GLAVNI GRAD PODGORICA STUDIJA DUGORO NOG RAZVOJA JAVNOG GRADSKOG I PRIGRADSKOG SAOBRA AJA U PODGORICI REZIME __________________________________________________________________________________ ___ Ljubljana, mart 2011SADR AJ 1 POSTOJE E STANJE SISTEMA PREVOZA PUTNIKA U PODGORICI................................................ 1 1.1 PREVOZNI ZAHTJEVI....................................................................................................................................... 1 1.2 PONUDA JAVNOG PREVOZA PUTNIKA ............................................................................................................. 2 1.3 ORGANIZACIJA JMPP .................................................................................................................................... 3 2 UNAPRE IVANJE SISTEMA JMPP U PODGORICI.................................................................................. 4 3 VREDNOVANJE SCENARIJA ........................................................................................................................ 7 3.1 POSTAVLJANJE SISTEMA KLIRINGA ................................................................................................................ 7 3.2 VREDNOVANJE SCENARIJA............................................................................................................................. 7 4 IMPLEMENTACIJA ......................................................................................................................................... 9 5 MOGU I PRAVCI DALJEG RAZVOJA SISTEMA JMPP ....................................................................... 11 6 PRILOZI....................................................................................................................................................... ..... 12 6.1 PREVOZNI ZAHTJEVI I PONUDA PREVOZA U PODGORICI................................................................................ 12 6.2 UVO ENJE ELEKTRONSKE VOZNE KARTE ..................................................................................................... 14 6.3 VRSTE KARATA U UNAPRIJE ENOM SISTEMU JMPP..................................................................................... 14

6.4 KLIRING...................................................................................................................................................... . 16 6.5 STRUKTURA UPRAVLJANJA U JMPP............................................................................................................. 16 6.6 JAVNE NABAVKE.......................................................................................................................................... 18 6.7 USLOVI I OKVIR ZA PODELJIVANJE KONCESIJA ............................................................................................. 19 Naru ilac: GLAVNI GRAD PODGORICA, Njego eva 13, 81000 Podgorica Odgovorni predstavnik naru ioca: Mr Miomir Jak i , Sekretar Sekretarijata za komunalne poslove i saobra aj Izvo a : OMEGA consult, projektni management, d.o.o., Gregor i eva 7, 1000 Ljubljana Odgovorni predstavnik izvo a a i nosilac projekta: Bruno Bensa, univ. dipl. in . grad. lanovi projektnog tima: OMEGA consult d.o.o.; Projekt LK d.o.o., Ljubljana; Oikos d.o.o., Podgorica; CEED Consulting d.o.o, Podgorica Ljubljana, mart 2011. Copyright mart, 2011 OMEGA consult, d.o.o. (Tekst je za ti en od strane autora. Za tita uklju uje svaku upotrebu teksta, koja nije u skladu sa Zakonom o autorskih pravima i svako reprodukovanje, kopiranje, mikrofilmovanje bez obzira na tehniku u cjelosti ili pojedinih djelova.) GLAVNI GRAD PODGORICA 1 NAPOMENA Izrada ''Studije dugoro nog razvoja javnog gradskog i prigradskog saobra aja u gradu Podgorici'' proizilazi iz namjere naru ioca da unaprijedi javni masovni prevoz putnika (u nastavku: JMPP) u Podgorici, to zna i i da ga dovede na nivo koji je uporediv sa evropskim gradovima i u skladu sa EU standardima. Sistem JMPP treba postaviti kao primarni sistem u sklopu ukupnog saobra ajnog ure enja grada. Visok standard javnog prevoza putnika je karakteristi an za veliki broj evropskih gradova i

omogu ava odgovaraju i nivo mobilnosti na ekonomskim, ekolo kim i socijalnim na elima odr ivog razvoja. Zbog toga mora biti i cilj grada Podgorice uspostavljanje kvalitetnog i efikasnog JMPP, koji e biti konkurentan drumskom motornom saobra aju i koji e svim stanovnicima Glavnog grada Podgorice pru iti odgovaraju i nivo mobilnosti. JMPP mora da upravlja ovla eni organ odgovoran za njegovo funkcionisanje, da isti raspola e sa resursima i tehnologijom za pra enje obima i kvaliteta realizacije prevozne usluge, kao i da vr i kontrolu nad visinom naknade tro kova prevoznika. Treba da postoji jedinstveni tarifni sistem, ijom realizacijom treba da se obezbijede interesi grada, putnika i prevoznika i efikasan na in informisanja putnika o stanju u JMPP. Unapre enje sistema JMPP mo e se posti i slede im mjerama: integracijom svih sistema i prevoznika prigradskog i gradskog JMPP sa uvo enjem jedinstvene vozne karte, pove anjem dostupnosti gra ana do JMPP uvo enjem novih linija i stajali ta i pove anjem dostupnosti gra ana do JMPP sa pove anjem frekvencija vo nji na linijama. Implementacija sistema JMPP bi se obezbijedila novim organizacijskim okvirom, izborom prevoznika prema pripremljenom konkursu u okviru kojeg su definisane ugovorne obaveze i ugovorom o koncesiji izme u prevoznika i upravlja a. Rezultat unapre enja sistema JMPP je pove anje broja korisnika JMPP koje e se reflektovati na ubla avanje saobra ajnih zastoja na razuman nivo, pobolj anje bezbjednosti u saobra aju, smanjenje tetnih emisija i buke koju uzrokuje saobra aj i isto tako smanjivanje razlika izme u gra ana u odnosu na mobilnost. GLAVNI GRAD PODGORICA 1 1 POSTOJE E STANJE SISTEMA PREVOZA PUTNIKA U PODGORICI 1.1 PREVOZNI ZAHTJEVI Javni prevoz putnika u Podgorici ine JMPP (gradski i prigradski autobuski prevoz putnika) i

taksi prevoz putnika. Sa sredstvima javnog prevoza se na podru ju grada u cjelini obavi 18,5% putovanja, a na podru ju cijele op tine Podgorica 16% od ukupnog broja putovanja. Postoje i modal split je odnos izme u putovanja automobilom i javnim prevozom koji uklju uje autobuse, taksi i nelegalni prevoz na linijama JMPP. Procenat je uporediv sa evropskim gradovima 1 . Ako se sagledava JMPP samo u okviru autobuskog prevoza, u Podgorici se u prosjeku na radni dan obavi 6,4% putovanja na podru ju gradskog saobra aja odnosno 6% na podru ju cijele op tine. Taj procenat je manji nego u evropskim gradovima 1,2 . Vremensku distribuciju zahtjeva za JMPP i svrhu putovanja korisnika javnog prevoza putnika prikazujemo na slici 1.1, a optere enje drumske mre e sa putnicima na javnom prevozu, kao i prosje ne vremenske intervale izme u autobuskih postanaka na radni dan za sve linije, prikazano je na slici 1.2. 0% 2% 4% 6% 8% 10% 12% 14% 6:00 7:00 8:00 9:00

10:00 11:00 12:00 13:00 14:00 15:00 16:00 17:00 18:00 19:00 % putnika na JMPP 8% 9% 0,4% 0,05% 30% 43% 39% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50%

kola posao kupovina slobodno vrijeme slu beni put turizam drugo Slika 1.1: Vremenska distribucija zahtjeva po JMPP i svrha putovanja korisnika javnog prevoza putnika (izvor: OMEGA consult, d.o.o., 2010)

1 Modal split u evropskim gradovima (izvor: PROCEED, 2010): Ljubljana, SLO (auto 81%, JMPP 18%, taksi 1%), Graz, A (auto 72%, JMPP 28%, taksi 0%), Groningen, NL (auto 85%, JMPP 13%, taksi 3%), Parma, I (auto 69%, JMPP 31%, taksi 0%), Coimbra, P (auto 65%, JMPP 28%, taksi 7%). 2 Iskustva u evropskim i drugim zapadnim gradovima su pokazala, da je potrebno promijeniti strukturu u okviru javnog dijela. Primarni elemenat javnog prevoza putnika mora postati JMPP. Razlozi su u funkciji JMPP, koji osim osnovne funkcije obezbje ivanja mobilnosti, obezbje uje tako e brojne druge prednosti (pobolj anje mobilnosti za sve socijalne grupe (jednakopravnost), sni avanje eksternih tro kova saobra aja (zaga enost, zastoji, nesre e), promjenu upotrebe zemlji ta u op tini i ostale ekonomske koristi). GLAVNI GRAD PODGORICA 2 Slika 1.2: Broj putnika u javnom prevozu u Podgorici i prosje ni vremenski intervali izme u autobuskih postanaka na radni dan za sve gradske i prigradske linije (slika: OMEGA consult, d.o.o., 2010) 1.2 PONUDA JAVNOG PREVOZA PUTNIKA Sistem JMPP u Podgorici ine 27 autobuskih linija od kojih je 11 gradskih i 16 prigradskih.

Prosje na starost autobusa je 19 godina (od 3 do 35). Intervali kretanja vozila u okviru gradskog linijskog prevoza na ve ini linija je od 15 do 60 minuta. Cijene prevoza se formiraju na osnovu zonskog tarifnog sistema od 6 zona. Cijena u gradskom prevozu je jedinstvena i iznosi 0,6 . Sa kartom za jednokratnu upotrebu, presijedanje nije mogu e. Cijene na prigradskim linijama su relacijske sa startnom osnovom 0,6 u gradu i pove avaju se po tarifnim zonama tako, da najskuplja karta na liniji Podgorica Veru a iznosi 4,5 . Korisnik odnosno putnik kupuje kartu direktno od voza a. Postoje terminske (mjese ne) karte (radni ke, a ke i penzionerske) kao i odre eni broj besplatnih karata izdatih od strane prevoznika 3 . Mjese ne karte za gradski prevoz su ograni ene na pojedina ne prevoznike. Mjese ne karte za prigradski prevoz su ograni ene na pojedine linije prevoznika. U sistemu javnog prevoza op tine Podgorice djelatnost auto taksi prevoza obavlja 850 taksi vozila. Najni a cijena taksi prevoza je 0,4 na kilometar bez startne cijene ili sa minimalnom naplatom 1,2 . Optimalan broj taksi vozila na osnovu Programa organizovanja taksi prevoza na teritoriji Glavnog grada Podgorice za 2010 godinu iznosi 760 vozila odnosno 4,0 vozila na 1.000 stanovnika 4 .

3 Pregled ponude i va enja pojedina nih karata u JMPP u Podgorici je u prilogu. 4 Ponuda usluge taksi prevoza na 1.000 stanovnika: Holandija (4 najve a grada) 1,8; Ljubljana 1,87; London 2,26, Beograd 4,68; Podgorica 4,5. Detaljni prikazi su u prilogu. GLAVNI GRAD PODGORICA 3 Prostorna dostupnost do aktivnosti (obrazovnih institucija, javnih povr ina, radnih mjesta,

usluga i sl.) sa JMPP u Podgorici je dobra, jer se u prosjeku oko 80% aktivnosti nalazi unutar podru ja dostupnosti stajali ta JMPP. Dostupnost podrazumijeva, da su aktivnosti u 5 minutnom podru ju autobuskih stajali ta. 5 Ako uzmemo u obzir u estalost ponude (frekvenciju vo nji) autobusa na stajali tima, dostupnost je lo ija. Unutar podru ja dostupnosti autobuskih stajali ta sa barem 15 minutnom ponudom autobuskog prevoza je prisutno manje od 40% stanovnika i manje od 50% radnih mjesta. 1.3 ORGANIZACIJA JMPP Djelatnost javnog prevoza obavljaju tri prevoznika: ''Gradski Saobra aj PG'', d.o.o.; ''Bulatovi Trgopolje'', d.o.o.; ''Montenegro-prevoz Pejovi '', d.o.o. 6 Upravljanje i izvr avanje JMPP u Podgorici pokriva Sektor za saobra aj i puteve (u nastavku: SSiP) u sklopu Sekretarijata za komunalne poslove i saobra aj. Organizovanost Sektora je prikazana na slici 1.4. S ektor za saobra aj i puteve Regulacija saobra aja Infrastruktura Upravno - pravni poslovi u oblasti drumskog saobra aja Informatika Programer Rukovodilac Samostalni savjetnik I Samostalni savjetnik II Samostalni savjetnik II Samostalni savjetnik II

Vi i savjetnik I Vi i savjetnik II Namje tenik Namje tenik Slu ba upravljanja i nadzora Pravna slu ba Informacijska slu ba Slika 1.3: Postoje a struktura Sektora za saobra aj i puteve (slika: OMEGA consult, d.o.o., 2010) Dijeljenje poslova unutar SSiP: zelena postoje e slu be SSiP plava odjeljenja SSiP unutar slu bi sme a zaposleni koji obavljaju poslove za potrebe JMPP oran na - u granicama obavlja poslove za potrebe JMPP crvena ne obavlja poslove za potrebe JMPP Opisana organizacija u velikoj mjeri odgovara ciljnoj organizaciji JMPP, me utim nije u cjelini uskla ena sa evropskim primjerima dobre prakse i pravnim okvirom 7 .

5 Metodolo ka osnova za opredjeljivanje podru ja dostupnosti je Zajedni ki evropski indikator br. 4 Dostup lokalnih javnih otvorenih povr ina i usluga. Za izra un podru ja dostupnosti sa JMPP je kori en koncept u "15 minuta pje a enja", to u urbanim sredinama predstavlja udaljenost od 300m, a u seoskim 500m. (izvor: Communication from the Commission to the Council and the European parliament. Progress Report on the Sustainable

Development Strategy 2007. Commission of the European Communities, Brussels, 2007.COM (2007) 642 final, (SEC(2007)1416)). 6 Uslovi obavljanja prevoza putnika u javnom gradskom i prigradskom saobra aju su definisani Zakonom o prevozu u drumskom saobra aju. Konkurs za dodjelu linija i period trajanja koncesije opredjeljuje Odluka o gradskom i prigradskom linijskom saobra aju (Sl. list RCG, op tinski propisi, br. 24/06). 7 Evropski primjeri dobre prakse upravljanja JMPP su predstavljeni u projektu Proceed (2010). Zakonska podloga za ure enje upravljanja JMPP su Direktive 2001/14/EC, 2009/12/EC i Regulativa 1370/2007. GLAVNI GRAD PODGORICA 4 2 UNAPRE IVANJE SISTEMA JMPP U PODGORICI Unapre ivanje sistema JMPP u Podgorici omogu ava njegovo uskla ivanje sa evropskim standardima za kvalitet usluge JMPP. U tom cilju, predla e se sljede i skup mjera koje su opisane u nastavku u obliku scenarija. Predstavljeni scenariji razli itog obima i sadr aja sistema bi uspje nim funkcionisanjem zna ajno promijenili modal split i pove ali ga u korist JMPP. Tabela 2.1: Zajedni ki pregled i upore ivanje scenarija: mogu nosti za uvo enje i rezultati Sistem naplate Uvo enje elektronske vozne karte 8 i kontrolisanje reda vo nje. Sistem omogu ava elektronsko automatsko pra enje vozila (implementacija satelitskog sistema pra enja) i obuhvata: kontrolu lokacije vozila, odnosno kontrolu reda vo nje, vremensku kontrolu i fleet management, koji obuhvata: - nadzor nad efikasnom upotrebom vozila (tehni ki nadzor nad primjerenim izvo enjem vo nje kontrola efikasnosti voza a);

- pra enje odstupanja od reda vo nje kod voza a u realnom asu (mogu nost boljeg prilago avanja redu vo nje) arhiv podataka o izvo enju voznog reda. Za dijeljenje ukupnog prihoda sistema JMPP se organizuje centralna klirin ka funkcija i funkcija dijeljenja prihoda u obliku klirin ke ku e, kao odjeljenje unutar upravlja kog organa, odnosno unutar Gradske uprave. Predmet dijeljenja su svi prihodi od prodaje karata na gradskim i prigradskim linijama sistema JMPP. Prihod se naka e na ukupni ra un kod klirin ke ku e. Sve uplate moraju imati i odgovaraju e izvje taje (ispiske) o kori enju karata, koje predlo i prevoznik i slu e nadzoru nad pobiranjem vozarine. Na kraju mjeseca se ukupni prihod na jedinstvenom ra unu klirin ke ku e dijeli po klju u za dijeljenje prihoda, koji je i definisan u ugovoru o obavljanju usluga javnog prevoza putnika izme u Glavnog grada Podgorice i prevoznika. Predlo en je tzv. klju za dijeljenje na osnovu servisnih kilometara. Tro kovi postavljanja sistema elektronske vozne karte i tro kovi funkcionisanja klirin ke ku e se pokrivaju iz zajedni kog prihoda sistema JMPP. Za djelovanje ukupnog sistema JMPP se uvodi jo odgovaraju a funkcija finansijskog nadzora, kontrole i informisanja putnika 9 . Mre a linija Pobolj anja i optimizacija tokova na postoje i mre i linija; pove anje frekvencija vo nji. Scenarij A: Jedinstvena vozna karta Red

vo nje Pove anje broja putni kih kilometara, poja anje frekvencije vo nji i pove anje kapaciteta voznog parka za 5 vozila. Sistem naplate Uvo enje elektronske vozne karte i sistema naplate prema scenariju A. Mre a linija Optimizacija toka postoje e mre e linija, uvo enje tri nove gradske linije (101: Konik Zabjelo, 102: Stari Aerodrom Tolo i, 103: Zabjelo Stara Zlatica), ure enje autobuskog kolovoza za lak e presijedanje izme u gradskih i prigradskih linija, korekcija prigradske linije 41-42: Podgorica Tuzi Vranj Vladina u direktnu liniju Tuzi Tolo i, promjena linije 2-3 eljezni ka stanica Tolo i (podjela na samostalne linije 2 eljezni ka stanica Studentski dom i 3 Titex Tolo i); ukidanje linije 10A: Masline (Doljani) Zabjelo i uvode korekcije i optimizaciju toka na nekim gradskim linijama. Scenarij B: Jedinstvena vozna karta + bolja prostorna dostupnost Red vo nje Uvo enje 3 nove linije i pobolj anje mre e zahtijeva irenje voznog parka iz scenarija A jo za 12 autobusa, na ukupno 72.

Sistem naplate Uvo enje elektronske vozne karte i sistema naplate prema scenariju A. Mre a linija Postoje a mre a linija je dopunjena sa uvo enjem svih promjena i dopuna linija iz scenarija B. Pretpostavlja se jo dodatno pove anje frekvencija vo nji na linijama, Scenarij C: Jedinstvena vozna karta + bolja prostorna dostupnost + pove anje frekvencije vo nji na zna ajnim koridorima Red vo nje Pove anje frekvencija na gradskim i prigradskim linijama. Sve gradske linije bi u prosjeku vozile u razmaku od 15 minuta, a isto tako prigradske linije (22 Podgorica Matagu i i 54B Podgorica Donja Gorica) koje su do sada vozile u intervalima u razmaku od 30 minuta. Kapacitet voznog parka je potrebno pove ati jo za 23 vozila u odnosu na scenarij B, na ukupno 95 vozila. (izvor: OMEGA consult, d.o.o., 2010)

8 Elektronski na in pla anja je izabran za najprimjerniju tehnologiju integrisane jedinstvene vozne karte, jer ima brojne prednosti u odnosu na tradicionalni sistem naplate i pobiranja vozarine. Koristi se za naplatu pojedina nih putovanja, u funkciji terminske (mjese ne) karte odnosno koli inske karte - karte za odre en broj vo nji. Jedinstvena vozna karta je elektronska karta sa ipom (standard bankarske kartice), na koju se pola u sredstva. Karte se mogu napuniti novim sredstvima na kartomatima ili za to odre enim prodajnim mjestima. Pri ulasku u autobus, putnik validira kartu na posebnom automatu za validaciju pri voza u. 9 Oblikovan je interaktivni portal JMPP u Podgorici, koji sadr i prikaz toka gradskih i prigradskih linija i korisnicima omogu ava pretra ivanje po stajali tima i linijama. Za izbranu liniju je prikazan tok linije i va e i red vo nji (http://www.omegaconsult.si/portalJMPP). GLAVNI GRAD PODGORICA 5 Elektronska karta se upotrebljava za naplatu vo nje na gradskim i na prigradskim linijama na ukupnoj teritoriji op tine Podgorica. Uvo enjem elektronske karte ostaje u funkciji i dio postoje eg sistema naplate sa gotovinom na vozilima. Slede i korak je potpuno ukidanje naplate vo nji sa gotovinom. 10 Jedinstvena cijena prevoza va i unutar grada Podgorice i ostaje 0,6 . Elektronska jedinstvena vozna karta omogu ava kori enje sistema JMPP (presijedanje na svim linijama) u roku od npr. 60 min od prve validacije. Karta je integrisana (mogu e je presijedanje) samo na podru ju zone grada Podgorica. Vozne karte kupljene gotovinom na autobusu va e samo za jednu vo nju na gradskoj ili prigradskoj liniji i ne omogu avaju besplatno presijedanje. S tim se korisnik motivi e ka kupovini elektronske vozne karte. Slika 2.1: Nove linije JMPP sa novim stajali tima (izvor: OMEGA consult, d.o.o., 2010)

10 Uspje na implementacija u Ljubljani, 2010. GLAVNI GRAD PODGORICA 6 GLAVNI GRAD PODGORICA 7 3 VREDNOVANJE SCENARIJA Scenariji A, B i C su bili vrednovani na osnovu ocjene postoje eg stanja sistema. S obzirom na to, da je osnova za sve scenarije uvo enje jedinstvene vozne karte, kao osnova za vrednovanje je uzeto u obzir i postavljanje sistema kliringa. 3.1 POSTAVLJANJE SISTEMA KLIRINGA Postavljanje sistema kliringa obuhvata postavljanje novog sistema prodaje karata, ra unovodstvenog sistema za evidenciju i dijeljenje prihoda prevoznicima, sistema pobiranja novca iz kartomata, prodajnih mjesta i vozila, nadzornog sistema na osnovu satelitske tehnologije za pra enje izvo enja voznog reda i sistema nadzora nad kvalitetom izvo enja usluge prevoza. Po etna investicija sadr i svu potrebnu opremu za ticketing, uklju uju i odgovaraju u opremu na vozilima, na svim prodajnim mjestima i na kartomatima. Pretpostavka je, da se u okviru desetogodi njeg funkcionisanja, po etna investicija u sistem kliringa pokrije. 11 3.2 VREDNOVANJE SCENARIJA Cijena servisnog kilometra za JMPP u Podgorici je bila ocijenjena na 0,90 EUR/km. Na osnovu ocijenjene PCK na servisni kilometar i broja obavljenih godi njih servisnih kilometara su bili sa modelom ocijenjeni postoje i tro kovi sistema JMPP. Sa ocjenom prodanih karata su bili ocijenjeni prihodi postoje eg sistema u 2010. godini. Tako iznosi ocjena prihoda 3,79 mio EUR i ocjena tro kova sistema 3,71 mio EUR. Uskla ivanje ponude javnog prevoza ima za posledicu irenje postoje eg voznog parka vozila, koji ima 55 vozila. Upore ivanje finansijsko-ekonomskih karakteristika scenarija na nivou jedne godine prikazuje tabela 3.1. Iz tabele se vidi, da je samo scenarij A ekonomsko odr iv bez dodatne subvencije u periodu od

10 godina. Isti bi sa uvo enjem elektronske vozne karte i pove anjem zajedni kog voznog parka prevoznika za dodatnih 5 vozila, uticao na pove anje upotrebe JMPP u Podgorici za 31,8%. Dodatne mjere pobolj anja, kao to su uvo enje novih linija i pove anje frekvencija vo nji, pove avaju upotrebu JMPP za daljih 10 %, mada su pobolj anja sistema mogu a samo ukoliko prevoznici budu subvencionirani na odgovaraju i na in od strane upravlja a.

11 Predvi eno je, da vlasnik klirin ke ku e obezbijedi 15% potrebnih sopstvenih sredstava za po etnu investiciju, a za preostalih 85% podigne zajam sa kamatnom stopom od 8%. Pretpostavka je tako e, da je stopa donosa na ulo ena vlastita sredstva 15%. Pri tome je bila ocenjena po etna investicija za postavljanje klirin ke ku e 0,63 mio EUR. Ocijenjen godi nji prihod sistema, koji bi se morao namijeniti za finansiranje funkcionisanja klirin ke ku e na godi njem nivou i koji bi obezbijedio 15% donosa na vlastita ulo ena sredstva je 0,32 mio EUR. GLAVNI GRAD PODGORICA 8 Tabela 3.1: Zajedni ki pregled i upore ivanje scenarija: mogu nosti za uvo enje i u inci SCENARIJI Scenarij A Scenarij B Scenarij C Investicijski tro kovi postavljanja klirin ke ku e (EUR) 0,63 mio 0,67 mio 0,75 mio Tro kovi odr avanja klirin ke ku e na godi njem nivou (EUR) 0,22 mio 0,23 mio 0,25 mio Ocjena prihoda sistema JMPP (EUR) 4,20 mio 4,69 mio 5,13 mio Godi nji operativni tro kovi funkcionisanja sistema JMPP

(EUR) 3,76 mio 4,45 mio 5,92 mio Tro kovi investicije u unapre enje sistema JMPP (EUR) 1,000 mio 3,485 mio 5,605 mio Broj vozila u voznom parku 60 72 95 Pove anje kapaciteta sistema uvo enje jedinstvene elektronske karte uvo enje jedinstvene elektronske karte + 3 nove gradske linije i korekcije gradskih i prigradskih linija uvo enje jedinstvene elektronske karte

+ 3 nove gradske linije i korekcije gradskih i prigradskih linija + pove anje frekvencija U inak scenarija na pove anje upotrebe JMPP +31,8% +43,7% +57,9% Predvi ena ekonomska odr ivost sistema Subvencija nije potrebna Potrebna subvencija Potrebna subvencija (izvor: OMEGA consult, d.o.o., 2010) GLAVNI GRAD PODGORICA 9 4 IMPLEMENTACIJA Za uspje nu implementaciju predlaganog sistema JMPP definisane su: funkcije organa upravljanja u novom sistemu, na in objavljivanja konkursa za obavljanje usluga i uslovi za sklapanje ugovora o koncesiji izme u prevoznika i upravlja a. Uvo enje novog sistema JMPP

defini e se u 8 glavnih koraka (tabela 4.1). Tabela 4.1: Koraci za implementaciju sistema JMPP u Podgorici Nivo Funkcija Rezultat 1. Uskla ivanje nacionalnog zakonskog okvira 2. Uskla ivanje lokalnog zakonskog okvira Organizacijski nivo 3. Formiranje organa upravljanja I. Organi upravljanja 4. Odlu ivanje o sistemu JMPP u Podgorici Nivo odlu ivanja 5. Odlu ivanje o obimu i sadr aju sistema JMPP II. Standard usluge JMPP 6. Priprema konkursa za sistem linija JMPP u Podgorici Nivo implementacije 7. Konkurs za pojedine tehni ke i tehnolo ke komponente III. Konkurs za usluge JMPP Funkcionisanje 8. Izvo enje sistema: obezbje ivanje javnog dobra IV. Ugovor o koncesiji sa izvo a ima (izvor: OMEGA consult, d.o.o., 2010)

Za uspje no ure enje JMPP na nivou Glavnog grada Podgorice potreban je organ upravljanja, koji bi u skladu sa evropskim, nacionalnim i op tinskim propisima 12 , i u skladu sa potrebama grada, koordinirao i kontrolisao ukupan sistem JMPP. Formirati organ, koji bi obavljao stru ne, razvojne i izvr ne poslove na podru ju JMPP, pripremu projekte za obnovu sistema JMPP i nadzor nad izvo enje sistema. Pored toga, potrebno je obezbijediti i nezavisni nadzor sistema sa uvo enjem nadle nog regulatornog organa. Na osnovu nacionalne i lokalne inicijative treba uskladiti zakonske i regulatorne okvire na na in, da odgovaraju planiranoj organizaciji novog sistema i da su uskla eni sa EU smjernicama. Na slici 4.1 je prikazana ciljna organizovanost upravlja kog organa JMPP, uklju uju i sve njegove potrebne slu be. Pri tome su sa zelenom bojom ozna eni poslovi koji se u okviru postoje e organizacije JMPP u sklopu Sekretarijata za komunalne poslove i saobra aj Glavnog grada Podgorice ve izvode. Slu be i njihovi poslovi, ozna eni utom bojom su u pogledu organizacije elementi koji nedostaju do ciljne organizacije, a to su marketing i finansijska slu ba kliringa i dijeljenja prihoda.

12 Europski nivo: Regulativa 1370/2007, Direktiva 2001/14/EC, Direktiva 2009/12/EC. Nacionalni nivo: Zakon o prevozu u drumskom saobra aju (Sl. list RCG, br. 45/05), Zakon o bezbjednosti saobr aja (Sl. list RCG, br. 72/05), Zakon o komunalnim djelatnostima (Sl. list RCG, br.12/95). Op tinski nivo: Odluka o komunalnom ure enju grada (Sl. list RCG op tinski propisi, br. 38/08), Odluka o gradskom i prigradskom saobra aju (Sl. list RCG op tinski propisi, br. 24/06). Struktura upravljanja u JMPP je predstavljena u prilogu. GLAVNI GRAD PODGORICA 10 Slika 4.1: Organ upravljanja obim potrebnih funkcija (izvor: OMEGA consult, d.o.o., 2010) Predlagana dopuna poslova organa upravljanja, koja udru uje sve poslove upravljanja i

izvo enja JMPP, mo e se obezbijediti u okviru postoje eg Sektora za saobra aj i puteve odnosno u okviru gradske uprave. Nakon uspostavljanja regulatornog okvira, upravlja JMPP na osnovu tehni kih, ekonomskih i drugih relevantnih kriterijuma odlu uje o obimu i sadr aju sistema JMPP. Odabere se najpovoljniji scenarij za izvo enje usluga i pri tome odredi takav sadr aj sistema (broj vozila, tip vozila, mre a linija, frekvencija vo nji...), koji omogu ava postizanje kvalitetne usluge JMPP prema standardu EN 13816:2002. Na osnovu tih rezultata oblikuje se koncesioni akt, kojeg uvodi Grad Podgorica i koji bi predstavljao podlogu za objavljivanje javnog konkursa. Sektor za saobra aj i puteve (SSiP) bi obavljao pripremu tenderske dokumentacije, objavu javnog konkursa postupka 13 . za izvo enje prevoznih usluga u op tini i podjeli koncesije najboljim ponu a ima. Ugovor o koncesiji se sklapa na period od 8 godina i odre uje nivo kvaliteta usluga kao i na in izvo enja djelatnosti javnog prevoza putnika. 14 Predlog je da se odr i postoje i neto model ugovora. 15

13 Regulativa (EC) br. 1370/2007 o javnim uslugama eljezni kog i drumskog prevoza putnika u 5. lanu ure uje postupak podjele koncesije i zahtijeva podjelu "na osnovu otvorenog javnog postupka" i obezbje ivanja javnog interesa, kojeg nije mogu e posti i na drugi jednostavniji na in. Javno raspisivanje usluga i zaklju ivanje ugovora o koncesiji doprinosi ve oj efikasnosti tro kova aktivnosti. Javno naru ivanje se organizuje u skladu sa Direktivom 2004/17/EC i 2005/51/EC o uskla ivanju postupaka za raspisivanje javnih nabavki naru ioca u prevoznom sektoru i Direktivom 2004/18/EC

o postupcima objavljivanja javnih nabavki. 14 Elemente ( lanove) ugovora o koncesiji odre uje Regulativa 1370/2007. Oblikuju se u skladu sa smjernicama standarda kvaliteta izvo enja usluga u JMPP EN 13816:2002 (kvalitet i starost vozila, zadovoljstvo putnika, rast broja putnika, ). Na osnovu toga se zatim ocjenjuje funkcionisanje prevoznika. 15 Modeli ugovora u JMPP su na osnovu bruto ili neto tro kova. Razlikuju se u na inu podjele rizika izme u prevoznika i upravlja a JMPP. GLAVNI GRAD PODGORICA 11 5 MOGU I PRAVCI DALJEG RAZVOJA SISTEMA JMPP Predla e se unapre enje postoje eg sistema JMPP u Podgorici sa scenarijem A: uvo enjem elektronske vozne karte. Sistem se dalje nadgra uje u scenarij C sa pove anjem prostorne dostupnosti korekcijom mre e linija i sa pove anjem frekvencija vo nji na zna ajnim koridorima. Slede e mjere za pobolj anje ponude javnog autobuskog saobra aja e uticati na potra nju po taksi prevozima u Podgorici. Istovremeno, Gradske vlasti mogu korisnicima pribli iti ponudu javnog autobuskog prevoza izvo enjem aktivne politike regulisanja broja taksija u gradu. Mogu i pravci daljeg razvoja su: ukidanje gotovinske naplate karata u vozilima, uvo enje sistema P+R (engl: Park and Ride: parkiraj i nastavi sa JMPP) na najfrekfentnijim ulaznim pravcima u grad, uvo enje posebnih "pomo nih" traka na putevima, koje mogu koristiti samo autobusi, sa sinhroniziranim semaforskim sistemom na raskrsnicama, ograni avanje dostupa motornih vozila u centar grada (pove anje pje a kih zona i uve avanje parkirnina za vozila u centru), uvo enje kvalitetnijih prevoznih sredstava, uvo enje tzv. "check-in, check-out sistema" na vozilima za vo enje ta ne evidencije vo nji putnika sa JMPP,

povezanost glavnih saobra ajnih pravaca sa Glavnim gradom Podgorica kvalitetnim javnim prevozom: tramvajem ili lakom eljeznicom itd. GLAVNI GRAD PODGORICA 12 6 PRILOZI 6.1 PREVOZNI ZAHTJEVI I PONUDA PREVOZA U PODGORICI Tabela 6.1: Pregled modal splita u evropskim gradovima Grad, dr ava Broj stanovnika u gradu % obavljenih motorizovanih putovanja % putovanja obavljenih automobilom % putovanja obavljenih JMPP % putovanja obavljenih taksijem Ljubljana, SLO 269.000 70 81 18 1 Graz, A 240.278 65 72 28 0 Swansea, UK 190.600 87 88 11 2

San Sebastin, S 183.536 54 56 33 11 Groningen, NL 180.747 39 85 13 3 Luzern, CH 180.000 53 53 47 0 Almere, NL 178.500 48 83 17 0 Parma, I 175.789 58 69 31 0 Stavanger, N 171.609 77 88 12 0 York, UK 168.376 69 84 14 1 Coimbra, P 168.000 75 65 28 7 Peterborough, UK 147.400 73 90 8 1 Rijeka, CRO 144.000 91 55 44 1 Cork, IRL 138.000 65 74 22 5 Larissa, GR 125.000 83 31 65 3 Aalborg, DK 123.000 65 80 17 3 Besanon, F 120.000 70 83 17 0 Bergamo, I 117.887 75 80 20 0 Maribor, SLO 114.349 80 82 16 2 (izvor: PROCEED, 2010) Tabela 6.2: Opredjeljivanje prednosti javnog prevoza putnika Kategorija u inaka Opis U inak na korisnike Neposredne prednosti u okviru obezbje ivanja mobilnosti i dodatne prednosti za postoje e korisnike prevoza (pouzdanost, bezbjednost, raspolo ivost prevoza, cjenovna prihvatljivost itd.). Jednakost i jednakopravnost Pobolj ana mobilnost za socijalno, ekonomsko i fizi ko slabije grupe stanovnika. Pove anje efektivnosti saobra aja

Prednosti uslijed smanjivanja saobra aja motornih vozila (manja zaga enja i zastoji) uz ve u dostupnost za ve i broj ljudi; mogu nost efikasnog re avanja prostornih, ekolo kih, ekonomskih i nekih drugih problema u gradu. Tro kovi vozila Manji stepen zavisnosti od individualnih vozila, promjene u vlasni tvu individualnih vozila, operativnih tro kova i tro kova parkiranja u gradu. Bezbjednost, pouzdanost, zdravlje Manje nesre a, ve a bezbjednost u saobra aju i manje negativnih uticaja na zdravlje Izgradnja puteva Manje potrebe po irenju i odr avanju puteva. Kori enje izvora Manja upotreba goriva, manje buke. Korist i vrijednost zemlji ta Izmjena namjene povr ina za parkiranje, gradnju puteva, bolja namjenska upotreba prostora, irenje naselja na gradskom podru ju pod nadzorom i u skladu sa razvojem JMPP, pove anje broja aktivnosti u naseljima, rast vrijednost zemlji ta uz koridore JMPP. Ekonomski razvoj Ve a ekonomska produktivnost i stepen zaposlenosti zbog bolje dostupnosti do radnih mjesta i obrazovnih institucija zbog ostvarivanja novih radnih mjesta i firmi kao posledica irenja JMPP. (izvor: Victoria Transport Institute, 2010) GLAVNI GRAD PODGORICA 13 Definisanje potrebnog broja taksi vozila je problem ne samo grada Podgorice ve velikog broja drugih ve ih gradova. To potvr uje brojna evropska i ameri ka literatura 16 . Tabela 6.3: Nabor predloga ponude usluge taksi prevoza u Podgorici Grad ili dr ava

Broj taksi vozila na 1000 stanovnika vedska 1,63 Holandija 4 najve a grada 1,8 Holandija - ukupno 1,2 Zagreb 1,68 Beograd 4,68 Nik i 1,72 Budva 10,8 Bar 5,3 Ljubljana 1,87 London 2,26 Podgorica 4,5 (izvor: Program organizovanja taksi prevoza na teritoriji Glavnog grada Podgorica za 2010. godinu) Praksa pokazuje da postoje dva glavna trenda pri regulaciji taksi prevoza i to deregulacija i posredna regulacija sa uvo enjem strogih standarda kvaliteta, koje prevoznici moraju ispuniti. To je u skladu sa EU Direktivom Sveta 98/76/EC, koja se odnosi na certifikat stru ne kompetencije za obavljanje prevozne djelatnosti. Pri tom va i, da potpune deregulacije prakti no ni nigdje, jer tamo gdje je tr i te slobodno, u ve ini primjera va i odre ena regulativa. U primjeru vedskih i nekih norve kih gradova, gdje tako e cijene nisu regulisane, potrebno je ispuniti stroge uslove za puno informisanje korisnika sa svrhom me usobnog upore ivanja cijena i nivoa usluga pojedinih prevoznika. U tabeli 6.4 su preuzeta iskustva u evropskim i drugim gradovima sa vidika prednosti i slabosti, koje se odnose na regulaciju i deregulaciju tr i ta taksi usluga. Tabela 6.4: Iskustva u evropskim i drugim gradovima sa regulacijom i deregulacijom tr i ta. Regulacija Deregulacija Prednosti

spre avanje anomalija na tr i tu ponude, obezbje ivanje kvaliteta usluga u skladu sa postavljenim ciljevima politike taksi ponude, obezbje ivanje dostupnosti taksi usluga svim grupama korisnika, uvanje kompetentnih i iskusnih ponu a a taksi usluga, preglednost cijena usluga pove anje konkurencije sa posledi nim smanjivanjem cijena za korisnike, smanjivanje vremena ekanja korisnika, ve i nabor ponu enih usluga, ve a ponuda no u i u dane praznika zbog diferencijacije cijena Slabosti smanjivanje konkurencije i razvoja potencijalnih usluga, smanjivanje ponude taksi usluga, dalje vrijeme ekanja za korisnike smanjivanje kvaliteta usluge, pove anje broja prevoznika na crno, pove anja ponude samo na glavnim saobra ajnim koridorima, gdje se konkuri e JMPP, saobra ajni zastoji, lokacijska diferencijacija cijena (pove anje cijena u ruralnim i prigradskim podru jima i smanjivanje cijene u gusto naseljenim urbanim podru jima)

(izvor: OMEGA consult, d.o.o., 2010)

16 Bekken J., Longva F., Trends in European taxi regulation, Assosiation for European transport, 2004. dr. Koehler B., Regulating Supply in Taxi Markets, Dissertation submitted in partial fulfilment of the MSc in Economic Regulation and Competition, Department of Economics, City University, London, 2004. Schaller, B., A Regesion Model of the Number of Taxicabs in U.S. Cities Journal, of public Transportation, 2005. Seymour D., Who owns taxi licences?, Frontier Centre for Public Policy, FCPP Policy Series no. 67, Winnipeg, Manitoba Canada, 2009 GLAVNI GRAD PODGORICA 14 6.2 UVO ENJE ELEKTRONSKE VOZNE KARTE Uvo enje elektronskog sistema naplate pru a brojne prednosti koje su predstavljene u tabeli 6.5. Tabela 6.5: Prednosti e-ticketinga u odnosu na u esnike u JMPP Za javni sektor Za prevoznika Za korisnika mogu nost vezanih putovanja u mre i javnog prevoza, pojednostaviti ticketing, izvor novih statisti kih i marketin kih podataka za pra enje trendova u djelatnosti JMPP, bolji nadzor nad prihodima i subvencijama, integracija alternativnih na ina prevoza u sistem

JMPP, dobijanje politi ke podr ke uslijed modernizacije JMPP, pobolj ati imid JMPP u javnosti, smanjiti tro kove prodaje voznih karata. pridobijanje novih putnika sa modernim pristupom, pove anje operativnog profita i smanjivanje prevara (besplatni prevozi), smanjivanje upotrebe gotovine, smanjivanje tro kova prodaje voznih karata, smanjivanje tro kova odr avanja, pobolj anje nov anog toka, ve a brzina ukrcavanja putnika, mogu nost dodavanja novih usluga, izvor marketin kih podataka za optimizaciju prevoznih usluga. pristupa nost i brzina

sistema, nema vi e gotovine, vezano putovanje u sistemu vi e prevoznika sa vi e modaliteta prevoza, lak a zamjena kartice, nova kartica u slu aju kra e ili gubitka, dodatne usluge (razvoj optimalnih usluga kao to je integrisanje pametne saobra ajne kartice u bankarski sistem kreditnih kartica i kartica za naplatu, i naplata drugih usluga). (izvor: Mezghani, M. Study on electronic ticketing in public transport, 2008) Sistem ''ticketinga'' koji omogu ava pouzdanu distribuciju prihoda me u prevoznicima zavisi od efikasnog projektnog vo enja. Za uvo enje sistema mora biti zadu en iskusan ekspertski tim, koji pokriva tehni ku i IT funkciju, administraciju, odr avanje i komercijalu i prilago ava uvo enje novog sistema specifi nim lokalnim karakteristikama i potrebama. Radi se studija izvodljivosti, kojom se provjerava validacija djelovanja izabranog sistema. Uz to, odrede se klju ni lokalno-specifi ni parametri za uvo enje i smjernice za integraciju sistema. Pri tome ekspertski tim sara uje sa predstavnicima prevoznika i upravlja em JMPP za uspje nu implementaciju jedinstvene tarife, postavljanjem prodajne mre e elektronskih karata, harmonizacijom integracije ukupne saobra ajne mre e, strate kim usmjeravanjem i marketingom ukupnog sistema javnog prevoza putnika. vajcarski i Njema ki pravni okvir obavezuju upravlja a JMPP, da u cjelini krije nastale mogu e

gubitke zbog po etne investicije u obnovu sistema. To je odre eno zakonom, jer je interes za uvo enje kvalitetnijeg javnog prevoza izuzetno velik. Kasnije se ti gubici pokriju sa vi im prihodima zbog ve eg broja putnika na vozilima JMPP. Za stepen prihvatljivosti integrisanog tarifnog sistema na politi kom nivou i na nivou operatera je klju no, da se potencijalni po etni gubici pokriju. 6.3 VRSTE KARATA U UNAPRIJE ENOM SISTEMU JMPP Unapre enje sistema predla e, da su u opticaju elektronske pametne kartice, a istovremeno ostaju u opticaju i papirne vozne karte za jednu vo nju (u prelaznom periodu), koje putnici mogu jo uvijek da kupe samo na vozilima. Organizuje se prodajna mre a za prodaju i punjenje elektronskih karata. Stepen diferencijacije karata ostaje jednak ili se po dogovoru mijenja, ali jo nakon uspje nog uvo enja sistema. Elektronska karta omogu ava integraciju svih prevoznika u jedinstven sistem JMPP u kojem je u gradskoj zoni mogu e slobodno presijedati u okviru GLAVNI GRAD PODGORICA 15 gradskih i prigradskih linija. Predlog svih kombinacija karata koje bi se uvodile u novom sistemu je u donjoj tabeli 6.6. Tabela 6.6: Predlog vrsta karata u unaprije enom sistemu JMPP u Podgorici Vrsta karte Va nost Tipovi karata Popusti Prodajno mjesto Relacijska karta + vrijednostna karta za zonu 1 TERMINSKA Karta sa odre enim periodom va enja (sat, mjesec, godina)

Jedinstvena karta za zonu 1 Neograni eni broj vo nji za istu cijenu; Popusti za ake, penzionere, invalide i sl. Putni ki centar (karte na ime) Relacijska karta + vrijednostna karta za KOLI INSKA zonu 1 Karta za odre eni broj vo nji Jedinstvena karta za zonu 1 Popust na koli inu (npr. 5-10%) ELEKTRONSKA VREDNOSTNA Pretplatni ka karta

Jedinstvena karta za zonu 1 Nema popusta Putni ki centar, kartomat, prodajna mjesta Relacijska karta PAPIRNA POSTOJE A KARTA Gotovinska karta za jednu vo nju Karta za zonu 1 Nema popusta Autobus (izvor: OMEGA consult, d.o.o., 2010) Terminske, koli inske i vrednostne karte su elektronske i mogu se kupiti u pretprodaji. Karte za jednokratnu upotrebu su papirne i mogu se kupiti samo gotovinom na vozilima. Pri tome va i, da je terminska karta sa odre enim periodom va enja (npr :sat, mjesec, godina), a koli inska karta je bezkontaktna kartica, sa odre enim brojem vo nji na relaciji. Relacijske karte su karte za odre enu relaciju sa mogu no u presijedanja u zoni 1, koje neograni eno va e unutar odre enog perioda (mjese na karta) ili ograni eno na odre eni broj vo nji (koli inska karta). Mo e su kupiti i jedinstvena karta za zonu 1, koja mo e biti terminska ili vrednostna. U zoni 1 va i jedinstvena cijena prevoza 0,60 EUR. Presijedanje me u svim gradskim i prigradskim linijama u zoni 1 je besplatno u roku 60 min. Vrednostna karta je elektronska karta sa ipom (standard bankarske kartice), na koju se pola u sredstva i slu i kao sredstvo pla anja na autobusima. Va i samo unutar zone 1. Omogu ava

toliko vo nji po 0,60 EUR, koliko je gotovine polo eno na nju. Vrednostne ili pretplatni ke karte se mogu napuniti novim sredstvima na kartomatima ili za to odre enim prodajnim mjestima. 6.3.1 Organizacija prodaje karata i prodajne mre e Na ini prodaje karata se ne isklju uju, ve dopunjuju. Organizacija prodajne mre e obuhvata uspostavljanje informativnog sistema za podr ku, kao i odgovaraju u ma insku i programsku opremu. Od strane upravlja a organizuje se barem 1 prodajno mjesto - putni ki centar na dostupnoj lokaciji, npr. u centru grada. To je zajedni ko prodajno mjesto za karte na ime za sve prigradske linije u op tini Podgorica. Cijenu izrade terminske karte na ime pla a putnik. Sredstva se za koli inske karte pola u na kartomatima ili na prodajnim mjestima. Na kartomatima ili na prodajnim mjestima je omogu ena i kupovina vrednostne karte za zonu 1, me utim za terminske karte mogu e je na kartomatima i odre enim prodajnim mjestima samo produ enje va enja. Putnici nose posledice gubljenja odnosno o te enja elektronske karte. GLAVNI GRAD PODGORICA 16 Uspje no postavljen ticketing sistem se mo e koristiti kao marketin ko oru e. Osim tehni kih elemenata i sagledavanja finansijskih ciljeva, uvijek mora biti orjentisan ka prilago avanju ocijenjenim eljama kupaca / putnika i da omogu i to lak u kupovinu vozne karte. Prodajna mre a mora biti dobro ra irena i dostupna svim putnicima. Na ve im autobuskim stanicama mora biti na raspolaganju barem 1 kartomat. Potrebno je organizovati i tako e dovoljno iroku i odgovaraju u tehni ki opremljenu prodajnu mre u za kupovinu i punjenje elektronskih karti (trafike, trgovine itd). 6.4 KLIRING Funkcija kliringa se mo e organizovati unutar upravlja a u sklopu finansijske funkcije ili se podjeli u izvo enje spoljnoj klirin koj ku i na osnovu javnog konkursa. Na odgovaraju i na in treba osposobiti novo ili postoje e osoblje za rad sa novim sistemom obra una. Glavni zadaci klirin ke ku e u javnom prevozu putnika se odnose na sakupljanje prihoda od prodaje karata u zoni 1 i njegovu podjelu po dogovorenom klju u. Pobiranje vozarine se odvija na slede i na in:

a) Vozarine se za elektronske terminske i pretplatne karte (mjese ne, godi nje) pobiraju unaprijed na odre enim prodajnim mjestima. Putnik se sa takvom voznom kartom evidentira pri ulasku u vozilo. b) Vozarine za vozne karte sa jednokratnom upotrebom pobira voza pri ulazu putnika u vozilo. Oprema na vozilu omogu ava voza u izdavanje karte sa jednokratnom upotrebom. Ostali postupci klirin ke funkcije zahvataju jo : vo enje blagajne za kartomate, pobiranje vozarine iz kartomata, pobiranje vozarine prikupljene na vozilima pobiranje vozarine prikupljene na prodajnim mjestima, nadzor vozne karte na vozilima, nadzor nad izvo enjem reda vo nje, kontrola nad izvje tajima prevoznika, kontrola prodajnih mjesta i kontola pobiranja vozarine na vozilima, priprema ulaznih podataka za dijeljenje prihoda me u prevoznicima, izvo enje postupka podjele prihoda po dogovorenom klju u. 6.5 STRUKTURA UPRAVLJANJA U JMPP Za uspje no ure enje JMPP na nivou Glavnog grada Podgorice potrebno je ustanoviti organ upravljanja, koji bi u skladu sa potrebama grada koordinirao i kontrolisao ukupan sistem JMPP i obavljao aktivnosti pripreme projekata za obnovu sistema JMPP. Svrha organa upravljanja u novom sistemu JMPP je obavljanje regulatornih, stru nih, razvojnih i izvr nih poslova na podru ju JMPP u skladu sa evropskim, nacionalnim i op tinskim propisima.17 Klju na uloga organa bi bila ukupna koordinacija i kontrola nad funkcijom izvo enja sistema integrisanog JMPP. Pored toga, treba obezbijediti i nezavisni nadzor sistema sa uvo enjem nadle nog regulatornog organa.

17 Evropski primjeri dobre prakse upravljanja JMPP su predstavljeni u projektu Proceed (2010). Dobra praksa je i organizovanost Verkehrsverbunda (regijskih upravlja kih tijela) u Austriji. Zakonska podloga za ure enje upravljanja JMPP su: - Evropski nivo: Regulativa 1370/2007, Direktiva 2001/14/EC, Direktiva 2009/12/EC; - Nacionalni nivo: Zakon o prevozu u drumskom saobra aju (Sl. list RCG, br. 45/05), Zakon o bezbjednosti saobra aja (Sl. list RCG, br. 72/05), Zakon o komunalnim djelatnostima (Sl. list RCG, br.12/95); - Op tinski nivo: Odluka o komunalnom ure enju grada (Sl. list RCG op tinski propisi, br. 38/08), Odluka o gradskom i prigradskom saobra aju (Sl. list RCG op tinski propisi, br. 24/06). GLAVNI GRAD PODGORICA 17 Prema evropskom pravnom okviru predla e se, da organizacija JMPP ima slede e institucionalno ure enje: Organ upravljanja sa nadzornom i izvr nom funkcijom Organ sa regulatornom funkcijom Regulatorno tijelo Organ upravljanja prema evropskim smjernicama udru uje upravlja ku i izvr nu funkciju. Na osnovu funkcijske podjele zadataka, odre uju se etiri slu be 18 : Slu ba upravljanja i nadzora, Finansijska slu ba, Pravna slu ba i Informativna slu ba. Organ upravljanja za JMPP formira se kao pravno lice koje obavlja djelatnost u interesu op tine Podgorica. Ima zadatke, kao to su izvo enje projekata gradnje infrastrukture za potrebe JMPP, neposredno izvo enje usluga i : odlu ivanje u vezi sa JMPP izvo enje javnog konkursa za podjelu linija

podjela koncesija u skladu sa usvojenim propisima, programi (dugoro ni i kratkoro ni) na podru ju podsticanja upotrebe i razvoja JMPP, planiranje i izvo enje mjera u vezi sa tarifama i stalnim slu bama, saradnja sa prevoznicima, javnim sektorom, urbanisti kim planerima, op tinskom i nacionalnim politikom, postavljanje i odr avanje sistema naplate, nadzor izvo enja usluga u JMPP tehni ki nadzor, pra enje kvaliteta, podr ka i razvoj razli itih podru ja JMPP: npr. razvoj programske opreme za prodaju voznih karata, dodjela licenci za linijske prevoze, finansijska pomo (subvencije na nekim linijama), odnosno investicije u razvoj panoge marketing i PR sistema itd. Regulatorno tijelo ima kompetencije, da zahtijeva odgovaraju e informacije od svih, koji su uklju eni u proces izvo enja usluga javnog prevoza. Djeluje kao za titnik javnog interesa u JMPP. Imenovanje regulatornog tijela je u nadle nosti odgovornog organa, kojem se direktno podnosi izvje taj. Regulatorno tijelo obavlja nadzor konkursa za nabavku usluga u okviru postoje ih i planiranih podsistema JMPP, pra enje kvaliteta obavljanja usluga i uva avanja minimalnih standarda kvaliteta u ugovorima i podsticanja konkurencije u JMPP na tr i tu. Polazne osnove za formiranje najprimjerljivijeg pravnog oblika za regulatorno tijelo proizilaze iz evropskih pravnih smjernica i nabora predvi enih zadataka. Za njegovo formiranje mora se obezbijediti odgovaraju i pravni okvir na nacionalnom nivou. Pri tome je potrebno imati u vidu, da taj organ svojim zadacima mora pokrivati podru je op tine Podgorica. Opredjeljivanje regulatornog tijela proizilazi iz definicije zna aja javne uprave u dru tvu. Nezavisni regulatorni organi moraju biti odre eni sa odgovaraju im zakonima. Zna ajno je, da ovi organi nisu dio dr avne uprave odnosno, da nisu organizovani u sklopu ministarstva. Moraju biti potpuno autonomni. Kao primjer mo emo navesti regulatorna tijela za eljezni ki saobra aj, tr i te vrednosnih papira, energiju, itd.

18 Preuzeto po primjerima dobrih praksi u Europi iz EU projekta Proceed (2010). Internet strana: http://www.proceeedproject.net GLAVNI GRAD PODGORICA 18 6.6 JAVNE NABAVKE Za kvalifikovanje prevoznika na javnom konkursu, isti mora zadovoljiti kriterijume u toj mjeri, da sakupi minimalno odre eni broj ta aka. U obavje tenju o javim nabavkama i raspisanoj dokumentaciji mora biti navedeno koliko dodatnih ta aka mo e biti dodijeljeno na osnovu svakog kriterijuma. Ako je kriterijum oblikovan tako, da je prevoznik nagra en u primjeru da je izvo enje bolje u odnosu na minimalne zahtjeve, ta ke se dodjeljuju srazmjerno boljem izvo enju. Ekolo ke mjere za dodjeljivanje moraju zajedno predstavljati barem 10 do 15% svih mogu ih ta aka. Na kraju je najpovoljniji onaj prevoznik, koji sakupi najve i broj ta aka. Ocjenjivanje ponuda na osnovu prethodno definisanih kriterijuma i dodjela posla je zadnja faza u postupku javne nabavke. Direktive o javnim nabavkama daju dvije mogu nosti upore ivanja ponuda: 1. u odnosu na najni e cijene; 2. u odnosu na ekonomsko najugodniju ponudu , to zna i, da se uva ava ukupni rezultat svih kriterijuma za ocjenjivanje. Primjeri kriterijuma uklju uju: kvalitet, cijenu, tehni ke prednosti, estetske i funkcionalne karakteristike, ekolo ke karakteristike, teku e tro kove, tehni ku pomo , datum nabavke i rok i rok izvo enja.

S obzirom, da bi najbolja ponuda bila izabrana na osnovu vi e razli itih kriterijuma, mo e se koristiti vi e tehnika za upore ivanje: matri no upore ivanje, relativno ponderisanje i sistemi bonus / malus. Ekolo ki kriterijumi se uklju uju, da bi se dao doprinos uvo enju novih ekolo kih tehnologija na tr i tu. Odre ivanje zahtjeva za uklju ivanje ekolo kih kriterijuma je vezano za javnu ustanovu, koja ih odre uje. Preporuke su, da se u raspise za obavljanje JMPP uklju i tako e ekolo ki vidik izvo enja usluga, koji se navezuje na postoje e evropske direktive i evropski ekolo ki pravni okvir. Nacionalni pravni okvir o javnim nabavkama mo e se vezati na postoje u evropsku praksu. 6.6.1 Principi i postupak dodjeljivanja linija JMPP Prosje na cijena je bila ocijenjena na servisni kilometar (u Podgorici), koja iznosi 0,90 EUR/ km. Pojedine linije imaju razli ite tro kove na kilometar, jer isti zavise od faktora kao to su: tip vozila u odnosu na obim putovanja, prosje na brzina vo nje, elementi puta ( irina, naklon), gustina stajali ta, stanje stajali ta, stanje kolovoza itd. Druga zna ajna polazna osnova je mogu nost ostvarivanja prihoda od linije, koja zavisi od broja putnika i njihove strukture u odnosu na na in naplate. Na osnovu tih karakteristika (tro kova i prihoda linije) linija se mo e rangirati u vi e razreda ili kategorija (npr: kategorija 1 i 2 su linije sa dobrim prihodima, kategorije 3 i 4 sa slabijim). Raspi u se uravnote ene kombinacije (nabori) linija razli itih kategorija na nekom podru ju. Na primjer: za linije kategorije 3 i 4 se o ekuje, da se tro kovi funkcionisanja prevoza ne e mo i GLAVNI GRAD PODGORICA 19 pokriti sa prihodima od prodaje karata. Zato se linije raspi u kao kombinacije linija sa niskim i linija sa visokim prihodom, da se generi e dovoljno sredstava i za pokri e tro kova linija sa niskim prihodima. Na taj na in se smanjuju razlike izme u prevoznika. Smanjuje se tako e potreba po

subvencioniranju. Prevoznik je jo uvijek motivisan za pridobijanje novih putnika na linijama. Na in ure enja subvencija ili kompenzacija po linijama odnosno na prevoznika zavisi od dogovora izme u upravlja a i prevoznika i od modela ugovora sa izvo a em. 6.7 USLOVI I OKVIR ZA DODJELJIVANJE KONCESIJA Prema evropskoj uredbi, koja ure uje djelatnost JMPP 1370/2007 EC predla e se, da se za obavljanje privredne javne slu be (PJS) prevoza putnika u gradskom i prigradskom saobra aju dodjeljuju koncesije. Na in dodjeljivanja koncesija je odre en sa nacionalnim zakonskim okvirom. Crnogorski pravni okvir preuzima Uredbu 1370/2007 sa Zakonom o koncesijama ("Sl. list Crne Gore", br. 08/09 od 04.02.2009). Zakon opredeljuje, da se za izvo enje privredne javne djelatnosti, koja je u javnom interesu (komunalna djelatnost), dodjeljuje koncesija javnim konkursom. Postupak dodjeljivanja koncesije u JMPP prema Zakonu o koncesijama je slede i: 1. Daje se inicijativa za pokretanje postupka Postupak za davanje koncesija pokre e nadle ni organ ili zainteresovano lice izradom koncesionog akta i tenderske dokumentacije i dostavljanjem iste nadle nom organu op tine. Uz koncesioni akt se prila u i analiza opravdanosti ostvarivanja javnog interesa i analiza procjene i uravnote enost rizika izme u koncedenta i koncesionara i ostali potrebni dokumenti. 2. Koncesioni akt usvaja nadle ni organ op tine. Koncesioni akt je propis Vlade ili odluka lokalne uprave. To je osnovni dokument na osnovu koga se pokre e postupak za davanje koncesije. Njime se odre uju predmet i uslovi obavljanja privredne javne djelatnosti za pojedinu koncesiju. Standard izvo enja kvaliteta u JMPP, EN 13816:2002, odre uje ciljne vrijednosti kvaliteta usluge i kriterijumi javnog konkursa, koji se kasnije defini u pojedinim lanovima koncesionog akta i ugovora o koncesiji izme u prevoznika i upravlja a. Prevoznik je obavezan, da u toku va enja ugovora sve kriterijume i elemente infrastrukture, koji su bili predmet bodovanja i na osnovu kojih je izvr ena raspodjela linija, odr i na istom ili vi em nivou. Pokazatelji kvaliteta rada se odnose na:

po tovanje obima usluge, po tovanje redovnosti, raspolo ivosti opreme, isto u vozila i investicija, informisanje putnika. Sadr aj koncesionog akta po Zakonu o koncesijama: Koncesioni akt, shodno predmetu koncesije, sadr i: opis predmeta koncesije, granice podru ja, oblasti, prostor i lokacije na kojoj e se vr iti koncesiona djelatnost; osnovne parametre za ocjenu ekonomske opravdanosti investicije; minimalni ili maksimalni rok trajanja koncesije; GLAVNI GRAD PODGORICA 20 spisak potrebne tehni ke dokumentacije sa uslovima za njenu izradu, dozvola, odobrenja i saglasnosti koje treba pribaviti prije po etka obavljanja koncesione djelatnosti, u skladu sa zakonom; uslove koje je du an da ispunjava koncesionar u pogledu tehni ke opremljenosti; osnovne elemente tenderske dokumentacije (oglasa, dokumentacije vezane za ponudu); nacrt ugovora o koncesiji i drugih prate ih ugovora neophodnih za realizaciju koncesije; kriterijume za izbor najpovoljnije ponude; uslove i na in obavljanja koncesione djelatnosti, a naro ito uslove, na in, kvalitet i obim pru anja usluga korisnicima itd. 3. Raspisuje se javni konkurs za dodjelu PJS u JMPP Na osnovu koncesionog akta se prema Zakonu o koncesijama raspi e javni konkurs. Kriterijumi na osnovu kojih se po Zakonu vr i vrednovanje ponuda, u zavisnosti od predmeta koncesije, su: rok na koji se tra i koncesija, ponu ena cijena, odnosno tarifa za pru anje usluga, reference

ponu a a (tehni ki i/ili finansijski uslovi, dosada nje iskustvo u vr enju koncesione djelatnosti), nivo kvaliteta usluga, stepen ostvarivanja javnog interesa i drugi kriterijumi koje utvrdi koncedent. U tenderskoj dokumentaciji se odre uje vrijednost bodova po svakom odabranom kriterijumu za vrednovanje, s tim da zbir svih bodova iznosi 100. 4. Dodjeljivanje koncesije zaklju ivanje ugovora o koncesiji Koncesija se daje na osnovu javnog oglasa, putem javnog nadmetanja. Koncesionare pridobiva koncedent na osnovu javnog konkursa. 6.7.1 Ugovor o koncesiji Ugovor o koncesiji zaklju uje se u roku, odre enim Zakonom o koncesijama, u skladu sa tenderskom dokumentacijom i ostalom dokumentacijom, potrebnom za dodjeljivanje koncesije. Sa ugovorom o koncesiji koncedent i koncesionar ure uju me usobne odnose u vezi sa obavljanjem koncesionirane privredne javne djelatnosti naro ito sa odre ivanjem slede ih sadr aja: ugovorne strane; prava i obaveze ugovornih strana; predmet koncesije; uslova i na in izvo enja koncesione djelatnosti; vrijeme kori enja predmeta koncesije; po etak obavljanja koncesione djelatnosti; standardi usluga, sredstva i imovina koju na kori enje daje koncedent; visina i na in obezbje ivanja garancija za izvr avanje koncesionog ugovora; uslovi za izmjenu ili raskid ugovora u slu aju promijenjenih okolnosti i vi e sile; uslovi za prestanak ugovora o koncesiji, sankcije i naknade za neispunjavanje obaveza ugovornih strana; uslovi obavljanja koncesione djelatnosti, kriterijume i metode za odre ivanje cijena

usluga; GLAVNI GRAD PODGORICA 21 prava i obaveze u pogledu preduzimanja mjera obezbje ivanja op te sigurnosti kao i odgovornosti za naknadu mogu e tete; du nost koncesionara da izvje tava koncedentu o svim faktorima i pojavama, koje mogu da uti u na izvo enje javne djelatnosti, na na in i pod uslovima, odre enim u koncesijskom aktu, na in rje avanja sporova i primjenu mjerodavnog prava i ostale bitne elemente. Ugovorom se odre uje na in me usobnog obavje tavanja o izvr enju ugovorenih obaveza, na in vr enja kontrole izvr enja ugovornih obaveza i ostvarivanja prava i svih obaveza ugovornih strana. Ugovor o koncesiji mora biti zaklju en u pisanom obliku, ina e nema pravni osnov. Sa koncesionim aktom i ugovorom o koncesiji odre uju se koncesiona podru ja, linije i tro kovi po linijama, vrsta i obim prevoza, na in i uslovi obavljanja prevoza po linijama, standardi dostupnosti do javnog linijskog prevoza, prevozne cijene, nivo kvaliteta prevoznih usluga prema standardu EN 13816:2002 i drugi elementi u skladu sa zakonskim okvirom.