qëllimi duhet të bëhen vlerësime të veçanta.

Gjithashtu, vlerësimi i performancave mund të luaj një rol shumë të rëndësishëm në zhvillimet e karrierës së një individi siç janë avancimi në karrierë, degradimi ose madje edhe largimi nga puna. Me Ligjin e Punës në Kosovë parashihet që punëtori i vlerësuar për dy vite me radhë me performancë të dobët, largohet nga puna pa paralajmërim.

Individët shpresojnë të marrin raportet nga vlerësimet e performancave për të përmirësuar performancën e tyre. Gjithashtu ata në përgjithësi nuk i marrin vlerësimet objektive si një kërcënim por si një mundësi për të korrigjuar dhe tejkaluar dobësitë e caktuara.

Ka mendime se në procesin e vlerësimit të performancave nuk duhet të bëhet vlerësimi i rezultateve duke përcaktuar shpërblimet dhe dënimet në njërën anë dhe potencialin në anën tjetër në të njëjtin proces të vlerësimit, por këto duhet të bëhen në procese të ndara.

120 GLOBAL CHALLENGE

7.1.5. Vlerësimi i Performancës.

Qëllimi i vlerësimit të performancës është ngritja e efektivitetit të organizatës. Kështu vlerësimi i performancave bazohet në kriteret specifike që janë të lidhura me punën konkrete ose postin e caktuar. Megjithëse ky koncept është mjaft i rëndësishëm, për zhvillimin e tij në një organizatë kërkohet një qasje e njohurive bashkëkohore në një ambjent i cili është mjaft i ndryshueshëm dhe i shoqëruar me zhvillime jo vetëm teknologjike por edhe shoqërore. Punëtori duhet të vlerësohet edhe nga pikëpamjet e tjera që kanë të bëjnë me atributet e tij për të qenë i sjellshëm, komunikues, i kuptueshëm pastaj etika dhe morali luajnë një rëndësi shumë të madhe për suksesin e organizatës.

Megjithatë, aftësitë profesionale të lidhura me kryerjen e punëve mbesin si standard kryesor në praktikat e vlerësimit të performancave. Gjatë përcaktimit të kritereve të matjes së performancës duhet ti kushtohet kujdes i veçantë që ato të jenë të qëndrueshme, praktike dhe të kontrollueshme. Të jenë të qëndrueshme nënkupton që ato të jenë aty për një kohë më të gjatë me kriteret që përdoren për performancë të ngjashme në përgjithësi.

Për të qenë praktik, do të thotë kriteret duhet të jenë të njohura atyre të cilëve u bëhet performanca. Aq më tepër, kriteret për matjen e performancës duhet të jenë të kuptueshme dhe të shikohen si të përshtatshme dhe të pranueshme si të tilla nga ata të cilëve u bëhet vlerësimi i performancës.

Për të qenë të kontrollueshme do të thotë se kriteret duhet të bazohen në matjen e sjelljeve ose rezultateve te të cilat individi ka ndikim të drejtpërdrejtë. Standardet e performancës janë të rëndësishme për një sistem të suksesshëm të vlerësimit. Standardet e definuara të vlerësimit të performancës do ta drejtojnë procesin e vlerësimit te specifikat që lidhen me detyrat e punës sepse ato duhet të ndërlidhen me përshkrimin e vendit të punës nga e cila edhe burojnë të priturat për të cilat individët janë punësuar. Dështimi për të ndërtuar një sistem të vlerësimit të performancës me sistemin e organizatës ose përshkrimin e pozitës krijon konfuzion dhe tregohet si jo efektive.

Për këtë, standardet e vlerësimit të performancës duhet ti komunikohen të punësuarve në mënyrë që të kuptojnë qartë punën dhe cilat janë të priturat të cilat punëtori duhet t’i plotësoj. Sjelljet dhe rezultatet janë dy objektivat kryesore për të ndërtuar një sistem të suksesshëm të vlerësimit të performancës. Një mbështetje e tepruar në cilëndo nga këta dy indikatorë ka disavantazhe të theksuara.

Një mbështetje kryesisht në rezultate mund të dëmtoj qëllimet afatgjate duke i zëvendësuar ato me përfitime afat shkurtra. Për më tepër, fokusimi vetëm në rezultate mund të sjell anashkalimin e funksioneve sekondare, kontributet e të cilave nuk janë aq të dukshme në shikim të parë, por janë shumë të rëndësishme për suksesin e organizatës, gjithashtu fokusimi i tepruar në rezultate mund të kultivoj sjellje jo etike për realizimin e tyre.

Gjithashtu duhet ikur nga fokusimi i tepruar te sjelljet. Duke seleksionuar një sistem i cili është i kombinuar dhe balancuar ofron mundësi më të mëdha dhe krijon kushte për ndërtimin e një sistemi të suksesshëm për vlerësimin e performancës.

Çështja e fundit dhe shumë e rëndësishme është pjesëmarrja e punëtorëve dhe mbikëqyrësve në zhvillimin e standardeve të vlerësimit të performancës. Pjesëmarrja e tillë ka efekte mjaft pozitive sepse involvon pjesëmarrjen dhe pranimin nga ana e punëtorëve të sistemit të vlerësimeve të performancës e cila përbën elementin më të rëndësishëm nëse do të ketë sukses procesi. Përpos dhënies së legjitimitetit për sistemin e vlerësimit të performancës, pjesëmarrja u ofron punëtorëve mundësinë të shprehin shqetësimet e tyre dhe asistojnë në qartësimin e keqkuptimeve të mundshme.

Rezultati përfundimtar është që të lëri punëtorët me ndjenjën e pjesëmarrjes në sistemin e vlerësimit të performancës. Pa këtë pjesëmarrje dhe legjitimitet, puna rreth vlerësimit të performancës do të ishte shumë më e vështirë.

7.2. Momenti i duhur për vlerësimin e performancës.

Vlerësimi i performancës duhet të jetë i lidhur me ciklin e punës. Në mënyrë që të vlerësoj punëtorin, vlerësuesi duhet të përcjell punën në tërësi. Në këtë mënyrë vlerësimi i performancës duhet të jetë i bazuar në kohën e mjaftueshme për të kompletuar përgjegjësitë e punës.

Men

axhi

mi i

bur

imev

e nj

erëz

ore

si e

lem

ent k

yç n

ë pl

anifi

kim

in s

trat

egjik

dhe

glo

bal p

ër s

ecili

n in

stitu

cion

| F

adil

OSM

AN

I, Ph

D K

andi

dat

121Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Kryesisht përdoren dy metoda të vlerësimit të performancës bazuar në kohën. Metoda e parë e cila tek ne rrallë praktikohet, është ajo e cila merr për bazë datën e punësimit dhe zbatohet në periudhat gjashtë ose 12 mujore duke u bazuar në datat e punësimit të çdo punëtori.

Kjo metodë ka përparësitë dhe të metat e veta. Përparësi e kësaj metode është se vlerësuesi duke pasur të shpërndara vlerësimet gjatë tërë vitit ka mjaft kohë dhe mundësi që ti përkushtohet më shumë çdo punëtori lidhur me vlerësimin e performancave, andaj ekziston përshtypja se edhe kualiteti i vlerësimit është më i lartë.

Nga ana tjetër, dobësi e kësaj metode është se duke bërë vlerësimet të shpërndara në kohë, vlerësuesi do ta ketë vështirë që të bëj me saktësi analizën e rezultateve të vlerësimit dhe krahasimin e performancës së punëtorëve të ndryshëm edhe në rastet kur ata bëjnë punë të njëjtë.

Vlerësimi kalendarik, siç është ai vjetor i cili është në përdorim të gjerë në Kosovë, gjithashtu ka përparësitë dhe të metat e veta. Në vlerësimin e performancave gjysmë vjetore ose në fund të vitit, vlerësuesi bën vlerësimin e performancave për të gjithë të punësuarit përnjëherë.

Kjo ngarkesë e madhe me vlerësime e ka si të metë mungesën e kohës së nevojshme të vlerësuesit për të vlerësuar detajet e punës për secilin punëtor dhe kjo është e meta kryesore e kësaj metode. Mirëpo në institucionet shtetërore problemi është më i vogël sepse kryesisht në këto institucione ka më shumë mbikëqyrës të cilët menaxhojnë një numër më të madh të njësive të vogla, andaj ky problem nuk paraqitet edhe aq serioz.

7.2.1. Kush e bën vlerësimin e performancës.

Zakonisht mbikëqyrësi është personi përgjegjës i cili e bën vlerësimin e vartësve të tij. Kjo është e kuptueshme sepse mbikëqyrësi është personi me njohuri më të mëdha për punëtorët dhe punën e cila vlerësohet. Në fakt, vlerësimi i performancës është vlerësuar si mjeti kryesor për të vendosur autoritetin e komandës dhe kontrollit nga ana e mbikëqyrësit.

Në kontrast të kësaj, nga qasja e perspektivës humane “udhëheq dhe konsultohu” procesi i vlerësimit të peformancës është pasqyruar të jetë i dizajnuar të forcoj marrëdhëniet në mes të punëtorit dhe mbikëqyrësit përmes inkurajimit dhe mirëkuptimit të dyanshëm.

7.2.2. Vetëvlerësimi.

Në praktikën e vlerësimit të performancës, në vendin tonë, kryesisht është zhvilluar sistemi i vlerësimit të performancës e cila paraprakisht përfshin përdorimin e formës së vetëvlerësimit e cila paraprakisht plotësohet nga punëtori dhe e cila i dërgohet mbikëqyrësit së paku një javë para takimit për të analizuar aspektet dhe kriteret e vlerësimit të performancës.

Vetëvlerësimi është i rëndësishëm sepse nxit dialogun mbikëqyrës-punëtor. Kjo i ndihmon punëtorit të përgatitet për të diskutuar çështjet si në vijim:

Punëtori nga ana e tij zakonisht ngre këto çështje. Performancën e punës nga vlerësimi i fundit. Objektivat personale lidhur me karrierën. Problemet dhe brengat për punën aktuale. Cilat gjëra ose ndryshime do të ndikonin në ngritjen e performancës së punëtorit. Objektivat për përmirësimin e performancës etj.

7.2.3. Masat për përmirësimin e performancës.

Çdo vlerësim i performancës duhet të përcillet me feedback-un, informimin e punëtorit për rezultatet e performancës, ku janë pikat e forta dhe ku ato të dobëta në të cilat nevojiten përmirësime në performancë. Feedback-u jepet në takimin për shqyrtimin dhe diskutimin e aspekteve të ndryshme

122 GLOBAL CHALLENGE

të rezultateve të performancës. Këto takime zakonisht marrin karakter periodik për të bërë përcjelljen e progresit për përmirësimet e kërkuara. Zakonisht këto takime mbahen në intervalet tre mujore.

Mbikëqyrësit (menaxherët) i shfrytëzojnë këto takime për:•Rishikimin e performancave të çdo punëtori individualisht.•Për të diskutuar problemet me të cilat ballafaqohen punëtorët gjatë punës së tyre.•Progresin e bërë në fushat ku ka pasur mangësi në performancë.•Planin e objektivave për t’u arritur në periudhën e mbetur dhe korrektimet e këtij plani nëse

është e nevojshme9.

Diskutimi dhe rishqyrtimi i performancës i siguron punëtorët se çdo njërit prej tyre i ofrohet mundësia të diskutoj çështjet e performancës me menaxherin gjatë vitit. Këto takime janë të rëndësishme sepse ofrojnë një rast të mirë që performanca të monitorohet në mënyrë sistematike.

8. Sistemi i kontrollit.

Kontrolli është aktivitet i rregullt i cili përcjell punën e çdo punëtori me të cilin vërtetohet shkalla e suksesit të tij në krahasim me atë të planifikuarën, gjegjësisht të dëshiruar. Ky funksion mundëson:

1. Definimin e standardeve për të përcjell procesin e rezultateve.2. Arritjen e një pasqyre në karakteristikat reale të proceseve dhe rezultateve.3. Krahasimin real dhe me standarde të para të performancës. 4. Indentifikimin e nevojës së intervenimit me qëllim korrigjimit të performancës. 5. Ndërmarrja e aksioneve të domosdoshme korrektuese (të karakterit operativ apo strategjik).Sipas natyrës sistemi i kontrollit është një aktivitet i cili përcjell dinamikën e realizimit të procesit

dhe rezultatet në të gjitha aktivitetet e ndërmarrjes. Qëllimi i kontrollit është pasqyrim i qartë i një përformance të mirësjelljes dhe efekteve të kryerjes së funksioneve menaxheriale (planifikim, organizim, udhëheqje, kontroll), si dhe vetë kontroll apo kontroll të punës individuale.

8.1 Llojet e kontrollit.

Sipas nivelit të menaxherit i cili kryen kontrolle kemi: - Kontrolle strategjike. - Kontrolle taktike.- Kontrolle operative.Sipas llojit të resursit kontrolli definohet në:- Kontrolle financiare. - Kontrolle të resurseve humane.- Kontrolle të mjeteve të punës.- Kontrolle të mjeteve materiale.- Kontrolle të informacioneve- Kontrollë të kualitetit të prodhimit dhe shërbimit.

Në literaturat e ndryshme shkruhet për stilet e ndryshme të kontrollit, kryesisht kontroll menaxherial. Sipas autorëve të ndryshëm menaxherët shfrytëzojnë këto lloje të kontrollit:

1. Kontrolli i tregut.2. Kontrolli burokratik.3. Kontrolli për mes planit.

9 Gary Dessler, “Human Resoures Management’’ 1997.

Men

axhi

mi i

bur

imev

e nj

erëz

ore

si e

lem

ent k

yç n

ë pl

anifi

kim

in s

trat

egjik

dhe

glo

bal p

ër s

ecili

n in

stitu

cion

| F

adil

OSM

AN

I, Ph

D K

andi

dat

123Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

9. Stresi në punë.

Stresi është dukuri që jo shumë rrallë e hasim në jetën e përditshme. Në bazë të hulumtimeve të ndryshme ka rezultuar që një numër shumë i madh i të punësuarve, në vendet e tyre të punës iu është ekspozuar situatave stresuese, të cilat ndikojnë negativisht në aftësitë punuese dhe shëndetin e tyre. Prandaj me stres nënkuptojmë një faktor nga jashtë i cili ndikon në sistem të caktuar, si dhe ndryshimin në sistem i cili është rezultat i ndikimit të atij faktori.

9.1. Stresi menaxherial dhe profesionet stresuese.

Profesione të ndryshme dhe vende të punës të ndryshme janë të ekspozuara në mënyra të ndryshme nga rreziku i lartë i stresit. Profesionet më stresuese janë: punët e gazetarit, mjekut etj. Rreziku më i madh i stresit mund të paraqitet tek punët që kërkojnë: vendimmarrje, kontrolle të mjeteve të materialit, shërbim të informacioneve me të tjerët, kryerjen e punëve në kushte të dobëta etj.

Në vendin e punës, stresi lajmërohet si rezultat i konfliktit në mes angazhimit në punë dhe jetës private. Ky problem është mjaft i theksuar tek nënat e punësuara. Dinamika e punës mund të sjell të ashtuquajturën “sëmundje menaxheriale”. Kjo sëmundje vihet re tek personat me përgjegjësi të mëdha psh: tek menaxherët e ndërmarrjeve të ndryshme, tek personat që e kanë për detyrë t’u japin informacione të pakëndshme personave tjerë.

9.1.1. Mënyrat e tejkalimit të stresit.

Çdo ndërmarrje duhet të ketë mënyrën për tejkalimin e situatave stresuese dhe stresit në përgjithësi i cili ndërlidhet për vendin e punës dhe punëtorëve në përgjithësi. Ndërmarrja duhet t’ua bëjë të ditur që ato situata nuk tolerohen, duhet të bëjë trajnimin e punëtorëve që ato situata të parandalohen, të rregulloj një procedurë të qartë në lidhje me reagimin në ato situata, të rregulloj paraprakisht reagimin e ndërmarrjes ndaj mosrespektimit të rregullave, duke zbatuar më vonë politikat e veta. Stresi jo vetëm që çrregullon shëndetin por edhe ndikon në rezultatet e punës.

Konkluzione:

Shumë ndërmarrje kanë prezantuar koncepte për kursimin e punës, por pjesa më e madhe e punës përsëri duhet bërë prej njerëzve. Në të vërtetë në shumicën e buxheteve të ndërmarrjeve, kudo, kostot dhe shpenzimet e personelit duhet të përbëjnë të paktën 50% të të gjithë buxhetit. Me një investim shumë të madh, ç’mund të bëjë një administratë përveçse të kujdeset që ky investim të marrë minimalisht vëmendjen dhe menaxhimin e duhur të burimeve për të plotësuar kështu kërkesat e ndërmarrjes. Për më tepër ndryshe nga kamionët, lopatat dhe ndërtesat burimet njerëzore kanë ndjenja, familje dhe jetën e tyre jashtë punës.

Strategjia e menaxhimit me resurse humane ka shumë mundësi që të jetë pjesa më e rëndësishme e menaxhimit të një ndërmarrje apo më gjerë. Disa rekomandime për një menaxhim më të mirë të resurseve humane janë:

•Të zhvillohet një klimë punuese që ndërtohet në të qenit i hapur, në mirëbesim dhe në respekt duke inkurajuar iniciativat.

•Të zhvillohet një fuqi punuese proaktive që parashikon problemet. •Të përcaktojë autoritetin e përshtatshëm dhe përgjegjësitë për personelin. •Të asistojë në zhvillimin e funksionimit të plotë të kompanisë e cila optimizon resurset e saj

njerëzore dhe materiale, për të arritur qëllimet dhe objektivat e saj.

124 GLOBAL CHALLENGE

Menaxhimi i burimeve njerëzore është një nga elementet kyçe të planifikimit strategjik dhe global për secilën kompani. Aty duhet të parashihet një sistem integrues i burimeve njerëzore në zhvillimin strategjik. Vendimet të cilat i merrni në çdo hap do të ofrojnë drejtimin tuaj strategjik, përderisa testi përfundimtar do të verifikoj a është përqëndrimi i duhur për t’u zbatuar. Zhvillimi i teknologjive të reja dhe konkurrenca i shtyn kompanitë të ndryshojnë natyrën e punëve, si dhe aspektet e teknologjisë kanë lidhje direkte me sasinë dhe cilësinë e fuqisë punëtore në organizatë.

Bibliografia:

1. “Tehnoloski menadment” - Dr. Sc. M. Galogaza.2. “Teorija rasta i upravlanje rastom preduzeca”- Gasparovic. V.3. Gary Dessler, “Human Resoures Management’’ 1997.4. Aziz Sunje, “Top-Menader vizionari i strate”, - Sarajevo 2002.5. S. Marusic, “Upravlanje Ludskim Potencialima’’, 2002.6. “Menaxhmi”, Sh. Llaci, Tiranë

Men

axhi

mi i

bur

imev

e nj

erëz

ore

si e

lem

ent k

yç n

ë pl

anifi

kim

in s

trat

egjik

dhe

glo

bal p

ër s

ecili

n in

stitu

cion

| F

adil

OSM

AN

I, Ph

D K

andi

dat

125Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

PhD Kandidat, Halil HALILI

Zhvillimi i Turizmit të qëndrueshëm në Republikën e Kosovës

Abstrakt

Në këtë punim është analizuar aspekti tredimansional i turizmit të qëndrueshëm, është prezantuar kuptimi dhe dimensionet e Zhvillimit të Qëndrueshëm, sfidat e Zhvillimit të Turizmit të Qëndrueshëm dhe karakteristikat ekonomike të turizmit në Kosovë. Gjithashtu, në këtë punim trajtohen mundësitë për zhvillimin e bizneseve turistike dhe bizneseve që promovojnë turizmin dhe sfidat e biznesit turistik në vendin tonë.

Fjalët kyçe: Turizmi, zhvillimi i qëndrueshëm, treguesit ekonomik.

1. Koncepti i zhvillimit të qëndrueshëm dhe dimensionet e tij.

Zhvillimi i qëndrueshëm është një koncept i hershëm, ai lidhet me trashëgiminë,që përbën urën lidhëse mes të shkuarës dhe të ardhmes, nga njëra anë tregon se çfarë ne marrim nga paraardhësit tanë dhe nga ana tjetër tregon se çfarë do t’u lemë pasardhësve.

Koncepti i zhvillimit të qëndrueshëm përqafon filozofinë e vjetër se diçka duhet t'u lihet brezave të ardhshëm. Pra, zhvillimi i qëndrueshëm është para së gjithash çështje kulture dhe tradite dhe përfshin, si nevojat e brezit aktual ashtu edhe nevojat e brezave të ardhshëm.

126 GLOBAL CHALLENGE

Sfidat që ndesh një ekonomi gjatë zhvillimit dhe rritjes së saj krijojnë hapësira për përfitime ekonomike, mjedisore dhe sociale. Implementimi i zhvillimit të qëndrueshëm kërkon integrimin dhe bashkërendimin e aspektik ekonomik, aspektit mjedisor dhe aspektit social. Ai vë në fokus të ardhmen, por e parë kjo në kontekstin e zgjidhjeve optimale të problemeve aktuale. Diskutimi konceptual për zhvillimin e qëndrueshëm ka nisur të trajtohet që në vitet 70’ dhe ka evoluar vazhdimisht.

1.1 Kuptimi i zhvillimit të qëndrueshëm.

Koncepti fillestar i zhvillimit të qëndrueshëm u prezantua në vitin 1972, Deklarata e Konferencës së Kombeve të Bashkuara mbi Mjedisin Njerëzor që është miratuar në Stokholm nga ku koncepti i zhvillimit të qëndrueshëm merr vëmendjen ndërkombëtare dhe u përqafua edhe si një vizion, duke u pranuar ndërthurja e çështjeve sociale, ekonomike dhe mjedisore. Në vitin 1987- nga Komisioni Botëror mbi Mjedisin dhe Zhvillimin, Komisioni i Brundtland-it, zhvillimi i qëndrueshëm interpretohet kështu: “Zhvillimi i qëndrueshem kërkon të përmbush nevojat dhe aspiratat e tanishme pa bërë kompromis për përmbushjen e tyre në të ardhmen”,(KB-Raporti mbi të ardhmen tonë të përbashkët).

Në vitin 1992, në Rio de Janeiro u mbajt Konferenca e Kombeve të Bashkuara për Mjedisin dhe Zhvillimin, i njohur si Samiti i Tokës, ose “Rio-s”, ku u aprovua “Axhenda 21”, në shenjë të Shekullit 21. Zbatimi i plotë i Axhendës 21, programi për implementimin e mëtejshëm të Axhendës 21 dhe zotimeve rreth parimeve të Rio-s, fuqishëm u riafirmuan në Samitin Botëror për Zhvillim të Qëndrueshëm (WSSD) të mbajtur në Johanesburg, Afrika e Jugut nga 26 gusht-4 shtator 20021. Kjo konferencë është e njohur si Rio+10. Njëzet vite pas vitit 1992, Samitit të Tokës në Rio, ku u miratua Axhendën 21, në Qershor të vitit 2012 u mbajt Konfernca e dytë në Rio de Janerio, e cila u bë e njohur si Rio+20, ku Shtetet anëtare të Kombeve të Bashkuara ranë dakord mbi një sërë masash që të mund të zvogëlohej varfëria duke promovuar punë të mirë, energji të pastër dhe një përdorim të drejtë dhe të qëndrueshëm të burimeve2. Konferenca kishte 2 tema përmbajtsore të cilat ishin:

(a) një ekonomi e gjelbër në kontekst të zhvillimit të qëndrueshëm për çrrënjosjen e varfërisë.

(b) Kuadri institucional për zhvillimin e qëndrueshëm.Koncepti i zhvillimit të qëndrueshëm ka evoluar. Global Development Research Center

numëron sot ekzistencën e më shumë se 100 përcaktimeve për zhvillimin e qëndrueshëm. Këto përkufizime mbështeten mbi përcaktimin që Komisioni i Brundland ka dhënë për zhvillimin e qëndrueshëm dhe deri diku ato përpiqen të japin realizimin e këtij përcaktimi3.

Sipas Herman Daly, Zhvillimi i qëndrueshem mirëmban në mënyrë konstante cilësinë e jetesës në nivel të kënaqshëm për komunitetin njerëzor. Shpejtësia e saj, sidoqoftë nuk e tejkalon kapacitetin bartës të jetës e cila e mbështet sistemin.

Zhvillimi i qëndrueshëm nënkupton ruajtjen e një ekuilibri delikat në mes të nevojës njerëzore për përmirësimin e kushteve të jetesës dhe ndjenjës së mirëqenies në njërën anë, dhe ruajtjen e burimeve natyrore dhe ekosistemeve, nga të cilat varemi ne dhe gjeneratat e ardhshme.

Gjithashtu, nënvizohet se zhvillimi i qëndrueshëm është një proces dinamik ndryshimesh në harmoni me njëri-tjerin, që përforcojnë përmbushjen e nevojave dhe aspiratave si për brezin aktual ashtu edhe për brezat e ardhshëm.

Objektivi parësor i zhvillimit të qëndrueshëm sipas Goodland dhe Ledoc (1987)

1 RIO+10 and the North-South divide, Wolfgang Sachs, Published by the Heinrich Böll Fondation.2 http://www.uncsd2012.org/index.html.3 “Parimet e zhvillimit të qëndrueshem”, Punim nga Ivan Gyulai, REC, BTD.

Zhvi

llim

i i T

uriz

mit

të q

ëndr

uesh

ëm n

ë R

epub

likën

e K

osov

ës |

PhD

Kan

dida

t, H

alil

HA

LILI

127Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

është arritja e një niveli të arsyeshëm për shpërndarjen e drejtë të mirëqënies ekonomike dhe ruajtjen e saj për disa gjenerata4.

Lowe (1990) tregon se përcaktimi më i thjeshtë për një aktivitet të qëndrueshëm është vazhdimi i tij në të ardhmen që mund të parashikohet. Dhe ky ka të paktën tredimensione: mos shterimin iracional të burimeve natyrore, mos orientimin drejt produkteve që ndryshojnë në mënyrë thelbësore sistemet natyrore dhe mos zhvlerësimin e stabilitetit social. Sipas, Sing dhe Titi (1995) zhvillim i qëndrueshëm do të thotë të:

•Sigurimin dhe përmirësime të mbështetura në produktivitet dhe në cilësinë e jetës së komunitetit dhe shoqërisë.

•Sigurimin që proceset e prodhimit nuk mbishfrytëzojnë bazën e rezervave natyrore dhe nuk kompromentojnë cilësinë e mjedisit, duke limituar kështu mundësitë për të varfërit, brezat aktual dhe të ardhshëm.

•Sigurimi i të drejtave dhe lirive themelore të njeriut për të realizuar pjesëmarrjen në shoqëri.

Zhvillimi i qëndrueshëm nënkupton rritje ekonomike dhe gjithashtu mbrojtje të cilësisë të mjedisit. Rritja ekonomike dhe mjedisi bashkëveprojnë dhe ndikojnë mbi njëri-tjetrin, dhe për t’u arritur zhvillimi i qëndrueshëm duhet që ato të kenë efekte pozitive dhe përforcuese, në të kundërt do të cënoheshin të varfrit dhe brezat e ardhshëm. Pra, zhvillimi i qëndrueshëm kërkon që të vendoset një ekuilibër apo balancë mes përmirësimit të jetesës dhe mirëqënies nga njëra anë dhe ruajtjes së burimeve natyrore dhe ekosistemeve për brezat e ardhshëm nga ana tjetër.

1.2 Dimensionet dhe elementët e zhvillimit të qëndrueshëm.

Nëse e shohim zhvillimin e qëndrueshëm në një hapësirë tre dimensionale atëherë do përmendim dimensionin ekonomik, social dhe mjedisor. Zhvillimi i qëndrueshëm kërkon vendosjen e ekuilibrit dhe ruajtjen e balancave midis këtyre tre dimensionve.

Fig. 1 Tre dimensionet e zhvillimit të qëndrueshëm Dimensioni ekonomik  i referohet rritjes ekonomike, aftësisë për të investuar, për

të prodhuar produkte në periudhën aktuale dhe periudhat e ardhshme. Një element kyç i dimensionit ekonomik është stabiliteti ekonomik. Stabiliteti makroekonomik përforcon rritjen ekonomike duke rritur të ardhurat, duke siguruar punësim dhe duke vendosur çmimet e duhura. Rritja e qëndrueshme ekonomike përbën bërthamën e zhvillimit.

4 http://www.rmit.edu.au/browse/Staff%2FLearning%20and%20Teaching%2FAcademic%20portfolio%2FPriorities%2FSustainability%2FDefinitions/

128 GLOBAL CHALLENGE

Dimensioni mjedisior  në konceptin e qëndrueshmërisë ka të bëjë me sigurimin e burimeve natyrore në të ardhmen. Qëndrueshmëria e mjedisit kërkon që të ruhet funksionimi natyror i ekosistemeve, të planifikohet popullsia dhe të kontrollohen mbetjet toksike, veçanërisht në zonat e banuara dhe sipërfaqet agrokulturore. Ruajtja e kapacitetit të mjedisit është shumë e rëndësishme.Shpejtësia me të cilën ndryshon mjedisi, impaktet e ndryshimit dhe shpeshtësia e këtyre ndryshimeve nuk janë konstante në kohë, ose më mirë ato janë progresive.

Sipas UNEP (2009) humbja e sipërfaqes pyjore gjatë viteve 90’ka qenë rreth 94 milion hektarë, më shumë gjysma e specieve janë reduktuar, shumë lloje peshqish janë peshkuar deri në limitet biologjike dhe më shumë se 20 përqind e specieve janë zhdukur. Prandaj, qëndrueshmëria e resurseve natyrore është thelbësore për një zhvillim të qëndrueshëm dhe afatgjatë.

Dimensioni social është i lidhur ngushtë me çështjet thelbësore sociale si reduktimi i varfërisë, shëndetësia dhe edukimi, mos diskriminimi, respektimi fetar, kulturor dhe historik.

Pra, zhvillimi i qëndrueshëm është një proces i trefishtë. Aspekti ekonomik, mjedisor dhe social janë të ndërlidhur dhe mbulojnë njëri-tjetrin. Që të arrihet zhvillimi i qëndrueshëm, nuk mjafton që secili prej aspekteve të jetë i kënaqshëm në vlerën e tij, por duhet të arrihet edhe balanca midis tyre dhe siç shprehet edhe Harris (2000), nëse do t'i afroheshim arritjes së këtij qëllimi të trefishtë atëherë bota do të ishte një vend më i mirë.

2. Zhvillimi i Turizmit të Qëndrueshëm.

Turizmi i viteve të fundit është bërë posaçërisht i njohur për potencialin e tij ekonomik në mënyrë që të kontribuoj në uljen e varfërisë në vendet në zhvillim. Pothuajse çdo institucion përcakton “Turizmin” ndryshe, por kur vjen puna për të shpjeguar thelbin atëherë ne mund ta përmbledhim atë kështu: “Turizmi është një koleksion i aktiviteteve, shërbimeve dhe industrive që të afron një përvojë udhëtimi ku përfshin transportin, akomodimin, shërbimin për të ngrënë dhe pirë, dyqanet e shitjes me pakicë, bizneset argëtuese dhe shërbimet e tjera mikpritëse që ofrohet për individë apo grupe që udhëtojnë larg nga shtëpia” 5. WTO, Organizata Botërore e Turizmit, turizmin e përcakton si; “Turizmi përfshinë aktivitetet e personave që udhëtojnë për të qëndruar në vende jashtë mjedisit të tyre të zakonshëm, për jo më shumë se një vit radhazi me motive për kohën e lirë, biznes dhe qëllime të tjera”. Gjithsesi që përcaktimi i turizmit është i vështirë, por e parë në këndvështrimin e sektorit ekonomik, UNCAD (1971) e ka përcaktuar turizmin si: shuma e aktiviteteve industriale dhe komerciale që prodhojnë të mira dhe shërbime kryesisht dhe përgjithësisht të konsumuara nga vizitorët e huaj dhe turistët vendas6.

Turizmi mund të definohet edhe si udhëtim për qëllime rekreative, kohën e lirë apo të biznesit. Ka pesë grupe të industrisë në sektorin e turizmit, ku përfshihen: Strehimi/Akomodimi, Shërbimi i Ushqimit dhe Pijeve, Rekreacion dhe Zbavitje, Transporti dhe Shërbimet e udhëtimit7. Në Samitin Botëror të OKB-së në Nju Jork, 2005, Organizata Botërore e Turizmit (WTO) ka thirrur një takim me qeveritë, industrisë, agjencitë e OKB-së dhe liderët e shoqërisë civile, për të diskutuar se si të shfrytëzohet në mënyrë efektive turizmi për arritjen e Objektivave Zhvillimor të Mileniumit (OZHM-i). Këto diskutime kulmuan me miratimin e Deklaratës mbi “ Shfrytëzimin e Turizmit për Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit” ngase Sektori i turizmit mund të jap një kontribut të ndjeshëm më të madh për zbutjen e varfërisë, rritjen ekonomike, zhvillimin e qëndrueshëm, ruajtjen e mjedisit, mirëkuptimin ndërkulturor dhe paqen midis Kombeve.

5 http://www2.unwto.org/6 http://en.wikipedia.org/wiki/Tourism.7 Declaration: Harnessing Tourism for the Millennium Development Goals, World Tourism Organization, New

York, 13 September 2005 .

Zhvi

llim

i i T

uriz

mit

të q

ëndr

uesh

ëm n

ë R

epub

likën

e K

osov

ës |

PhD

Kan

dida

t, H

alil

HA

LILI

129Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

2.1 Kuptimi i turizmit të qëndrueshëm.

Turizmi i qëndrueshëm mund të përkufizohet si: Turizëm që merr plotësisht parasysh ndikimet ekonomike, sociale dhe mjedisore , aktualisht dhe në të ardhmen, duke adresuar nevojat e vizitorëve, industrisë, komunitetit dhe mjedisit mikpritës”8.Organizata Botërore e Turizmit, WTO (1996) jep këtë përcaktim për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm:

“Zhvillimi i turizmit të qëndrueshëm plotëson nevojat e turistëve dhe vendeve pritëse dhe mbron e rrit mundësitë për të ardhmen. Menaxhimi i të gjitha burimeve si ekonomike, sociale dhe nevojave estetike është  parashikuar të plotësohet në mënyrë të tillë që të mund të ruhet integriteti kulturor, proçeset bazë ekologjike, diversiteti biologjik dhe sistemet mbështetëse të jetës”.

Bramwell and Lane (1993) e kanë vlerësuar turizmin e qëndrueshëm si një përqasje pozitive me qëllim që të reduktojë tensionet që janë krijuar nga ndërveprimet komplekse midis industrisë së turizmit, të turistëve, mjedisit dhe komunitetit pritës, në mënyrë që kapaciteti afatgjatë dhe cilësia e burimeve si natyrore dhe humane të mund të ruhet9. Ndërsa Erlet Cater (1993) identifikon tre objektiva kyç për turizmin e qëndrueshëm:

1. Plotësimin e nevojave të komunitetit pritës, në kuptimin e përmirësimit të standarteve të jetesës si në afatshkurtër dhe në afatgjatë.

2. Plotësimin e kërkesave të një numri në rritje të turistëve. 3. Vetë-ruajtjen e mjedisit natyror në mënyrë që të arrihen dy objektivat e mësipërme.

Turizëm i qëndrueshëm do të thotë të zhvillosh turizmin pa e dëmtuar ambjentin, ekonominë dhe aspektet sociale dhe kulturore. Qëllimi i turizmit të qëndrueshëm është të siguroj që zhvillimi i tij është një eksperiencë pozitive për njerëzit e vendit ku zhvillohet turizmi, kompanitë dhe turistët.

Me rritjen e fluksit të turistëve, që nxitet nga kompanitë turistike dhe aktivitetet e marketingut do të arrihet shpejt pika kritike e burimeve natyrore. Edhe ato zona të cilat janë të paeksploruara ose pak eksploruara do të shkatërrohen. Baza e resurseve të turizmit, si çdo burim tjetër, është e kufizuar. Presioni i vazhdueshëm i zhvillimit ekonomik dhe modernizimit do të ul burimet natyrore. Nga viti në vit individët po udhëtojnë gjithnjë e më shumë, çka rrit presionin. Për më tepër që shijet e turistëvë bëhen më të sofistikuara. Pak nga produktet e turizmit përmbushin vërtet standartet e qëndrueshmërisë (OAS, 1997) dhe sot më shumë se asnjëherë tjetër turizmi po largohet nga qëndrueshmëria në shkallë globale.

3. Karakteristikat ekonomike të Turizmit.

Zhvillimi i Turizmit kërkon një rritje të qëndrueshme në aspektin afatgjatë, dhe kjo mund të arrihet nëse trendi ekonomik, social dhe mjedisor është pozitiv. Arritja e një balance midis kërkesës për burime natyrore dhe resurseve sociale pa dëmtuar progresin ekonomik përbën një sfidë komplekse dhe të vështirë. Rritja e industrisë së turizmit përbën një kontribut të rëndësishëm për ekonominë. Për disa vende turizmi përbën aktivitetin ekonomik kryesor. Megjithatë impaktet e turizmit ende nuk janë shumë të qarta.

Është e pamundur që të parashikohet ekzaktësisht sesi do të jenë pasojat e një zhvillimi të keq menaxhuar, por ekziston informacion i mjaftueshëm për të kuptuar që pasojat potencialisht janë negative, të kushtueshme dhe të pakthyeshme. Zhvillimi i qëndrueshëm na ofron një mënyrë të re mendimi për të menaxhuar impaktet e sjelljes njerëzore që mund të gjenerojë për një kohë të gjatë rezultate pozitive për shoqërinë.

8 http://sdt.unwto.org/en/content/about-us-5.9 Erlet Cater, Environmental Contradictions in sustainable turism, The Geographical Journal, Vol. 161, Nr.1 March,

1995 pp. 21 -28.

130 GLOBAL CHALLENGE

Zhvillimi i turizmit shtrihet në shumë aspekte, por veçanërisht ekziston një lidhje e ngushtë e turizmit me ekonominë. Turizmi rrit mundësinë e punësimit dhe krijon punë të përkohshme, gjeneron të ardhura dhe rrit standardin e jetesës, veçanërisht në rajonet që nuk kanë një zhvillim të mirë ekonomik, diversifikimi që krijon turizmi ndihmon komunitetin. Me rritjen e turizmit rriten mundësitë për investime, zhvillim dhe infrastrukturë.

Turizmi shpeshherë nxit përmirësimin e shërbimeve publike si sistemi i ujësjellësit, ndriçimi i rrugëve, trotuaret, etj. Nga këto përmirësime përfitojnë njëlloj si turistët edhe rezidentët. Në të njëjtën mënyrë turizmi përmirëson infrastrukturën e transportit që rezulton në rrugë dhe aeroporte më të mira. Shpesh rriten të ardhurat nga taksat për komunitetin dhe për vendin gjithashtu nëpërmjet taksave të udhëtimit ajror dhe mënyrave të tjera të transportit. Gjithashtu, krijimi i punëve të reja rrit të ardhurat nga taksat që gjenerohen nga tatimi mbi të ardhurat.

Megjithatë Turizmi nuk sjell vetëm përmirësime, ose impakte pozitive, Në industrinë e turizmit ka shumë punë të cilat janë pak të paguara. Turizmi ofron punë sezonale që automatikisht rrit papunësinë në periudhën jashtë sezonit. Rritet tendenca për përdorimin e tokës bujqësore për ndërtim, duke cënuar kështu zhvillimin e sektorëve të tjerë. Sezonaliteti i turizmit reflekton te bizneset rritje te riskut të paqëndrueshmërisë. Kërkesa më e madhe për të mira, shërbime, tokë dhe shtëpi mund të rrisë çmimet e tyre. Vendi apo rajoni mund të detyrohet të gjejë fonde për të mirëmbajtur infrastrukturën dhe shpenzime të tjera. Të gjitha këto çojnë në rritjen e kostos së jetesës. Mund të ndodhë që të ardhurat që gjenerohen nga turizmi në një komunitet të dalin jashtë tij. Një tjetër impakt negativ që mund të rrjedh nga turizmi është krijimi i varësisë ekonomike që krijon zona apo komuniteti nga industria e turizmit.

Impaktet Pozitive Impaktet Negative•RritPBB-në•Gjenerontëardhura•Rritmundësinëepunësimit•Kontribuonnëstandardine jetesës•Përmirësonekonominëlokale•Përmirëson investimet, zhvillimin dheshpenzimet e infrastrukturës•Rrittëardhuratngataksat•Përmirësonshërbimineinfarstrukturës•Përmirësoninfarstrukturënetransportit•Krijonmundësitërejapërbiznesin•Mund të prodhojë një mekanizëmvetfinancimi për burimet natyrore dhe trashëgimninë

• Rrit çmimet e të mirave dhe shërbimeve•Rritçmiminetokësdhepasurivetëpaluajtshme•Rritkostonejetesës•Pagatmundtëjenëtëultëta• Rrit koston e mirëmbajtjes së rrugëve dhetransportit• Turizmi sezonal sjell risqe për çështjen epapunësisë•Tokapërdoretpërndërtimdhejoqëllimetëtjeraekonomike• Fitimet mund të eksportohen dhe mos fitojëkomuniteti•krijonvarësiekonomikengaindustriaeturizmit

Tab.1 Impakte të mundshme ekonomike të turizmit10

3.2 Karakteristikat ekonomike dhe dinamika e turizmit në Kosovë. Fluksi i vizitorëve të huaj që hyjnë në vendin tonë ka ardhur duke u zvogëluar, kjo

nëse marrim si pik referimi vitin 200911 kur është arritur numri i më i madh i vizitorëve 88.949 (52.631 + 36318), në tabelën 2, viti 2010 kishte 79.045 vizitorë ndërsa viti 2011 kishte 72.393 vizitorë duke pësuar një ulje prej 7.1% në krahasim me vitin 2010 gjegjësisht ulje prej 18.6 % në krahasim me vitin 2009.

10 “Economic Impact of Tourism”, Director of Backing Agency Ec.Eng. Gabriela Padure, Ec. Ion AdrianTurtureany, ECONOMICA.

11 “Statistikat Ekonomike”, “Statistikat e Hotelerisë”, TM4 -2011, Agjencia e statistikave të Kosovës.

Zhvi

llim

i i T

uriz

mit

të q

ëndr

uesh

ëm n

ë R

epub

likën

e K

osov

ës |

PhD

Kan

dida

t, H

alil

HA

LILI

131Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Gjithsesi kjo ulje është si rezultat i zvogëlimit në vazhdimësi i stafit ndërkombëtar të angazhuar në Kosovë duke filluar nga UNMIK-ku, KFOR, OSBE, e Organizatat e tjera Ndërkombëtare. Nëse vlerësojmë sipas numrit të vizitorëve nëpër Komunat e Kosovës për periudhën 2008–2011, mund të përfundojmë se gjatë vitit 2011 më së shumti vizitor ka pasur kryeqyteti i Kosovës, Prishtina me 32.246 vizitor. Numri i vogël i turistëve në Kosovë tregon se vendi jonë është ende shumë larg numrave të vendeve të rajonit, larg vendeve të Ballkanit.

Turizmi është një nga aktivitetet në rritje i ekonomisë. Turizmi shihet si një nga motorët kryesorë të rritjes ekonomike dhe zhvillimit megjithatë në rastin e Kosovës të ardhurat nga turizmi përbëjnë rreth 1% të Produktit të Brendshëm Bruto12. Sektori i turizmit zë një vend të rëndësishëm gjithashtu edhe në punësim. Sipas Raportit të Zhvillimit Njerëzor në Kosovë 2012, Sektori Privat dhe Punësimi, UNDP, në strukturën e përgjithshme të punësimit, Turizmi dhe akomodimi merr pjesë vetëm me 6%, viti 201113. Gjithashtu parashikohet se për 10 vitet e ardhshëm ky sektor do të vazhdoj të krijojë vende pune.

Fig.2 Impakti i turizmit në PBB dhe punësim në Kosovë14

Në lidhje me investimet kapitale nëse i referohemi Buxhetit të Kosovës për vitin 201115, atëherë shohim se turizmi përbënë 0.03% të gjithë investimeve kapitale të planifikuara për realizim gjatë vitit 2011. Gjithashtu sipas buxhetit të Kosovës për vitin 2011, 0.015% e Buxhetit të përgjithshëm të Kosovës i dedikohet direkt sektorit të turizmit ose e shprehur në vlerë vetëm 226.478 Euro. Këta tregues realisht paraqesin gjendjen në te cilën ndodhet turizmi dhe trajtimin që i bëhet. Kjo gjendje nuk është e mirë dhe duhet ndryshuar ngase rritja e sektorit të turizmit kontribuon në punësim, rrit të ardhurat kombëtare dhe gjithashtu përmirëson bilancin e pagesave. Prandaj ky sektor është një drejtues i mirë i rritjes ekonomike, dhe veçanërisht për ne, si një vend në zhvillim mund të luajë një rol të rëndësishëm në reduktimin e varfërisë.

12 Seria 3; Statistikat Ekonomike, Bruto Produkti Vendor sipas aktiviteteve ekonomike, Enti I Statistikave të Kosovës.

13 Raport i Zhvillimit Njerëzor në Kosovë 2012, Sektori Privat dhe Punësimi, ENDP, Empowered lives. Resilient na-tions.

14 Burimi: Enti i Statistikave të Kosovës ,Raporti i zhvillimit Njerzor në Kosovë UNDP. 15 Buxheti I Kosoovës për vitin 2011, tabela 3.1: buxheti I Nivelit Qendror, MF.

132 GLOBAL CHALLENGE

4. Sfidat e zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm në Kosovë.

Sektori i turizmi ndeshet me sfida gjatë zhvillimit të tij. Këto sfida krijohen si nga mjedisi i brendshëm ashtu edhe importohen nga mjedisi i jashtëm. Në ditët e sotme, realisht ekziston një ndërvarshmëri nga trendet ekonomike ngase një fenomen që fillon në një vend mund të prek shumë vende të tjera dhe ekonomitë nacionale ndikohen nga ekonomia ndërkombëtare, e kjo reflekton edhe në Zhvillimin e Turizmit ngase zhvillimet globale reflektojnë në zhvillimin e turizmit në vendet konkrete. Turizmi ndikohet nga globalizimi i prodhimit, tregtia ndërkombëtare, krizat financiare botërore ose kriza e Eurozonës etj.

Menaxhimi i burimeve, kontrolli mbi ndotjen globale, problemet klimatike, janë të gjitha çështje që nga natyra e tyre shtrihen përtej kufijve kombëtare dhe e bëjnë sfidën e qëndrueshmërisë një prioritet që ndahet kudo mes vendeve dhe komuniteteve. Pra, ekzistojnë sfida të veçanta që karakterizojnë turizmin vetëm në ekonominë e Kosovës dhe sfidat të cilat dalin ne momentin që largohemi përtej kufijve të vendit.

Sfidat e Kosovës ne aspektin ndërkombëtar janë të shumta ngase Kosova ende nuk është anëtare e Organizatës Botërore të Turizmit (WTO) dhe kjo gjithashtu vështirëson Pozicionimin në tregun Ndërkombëtar të Turizmit, ende ka vështirësi në depërtimin e saj dhe konsolidimin e imazhit të saj në Botë, gjithashtu Kosova duhet të avancoj më shumë sistemet e informacionit që tregu Kosovar i turizmit të jetë me i njohur ndërkombëtarisht. Zhvillimi i Turizmit në Republikën e Kosovës duhet të përmbushë dy objektiva kryesorë:

1. Të përmirësoj kushtet e jetesës së qytetarëve /objektivi socio-ekonomik.2. Të krijoj një zhvillim të qëndrueshëm.Përmirësimi kushteve të jetës së qytetarëve është objektiv socio-ekonomik, për arritjen

e të cilit kërkohen supozime të caktuara si: Rritja e të ardhurave nga turizmi, e cila do të lejonte më shumë investime në zhvillim. Angazhimet imediate duhet të jenë në drejtim të avancimit të produktit turistik në mënyrë që të krijojmë kushtet që kapacitetet ekzistuese të jenë të plotësuara gjatë tërë vitit. Ky segment mund të arrihet në turizmin balnear dhe turizmin malor, nëpërmjet programeve plotësuese psh. fitnes, piknikë, gjueti, peshkim, manifestime të ngjashme, produkte të reja turistike, promovim në tregun e brendshëm dhe në vendet fqinje.

Në vazhdimësi është preokupimi për të rritur investimet në kapacitete të reja për të krijuar kushtet për një vëllim më të madh të fluksit turistik dhe fitime të reja. Posaçërisht fokusim në rritjen e IHD-së (Investimet e Huaja Direkte dhe ID-së (Investime nga Diaspora). Investimet në turizëm duhet të planifikohen për periudhën afatshkurtër, afatmesme dhe afatgjatë. Krijimi i produkteve autentike. Produktet tona të turizmit duhet të përfaqësojnë dhe pasqyrojnë Kosovën, pra duhet të jenë autentike. Implementimi i turizmit alternativ duke mos u fokusuar vetëm në turizmin malor dhe balnear. Për të arritur në një zhvillim të qëndrueshëm të turizmit është e domosdoshme që të zhvillohet një turizëm që respekton natyrën, një turizëm që respekton artet, një turizëm që respekton kulturën dhe historinë, një turizëm që respekton arkeologjinë dhe fetë, një turizëm që respekton artizanatin dhe një turizëm që respekton kuzhinën e vendit.

Përmirësimi i sistemeve informative turistike në mënyrë që ata të rrisin turizmin në destinacionet turistike. Për të realizuar planifikimin, vendimarrjen, menaxhimin, për të kryer parashikime duhen të dhënat. Pa një sistem statistikor të brendshëm është pothuajse e pamundur të zhvillohet turizmi.

Zhvillimi i Qëndrueshmërisë është një qëllim gjithëpërfshirës, i cili nënkupton qëndrueshmërinë e mjedisit si dhe të të gjitha funksioneve ekonomike dhe jo-ekonomike në një zonë rekreative. Përfshin drejtimin e programeve zhvillimore të aktiviteteve ekonomike dhe jo-ekonomike në mënyrë të rregullt ligjore, në përputhje me planin e zhvillimit hapësinor të Republikës së Kosovës, planeve hapësinore komunale dhe planeve urbanistike dhe rregulluese.

Zhvi

llim

i i T

uriz

mit

të q

ëndr

uesh

ëm n

ë R

epub

likën

e K

osov

ës |

PhD

Kan

dida

t, H

alil

HA

LILI

133Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

4.1 Sfidat e bizneseve që merren me zhvillimin e turizmit dhe mundësitë e zhvillimit të Turizmit në Republikën e Kosovës.

Kosova disponon potenciale të shumta turistike të cilat premtojnë perspektivë të zhvillimit të ofertës turistike megjithatë Kosova ka ende për të bërë. Tabela nr.3 numri i ndërmarrjeve te reja dhe të riregjistruara nga viti 2004 deri në vitin 2010 sipas aktiviteteve ekonomike16.

Nëse i referohemi tabelës konstatojmë se regjistrimi i bizneseve të reja që zhvillojnë veprimtarinë Hoteleri dhe Restorante, ka pasuar lëkundje megjithatë nga viti 2007 e këndej kemi një rritje të vazhdueshme. Gjithashtu nëse i referohemi edhe numrit të bizneseve të reja që zhvillojnë veprimtarinë Hoteleri dhe Restorante dhe krahasojmë me numrin e përgjithshëm të bizneseve të regjistruara sipas viteve vërejmë se ne vitin 2007, 10.1% e të gjitha bizneseve të reja ishin nga sfera e Turizmit, në vitin 2008, 11.3% e bizneseve të reja ishin nga sfera e turizmit, në vitin 2009 ishin 10.7%, në vitin 2010, 11.2% ndërsa në 3 Mujorin e parë të vitit 2011 ishin 10.8%.

Kjo tregon se pjesëmarrja e bizneseve të reja nga sfera e Turizmit është përafërsisht 10% në numrin e përgjithshëm të ndërmarrjeve e cila nuk është ende afër, ose është shumë larg nga pjesëmarrja e turizmit në GDP, apo edhe në punësim. Adresimi i sfidave të turizmit kërkon që të adresohen nevojat e zhvillimit të turizmit në të gjitha aspektet e tij, në nivel makro dhe mikro, në pushtet qëndror dhe lokal, në të gjithë territorin e shtresat. Nuk ka kuptim që të flasim për zhvillim të turizmit të qëndrueshëm nëse nuk do të përmbushen sfidat makro para sfidave mikro, nëse nuk do të ekzistojë një strukturë qëndrore ku të mbështetet struktura lokale, nëse nuk do të përfshimë gjithë territorin dhe nuk merren në konsideratë të gjitha shtresat.

16 Statistikat Ekonomike, Repertuari Statistikor mbi Ndrmarrjet Ekonomike ne Kosovë, TM1 -2011, Agjencia e statis-tikave të Kosovës

134 GLOBAL CHALLENGE

Referencë:

1. “Parimet e zhvillimit të qëndrueshëm”, Punim nga Ivan Gyulai, REC, BTD.2. “Ecological Economics and Sustainable Development”, Herman E. Daly, 2007.3. “Jurnal of Sustainable Tourism”.4. UNWTO, Annual Report 2011.5. “RIO+10 and the North-South divide”, Wolfgang Sachs, Published by the Heinrich Böll

Fondation.6. “Compendium of Turism Statistics”, Data 2006 – 2010, UNWTO.7. http://www.gdrc.org/sustdev/definitions.html.8. Erlet Cater, “Environmental Contradictions in sustainable turism”, The Geographical

Journal, Vol. 161, Nr.1 March, 1995 pp. 21 -28.9. “Economic Impact of Tourism”, Director of Backing Agency Ec.Eng. Gabriela Padure, Ec.

Ion AdrianTurtureany, ECONOMICA.10. Evropa juglindore, “Raporti i zhvillimeve Ekonomike”, Banka Botërore, 05 Qershor 20012.11. http://sdt.unwto.org/en/content/about-us-.12. http://en.wikipedia.org/wiki/Religious_tourism.13. http://www.ecotourism.org/what-is-ecotourism.14. http://en.wikipedia.org/wiki/Rural_tourism.15. Seria 3, “Statistikat Ekonomike, Bruto Produkti Vendor sipas aktiviteteve ekonomike”,

Enti i Statistikave të Kosovës.16. “Raporti i Zhvillimit Njerëzor në Kosovë 2012”, Sektori Privat dhe Punësimi, UNDP,

Empowered lives. Resilient nations;17. Seria 3; Statistikat Ekonomike, Statistikat e Hotelerisë, TM1 – 2012, Enti i Statistikave të

Kosovës;18. “The impact of foreign direct investment in the truism development in Kosovo”, Msc.

Valdete Rexhepi, Universities of Prishtine, faculty of Applied Science of Business in Peja.19. http://www.kosovo-mining.org/kosovoweb/al/kosovo/climate.html.20. http://www.koha.net/?page=1,13,99893.21. Wikimedia Commons, Geographic map of Kosovo.22. Gap/Analizë: “Impakti Ekonomik i DokuFest, për periudhën 2011- 2014, Shkurt 2011.23. http://en.wikipedia.org/wiki/Religious_tourism.24. “Global Sustainable tourism Concil”, Kriteret e Turizmit Global të Qëndrueshem (Shqip).25. “Shqipëria, Rritja e Konkurrueshmërisë në Shqipëri,” Studim, dokument i Bankës Botërore.

Zhvi

llim

i i T

uriz

mit

të q

ëndr

uesh

ëm n

ë R

epub

likën

e K

osov

ës |

PhD

Kan

dida

t, H

alil

HA

LILI

135Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Hyrje

Është e pamundur të ndërtohen marrëdhëniet diplomatike dhe të flitet për peshën e demokracisë së brendshme pa pasur një rrjedhje të ndërsjelltë të politikës së jashtme, e cila nënkupton lëvizjen e përbashkët të fuqisë dhe shteteve në marrëdhëniet ndërkombëtare, si dhe kulturën e tyre politike, kombëtare dhe themelet mbi të cilat ato kanë ndërtuar shtetet e tyre demokratike dhe të së drejtës. Jeta politike, diplomatike, kulturore, ekonomike etj, është e ndërvarur, kjo për faktin se të gjitha shtetet luajnë rolin e tyre në fushën e politikës së jashtme dhe asaj ndërkombëtare. Ky rol i tyre është ekskluzivisht rezultat i ndërvarësisë dhe i peshës që ata mbajnë si faktorë apo aktorë në jetën e politikës së jashtme dhe asaj ndërkombëtare. Prandaj “nga një këndvështrim teorik, politika e jashtme është kuptuar si një proces i bashkëveprimit në të cilin përpiqen të zbatojnë qëllimet themelore dhe vlerat në konkurrencë shteti me shtetet tjera” 1.

Ky akt i bashkëveprimit dhe ndërvarësisë e ngrinë politikën shtetërore të një vendi në lartësinë e politikës së jashtme të përbashkët dhe fushës së praktikës së diplomacisë në kuptimin që shtetet kryejnë veprimet e tyre duke qenë të përfaqësuar politikisht në arenën ndërkombëtare, në fushën e përfaqësimit dinjitoz në diplomaci, si dhe në atë të konferencave ndërkombëtare,

1 Deutsche Außenpolitik zwischen Selbstbeschränkung und Selbstbehauptung: 1945-2000, Autor Helga Haftendorn Deutsche Verlags-Anstalt, 2001, faqe. 13

PhD Kandidat, Gjon KEKA

Politika e jashtme dhe shtetet demokratike

136 GLOBAL CHALLENGE

proceseve vendimmarrëse ndërkombëtare në fusha të paqes, dinamikës së përbashkët dhe të interesave të përbashkët politike, kulturore dhe ekonomike të tyre. Objektivi i veprimit të shteteve në politikën e jashtme është i përcaktuar nga idealet e përbashkëta të secilit vend kombëtar dhe nga ndërthurja e interesave strategjike brenda fushave të zhvillimit dhe fuqisë së brendshme të tyre.

Qasja e formës së ndërveprimit

Një nga format e ndërveprimit të shteteve, është ai i gjykimit të vlerave të përbashkëta kombëtare në fushën ndërkombëtare dhe të politikës së jashtme, pastaj kalkulimi i interesave të përbashkëta, rendeve dhe rregullave të brendshme që përcaktojnë për secilin shtet fushëveprimin e tyre në institucionet ndërkombëtare dhe që përcaktojnë relevancën e secilit në sistemin e politikës ndërkombëtare të shteteve demokratike e moderne. Qasja e formimit të kësaj fushe të ndërveprimit dhe të përfaqësimit është e bazuar kryesisht në mënyrën se si funksionon sistemi i përbashkët i politikës së jashtme dhe ndërkombëtare të shteteve. Një shtet sa i përket politikës së jashtme është “i ndikuar nga shumë faktorë, duke u nisur nga ajo e madhësisë së popullsisë, gjeografisë, fuqisë ekonomike e materiale, ushtarake, edukimit, kulturës, arsimit etj”.

Prandaj, jo rastësisht edhe stabiliteti i politikës së përbashkët të jashtme është i lidhur edhe me ndryshimet e përbashkët të shteteve që ndodhin si në sferën globale të politikës së jashtme të shteteve të ndryshme ashtu edhe në aspektin e brendshëm të secilës veç e veç. Kështu që; “që nga fillimi i industrializimit, politika e energjisë ka një ndikim vendimtar mbi politikën e jashtme. Energjia e tyre për zhvillimin e vendeve është vendimtare. Varfëria shpesh shkaktohet nga mungesa e qasjes në politikat e përbashkëta të energjisë së vendeve të ndryshme. Për shkak të kësaj qasje politika e energjisë ka një ndikim të madh në politikën e jashtme”.

Nisur nga ky këndvështrim, mund të nënvizoj se politika e jashtme e vendeve të ndryshme është karakterizuar edhe nga disa faktorë dhe intersa, që nga objektivi i lëvizjes së përbashkët në fushën e politikës së jashtme, të aleancave, ndikimi i situatave të ndryshme botërore, proceset hisorike e politike të vendeve, qeverive, konfliketet dhe luftërat e ndryshme, si rasti i luftërave në Ballkan dhe ajo e fundit në Kosovë, në vitin 1999, që përfundoj me ndërhyrjen e NATO-s dhe vendosjes së protektoratit ndërkombëtarë ashtu edhe në konflitete tjera si ajo e Lindjes së Mesme, Konflikteve të ngrira, blloqeve ideologjike-politike etj, pastaj ky karakterizim i faktorëve të politikës së jashtme të vendeve ka pasur edhe revolucione përgjatë proceseve të ndryshme krahas ndryshimeve të qeverive dhe procesit të demokratizimit.

”Politika e jashtme i referohet të gjitha proceseve që lidhen direkt me marrëdhëniet e një shteti më një shtetet tjetër apo (marrëdhëniet bilaterale), ose me shumë të tjera (marrëdhëniet shumëpalëshe). Mjetet për realizimin e tyre janë p.sh. marrëveshjet, traktatet, rezolutat, aleancat, pjesëmarrja në organizata rajonale, ndërkombëtare dhe universale.

Politika e Përbashkët e Jashtme dhe e Sigurisë i referohet kryesisht të rënit dakord në Traktatin mbi Bashkimin Evropian, mekanizmit të bashkëpunimit midis vendeve anëtare të BE-së me qëllim që gradualisht të arrijë në një fushë të përbashkët të politikës së jashtme dhe të sigurisë.

Unionin Evropian ndjek PPJS e vet, duke përcaktuar udhëzimet e përgjithshme të miratuara, pastaj vendimet që përcaktojnë veprimet që do të ndërmerren nga ana e BE-së, pozicioneve dhe detajet e zbatimit të tyre. Për më tepër, bashkëpunimi mes shteteve anëtare në këtë fushë të politikës është zgjeruar në mënyrë sistematike.

Përveç kësaj, marrëveshjet ndërkombëtare të konkluduara me vendet e treta dhe organizatat ndërkombëtare. Marrëveshjet për CFSP i zëvendësojë praktikat e tij që nga viti 1970, pra Bashkëpunimi Politik Evropian (EPC). Në vitin 1999, PPJS ka vënë në hapësirën e saj edhe politikën e mbrojtjes dhe të sigurisë evropiane. Ndërsa pas Traktatit të Lisbonës

Polit

ika

e ja

shtm

e dh

e sh

tete

t dem

okra

tike

| G

jon

KEKA

, PhD

Kan

dida

t

137Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

veprimet e jashtme të këtij komuniteti janë vënë në fushën e ndikimeve të shumëfishta dhe institucionalisht me ndikim në përfaqësimin e saj dhe të politikës së jashtme evropiane 2.

Nga sa parashtruam mund të konkludojmë se janë rregullat demokratike të lojës dhe afërsia e saj e madhe me praktikën dhe teorinë në politikën e jashtme, si dhe realitetin e shteteve në lëvizjet e tyre brenda sistemit ndërkombëtar dhe posaçërisht pushtetit të tyre si dhe peshës në politikën e përbashkët të jashtme.

Vetëzbulimi i demokracisë dhe energjia e përbashkët e politikës

Duke analizuar këto marrëdhënie në sistemin ndërkombëtar dhe fushën e politikës së përbashkët të jashtme të vendeve dhe demokracisë ne mund të nënvizojmë se e tërë energjia e vendeve demokratike rrjedh mbi interesat e secilit vend dhe anasjelltas, por ajo që nuk duhet harruar pa u nënvizuar është edhe politika e paqes, pra të angazhuar për të bërë por edhe korrur frytet e paqes dhe stabilitetit aty ku demokracia thërret me zërin e saj dhe aty ku politika e përbashkët ndërkombëtare e sheh si një test të demokracisë dhe krijimit të sigurisë dhe hapësirës së lirisë e demokracisë për të gjithë.

Në sfondin e kësaj lidhje (...), duke nënkuptuar para së gjithash se lidhja ndërmjet demokracisë dhe politikës së jashtme nuk është vetëm instrument që ndikon tek qytetari dhe individualiteti, në hartimin e marrëdhënieve ndërkombëtare të vendit të tij („aspekti i brendshëm“), por ajo gjithashtu do të thotë zhvillim i marrëdhënieve të shtetit me shtetet e tjera në përputhje me parimet demokratike („aspekti i jashtëm“). Kështu që aspekte të brendshme dhe të jashtme janë të ndërthurura reciprokisht.

Ndërkaq një aspekt tjetër në një demokraci pluraliste është dhe diversiteti i pikëpamjeve politike dhe gjykimeve në politikën e jashtme.

Diplomacia u tregua si një mjetë i rëndësishëm dhe thelbësor sidomos në angazhimet e shteteve dhe faktorëve ndërkombëtar në arritjen dhe bërjen e paqes evropiane, por më pas edhe të stabilitetit dhe paqes edhe në Evropën Juglindore. Po ashtu edhe një nga mjetet e rëndësishme të mirëqenies së popujve të ndryshme dhe sistemit të përbashkët ndërkombëtar dhe të politikës, transportit, industrisë, zhvillimit të fushave të ndryshme shkencore, kulturore, të arteve si në mënyrë indirekte ashtu edhe direkte, në këtë mënyrë u ngritën edhe këto fusha të veprimit të përbashkët të politikës ndërkombëtare të vendeve të botës demokratike dhe të civilizuara.

Të gjitha këto ndryshime në fushën e sistemit ndërkombëtare dhe politikës së përbashkët të vendeve, janë përcjell edhe me ndryshime me revolucione. Kështu kjo fushë u bë një domosdoshmëri urgjente për ta kthyer diplomacinë si një nga degët më të rëndësishme të veprimtarisë shtetërore, më saktësisht në një institut të popullarizuar dhe të natyrshëm të botës së diplomacisë dhe politikës së jashtme dhe ndërkombëtare. Është pikërisht zelli i madh i diplomacisë dhe diplomatëve si dhe i politikës së jashtme të shteteve, që kanë sjellë ndryshime të mëdha në sistemin politik ndërkombëtar si dhe të zhvillimeve të politikës së brendshme, të vendeve të ndryshme, duke qenë në shërbim të zgjidhjeve, bashkëpunimit, ndërvarësisë, krijimit të marrëdhënieve të mira, si dhe të ndikimit të përbashkët në fusha përkatëse.

“Politika e jashtme është një funksion kompleks i shtetit, ajo përcakton kornizën e politikave për një shumëllojshmëri të marrëdhënieve të jashtme: ligjore, ekonomike, informative, komunikative, kulturore, socio-politike, ushtarako-politike.

Në këtë kontekst, politika e jashtme është parë si një politikë pragmatiste e jashtme dhe strategjike, prandaj edhe qëllimi dhe detyra është përcaktuese 3.

2 Schubert, Klaus/Martina Klein: Das Politiklexikon. 5, aktual. Aufl. Bonn: Dietz 2011.3 Die Prinzipien des Völkerrechts und die Menschenrechte, in Zeitschrift für öffentliches Recht und Völkerrecht 1981,

faqe 5, 28

138 GLOBAL CHALLENGE

Në të kundërt, diplomacia është një instrument i politikës së jashtme. Kështu, ajo mund të mendohet si një pjesë integrale, por ajo është parashikuar specifikisht si një aktivitet kompleks politik dhe praktik që shpreh përfaqësimin dinjitoz të zyrtarëve të shtetit, përfshirë format, mjetet dhe metodat e veprimtarisë së tyre.

Diplomacia është instrument i politikës së jashtme dhe mirëmbajtjes së marrëdhënieve ndërkombëtare, në kuptimin e rreptë, arti i perceptimit të interesave të politikës së jashtme të një shteti, veçanërisht në negociata.

Ajo ofron metodën jo të dhunshme të perceptimit të politikës së jashtme, interesave ekonomike dhe kulturore në fushën e marrëdhënieve ndërkombëtare. Në çdo rast, diplomacia është elementet ekzekutiv i politikës së jashtme 4. Diplomacia është mishërim i parimeve ligjore të politikës së jashtme, pa një diplomaci të gjallë aktive dhe me rezultate të admirueshme të kombeve është e vështirë të flitet edhe për politikë të frytshme të përbashkët ndërkombëtare dhe bashkëveprimit ndërmjet shteteve në shërbim të forcimit të vendeve të tyre, pastaj të sistemit të përbashkët të politikës së jashtme dhe ndërkombëtare si dhe të forcimit edhe më shumë të shtyllave te demokracia liberale dhe politikës pragmatike.

Prandaj një diplomaci energjike, frytdhënëse e të gjitha vendeve nënkupton një kontribut në shtyllat e përbashkëta të sistemit ndërkombëtar dhe politikës së tyre të jashtme si dhe të interesave të tyre, fuqisë së politikës së brendshme si pasqyrë për politikën e jashtme të secilit vend dhe niveli i realizimit të politikave të përbashkëta globale, në shërbim të paqes, demokracisë dhe zhvillimit të përgjithshëm të vendeve, por edhe në shërbim të rezultateve të përbashkëta të praktikës së shteteve në drejtimin e anijes së përbashkët të sistemit të politikës ndërkombëtare dhe institucioneve vendimmarrëse të tyre.

Për të parë fushën e veprimit aktiv të kombeve të ndryshme si dhe menaxhimit të politikës së tyre të jashtme, unë do të nënvizoj këtu një thënie të Jose Ortega y Gasset shkëputur nga vepra “Ndërtimi dhe shkatërrimi i Spanjës, 1921”, i cili shkruan se: “kombet nuk janë bërë të mëdha nga brenda, por nga jashtë, vetëm një politikë e aftë e jashtme, një politikë e menaxhimeve të mëdha, ofron një politikë të brendshme pjellore”.

Ky bashkëveprim në politikën e jashtme dhe të sistemit të përbashkët ndërkombëtar të kombeve demokratike është manifest i zhvillimit të brendshëm të politikës së tyre, qeverisjes së përgjegjshme dhe vizionare, kulturës së lartë politike, zhvillimit ekonomik dhe fushave të tjera të rëndësishme.

Prandaj këto qëllime të shtetit në bashkëveprim me vendet e tjera, kanë një domethënie të madhe për paqen, demokracinë dhe stabilitetin, po ashtu kjo ka edhe domethënien tjetër atë që përdoret shpesh në diplomaci dhe në praktik në politikën e jashtme ndërkombëtare, pra ajo e përdorimit të drejtpërdrejtë të ndërveprimit të forcës së këtyre faktorëve relevant në fushën e përbashkët të politikë ndërkombëtare.

Gjithnjë karakteri i diplomacisë dhe praktikës së politikës së jashtme dominohet nga dy fusha të veprimit në atë të përpjekjeve paqedashëse dhe atyre luftëdashëse, të gjitha kanë interesat e fushave të tjera strategjike njëra të shuaj zjarrin, tjetra atë të ndezjes dhe shuarjes me duart e diplomacisë.

Në diplomaci gjithnjë ka ekzistuar zëri i mirëqenies, i ndërgjegjes së popujve dhe i pashmangshmërive, pra i mbylljes së të gjitha rrugëve, deri te fillimi i ndonjë konflikti në duart e tyre, por jo për fajin e tyre, por të atyre vendeve që janë luftëdashëse.

Çështja e zgjidhjeve diplomatike të problemeve është e lidhur ngushte me detyrat e diplomacisë edhe nëse ato janë të mbushura me rreziqe, frikë dhe pasiguri. E rëndësishme është të parandalohen konfliktet e përgjakshme, të zbusë të keqen dhe kërcënimet për luftëra të reja apo të vjetra, e deri te shpëtimi i popujve, apo njerëzve nga përfshirja në luftëra rajonale e globale.

4 Die Kontinentwerdung Europas: Festschrift für Helmut Wagner zum 65. Geburtstag herausgegeben von Helmut Wagner, Heiner Timmermann 1995, faqe 194, shih poashtu, Enciclopedia Americana, tom 9, faqe 141 New York 1960

Polit

ika

e ja

shtm

e dh

e sh

tete

t dem

okra

tike

| G

jon

KEKA

, PhD

Kan

dida

t

139Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Konkluzion

Me pak fjalë është urtësia në diplomaci dhe politikën e jashtme që këshillon dhe zhvillohet në mirëkuptim të ndërsjellë dhe të besueshëm, që do të thotë, sa më shumë të jetë e mundur për të transformuar interesat konfliktual, në interesa të përbashkët, me qëllim, për të përfituar të gjitha palët.

Duke u nisur nga kjo shihet që bashkëveprimi i shteteve tashmë është një nga qëllimet e përpjekjeve për të ngritur nivelin e diplomacisë dhe për të shuar të gjitha ëndrrat e këqija, për të kapur rrugët e zhvillimeve pozitive, të paqes, stabilitetit ndërkombëtar të politikës dhe sistemit të saj, shpërndarjes të civilizimit dhe vlerave kombëtare e njerëzore anë e mbanë botës demokratike dhe duke mos harruar edhe atë të mirëqenies materiale, që në shekullin e XXI-të ka një ndikimit të fuqishëm në politikën e jashtme të përbashkët.

Sidoqoftë politika e jashtme, në sensin e përbashkët, i referohet veprimeve të një shteti dhe synimeve të tij që i adreson sidomos nëpërmjet shteteve të tjera ose organizatave ndërkombëtare 5.

Ndërkaq nuk duhet harruar se në këtë fushë ekzistojnë edhe politikat e liderit në udhëheqjen e doktrinës së tij në „primatin e politikës së jashtme“.

Po ashtu duhen theksuar edhe veprimet brenda kësaj fushe; të politikës së përbashkët ndërkombëtare dhe diplomacisë, siç është fusha e „diplomacisë së fshehtë“, ose e thënë ndryshe „politikat e kabineteve”. Gjithashtu “deficiti i demokracisë në politikën e jashtme“, por edhe iniciativat e qytetarëve kanë të bëjnë me çështjet e politikës së jashtme, të cilat që janë bërë komplementare për njëra tjetrën. Në vijim është edhe fokusimi në marrëdhëniet në mes të politikës së jashtme dhe asaj publike dhe mundësitë e formësimin e politikës së jashtme nëpërmjet qytetarëve.

Rëndësia e politikës së jashtme kombëtare korrespondon me shumën edhe me referimin në Parlament për çështjet e politikës së jashtme duke parë apo peshuar zhvillimet e shumanshme, në fusha të ndryshme, që kanë të bëjnë me rëndësinë për politikën e brendshme dhe të jashtme 6.

Ajo që duhet theksuar këtu, është se gjerë në ditët tona kombet demokratike dhe paqedashëse nuk e kanë përçmuar asnjëherë politikën makiavelike dhe taktikën e diplomacisë së Risheljës

Megjithatë karakteri i diplomacisë vetëm sa është forcuar, por edhe ka mbushur akoma më shumë vetën me një ndërgjegje të madhe për të mos lejuar që në fushën e politikës dhe diplomacisë të përsëriten mëkatet e ngjashme. Në këtë kontekst drejtimi ose natyra e politikës së jashtme, apo mënyrat dhe mjetet e ndërveprimit me shtetet tjera në këtë fushë janë zhvilluar duke u bazuar në rritjen e avantazheve dhe interesave të tyre. Më mirë se gjithkush tjetër, për këtë këndvështrim, do të shprehej Charles de Gaulle: „ndërmjet shteteve nuk ka miqësi, por vetëm interes“.

Prandaj jo rastësisht thuhet se fryma e bashkëpunimit rajonal, strategjitë e qarta dhe mirëkuptimi me aleatët janë ekzistenciale sepse mbi këtë frymë është përcaktuar në mënyrë koherente edhe politika e jashtme shqiptare, interesi i saj kombëtare dhe ndërkombëtare, sepse siç thotë diplomati, studiuesi dhe personaliteti i njohur i kombit shqiptar Prof. Dr. Lisen Bashkurti: “politika e jashtme fillon dhe mbaron me fqinjët” 7.

Në këtë kontekst, politika e jashtme shqiptare kërkon edhe tani në këtë shekull një mirëkuptim me aleatët, të përcaktoj hapat strategjik dhe të prioriteteve të saj drejt qëllimit të

5 Dieter Nohlen (Hrsg.): Lexikon der Politik. Andreas Boeckh (Hrsg.): Internationale Beziehungen. Beck, München 1994, faqe. 42.

6 Außenpolitik und Demokratie in Österreich, Renate Kicker, Andreas Khol, Hanspeter Neuhold w. Neugebauer, 1983 faqe 12-63, shih poashtu, Staatslexikon (der Görres Gesellschaft) bd 1 1985

7 Lisen Bashkurti, Diplomacia Shqiptare, Tiranë 2003

140 GLOBAL CHALLENGE

përbashkët dhe fushës së politikës së jashtme për të qenë faktorë në sistemin ndërkombëtar dhe bashkëveprimet e saj si dhe lëvizjet e proceseve drejtë paqes, demokracisë dhe zhvillimeve pozitive të politikës së përbashkët dhe ndërkombëtare.

Referenca:

1. Deutsche Außenpolitik zwischen Selbstbeschränkung und Selbstbehauptung: 1945-2000, Autor Helga Haftendorn Deutsche Verlags-Anstalt, 2001.

2. Schubert, Klaus/Martina Klein: Das Politiklexikon. 5, aktual. Aufl. Bonn: Dietz 2011.3. Die Prinzipien des Völkerrechts und die Menschenrechte, in Zeitschrift für öffentliches

Recht und Völkerrecht 1981.4. Die Kontinentwerdung Europas: Festschrift für Helmut Wagner zum 65. Geburtstag

herausgegeben von Helmut Wagner, Heiner Timmermann, 1995.5. Dieter Nohlen (Hrsg.): Lexikon der Politik. Andreas Boeckh (Hrsg.): Internationale

Beziehungen. Beck, München 1994.6. Außenpolitik und Demokratie in Österreich, Renate Kicker, Andreas Khol, Hanspeter

Neuhold w. Neugebauer, 1983.7. Staatslexikon (der Görres Gesellschaft) bd 1 19858. Lisen Bashkurti, Diplomacia Shqiptare, Tiranë 2003

Polit

ika

e ja

shtm

e dh

e sh

tete

t dem

okra

tike

| G

jon

KEKA

, PhD

Kan

dida

t

141Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Abstrakt

Në këtë artikull shkencor, kërkoj të shpjegoj, paralelet e hequra të politikës britanike ndaj çështjes shqiptare. Nga njëra anë, vendimi i vitit 1913 në Konferencën e Ambasadorëve të Londrës mbi statusin e Shqipërisë dhe nga ana tjetër vënia në pikëpyetje me anë të deklaratës së dhjetorit të vitit 1942. Një politikë kontradiktore që lë për të dëshiruar për një fuqi të madhe siç është Britania e Madhe.

Fjalët çelësDeklaratë, Mbreti Zogu i I-rë, Britania e Madhe, Lufta e Dytë Botërore, Statuti juridik

i mbretit.

PhD Kandidat, Armand SHEQI

Paralele të qëndrimeve politike britanike ndaj çështjes shqiptare (Nga Konferenca e Ambasadorëve të Londrës viti 1913 mbi statusin e Shqipërisë deri në deklaratën britanike të dhjetorit të vitit 1942)

142 GLOBAL CHALLENGE

Hyrje

Më 29 korrik të vitit 1913, Konferenca e Ambasadorëve të Londrës dha vendimin përfundimtar. Me anë të këtij vendimi Fuqitë e Mëdha, pjesëmarrëse në konferencë, sanksionuan njohjen zyrtare ndërkombëtare të Pavarësisë së Shqipërisë 1. Shqipëria shpallej principatë autonome, sovrane dhe e trashëgueshme ( neni 1 ), ç’do lidhje me Turqinë përjashtohej ( neni 2), sigurohej asnjanësia nën garancinë e Fuqive të Mëdha ( neni 3 ). Kjo marrëveshje nuk ishte gjë tjetër veçse një njohje në aspektin politik dhe ligjor 2, që bënte të mundur hyrjen e Shqipërisë në marrëdhënie ndërkombëtare me të gjitha shtetet.

Mirë po, a ndoqi Londra të njëjtën vijë politike vitet në vazhdim për çështjen shqiptare ? Menjëherë në politikën britanike shfaqet kontradikta. Vetëm 2 vjet më vonë, më 26 prill të vitit 1915 u nënshkrua midis Anglisë, Francës dhe Italisë Traktati i Fshehtë i Londrës. Traktat i cili kishte si synim copëtimin e plotë të trojeve shqiptare. Kjo marrëveshje e fshehtë u ripërsërit edhe në marrëveshjen e 13 - 14 janarit të vitit 1920, i njohur si kompromisi anglo-franko-Italian, nënshkruar nga Llojd Xhorxh, Klemanso dhe Niti 3, i cili kishte të njëjtin qëllim.

Një tjetër vendim kontradiktor i politikës britanike ishte ai i 9 nëntorit të vitit 1921. Katër fuqitë e mëdha SHBA- ja, Britania, Franca dhe Italia nënshkruan marrëveshjen ku rishpallnin pavarësinë e Shqipërisë dhe integritetin e kufijve të saj si një “çështje me rëndësi ndërkombëtare ” 4, por në rast të kërcënimit politik, ekonomik dhe territorial të Shqipërisë do të ndërhynte shteti italian për të vendosur qetësinë në vend.

Kjo “ plagë ” e çështjes shqiptare sa mundohej të mbyllej rihapej sërish. Britania e Madhe e njohu pushtimin dhe aneksimin italian të Shqipërisë në fillim të Luftës së Dytë Botërore, me anë të një deklarate të bërë në parlamentin britanik më 31 tetor 1939 5. Vetëm kur Italia i shpalli luftë Francës dhe Anglisë në qershor të vitit 1940, qëndrimi britanik filloj të ndryshoj, megjithëse nuk pati ndonjë ndryshim të veçantë nga ai që kishte mbajtur më parë. Tashmë në lojë kishte hyrë presioni greko-jugosllav.

Nëse i rikthehemi edhe njëherë punimeve të Konferencës së Ambasadorëve të Londrës, do të kujtojmë se sekretari për punët e jashtme të Britanisë Sër Eduard Grei, njëkohësisht kryetar i konferencës, i shkruante Kristo Dakos: “U thoni shqiptarëve të mos shpenzojnë kaq shumë të holla për telegrame. E dimë se Korça dhe Gjirokastra që lakmohen nga grekët janë shqiptare”. 6 Po gjatë luftës, a nuk e dinte qeveria britanike se jugu i Shqipërisë ishin shqiptare apo kishin harruar ? Për të harruar jo, por për të plotësuar interesat greko-jugosllave po.

Nga vera e vitit 1942 filloi të diskutohej për herë të parë, rreth deklaratës që qeveria britanike publikoi në dhjetor 1942. “Një moment i pavolitshëm ka rrezik të trazojë folenë e grerëzave greko-jugosllave” 7. Pra kjo tregonte qartë politikën britanike e cila nuk kishte dëshirë të nxitohej pa rënë në ujdi dhe me politikën e shteteve fqinje të Shqipërisë. Duke lexuar profesor Metën dhe profesor Dezhgiun shtroj një pyetje: Vonesa e nxjerrjes së Deklaratës britanike vinte si shkak i pretendimeve dhe presionit diplomatik të Greqisë apo si rritje me vonesë e forcave reale të rezistencës në Shqipëri ? Për mendimin tim të dy faktorët kanë pasur ndikimin e tyre në daljen me vonesë të kësaj deklarate.

1 Qeveria e Përkohshme e Vlorës dhe veprimtaria e saj, Tiranë, 1963, dok. 226, f. 160.2 Arben, Puto.- Pavarësia shqiptare dhe diplomacia e Fuqive të Mëdha 1912 – 1914, Tiranë, 1978, f. 328.3 DBFP (Documents on British Foreign Policy), Kompromisi anglo-franko-Italian i 13-14 janarit 1920, London,

1962, Fisrt Series, vol. IV, dok. 18.4 Arben, Puto.- Shqipëria politike 1912 – 1939, Tiranë, Toena, 2009, f. 299.5 Pranvera, Dibra.- “Appeasement“, politika britanike dhe pushtimi i Shqipërisë më 7 prill të vitit 1939, Studime

Historike, Nr. 3-4, Tiranë, 2004, f. 109 – 110, shih: Arben, Puto.- Nëpër analet e diplomacisë angleze, Tiranë, 1980, f. 26 – 27.

6 Kristo, Dako.- Shqipëria kyçi kryesor i Lindjes së Mesme, ( përkthim ), Boston, 1919, f. 194.7 Muharrem, Dezhgiu.- Shqipëria nën pushtimin Italian 1939 – 1943, Tiranë, Akademia e Shkencave,

Mësenjtorja, 2005, f. 337. Shih: Beqir, Meta.-Tensioni greko-shqiptar 1939 – 1949, Tiranë, Geer, 2002, f. 75.

Para

lele

të q

ëndr

imev

e po

litik

e br

itani

ke n

daj ç

ësht

jes

shqi

ptar

e |

PhD

Kan

dida

t, A

rman

d SH

EQI

143Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Grekët e panë se e kishin të pamundur që t’ia u ndalnin britanikëve publikimin e deklaratës, pasi SHBA-ja dhe BRSS-ja do ta bënin një gjë të tillë. Megjithatë ata patën sërish akses që kjo deklaratë të kalonte fillimisht në shoshën e qeverisë greke. Më 14 dhjetor qeveria greke mbajti një mbledhje të posaçme lidhur me publikimin e deklaratës nga ministri i jashtëm britanik Eden. Në atë mbledhje Greqia bëri një deklaratë që Shqipëria të përjashtohej nga e drejta e vendimmarrjes për territoret e saj 8. Qysh prej Konferencës së Ambasadorëve të Londrës më 1912 dhe deri në Konferencën e Paqes së Parisit të 1946, është gjynah të thuhet por duhet të pranohet nga historianët dhe politikanët tanë, se Shqipëria në të gjitha konferencat që janë mbajtur dhe ku është diskutuar mbi fatet e saj, ajo vetë kurrë nuk është bërë pjesë e vendimmarrjes, për të mbrojtur popullin e vetë, por vendimet janë marrë nga të tjerët për të.

Kështu më 17 dhjetor të vitit 1942 qeveria britanike ashtu si në tetorin e vitit 1939 lexon në Dhomën e Komuneve, një deklaratë lidhur me çështjen shqiptare. Ja se çfarë shkruhej në të vërtetë në deklaratën e dhjetorit të vitit 1942 për Shqipërinë. “Sipas mendimit tim, ka ardhur koha që qeveria e Madhërisë së Tij, të deklarojë se Shqipëria duhet të rivendoset si një shtet i pavarur në Konferencën e Paqes. Ndaj unë propozoj, dhe me këtë edhe kolegët e mi bien dakord, të bëhet një deklaratë në Dhomën e Komuneve, në një datë të afërt, si një shtesë ndaj këtij dokumenti. Deklarata duhet të kufizohet në “njohjen e pavarësisë” së Shqipërisë, pa e përmendur çështjen e restaurimit të kufijve të para luftës, duke pasur parasysh disa kërkesa territoriale që kanë ngritur qeveria greke dhe ajo jugosllave. Duhet përjashtuar edhe mundësia e rikthimit të mbretit Zog në fronin e Shqipërisë 9.

Argumentimi i tij vazhdonte më tej duke u shprehur se: “Shqipëria u sulmua dhe u pushtua nga italianët në prill të vitit 1939. Në atë kohë, qeveria e Madhërisë së Tij e fali aneksimin Italian. Më 19 qershor të vitit 1940, menjëherë pas hyrjes së Italisë në luftë, qeveria e Madhërisë së Tij deklaroi se tashmë ajo kishte rifituar lirinë e veprimit, për sa i përket njohjes që i kish bërë më parë aneksimit të Shqipërisë nga Italia. Pra, që nga hyrja e Italisë në luftë, qeveria e Madhërisë së Tij, edhe pse e kishte përcaktuar qëndrimin ndaj të ardhmes së Shqipërisë, kishte rifituar të drejtën për ta bërë këtë nëse dëshironte 10.

Megjithëse unë nuk synoj t’i rëndoj kolegët e mi me sqarimin e argumenteve që më shtyjnë të propozoj bërjen e një deklarate lidhur me të ardhmen e Shqipërisë. Asnjë prej këtyre argumenteve nuk ishte i fortë, dhe më tepër peshonin nga e kundërta domethënë nga mosbërja e deklaratës (Shënimi im – Armand Sheqi). Argumentet kryesore në favor të ndërmarrjes tani të këtij hapi, janë si më poshtë: A - ne jemi në ofensivë në Mesdhe, dhe një deklaratë ndaj të ardhmes së Shqipërisë, mund të interpretohet në Ballkan, si dëshmi e këtij shpirti ofensiv; B - do të jetë më mirë që t’i themi ato që kemi për të thënë lidhur me Shqipërinë, tani kur po adoptojmë një linjë të ashpër karshi Italisë; C - Një deklaratë për njohjen e pavarësisë së Shqipërisë, do të nxiste rezistencën kundër italianëve në Shqipëri, duke rritur angazhimin e Boshtit (Aksi Romë – Berlin) në Ballkan. S.O.E mendonin se një deklaratë e tillë do t’i ndihmonte në punën e tyre me guerrilasit shqiptarë. Ky dokument i sekretarit për punë të jashtme të Britanisë Mr. Anthony Eden përfundonte me fjalët: “Nëse do të bëhet i mundur grumbullimi i shteteve ballkanike brenda një konfederate, Shqipëria do të ishte pjesë e saj” 11.

Nga një mbledhje e parlamentit në dhjetor 1942 u diskutua edhe për çështjen shqiptare. Një prej parlamentarëve pyeste ministrin e jashtëm Eden, a ka ndonjë koment lidhur me Shqipërinë ? Përgjigja e Edenit ishte: “Po Sër. Qeveria e Madhërisë së Tij shpreh simpatinë e

8 Beqir, Meta.- Tensioni greko-shqiptar 1939 – 1949, Tiranë, Geer, 2002, f. 76.9 PRO/FO/371/24682, Memorandum i sekretarit për punët e jashtme zotit Anthony Eden për Forin Ofisin, 1

dhjetor 1942 në War Cabinet (Kabineti i Luftës). 10 Po aty, Memorandum i sekretarit për punët e jashtme zotit Anthony Eden, 1 dhjetor 1942 në War Cabinet

(Kabineti iLuftës).11 PRO/FO/371/24682, Memorandum i sekretarit për punët e jashtme zotit Anthony Eden, 1 dhjetor 1942 në

War Cabinet (Kabineti i Luftës).

144 GLOBAL CHALLENGE

saj për kombin shqiptar, një prej viktimave më të hershme të pushtimit fashist. Ajo dëshiron ta shohë Shqipërinë të lirë nga sundimi Italian dhe pavarësinë e saj të rivendosur. Çështja e regjimit dhe e formës së qeverisjes së Shqipërisë, është një çështje që do të përcaktohet nga vetë populli shqiptar pas luftës. Çfarë thash nuk e paragjykon në asnjë mënyrë çështjen e pozicionit të Shqipërisë, lidhur me rregullimet e pas luftës që mund të arrihen midis shteteve të ndryshme të Ballkanit” 12. Kjo është deklarata origjinale që gjendet në Arkivin Kombëtar të Anglisë, ndërsa shikoj shumë studiues dhe historianë shqiptar që kanë referuar jo nga kjo deklaratë.

Kjo deklaratë nuk ka qenë një njohje e luftës dhe e të drejtave të popullit tonë, nuk ishte një mbështetje e madhe morale-politike për luftën e Enver Hoxhës 13, siç profesor Puto referon. Kundërshtoj profesor Puton, i cili në librin e tij: “nëpër analet e diplomacisë angleze” krahason deklaratën britanike me atë sovjetike, madje e mbivlerëson këtë të fundit. E para, Deklarata Sovjetike u publikua e fundit, e cila tregoi se morri kohën e duhur duke pritur dy deklaratat e tjera që të shfaqeshin më parë, e dyta, bie dakord me profesor Dezhgiun i cili pohon se propaganda sovjetike dhe arritja e saj për ndërtimin e socializmit, nuk kishte të bënte me rolin e tij në luftën e shqiptarëve në mënyrë të drejtpërdrejtë, por shihej më tepër si një orientim politiko-ideologjik 14, të cilin e pamë që u realizua paslufte.

Efekti i politikës greko-jugosllave mbi politikën britanike u pranua edhe nga vetë zoti Eden, i cili i shkruante një letër njërit prej deputetëve të Dhomës së Komuneve zotit L. Hore: “Është krejt e vërtetë se si grekët edhe jugosllavët e ndjejnë veten shumë të prekur, kur bëhet fjala për Shqipërinë, dhe derisa ata janë aleatët tanë, ne jemi të detyruar t’i marrim parasysh ndjenjat e tyre” 15.

Konkluzione

Deklarata e dhjetorit të vitit 1942 ishte në vetvete një mosnjohje, pasi ajo nuk dha efektin e duhur që Shqipëria të vendosej totalisht pro aleatëve perëndimorë gjatë Luftës së Dytë Botërore. Një politikë jo konsekuente. Ajo deklaratë duhet tu jepte shpresë shqiptarëve, duke i treguar që duheshin vënë në vend padrejtësitë e vitit 1912 e në vazhdim. Kjo i dha gjithashtu një goditje të mëtejshme nacionalistëve shqiptarë.

A nuk kishte ky popull shqiptar të drejtë të radhitej përkrah aleatëve dhe ashtu si fqinjët e tyre të nënshkruante Kartën e Atlantikut të gushtit të vitit 1941 16. Kemi thënë pa të drejtë që ne u vendosëm pro aleatëve, kur ata nuk na e dhanë këtë të drejtë legjitime. Shteti shqiptar nuk e nënshkroi Deklaratën e Uashingtonit të 1 janarit të vitit 1942.

A ka ndryshuar qëndrim politika britanike ndaj çështjes kombëtare shqiptare ditët e sotme ? Duhet thënë se gabimet po korrigjohen. A nuk ishte Anglia që së bashku me SHBA-në drejtuan forcat ushtarake të NATO-s për zbrapsjen e forcave serbe dhe çlirimin e Kosovës? Ish-kryeministri britanik Toni Bler i pohoi popullit të Kosovës në deklaratën e tij përpara mediave botërorë: “ju do të ktheheni në shtëpi, historia duhet të ndreqet” 17.

12 PRO/FO/371/24682, Pyetje dhe përgjigje në parlament, dhjetor 1942.13 Arben, Puto.- Nëpër analet e diplomacisë angleze, Tiranë, 8 Nëntori, 1980, f. 56.14 Muharrem, Dezhgiu.- Shqipëria nën pushtimin italian 1939 – 1943, Tiranë, Akademia e Shkencave,

Mësenjtorja, 2005, f. 347.15 Beqir, Meta.- Tensioni greko – shqiptar 1939 – 1949, Tiranë, Geer, 2002, f. 76.16 Historie diplomatique de 1919 a nos jours ( Historia diplomatike deri në ditët tona ), Paris, 1981, f. 306.17 Gazeta “Mapo”, Ditari i bombardimeve në Kosovë, e hënë, 17 maj.

Para

lele

të q

ëndr

imev

e po

litik

e br

itani

ke n

daj ç

ësht

jes

shqi

ptar

e |

PhD

Kan

dida

t, A

rman

d SH

EQI

145Nr. 5 / 2013

AKA

DEM

IA D

IPLOM

ATIKE SH

QIPTA

RE

Bibliografia:

1. Qeveria e Përkohshme e Vlorës dhe veprimtaria e saj, Tiranë, 1963, dok. 2262. Arben, Puto.- Pavarësia shqiptare dhe diplomacia e Fuqive të Mëdha 1912 – 1914, Tiranë,

19783. DBFP (Documents on British Foreign Policy), Kompromisi anglo-franko-Italian i 13-14

janarit 1920, London, 1962, Fisrt Series, vol. IV, dok. 18.4. Arben, Puto.- Shqipëria politike 1912 – 1939, Tiranë, Toena, 20095. Pranvera, Dibra.- “Appeasement“, politika britanike dhe pushtimi i Shqipërisë më 7 prill të

vitit 1939, Studime Historike, Nr. 3-4, Tiranë, 20046. Kristo, Dako.- Shqipëria kyçi kryesor i Lindjes së Mesme, ( përkthim ), Boston, 19197. Muharrem, Dezhgiu.- Shqipëria nën pushtimin Italian 1939 – 1943, Tiranë, Akademia e

Shkencave, Mësenjtorja, 20058. Beqir, Meta.- Tensioni greko-shqiptar 1939 – 1949, Tiranë, Geer, 20029. PRO/FO/371/24682, Memorandum i sekretarit për punët e jashtme zotit Anthony Eden

për Forin Ofisin, 1 dhjetor 1942 në War Cabinet (Kabineti i Luftës). 10. PRO/FO/371/24682, Pyetje dhe përgjigje në parlament, dhjetor 1942.11. Arben, Puto.- Nëpër analet e diplomacisë angleze, Tiranë, 8 Nëntori, 198012. Historie diplomatique de 1919 a nos jours ( Historia diplomatike deri në ditët tona ), Paris, 198113. Gazeta “Mapo”, Ditari i bombardimeve në Kosovë, e hënë, 17 maj.

146 GLOBAL CHALLENGE