KINH T TI NGUYN V MI TRNG

TS L NGC UYN- TS ON TH M HNH THS HONG INH THO VY

1

MC LC

Trang Phn m u Gii thiu mn hc Kinh t ti nguyn v mi trng ........................... 3 Phn I: Khi qut v kinh t ti nguyn v mi trng. Bi 1: Ti nguyn mi trng v pht trin kinh t ........................................... 8 Bi 2: Nguyn nhn gy suy thoi mi trng ........... 32 Phn II: Cc phng php nh gi gi tr ti nguyn mi trng Bi 3: Phng php phn tch chi ph li ch .......... 48 Bi 4: Cc phng php khc .................................... 59 Phn III: Cc cng c v chnh sch qun l ti nguyn v mi trng. Bi 5: Cng c mnh lnh hnh chnh v tuyn truyn, gio dc................................. 81 Bi 6: Cc cng c kinh t ti chnh ....................... 88 Phn IV: Qun l ti nguyn thin nhin v cht thi. Bi 7: Qun l ti nguyn thin nhin ....................... 115 Bi 8: Qun l cht thi ............................................. 126 Phn kt Bi 9: Cc vn mi trng ton cu ..................... 134 Ti liu tham kho............................................................. 152

2

PHN M U

GII THIU MN HC

KINH T TI NGUYN V MI TRNGCho mng cc bn sinh vin n vi chng trnh o to t xa ca i Hc M TP. H Ch Minh.

Nhm bin son hi vng cun sch Hng dn hc tp mn Kinh t ti nguyn v mi trng ny gip bn t hc d dng v t c kt qu tt trong k thi ht mn.

KHI QUT V NI DUNG MN HC Cha bao gi vn mi trng li c quan tm nhiu nh hin nay. iu l do ti nguyn thin nhin ngy cng b khai thc qu mc v mi trng ngy cng b nhim. Mn Kinh t ti nguyn v mi trng ch mi xut hin v pht trin trong nhng nm 60 ca th k 20 do nhu cu bc bch ca thc tin. Tuy nhin nhng khi nim cn bn lm nn tng cho Kinh t ti nguyn v mi trng c t th k th 18. Kinh t ti nguyn v mi trng nghin cu cc vn ti nguyn v mi trng vi vin cnh v nhng tng phn tch kinh t t c hai gic kinh t v m v kinh t vi m nhng t kinh t v m nhiu hn. Kinh t ti nguyn v mi trng s dng tng hp cc phng php v cng c nghin cu ca nhiu ngnh khoa hc t nhin v

3

khoa hc x hi khc nhau nh ton, l, ha, a l, sinh vt, kh tng, thin vn, kinh t v m, kinh t vi m.

MC TIU CA MN HC Mn hc ny cung cp nhng kin thc nn tng sau khi hc xong cc bn s c kh nng: Hiu bit mt cch khi qut v c bn cc khi nim v kinh t ti nguyn v mi trng; mi lin h gia cc khi nim; mi trng xung quanh chng ta. Bit cch thc ngi ta ra quyt nh nh th no? Ti sao qu trnh ra quyt nh gy suy thoi mi trng? Hiu r cc nguyn nhn lm cho ti nguyn ngy cng cn kit v mi trng ngy cng suy thoi. S suy thoi mi trng dn n nhng hu qu g? nh gi tm quan trng v mt kinh t ca s suy thoi mi trng. Bit c cc th ch, chnh sch kinh t c thit k ra sao trnh tc ng xu i vi mi trng, cc bin php kh thi ngn chn, lm chm li hay chm dt s suy thoi mi trng mt cch hiu qu nht.

YU CU CA MN HC Mn Kinh t ti nguyn v mi trng l mt hc phn 45 tit (3 tn ch), gm 40 tit l thuyt v 5 tit bi tp. hc tt mn ny bn cn trang b trc nhng kin thc v Kinh t hc bao gm Kinh t v m v Kinh t vi m.

4

CU TRC MN HC Ngoi phn m u gii thiu v mn hc, ni dung quyn sch c thit k thnh 4 phn vi 9 bi, mi bi ng vi mt bui hc 5 tit, theo trnh t nh sau: Phn I: Khi qut v kinh t ti nguyn v mi trng Bi 1: Ti nguyn mi trng v pht trin kinh t. Bi 2: Nguyn nhn gy suy thoi mi trng. Phn II: Cc phng php nh gi gi tr ti nguyn mi trng Bi 3: Phng php phn tch chi ph li ch Bi 4: Cc phng php khc Phn III: Cc cng c v chnh sch qun l ti nguyn v mi trng Bi 5: Cng c mnh lnh hnh chnh v tuyn truyn, gio dc. Bi 6: Cc cng c kinh t ti chnh Phn IV: Qun l ti nguyn thin nhin v cht thi Bi 7: Qun l ti nguyn thin nhin. Bi 8: Qun l cht thi. Phn kt Bi 9: Cc vn mi trng ton cu

NHNG TI LIU SINH VIN NN THAM KHO Mn hc ny c nhiu sch ca tc gi trong v ngoi nc, cc bn c th tham kho bt k cun sch no c ta Kinh t ti nguyn v mi trng hoc Kinh t mi trng. Cc bn cng c th c cc cun sch bng ting Anh c ta Environment Economics hay The Economics of Natural Resourse Use. Ngoi ra, cc bn c th tham kho trn cc trang web:

5

Trang web ca Ngn hng th gii World Bank (www.worldbank.com) Trang web ca Chng trnh Mi trng ca Lin hip quc (www.unep.org) Trang web ca Chng trnh mi trng ng Nam (www.eepsea.org) Tuy nhin, Ti liu hng dn hc tp mn Kinh t Ti Nguyn v Mi Trng ny s gip cc bn d dng hn rt nhiu khi mi bt u tm hiu v Kinh t ti nguyn v mi trng v l ti liu c bin son dnh cho nhng ngi t hc.

CCH HC V DNG TI LIU THAM KHO Cun Ti liu hng dn hc mn Kinh t ti nguyn v mi trng c ni dung c chia thnh 9 bi, mi bi c thi lng 5 tit. Trong mi bi u c phn gii thiu mc tiu, yu cu ca bi nhm gip bn hc tp d dng v hiu qu hn. Phn cu hi v bi tp c hng dn tr li gip bn t xc nh mc tip thu bi hc ca mnh. Cc bn cng nn vo Internet tm thm ti liu tham kho nhm cp nht thng tin thng xuyn trong lnh vc kinh t ti nguyn v mi trng. Nhng thng tin ny gip bn hiu su hn ni dung mn hc qua cc s kin din ra trong thc t cuc sng. Nu trong qu trnh t hc cc bn gp nhng vn khng th t gii p c, cc bn nn vo trang Web ca trng (www.ou.edu.vn) n mc e-learning vo Din n t vn hc tp ca Khoa Kinh t Qun tr kinh doanh nh ging vin gii p hoc trao i vi cc bn khc. Trong trng hp khng c iu kin vo mng Internet,

6

cc bn hy chun b nhng cu hi trao i vi ging vin trong cc bui hng dn hc tp do Trung tm o to t xa t chc.

Chc chn cc bn s thnh cng nh mong i nu cc bn t chc vic hc ca mnh ng theo hng dn.

Nhm bin son ti liu hi vng nhn c nhng gp ca cc bn ln ti bn sau quyn sch c hon thin hn. Mi kin xin vui lng gi v a ch vy108@yahoo.com hoc T hc liu i Hc M TP. H Ch Minh, P.005, 97 V Vn Tn, Qun 3, TP. H Ch Minh. Chn thnh cm n cc bn sinh vin v qu ng nghip c quyn sch ca chng ti. Cc tc gi

7

Phn I

KHI QUT V KINH T TI NGUYN V MI TRNG

BI 1

Khoa hc Kinh t ti nguyn v mi trng mi xut hin trong nhng nm 60 ca th k 20, khi m con ngi nhn thy nguy c ti nguyn thin nhin b cn kit v mi trng b nhim do pht trin kinh t. Bi u tin ca mn hc ny s gii thiu vi cc bn mt s khi nim cn bn cng nh nhng vn m khoa hc Kinh t ti nguyn v mi trng nghin cu gii quyt.

MC TIU Sau khi hc xong bi ny, cc bn phi: Bit c mn hc nghin cu vn g. Hiu c mi quan h gia tng trng kinh t, gia tng dn s v mi trng. Nhn thc c tm quan trng ca pht trin kinh t bn vng.

8

NI DUNG CHNH Mi trng l g? C rt nhiu kin khc nhau v khi nim mi trng, trong mt s kin ng ch nh sau: Theo Albert Einstein (1870 1955 Nobel Kinh t nm 1921) th mi trng l tt c nhng g ngoi ti ra. Theo Masn v Langenhim (1957), mi trng l tng hp cc yu t tn ti chung quanh sinh vt v nh hng n sinh vt. V d: bng hoa mc trong rng chu nh hng ca nhng iu kin nht nh nh nhit , nh sng, khng kh, t, khong cht, cy ci bn cnh, con th, gi Theo Joe Whitenney (1993), mi trng l tt c nhng g ngoi c th c lin quan mt thit v nh hng n s tn ti ca con ngi nh t, nc, khng kh, nh sng mt tri, rng, bin, tng ozon, a dng sinh hc Mi trng l tng hp cc iu kin v nh hng ngoi cnh tc ng ln s sng v s pht trin ca c th sng. S sng c biu hin thng qua cc qu trnh trao i cht, nng lng, thng tin, qu trnh bin d v di truyn, qu trnh thch nghi, pht trin v hy dit. Mt cch khi qut nht mi trng t nhin l mt tp hp ca nhng nhm yu t thin nhin gm: mt khng gian vi nhng yu t vt cht bin ng trong khng gian , mt hay nhiu ngun nng lng khng ch cc yu t ny v thi gian. Cc yu t bin ng trong khng gian v thi gian l: t, nc, khng kh, sinh vt, a cht, kh hu. Mi trng bao gm 3 quyn l:

9

Kh quyn: l lp khng kh bao bc tri t, c chia ra nhiu tng theo chiu cao v theo s chnh lch nhit . Kh quyn bo v sinh vt khi b nh hng bi cc tia bc x mt tri, duy tr cn bng nhit trn tri t, vn chuyn nc trong chu trnh thy vn ton cu v cung cp oxy cho s sng, CO2 cho qu trnh quang hp, d tr Nit. Thy quyn l din tch b mt tri t gm ton b i dng, bin, sng, sui, ao, h. a quyn: l lp v t ngoi cng cng nht ca tri t. Trong mi quyn c sinh quyn l phn mi trng c s sng tn ti su ti 100m trong a quyn (c nhng vi khun c th sng su 60m trong lng t); ton b thy quyn ti y bin su trn 8 km (c nhiu loi sinh vt sng di y i dng); ln cao ti 20 km trong kh quyn (v d: chim ch c th sng trong khong t 0 12 km). Ba quyn c lin h cht ch vi nhau, khi mt quyn thay i cc quyn khc c th s thay i theo (v d: khi t l CO2 trong khng kh tng ln, kh hu nng ln lm bng tan khin thy quyn thay i).

Kinh t ti nguyn v mi trng nghin cu vn g? Kinh t ti nguyn v mi trng l mt mn khoa hc nghin cu vn dng cc quy lut pht trin kinh t vo vic s dng tit kim v hiu qu ti nguyn, bo v mi trng khi s suy thoi. Cc nh kinh t c in cho rng nn kinh t l mt h thng gm nhng t chc v cc hot ng nhm phn b sao cho hiu qu cc ti nguyn khan him tha mn nhu cu v c mun ca con ngi. Cc m hnh kinh t c in khng ni g n tng quan kinh

10

t mi trng. Nn kinh t c coi nh l mt h thng khp kn (xem hnh 1.1). M hnh kinh t c in c xy dng da trn cc gi thuyt sau: a) Khng c chnh quyn. b) Tt c thu nhp c chi tiu. c) Khng c mu dch quc t. d) H thng kn t tc.

nhn lng, tin li

bn sc lao ng, cho vay vn, cho thu t Th trng yu t sn xut

CC H GIA NH (s hu vn, sc lao ng, quyn s dng t ai)

mua hng ho tr tin

Th trng hng ho

CC DOANH NGHIP (thu lao ng, thu t, vay vn)

Thu tin Bn hng ha

Hnh 1.1: Nn kinh t khp kn

Trong thc t, nn kinh t l mt h thng m v vn ng theo ng vng trn. hot ng (tc l cung cp hng ha, dch v hay ca ci cho con ngi), nn kinh t phi khai thc ti nguyn (nguyn liu v nhin liu) t mi trng, ch bin nhng ti nguyn ny (bin chng thnh nhng sn phm hon chnh tiu th) v thi tr li mi trng chung quanh mt khi lng ln nhng ti nguyn

11

b hao mn hoc/v qua qu trnh bin i ha hc (thnh nhng cht thi).

Quan h gia kinh t v mi trng Mi quan h gia kinh t v mi trng c th hin di dng m hnh cn bng vt cht, da trn c s nhit ng lc hc. Quy lut nhit ng lc hc th I: Hot ng kinh t l mt qu trnh chuyn i vt cht v nng lng. Chng ta khng th hy hoi vt cht v nng lng theo ngha tuyt i, nn chng s ti xut hin nh cht thi v cui cng c thi ra mi trng. Ni cch khc tt c cc hot ng khai thc, sn xut hay tiu th ti nguyn cui cng u a n nhng sn phm ph thi bng vi lng ti nguyn a vo cc hot ng ny khi tnh theo lng vt cht v nng lng. Quy lut nhit ng lc hc th II: Khng th no c kh nng thu hi (ti sinh) 100% nhng sn phm ph thi a vo li chu trnh ti nguyn. M hnh ny cho thy nn kinh t l mt h thng ch bin nguyn liu v chuyn i thnh sn phm. Cc nguyn liu hu dng (gm cc ti nguyn khng th ti to nh khong sn, du v nhng ti nguyn c th ti to nh lm sn, thy hi sn, cy tri), c ht vo h thng kinh t l nhng u vo ch yu ca khu vc sn xut. Sau chng tri qua mt lot nhng thay i v nng lng v tnh hu dng ca chng to thnh nhng sn phm v dch v. Hng ha v dch v sn xut ra l hin thn ca mt phn ngun vt cht v nhin liu ny sau n tay ngi tiu dng. Cui cng, sau mt thi gian u ra ca h thng ch bin ny, nhng xut lng khng phi l sn phm s c ti sinh li mt

12

phn vi nhng cht v ch cn li (cht thi) s c thi tr li mi trng (bu kh quyn, t, nc v khng kh) nhiu chng khc nhau ca h thng ch bin. Cc cht thi gm nhiu loi nh dioxit lu hunh, hp cht hu c bay hi, dung mi c hi, phn ng vt, thuc tr su, cc loi bi l lng, vt liu xy dng thi ra, kim loi nng Nng lng thi ra di dng nhit v ting n, cht phng x Ngi tiu th cng thi vo mi trng mt lng cht thi khng l qua h thng cng rnh v thi kh t cc nh my hay t vo khng kh.

TI NGUYN MI TRNG (TI NGUYN THIN NHIN)

NHNG HOT NG KHAI THC, THU HOCH

BU KH QUYN T NC KHNG KH

(1)

NHNG HAT NG CH BIN V CH TO CN BN (nghin g, nu qung, sn xut vt liu cn bn...)

NI CHA CHT THI

(2)

HOT NG CH TO BIN I

(3)PHN PHI (s v l)

(5) (4)

TIU TH (s v l)

(1), (2), (3), (4), (5): cc dng ti sinh thi cht thi khng ti ch c ra mi trng

13

Hnh 1.2: M hnh cn bng vt cht C th trnh by m hnh cn bng vt cht cho thy s th hin hai quy lut nhit ng lc hc nh hnh 1.3.

Nguyn liu M ly t mi trng Sn xut Ti tun hon Rp

Hng ha (G)

Cht thi (Rp) Thi ra mi trng

Tiu th Ti tun hon (Rc)

Cht thi (Rc) Thi ra mi trng

Hnh 1.3: M hnh cn bng vt cht

nh lut nhit ng lc hc th 1 cho ta thy: M = Rp + Rc = G + Rp Rp Rc Ngha l s lng nguyn liu (M) bng sn phm sn xut ra (G) cng vi cht thi trong qu trnh sn xut Rp tr i phn cht thi c ti tun hon ca ngi sn xut Rp v ca ngi tiu th Rc. C 3 cch ch yu gim M v do gim cht thi vo mi trng t nhin, l: a) Gim G: tc l gim s lng hng ha v dch v do nn kinh t sn xut ra. Mun th cn phi gim tc tng dn s. Dn s khng tng hoc tng chm c th lm cho vic kim sot tc ng mi trng d dng hn. Tuy nhin, ngay c khi dn s khng tng, khi nn kinh t pht trin, nhu cu vn c th tng (v d: cc nc

14

pht trin c cng ngh kim sot nhim nn lng kh thi do mi t thi ra gim ng k nhng do s lng t tng nn tng nhim tng ln); hn na tc ng mi trng c th lu di v tch ly nn ngay c khi dn s khng tng, mi trng vn c th b suy thoi dn. b) Gim Rp: c ngha l thay i tng lng cht thi sinh ra trong qu trnh sn xut. Cch th 1 l nghin cu, ch to v p dng cc cng ngh v thit b mi t gy nhim. Cch th 2 l thay i thnh phn bn trong ca sn phm (G). Sn phm G bao gm mt s ln cc hng ha v dch v khc nhau, mi loi c lng cht thi khc nhau. Do , ta c th thay i theo hng gim t t l cht thi cao sang t l cht thi thp trong khi vn gi nguyn tng s. c) Tng (Rp+ Rc): kh nng th ba l tng ti tun hon gim bt lng cht thi. Tuy nhin, ngun vt cht chuyn ha thnh nng lng th khng th phc hi c. Ngoi ra bn thn qu trnh ti tun hon cng c th to nn cht thi.

Bn cht a chc nng ca ti nguyn mi trng M hnh cn bng vt cht cho chng ta thy r mi trng c 3 chc nng v dch v c bn c gi tr v mt kinh t: Cung cp ti nguyn thin nhin c th ti to v khng ti to: cc ti nguyn ny cung cp ni , thc n, vt liu lm cng c cho sn xut sn phm tiu dng. To ra khng gian sng, phc v con ngi vi nhng cnh quan thin nhin thng thc v mt thm m, vui chi gii tr, em li nim vui tinh thn. Hp th cht thi.

15

Ba chc nng ny c coi l ba thnh phn ca mt chc nng tng qut ca mi trng l: Mt h thng h tr s sng. Cc chc nng ny u c gi tr kinh t nhng trn thc t, do khng nhn ra cc gi tr ny nn cc hng ha v dch v mi trng thng khng c gi c th trng dn n vic chng ta thng lm dng ti nguyn mi trng. Cc ti nguyn mi trng ngy cng khan him, do cn tin hnh phn tch kinh t, lp nhng chin lc gim bt hu qu ca qu trnh . Cn c s cn bng gia quyn li ca nhng ngi s dng trc tip (nh mt ngun nguyn liu hay bi cht thi) v nhng ngi s dng gin tip (thng thc cnh quan) hay gia th h hin ti v th h tng lai. L thuyt kinh t chng minh rng vi mt s gi nh nht nh khi khng c cc ngoi tc, c ch th trng c kh nng thc hin phn phi ti nguyn mt cch c hiu qu. Khi xut hin cc ngoi tc hay hng cng cng cn c phn phi, th trng s b tht bi.

16

Ngoi tc v hng ha cng cng vi vn mi trng Ngoi tc l nhng hot ng gy tc ng ph khng ch ca sn xut hay tiu th gy nh hng c li hay c hi cho ngi th ba m nhng ngi ny khng phi tr tin hoc khng c tr tin v hot ng . V d: Mt nh my luyn thp thi cht thi xung sng lm nhim nc hay nh my xi mng thi kh thi lm nhim khng kh. y l nhng ngoi tc gy nh hng c hi cho ngi khc. Ngoi tc tn ti khi: Ci gi phi tr hoc ci li ca t nhn khng bng ci gi phi tr hoc ci li ca x hi. Phc li ca ngi tiu dng hay ngi sn xut b nh hng bi nhng ngi tiu dng hay nhng ngi sn xut khc. Cc chi ph, cc li ch khng c xem xt y bi nhng ngi sn xut hay nhng ngi tiu dng khi h tin hnh cc hot ng sn xut hay tiu dng.

Chi ph x hi = Chi ph t nhn + chi ph ngoi tc

Chi ph t nhn: l nhng chi ph c chi tr trc tip bi ngi tiu dng trong cc hot ng tiu dng ca h hay bi ngi sn xut trong cc hot ng sn xut ca h. Gi th trng i vi hng ha v dch v l nhng v d r rng v chi ph t nhn v cc chi ph ny phi c tr hng th hng ha v dch v. Tng t, doanh nghip phi tr tin nguyn liu, lao ng, nhin liu sn xut ra sn phm. Chi ph ngoi tc: l chi ph c chi tr bi ngi tiu dng hay ngi sn xut khng phi l nhng ngi tin hnh cc hot ng .17

V d: mt ngi li xe chy t TP. H Ch Minh n Bnh Dng th ch phi tn tin xng, cn nhng ngi khc th phi tr nhng chi ph do anh ta lm nhim khng kh, to ra ting n, gp phn lm tt nghn giao thng y l nhng chi ph ngoi tc i vi ngi s dng xe theo ngha l h khng phi tr nhng chi ph ny.

Li ch x hi = li ch t nhn + li ch ngoi tc

Li ch t nhn: li ch thu c mt cch trc tip ca ngi tiu dng t hot ng tiu dng ca h, hay li ch thu c mt cch trc tip ca ngi sn xut t hot ng sn xut ca h. V d: tt c cc hot ng tiu dng c thc hin v to ra cc li ch t nhn: ngi tiu dng c tha mn, ngi sn xut thu c li nhun. Li ch ngoi tc: l li ch ca nhng ngi tiu dng hay nhng ngi sn xut khng phi l nhng ngi tin hnh cc hot ng thu c. V d: mt nh my nng lng chuyn t vic s dng ngun nhin liu l du mazut sang kh t nhin c th gim bt chi ph sn xut v ng thi gim c lng kh nhim sinh ra t nh my, l li ch ngoi tc i vi nhng c dn sng gn nh my (h c li do gim c chi ph y t lin quan ti nhim khng kh). Tnh cht ch yu ca ngoi tc l ch c nhng hng ha m ngi ta quan tm nh nc sch, khng kh sch, cnh quan nhng khng c bn trn th trng, c gi l hng ha cng cng. Hng ha cng cng l hng ha c cung cp cho nhiu ngi vi mc gi khng cao hn mc gi cung cp n cho mt ngi v

18

mt khi n c cung cp cho mt s ngi tiu dng ny th nhng ngi tiu dng khc vn c th tiu dng chng c. Nh vy hng ha cng cng c 2 c trng sau: (1) Mt s ngi c th tiu dng m khng lm gim s lng vn c ca chng i vi nhng ngi khc. (2) Khng c chim: c ngha l mt ngi khng th ngn cn ngi khc tiu dng hng ha . V d: Mt bin php y t cng cng nhm loi tr bnh u ma bo v tt c mi ngi, ch khng ch bo v cho nhng ngi tr tin cho vic tim chng. Tng t, n hi ng, sng radio, khng kh sch cng l nhng hng ho cng cng. Nhng ngoi tc v hng cng cng l ngun gc gy suy thoi mi trng v do cn c nhng chnh sch bo v mi trng. V d: Cc nh my c php thi bao nhiu nc thi xung sng v cc ngun nc khc? Cc chun mc x kh thi ca t vo khng kh l bao nhiu? Chnh ph phi chi bao nhiu tin cho y t, gio dc, quc phng, nghin cu c bn, ph sng pht thanh v truyn hnh? Khi tn ti cc ngoi tc v hng ha cng cng th gi c sn phm khng cn phn nh gi tr x hi ca n. V vy cc doanh nghip c th sn xut qu nhiu hay qu t, nn s iu tit ca th trng l v hiu qu. Mi trng l hng ha cng cng. Th trng c xu hng khng cung cp hng ha ny, do Chnh ph phi m nhim vic cung ng n. Ngoi tc c th xy ra trong mi quan h gia nhng ngi sn xut sn xut; sn xut tiu dng, tiu dng tiu dng. Ngoi tc c th tch cc hay tiu cc.

19

Ngoi tc tiu cc pht sinh khi hot ng ca mt bn lm pht sinh cc chi ph cho bn khc. Khi mt nh my thi nc ra sng lm s c sng c t i v lm nh hng n hot ng nh bt c. Ngoi tc tiu cc xut hin v doanh nghip khng mun chu trch nhim v cc chi ph ngoi tc m h gy ra cho ng dn khi a ra cc quyt nh sn xut ca mnh. Ngoi tc tiu cc lm pht sinh chi ph ngoi tc, do chi ph x hi ln hn chi ph t nhn. Ngoi tc tch cc ny sinh khi hot ng ca mt bn lm li cho bn khc. Ngoi tc tch cc mang li li ch ngoi tc nn li ch x hi ln hn li ch t nhn. V d: mt ngi sa sang li ngi nh ca mnh, trng pha trc mt vn hoa th tt c nhng ngi lng ging u c li v c ngm hoa d ch nhn khng tnh n nhng li ch vi lng ging.

Tng trng kinh t, gia tng dn s v mi trng Khi nn kinh t tng trng, th hin qua mc gia tng sn phm quc gia (GNP) th khi lng cht thi cng gia tng so vi kh nng hp th hn ch ca mi trng. Khi vt qua kh nng ny, s thit hi nghim trng c th xy n cho mi trng, ln n mc phc li ca con ngi c th thc s gim st. Chng ta gi l: gii hn tng trng: u tin l gii hn nhn cht thi i vi s tng trng. Nhng y khng phi l gii hn duy nht c th c. Vt cht v nng lng c chuyn i bi h thng kinh t phi ly t hai ngun c bn: cc ti nguyn c th ti to nh lm, thy hi sn v khng ti to nh du, than , cc loi khong sn khc Nu mt

20

ti nguyn c th ti to c s dng mt cch bn vng, cn thn th phn ly i c b p tr li. V d: cht cy ny trng cy khc thay vo. Nh vy s khng c gii hn i vi tng trng ca nhng ti nguyn ny. Nhng vi ti nguyn khng ti to s c mt gii hn kh nng c sn ti nguyn i vi s tng trng. Nh vy chng ta c 2 gii hn thch hp c th c i vi s tng trng kinh t: Kh nng hn ch ca mi trng thin nhin trong vic hp th cht thi t h thng kinh t. Tnh cht c gii hn ca cc ngun ti nguyn khng th ti to. S tng trng kinh t c th o lng mt cch cht ch hn bng ch tiu mc tng GNP tnh bnh qun u ngi. mt s quc gia, dn s gia tng vi tc nhanh n ni mc d nn kinh t c tng trng nhng GNP bnh qun u ngi vn b gim. Nh vy gia tng dn s cng l mt p lc ln mi trng t nhin. Hin ti, nhn loi ang phi i mt vi 4 vn ln: bo v ho bnh, gia tng dn s, nhim mi trng v s ngho i. Trong vn gia tng dn s c coi l nguyn nhn chung ca 3 him ha trn, c bit l i vi nhng nc ngho ang pht trin nh Vit Nam. Dn s v t ai: dn s tng nhanh, mi trng sng b nhim v dn s tng th nhu cu v lng thc, thc phm tng. c nhiu lng thc thc phm cn phi a t vo canh tc nng nghip, thay th rng v nhiu sinh vt khc. Dn s v nhu cu nc: dn s tng nhanh, cng nghip v nng nghip pht trin th nhu cu s dng nc cng tng trong khi ngun cung nc gim dn do nhim cng nghip, nng nghip, cht thi sinh hot v do ph rng ba bi.

21

Dn s v ti nguyn rng: dn s tng, nhu cu nng lng cng tng ln, do tng ph rng. Dn s v cht lng khng kh: dn s tng ln th kh thi cng nghip, nng nghip v t cc phng tin giao thng lm nhim khng kh. S gia tng dn s cng nhanh th chng ta cng tin gn n c hai gii hn tip cn cht thi ca mi trng v kh nng c sn ca ti nguyn v do , lm gim tc tng trng. Mt cch khc tip cn vi cc hn ch ca vic gia tng dn s l xem xt kh nng ti ca mi trng. Kh nng ti ca mt vng n gin l s lng ngi ti a c th tn ti mc sng ti thiu cn thit vi nhng ti nguyn trn vng . T chc lng nng th gii (FAO) xc nh kh nng ti ca mi trng da vo tim nng sn xut lng thc. Tim nng ny ph thuc vo mc k thut p dng. C ba mc nh sau: (1) Mc thp: khng s dng phn bn, thuc tr su hay thuc dit c, s dng cc loi ging truyn thng, khng s dng cc phng php bo tn di hn. (2) Mc trung bnh: c s dng c bn phn bn, thuc tr su, mt s ging mi, mt s cc phng php bo tn c bn. (3) Mc cao: s dng y phn bn, thuc tr su, cc loi ging mi, cc phng php bo tn v cc phng php canh tc tt nht. Cc chnh sch v dn s v mi trng: Gim tc tng dn s bng nhng bin php nh kim sot tc sinh (quy nh s lng con trong mt gia nh, y mnh vic tuyn truyn v cc bin php phng trnh thai, tng cng gio dc

22

cho qun chng nht l ph n). Ngay c khi p dng cc bin php ny dn s cng vn tng v tui th tng, t vong gim. X hi ha cng tc bo v mi trng. Gii quyt vn s hu ti nguyn. V d: Trung Quc tng sn lng nng nghip mt cch rt n tng bng nhng khuyn khch i vi nng dn v trao t cho cc nng h. Chnh sch gi c thch hp cng c tc ng tch cc i vi bo v mi trng, ti nguyn thin nhin. Mt s nh nghin cu xc nh quan h gia thu nhp v mi trng qua ng cong Kuznets c dng ch U ngc: u tin mc mi trng b ph hy tng ln sau gim i khi thu nhp cao. S hp l bn trong quan st ny nh sau: khi tng trng kinh t gia tng, thm canh nng nghip cao hn, khai thc ti nguyn nhiu hn, cng nghip ha ct cnh, t l ph hy ti nguyn tng ln, lng cht thi tng ln. Tuy nhin, khi c cu nn kinh t chuyn sang cng nghip v dch v t s dng ti nguyn hn, ngi ta quan tm n mi trng nhiu hn v sn sng chu tn km lm sch mi trng. Ngy nay, cc nc rt quan tm v tng cng cc quy nh v mi trng. Kt qu l mc ph hy mi trng dn dn gim xung. V d: hin nay cc thnh ph cc nc mi cng nghip ho nh Hn Quc, Trung Quc, Thi Lan nhim nhiu hn cch y 20, 30 nm v mc nhim vt qu tc tng trng trong khi cc thnh ph cc nc cng nghip sch hn cch y 20, 30 nm. Mt nghin cu cc nc Chu cho thy trong vng 20, 30 nm ti cht lng mi trng s dn dn ci thin cc nc ng , trong cc nc ng Nam thu nhp cao nh Malaysia v tip tc b ph hy cc nc Nam v ng Nam c thu nhp thp hn.

23

Mi trng v vn pht trin bn vng Theo y Ban Th gii v mi trng v pht trin (WCED) th Pht trin bn vng l s pht trin tha mn nhu cu ca th h hin ti nhng khng nh hng n s tha mn nhu cu ca th h tng lai do khai thc qu mc lm cn kit ti nguyn, nhim mi trng. Ni cch khc pht trin bn vng l s pht trin tn ti lu di. Pht trin bn vng bao gm s cn bng gia 3 lnh vc: tng trng kinh t, cng bng x hi v bo v mi trng. nh ngha ny tng ng vi t tng ca ci thin Pareto (ci thin Pareto l s phn phi lm cho mt ngi c li hn nhng khng lm bt k ai b thit). Ti u Pareto l iu kin hiu qu rt hu ch cho vic phn tch hiu qu ca cc h thng kinh t v cho vic hnh thnh cc chnh sch kinh t. Vic phn phi hng ha hay dch v trong nn kinh t c gi l ti u Pareto nu khng c phn phi no c th lm t nht mt c nhn c li hn m khng lm bt k ai b thit hi. Pht trin bn vng bo m s gia tng lin tc hay t nht duy tr phc li theo thi gian. C ba quan im v phc li theo thi gian. Cc con ng ti u c th bn vng hay khng bn vng v nhng con ng bn vng c th khng ti u. Trong nhiu trng hp, mt d n hay mt chnh sch cho trc s lm cho mt s ngi b thit thi v mt s khc c li hn. Theo tiu chun ci thin Pareto khng c mt d n hay mt chnh sch no c th c li cho ton x hi. Gi nh mt chnh sch bao gm chi ph i vi x hi l 10 t ng, to li ch cho nhm A l 20 t ng, gy thit hi cho nhm B l 8 t ng. Nu so snh li ch v chi ph, chng ta c th ni rng

24

li ch i vi x hi l 20 8 = 12 t ng v chi ph i vi x hi l 10 t ng. Do , li ch rng ca x hi l 2 t ng. Nhng v nhm B b thit, nhm A c li, theo tiu chun Pareto nghim ngt chng ta c th khng chp nhn chnh sch ny. Mt cch xem xt ci thin Pareto l nu nhm A chp nhn b p thit hi cho nhm B 8 t ng th li ch rng ca nhm A l 20 8 = 12 t ng. Tng th chi ph i vi d n l 10 t ng. Nu chng ta gi nh rng chi ph ny c nhm A chi tr, cui cng li ch rng ca A l 12 10 = 2 t ng. Trong thc t, nu chnh sch c thc hin nhng nhm A khng n b cho nhm B th nhm A c li 20 t ng v nhm B b thit 8 t ng. Trn gic kinh t, da vo phng php phn tch li ch chi ph, v nguyn tc mt d n c chp nhn nu li ch ln hn chi ph. Phng php ny b qua vic xem xt ai chu chi ph v ai c li. Nhng trn gic mi trng, mt d n sinh ra li ch hin ti nhng gy hi trong tng lai c th c iu chnh nu li ch hin ti c th c s dng b p cho th h tng lai. Trn c s nh ngha ny, pht trin bn vng phi m bo vn cng bng trong cng mt th h cng nh gia cc th h. Pht trin kinh t v x hi phi c thc hin sao cho c th ti thiu ha nh hng ca cc hot ng kinh t i vi mi trng m chi ph th h sau phi gnh chu. Ngoi ra nhng nhu cu thit yu ca ngi ngho trn th gii phi c u tin.

iu kin pht trin bn vng bi thng cho th h tng lai nhng thit hi m hot ng ca chng ta gy ra hm nay chng ta phi chuyn giao di sn t bn c ngha l li cho th h sau mt lng t bn (vn) khng t hn

25

nhng g m th h chng ta c hay hnh thnh cc qu b p cho th h tng lai. T bn cung cp ngun lc to ra sn phm v dch v bo m an sinh x hi. Nu th h hin ti dnh cho th h tng lai mt s vn K khng t hn s vn m h ang s hu, th h k tip c th s dng vn to ra cng mt mc phc li nh th h hin ti c. D tr vn K bao gm vn do con ngi to ra Km (nh xung, my mc, ng s); vn con ngi Kh (kin thc, k nng) v nhng ti sn thin nhin Kn (t, rng, thy hi sn, du, kh, khong sn, than, tng ozon v chu trnh sinh ha).

K = Km + Kh + Kn

Vn vt cht do con ngi to ra gim theo thi gian. Nu gi gi tr vn ny u nm l X v phn hao mn l d th gi tr cn li cui nm l X d. duy tr vn, khi lng d phi c ti to thng qua qu khu hao. Nu tiu dng l C, khu hao l d, tng sn lng l Y th tiu dng bn vng l Y d. Cn c mt c ch chuyn giao ti nguyn cho th h tng lai. Gi s th h hin ti thc hin mt d n to nn cht thi phng x, lm cho tri t nng ln, nng cao mc nc bin to nn mt chi ph l X t ng cho th h tng lai. Nu mun khc phc hu qu , gi s hu qu ny s xy ra sau T nm k t hin ti, li sut thc l r > 0. Mt s tin S dnh by gi tch ly sau T nm s l X.

S=

X (1 + r)T

26

Tuy nhin trn thc t X v T thng khng bit, hn na gi tr r c th thay i theo thi gian do khng tnh c S. Trong mt s hon cnh, khi cc tham s c bit r v li sut khng i th vic hnh thnh qu chuyn giao th h c th kh thi.

Cc nguyn tc hot ng bo m pht trin bn vng iu chnh nhng tht bi do th trng v do s can thip ca Nh nc lin quan n gi c ti nguyn v quyn s hu. (1) Duy tr nng lc ti sinh ca ti nguyn c kh nng ti sinh ngha l tc khai thc khng nn vt qu tc ti sinh v trnh s nhim qu mc c th e da kh nng hp th ha gii cht thi v cc h thng bo v s sng. (2) Khuyn khch vic sng to v p dng cc cng ngh chuyn i t vic s dng ti nguyn khng c kh nng ti sinh sang ti nguyn c kh nng ti sinh, hay cc cng ngh cho php gim nh mc tiu hao nguyn vt liu trn mt n v sn phm. (3) Khai thc ti nguyn c th ti sinh tc bng vi tc to ra cc cht c th thay th cho cc ti trng c th ti c. (5) Thay th vic s dng ti nguyn hu hn bng vic s dng ti nguyn v hn. (6) Gim nhu cu gim vic khai thc, s dng ti nguyn bng cch khuyn khch tit kim trong tiu dng. CU HI 1. Qu trnh pht trin c gii hn hay khng? Lm th no khng vt qua cc gii hn ? nguyn y. (4) Gii hn quy m hot ng kinh t trong phm vi m mi

27

2. Pht trin bn vng l g? Ti sao phi pht trin bn vng? Lm th no pht trin bn vng? 3. Lm sao o lng pht trin bn vng?

HNG DN TR LI 1. C quan im cho rng qu trnh pht trin bn vng c 2 gii hn: gii hn ca ngun ti nguyn khng ti to v gii hn ca kh nng hp thu cht thi ca mi trng. Dn s gia tng cng nhanh th chng ta cng tin gn n c hai gii hn tip cn cht thi ca mi trng v kh nng c sn ca ti nguyn. Do , lm gim tc tng trng. V vy, cn c nhng bin php gim gia tng dn s, tng cng cng tc gio dc thc bo v mi trng, tng cng k cng, php lut bo v mi trng Tuy nhin cng c mt s ngi cho rng khng c gii hn tng trng v nhng l do nh sau: Tin b k thut cho php gim tiu hao nguyn vt liu trn mt n v sn phm, do lm gim nh hng i vi mi trng. Pht hin ra nhng ngun ti nguyn mi. Chng ta c th kim sot lng cht thi ra mi trng bng cch ti sinh vt cht v tch cc cht thi kh trc khi chng ri h thng kinh t. Chng ta c th to ra cc cng ngh t gy nhim hn nh h thng ti x l nc thi cng nghip; xe hi tit kim nng lng; k thut phc hi t ai. Gi c cc ti nguyn khan him theo quy lut cung cu s tng v iu ny s khin con ngi s dng tit kim hn v chuyn sang cc loi ti nguyn khc. Trong nhiu quc gia s gia tng dn s ang chm li do con ngi nhn thc c cc li ch ca quy m gia nh nh hn.28

2. Pht trin bn vng l s pht trin tha mn nhu cu ca th h hin ti nhng khng nh hng n vic tha mn nhu cu ca th h tng lai. Cn phi pht trin bn vng do ti nguyn gii hn trong khi nhu cu khng ngng tng ln. Mun pht trin bn vng th song song vi vic duy tr tc tng trng cao phi c chin lc khai thc s dng tit kim, hp l v hiu qu ti nguyn thin nhin, c thc bo v mi trng v bo m vn cng bng x hi khng ch trong cng mt th h m cn gia cc th h. 3. o lng pht trin bn vng Ch tiu o lng tin b kinh t c bn l GNP, nu GNP tng phc li x hi c ci thin. Tuy nhin trn gic kinh t mi trng, GNP khng phn nh s ph hy mi trng, m iu ny s gim phc li kinh t, do nn nh gi cc ph hy mi trng v loi n ra khi GNP. Mt s ti nguyn mi trng khng mua bn c nhng khng c ngha l n khng c gi tr kinh t. Cc nh thng k k ton quc gia thng ch c lng khu hao vn do con ngi to ra m khng tnh n vic khu hao ti nguyn, nhng ci cng hao mn, v d nh khi tr lng du hay din tch rng b gim. Do cn iu chnh trong h thng k ton quc gia, mt l iu chnh cho vic khu hao t bn t nhin (nhng thay i v mt s lng: s mt i ca tr lng du, din tch t, rng..) v iu chnh cho s suy thoi xung cp ca t bn t nhin (nhng thay i v mt cht lng). Trong nhiu nc ngi ta s dng ch tiu

NNP = GNP Dm Dn R A

Dm: khu hao vn vt cht

29

Dn: khu hao vn t nhin; o lng bng gi tr tnh bng tin ca ph hy mi trng trong nm. Gi tr ny c tnh theo 2 cch: nhng mt mt khng tnh n trong GNP (nh mt mt cc ging loi hoang d hay mt mt cc cnh quan) v nhng mt mt c tnh n trong GNP (sn lng mt i do nhim khng kh). Din t theo cch khc, mc tiu dng bn vng bng GNP tr i u t cn thit duy tr ton b tr lng vn. R: chi tiu khi phc. A: chi tiu ngn chn. Tuy nhin vic iu chnh ny rt phc tp c v l thuyt ln thc t. Cui cng xem xt ci g xy ra khi ti nguyn b cn kit do s dng qu nhanh (c ngha l tc m vic s dng ti u vt qu mc chit khu). Trong trng hp ny, GNP hin hnh s b nh gi qu cao. p dng tng t i vi ti nguyn c th ti to. Nu chng khng c s dng ti u, GNP o c s ln hn GNP thc t. Pht trin bn vng nu v ch nu tr lng ti sn vn khng i hay tng ln theo thi gian.

30

BI 2

Bi 1 cho cc bn thy tng trng kinh t, gia tng dn s s lm nh hng n mi trng nh th no. Bi ny s phn tch r hn cc nguyn nhn gy suy thoi mi trng.

MC TIU Hc xong bi ny cc bn s thy r: Cc nguyn nhn gy suy thoi mi trng c th do c ch th trng hoc do tht bi ca chnh ph trong qu trnh qun l nn kinh t. T qua cc bi 3, 4 ta s nghin cu nhng cch nh gi khc nhau nh gi y gi tr cc ti nguyn thin nhin v cc dch v mi trng.

NI DUNG CHNH Ti sao mi trng suy thoi? Mt s ngi cho rng mi trng suy thoi l do hnh vi v thi ng x ca con ngi tri vi lun thng o l. V th, bo v tt mi trng cn khng ngng nng cao nhn thc v mi trng, thng xuyn gio dc o c mi trng cho ton th cng ng bng nhiu hnh thc khc nhau. cng l mi quan tm hng u ca bt c mt x hi vn minh no. Tuy nhin, nng cao thc trch nhim, gio dc o c mi trng l vic lm thng xuyn v lu

31

di nhm ci to, xy dng mi o c, tc phong v li sng thn thin vi mi trng. Trn quan im mi trng ngi ta quan tm n s cng bng trong phn phi cc ngun ti nguyn khng ch gia nhng ngi ang sng hin nay m cn gia h v cc th h tng lai cha cho i. V d: vic khai thc qu mc cc ngun ti nguyn khng th ti to nh nhin liu v cc khong sn hay cc ngun ti nguyn c th ti to nh thy hi sn, lm sn... hm nay s lm gim tr lng khong sn li cho cc th h tng lai. Nh th cu hi t ra l c cng bng khng? C ng khng, nu chng ta hy hoi phn ln cc ti nguyn thin nhin hng cc li ch trong hin ti v chuyn ph tn cho th h tng lai cha ra i? C nhiu quan im khc nhau v vn ny, tuy nhin tt c u c 3 im chung sau y: 1. Cc h thng kinh t cn phi c thit k sao cho khng nn ch nhm tha mn cc c mun v hn ca con ngi kinh t thun l, con ngi ch k tham lam ca nn kinh t th trng m cn phi p ng nhu cu ca cng ng nhiu hn. 2. Mt nn kinh t xanh l mt nn kinh t c kh nng t ti to trn mt c s bn vng. 3. Mt nn kinh t xanh, qua thi gian phi tin hnh theo cch thc th no trnh gy tn hi cho mi trng, ngha l ti nguyn phi c s dng sao cho hiu qu hn v t gy nhim mi trng hn. Mun vy th hoc l gi c nh quy m nn kinh t, dn s hoc l gim quy m . Trn gic kinh t th ngi ta gy nhim mi trng v l phng cch r tin nht thanh ton cht thi. Do , cc c quan qun l phi nghin cu v thit k quy trnh khuyn khch cc

32

hot ng c hiu qu nh hng cho cc quyt nh ng n, trnh nhim mi trng. C kin cho rng ngi ta gy nhim mi trng v ng c li nhun. Do , gim nhim mi trng cn gim ng c li nhun. iu ny ng nhng cha v khng ch cc doanh nghip gy nhim mi trng m ngi tiu dng cng gy nhim qua hnh vi rc xung cng, rnh, ao, h. hoc s dng cc phng tin giao thng c k x nhiu khi Cc doanh nghip nh nc khi sn xut cc hng ha cng cng c th gy nhim m khng v ng c li nhun. Hu qu nhim mi trng din ra trn nhiu cp a phng, vng, khu vc, ton cu. cp a phng: nhim nc, khng kh lm nh hng n sc khe cng ng. cp vng: ma axt nhim khng kh, cy c, t, nc, ti sn cp ton cu: tri t nng ln, hiu ng nh knh, thay i kh hu lm nc bin dng cao, bo t, lt li, hn hn Khuyn khch kinh t c mt vai tr quan trng trong hot ng ca mt h thng kinh t, n khng ch c tc ng hng dn hnh vi, cch ng x sao cho ngi ta c th thu nhiu ca ci vt cht m cn c nhng khuyn khch phi vt cht hng dn ngi ta thay i hnh vi, thi kinh t. V d: lng t trng, s mong mun c mt cnh quan mi trng sch p, hay c mun to mt gng tt cho mi ngi noi theo H thng khuyn khch rt a dng, phong ph, nh: Cc khuyn khch c nhn v h gia nh nhm gim dn lng cht thi trong sinh hot v tng cng s dng cc sn phm c t

33

cht thi hn. V d: p dng ch tr tin rc theo s lng rc thi hng thng, hng nm thay cho ch thu ph bnh qun v c nh theo thi gian hay theo u ngi. Cc khuyn khch doanh nghip Nh nc v t nhn, c bit trong cng nghip tm mi cch gim cht thi trong qu trnh sn xut bng cch thng qua v cng ch thi hnh cc lut, php lnh, ngh nh, quy ch c lin quan n bo v mi trng; bng cch son tho p dng h thng khuyn khch ti chnh cc doanh nghip gim gy nhim mi trng. V d: kt hp thu ti sn ca doanh nghip vi thnh tch bo v mi trng; ty theo mc gy nhim ca doanh nghip m nh thu cao hay thp, hoc xt min gim thu Cc khuyn khch nhm hnh thnh v pht trin ngnh cng nghip mi trng v cc ngnh sn xut khc s dng cc cng ngh khng hoc t gy nhim mi trng. Son tho chnh sch mi trng nhm ci thin cht lng mi trng mt cch hiu qu. Kinh t mi trng cn quan tm n cc vn quc t ca mi trng nh th trng th gii v s ph hy ti nguyn thin nhin, ma axit, ph hy tng ozon, thay i kh hu

C ch hot ng ca th trng v tht bi ca th trng 1. S quan trng ca th trng v hiu qu ca sau: Kinh t th trng: nh sn xut quyt nh sn xut v bn cho ngi tiu th hng ha g, sn xut nh th no v sn xut cho ai. th trng

Cc nn kinh t trn th gii c th c chia thnh 3 loi nh

34

Kinh t k hoch tp trung: trong nh nc l ngi quyt nh ai s sn xut ra ci g v sn xut bao nhiu, cch thc sn xut nh th no, sn phm lm ra s phn phi cho ai. Kinh t hn hp: l m hnh kt hp ca hai m hnh nn kinh t ni trn m hin nay c mt s nh kinh t cn gi l nn kinh t th trng ngy nay. Loi kinh t hn hp ny chim u th hn k t khi h thng cc nn kinh t k hoch ha tp trung cc nc XHCN ng u v Lin bang X Vit chuyn i sang kinh t th trng. Nh vy, hin nay phn ln ti nguyn trn th gii ang c s dng bi cc nn kinh t theo kiu th trng v cng v vy m cc nn kinh t ny chu trch nhim v mt t l ln s nhim ca th gii. Do , chng ta nn hiu bit v tin trnh trong cc lc lng th trng xc nh s lng ti nguyn m mt nh sn xut s s dng trong qu trnh ch bin v ti sao cc hot ng th trng li nh hng n s lng cht nhim to ra. Hiu bit cch thc hot ng ca th trng v cc loi tn hiu m n bo cho nh sn xut s gip chng ta hiu c l nn iu chnh th trng nh th no cho tt nht cc nh sn xut khng khai thc qu mc cc ti nguyn mi trng khan him v to cho h cc ng c kinh t gim bt nhim do h to ra. 2. Mc tiu ca nh doanh nghip: li nhun Chc cc bn cn nh trong mn Kinh t vi m c ni rng mc tiu chnh ca cc nh sn xut l ti a ha li nhun. thc hin c mc tiu ny, cc nh doanh nghip phi tm cch lm sao doanh thu ln hn chi ph. Doanh thu tu thuc rt nhiu vo gi bn nhng gi bn thng l nm ngoi s kim sot ca mt doanh nghip ring l. Thng thng gi bn do cu v cung ca hng ho quyt nh. Trong khi , doanh nghip c th ch ng hn trong

35

vic tm cch ti thiu ha chi ph. iu ny c m t trong th 2.1. n y, chng ta li c dp vn dng cc khi nim hc trong Kinh t vi m, l doanh thu bin, chi ph bin, nh ph, bin ph Doanh thu bin l s tin tng thu khi bn thm mt n v sn phm. Chi ph bin l s tin tng chi khi lm thm mt n v sn phm. Chi ph bin gim khi nng sut tng v sau s tng khi nng sut gim. 3. Mc sn lng ti a ha li nhun Li nhun bin l li nhun tng thm khi tng bn mt n v sn phm.

Li nhun bin = doanh thu bin chi ph bin Trong iu kin th trng cnh tranh hon ton doanh thu bin (MR) khng i mi mc sn lng. Chi ph bin (MC) li thay i khi gia tng sn lng. Khi doanh nghip tng sn lng, nng sut thot u tng, chi ph bin gim v li nhun bin tng. Khi nng sut bt u gim, chi ph bin tng v li nhun bin gim. Tuy nhin, doanh nghip ch sn xut n mc sn lng m doanh thu bin bng chi ph bin v l mc sn lng m tng li nhun ca doanh nghip l ti a (tng li nhun tnh c bng cch tng cc mc li nhun bin).MR hay MC MC

MR

36

O

Qm

Q

Hnh 2.1

Xem hnh 2.1 cc bn s thy khi Q tng t 0 n Qm, MR > MC, iu ny c ngha l li nhun bin ca doanh nghip l mt s dng. Do vy, nu doanh nghip ang sn xut mc sn lng nh hn Qm th doanh nghip s tng sn lng tng tng li nhun. Nhng khi Q > Qm th MR < MC, li nhun bin l mt s m, doanh nghip cng tng sn lng tng li nhun cng gim v c th b l nn doanh nghip s dng mc sn lng Qm. Vy, Qm l mc sn lng ti u ca doanh nghip. 4. Cch thc th trng s dng ti nguyn mi trng c gi v khng c gi Trong mt th trng t do c 2 yu t m cc doanh nghip xem xt khi h quyt nh mc sn xut, l: Gi mt n v sn phm m h c th bn c. Chi ph sn xut ra mt n v sn phm. Do chi ph bin (MC) s tng theo sn lng nn doanh nghip s ch s dng cc ti nguyn sn xut mc sn lng m MC = MR. ng nhin l cc doanh nghip khng phung ph cc ti nguyn m h phi b tin mua chng. Tuy nhin, i vi nhng ti nguyn mi trung c s dng min ph th h s c khuynh hng khng tnh ton s dng chng mt cch tit kim. V d: mt doanh nghip sn xut giy s dng in cung cp nng lng, in c to ra bi cc nhin liu ha thch nh than, kh t, du Qu trnh ny to ra cc cht kh thi nh nitrous oxide NO v sulphur dioxide SO2 (hai cht ny gy bnh h hp, hi ma37

mng, lm cc ng nc b axit ha) v thi ra cht dioxide carbon CO2 (l cht gy ra hiu ng nh knh v s thay i thi tit). Chi ph nng lng i vi doanh nghip n gin ch l tin in phi tr cho cng ty in lc. Chi ph ny ch bao gm cc khon m cng ty in lc mua than, thu nhn cng, duy tr cc ng dy, tr cho c ng m khng phn nh s tn hi mi trng do sn xut in gy ra. Khi khng c cc quy nh ca Nh nc, th khng doanh nghip no to ra cht thi phi tr tin cho nhng tn hi do cht thi gy ra m x hi phi gnh chu cc khon chi ph ny di hnh thc chi ph y t do bnh tt gy ra bi cc tn hi ny v suy thoi mi trng. Gi s doanh nghip sn xut giy m chng ta ang cp c th tng sn lng bng cch tng nhit trong nhng b bt giy hoc bng cch gia tng vic s dng nc vo trong b v thi cht thi lng ny vo dng sng gn . Phng n th hai (s dng thm nc v sau l s dng nng lng hp thu ha gii cht thi ca sng) s ch lm tng chi ph ca doanh nghip mc l tr thm tin nc. Nu gi nc r hn gi in v mc tiu ca doanh nghip l ti a ha li nhun th doanh nghip s chn phng n th hai. Cch s dng ti nguyn nh th c li cho doanh nghip nhng c hi cho mi trng tc l cho x hi. Cht thi ny s lm tn hi mi trng bng nhiu cch nh lm tit chng mt s ging loi c, cc nh my nc phi lp t cc cng c lng lc bo m cht lng nc c th ung c cho dn chng, dng sng nhim n mc khng th bi li c na Nhng tn hi nh th gi l chi ph ngoi tc. 5. Cc chi ph ngoi tc v sn lng ti u ca x hi

38

S tht bi ca th trng xy ra v cc doanh nghip ch quan tm n gi th trng ca mt ti nguyn khi quyt nh s lng ti nguyn cn s dng. Khi mt doanh nghip s dng v lm thoi ha mt ti nguyn mi trng (nh l kh nng hp th v ha gii cht thi ca nc) th iu ny khng to ra mt chi ph ni sinh cho doanh nghip (ngha l MC ca doanh nghip khng tng) nhng li to mt chi ph ngoi tc cho x hi. Ch khi no cc chi ph ngoi tc ny c quan tm n (ngha l bin thnh chi ph ni sinh cho ngi gy nhim) th im ti u t nhn mi chuyn sang im ti u x hi. Hnh 2.2 cho thy s lng cht thi do doanh nghip to ra khi tng sn lng v c hp thu bi mi trng A.

39

Nu sn xut mc sn lng vt qu Qa, cht thi s vt qu kh nng hp thu ca mi trng v s sinh ra mt chi ph ngoi tc m x hi phi gnh chu.Kh nng hp thu S lng cht nhim thi ra v c hp thu nhim thi ra

Qa

Q

Hnh 2.3 cho thy lng nhim t l thun vi sn lng.

Hnh 2.2

MNPB (marginal net private benefit): li ch t nhn rng bin.

MNPB = li ch bin (hay doanh thu bin ) chi ph bin

Li ch bin l doanh thu tng thm do sn xut thm mt n v sn phm gy nhim. Chi ph bin l chi ph tng thm ca ngi gy nhim khi sn xut thm 1 n v sn phm gy nhim. MEC (marginal externality cost): chi ph ngoi ng bin, o lng chi ph tng thm do ph hy mi trng i vi nhng ngi gnh chu nhim. Chi ph tng thm ny tng khi sn lng ca sn phm gy nhim tng. dc ca MNPB i xung v chi ph c xu hng tng v doanh thu tng thm c xu hng gim khi sn lng tng.

40

MNPB, MEC

Lng nhim G MNPB A MEC D

H

B O Qa Qs

C Qp Q

Hnh 2.3 ng MEC i ln t mc sn lng Qa ch khng xut pht t gc O ca trc ta do mi trng c kh nng hp thu mt s lng cht thi nht nh, khi lng cht thi nm trong gii hn hp thu cht thi ca mi trng th khng gy nhim, do khng c chi ph ngoi tc. Nu b qua cc lc lng th trng th doanh nghip gy nhim s sn xut mc sn lng Qp l cn bng t nhn i vi ngi gy nhim. Nhng Qp khng phi l sn lng ti u ca x hi. Tng li ch c biu th bi hnh tam gic GQaQp (tc l gm A + B + C). Tng chi ph c biu th bi hnh tam gic HQpQa (tc l gm B + C + D). Ly tng li ch tr tng chi ph ta c li ch x hi rng tng ng vi sn lng Qp l: (A + B + C) (B + C + D) = A D

41

Nu ngi gy nhim b buc phi sn xut mc sn lng QS l mc sn lng ti u ca x hi th li ch x hi rng s l: (A + B) B = A V A > (A D), QS l mc sn lng ti u v tng ng vi li ch rng x hi ln hn ti QP. Hnh 2.3 cng cho ta thy: Cc ngoi ng khng bin mt. Khi lng B cn tn ti nh ngoi ng ti u. S tn ti mt ngoi ng ti u dng tri vi quan im ph bin cho l nhim nn b loi tr. nhim ch c th b loi tr nu lng cht thi nh hn kh nng hp thu ca mi trng. Chi ph v doanh thu ca doanh nghip c quyt nh bi nhng lc lng th trng nhng chi ph thng b quyt nh bi nhng chnh sch ca nh nc, nht l cc nc ang pht trin. Chnh ph c th p dng tr cp i vi phn bn, thuc tr su, nc thy li hay nng lng. Cc bn hy xem hnh 2.4 s thy tr cp lm gim chi ph. Khi chi ph sn xut gim, MNPB tng ln MNPB*, li ch t nhn ln hn trc. Ngi gy nhim m rng sn xut n mc sn lng QP* v to ra chi ph ngoi ng cao hn trc. Do chng ta c th ci thin ng k cht lng mi trng bng cch gim tr cp i vi ngi gy nhim.MNPB, MEC Lng nhim MNPB* MEC

MNPB

O

Qa

Qp

Qp* Q

42

Hnh 2.4

Chnh quyn tht bi trong vn mi trng nh th no? 1. Ti sao chnh quyn can thip Chnh quyn cn can thip bo v nhng nn nhn ca cc tc ng ngoi tc. V d: chnh quyn c th t ra nhng quy nh v ting n ca phi c v cc hng hng khng t nhn khng t nguyn lm gim ting n cho cc c dn sng gn phi trng, chnh quyn c th t ra tiu chun cht lng nc sng v ngi s dng nc u ngun khng quan tm n nhng thit hi do nhim m ngi s dng nc cui ngun phi hng chu. Chnh quyn cng can thip khi cc hot ng mang tnh cht lin quc gia. V d: cc cng dn Chu u khng t nguyn lm gim lng nhim gy ma axit vng Scandinavia, do cc chnh quyn phi phi hp vi nhau. C nhng ngun ti nguyn t do tip cn c ngha l khng thuc s hu ca ai c nn ai cng c th s dng v c xu hng lm dng nhng khng ai c ng c bo v. V d: bu kh quyn l mt ti nguyn nh th n hot ng nh mt b cha cc cht thi kh nh dioxit carbon, metan ai cng c quyn thi cht gy nhim nhng khng ai c trch nhim lm gim nhim. Do , cn c s can thip ca chnh quyn vo qun l ti nguyn bng cch ban hnh nhng quy nh khng cho php thi cc cht gy nhim vt qu mt mc gii hn no . 2. Ti sao chnh quyn tht bi Chnh quyn c th chu p lc ca mt nhm ngi no trong x hi, do nu cc quy nh v mi trng lm tng chi ph cho nhm ng ny h s phn i.

43

V l do chnh tr chnh quyn c th gy tc ng xu n vn mi trng. V d: ngi H Lan p nhm ngn cn i qun ca vua Louis th 14; ngi Trung Quc ph hy cc p trn sng Hong H chng li s tn cng ca qun i ca Nht Bn (1938); M thi cht c da cam trong chin tranh Vit Nam; trong chin tranh vng Vnh, qun Irak trn ng rt chy ph hy cc ging du ca C-ot; trong thi gian chin tranh lnh M v Lin X thi nhau chy ua v trang xy dng qu nhiu nhng cn c qun s, kho cha v kh ht nhn, ha cht v ngy nay vic ph hy tn km, cn k thut hin i, gy tc ng xu n mi trng. Chnh quyn c th khng kh nng thu thp cc thng tin ng cho php h theo di ton b hu qu ca mt hot ng no . Cc chnh tr gia thng khng thy c nhng hot ng m b ngoi khng lin quan g n mi trng li c tc ng n mi trng. Chng ta khng th c mt chnh sch mi trng tch ri vi chnh sch nng lng hay chnh sch pht trin vng v chng lun gn b hu c vi nhau. Cc quan chc nh hng n cc quy nh v mi trng t c ng c r rt quan tm su sc n qun chng.

CU HI 1- Hy nu nhng tht bi ca th trng i vi vn mi trng. Lm th no khc phc nhng tht bi ? 2- Hy nu nhng tht bi ca nh nc i vi vn mi trng. Lm th no khc phc nhng tht bi ? 3- Nu mt s v d minh ha tht bi ca nh nc cc nc ang pht trin trong vn mi trng.

44

HNG DN TR LI 1- i vi nhng ti nguyn c gi trn th trng nh cc loi khong sn, lm sn, t, nc, thy hi sn c ch th trng t ra hiu qu, cc doanh nghip v dn c s s dng tit kim v hiu qu. Do , lng cht thi sinh ra s hn ch. Tuy nhin, i vi nhng ti nguyn v dch v mi trng nh bu khng kh sch, cnh quan thin nhin, kh nng ha gii cht thi ca mi trng... c gi tr nhng khng c gi nn chng ta c xu hng s dng ty tin, lng ph gy cn kit v suy thoi. Do , cn phi c nhng phng php nh gi t tnh y gi tr ca cc ti nguyn v dch v mi trng ny c th s dng mt cch tit kim v hiu qu. ng thi, nh nc c th dng cc cng c mnh lnh hnh chnh, cc cng c kinh t trc tip v gin tip buc ngi gy nhim tr tin, nh ti nguyn v dch v mi trng s c bo v tt hn. Cng tc tuyn truyn gio dc cng khng km phn quan trng trong vic bo v mi trng. 2. Cc tht bi ca nh nc l do: nh nc c th chu p lc ca mt nhm ngi no trong x hi nn khng th ban hnh cc lut l v quy nh c li cho mi trng hay v l do chnh tr chnh quyn c th gy tc ng xu n vn mi trng; do chy ua v trang xy dng qu nhiu nhng cn c qun s, kho cha v kh ht nhn, ha cht gy nhim mi trng; nh nc c th khng kh nng thu thp cc thng tin ng cho php h theo di ton b hu qu ca mt hot ng no gy nhim mi trng; lc lng cn b mi trng qu t v s lng v yu km v trnh . Do gii php khc phc l: xy dng mt c ch hiu qu cc c quan qun l mi trng v cn b nh nc khng b p lc ca cc th lc khc trong x hi; u t nng cao c s vt cht, phng tin ca cc

45

c quan qun l mi trng v nng cao trnh ca cn b chuyn trch v mi trng 3. Tht bi ca chnh quyn cc nc ang pht trin cc nc ang pht trin, th trng t do thng khng c php hot ng. Chnh quyn can thip v kim sot gi, chnh quyn thng gi gi thp hn gi cn bng th trng. H lm nh vy thng l do nhng ng c tt nh: Gi gi lng thc thp tr gi cho ngi ngho. Thc y s pht trin cng nghip bng cch gi gi nng lng thp. Tuy nhin nhng can thip y thng to ra nhng nh hng khng tt l: Chnh quyn s dng ht cc ngun thu t thu v cc thu nhp khc cho tr cp. Tr cp khuyn khch s lm dng cc ti nguyn c tr gi. Tr gi khin cc hot ng kinh t c lin quan tr nn hp dn mt cch gi to, thu ht nhiu ngun lc v ti nguyn, nhn lc. Tc ng i vi mi trng c th minh ha bng vn nc ti v nng lng. Nc ti: nhiu nc ang pht trin, tr gi nc kch thch vic s dng nc lng ph. Gi nc thng c tnh trn c s din tch c ti m khng tnh n s lng nc thc t c s dng v chi ph cung cp nc thng c tnh khng y nn nh hn gi phi tr. Mt trong nhng nh hng ca gi thp l kch thch ngi ta s dng qu nhiu so vi nhu cu gy ng t. Mt khc do gi thp, nhu cu nc tng hn mc bnh thng, lm tng nhu cu v h thng thy li.

46

Ngn sng lm thy li dn ti nhng nh hng mi trng khc: Cc p ln gy nhim cui ngun v bi lng u ngun v cy ci nhng khu rng quanh h cha nc b n h. Dn c vng lng h phi di chuyn khi qu hng. Nng lng: Nng lng thng mi than , xng du, kh t, in c tr gi rng ri cc nc ang pht trin. Tr gi kch thch vic s dng lng ph nng lng, do lm tng nhim khng kh v tng cht thi. Tc ng v kinh t li cng t hi v: Ht ht ngun thu nh nc v cc ti nguyn c gi tr ra khi nhng khu vc sn xut hiu qu. Lm gim xut khu cc ngun nng lng bn x, tng n nc ngoi. Khuyn khch cc ngnh s dng nhiu nng lng trong khi phi hi sinh nhng ngnh c hiu qu hn.

47

PHN II

CC PHNG PHP NH GI GI TR TI NGUYN MI TRNG

Mi trng c ba chc nng c bn l cung cp ti nguyn, hp th cht thi, l khng gian sng v to cnh quan. Chc nng no cng c gi tr. Tuy nhin, chc nng kinh t nh cung cp ti nguyn c gi trn th trng trong khi cc chc nng hp th cht thi, l khng gian sng v to cnh quan tuy c gi tr nhng li khng c gi trn th trng. Chnh v khng c nh gi y m dn n hin tng khai thc s dng qu mc lm cn kit ti nguyn, nhim mi trng. Do , phn II ny gm 2 bi, gii thiu vi cc bn mt s phng php nh gi gi tr ti nguyn mi trng t c th nh gi y gi tr ti nguyn v cc dch v mi trng nhm khai thc v s dng chng mt cch tit kim v hiu qu.

48

BI 3

Bi ny gii thiu mt trong nhng phng php c dng ph bin nh gi gi tr ti nguyn mi trng. l phng php phn tch li ch chi ph.

MC TIU Mc tiu ca bi ny l nhm: Trang b cho cc bn nhng kin thc v phng php phn tch li ch chi ph bit cch dng n trong nh gi gi tr ti nguyn mi trng. Gip cc bn hiu r nguyn tc la chn chnh sch s dng ti nguyn v mi trng gc li ch chi ph.

NI DUNG CHNH Khi nim v phn tch li ch chi ph Chi ph v li ch c nh ngha da trn vic tha mn cc c mun, hoc thch. Vi nh ngha nh vy th mt vic g tha mn mt c mun, l li ch. Vic g lm gim s tha mn nhu cu ca con ngi th l chi ph. i vi nh kinh t, mun bit s tha mn c gia tng hay khng, phi ch vo thch ca con ngi. Nu mt ngi thch tnh trng B hn tnh trng A hin ti th li ch rng khi chuyn sang B i vi ngi phi l s dng. Bb Cb > 0 (1)

49

Trong B l li ch, C l chi ph. Chi ph v li ch c o lng trn c s phc li ca con ngi.

Nguyn tc quyt nh ca x hi lm cho vic chp nhn ca mt ngi chuyn i sang mt tnh trng khc tr thnh mt nguyn tc quyt nh ca x hi chng ta cn phi bit mi ngi a thch ci g. Nu mi ngi thch chuyn t tnh trng A sang tnh trng B th khng c vn g c. Nu nhiu ngi thch chuyn v nhng ngi cn li khng bn tm n vic th cng khng c vn g. Trong trng hp ny nhng ngi thch chuyn l nhng ngi c li v nhng ngi bng quan th chng li hn m cng chng hi hn. Nhng nu c mt s ngi thch chuyn trong khi mt s khc khng thch th s c ngi c li v c ngi b thit. xc nh x hi c li hn hay b thit hn chng ta phi so snh li ch v thit hi ca mi c nhn. Nhiu nh kinh t cho rng vic ny khng th lm c. Nhng trong thc t s so snh c thc hin thng xuyn. Chng ta cng thng phn on xem ngi khc cm thy nh th no bng cch xem h phn ng, ng x ra sao v xem h ni g. Tt c cc quyt nh v chnh sch thng bao gm nhng so snh nh th, khng th c mt chnh sch c lng tt c mi ngi, mi ngi u c li, m thng c mt s ngi b bt li.

50

Gi sn lng tr Mt trong nhng cch o lng phn li ch tng thm v thit hi mt i l da vo s la chn ca dn chng thng qua mt cuc trng cu dn . Cch ny cng khng cho php xc nh ng mc a thch hoc khng thch mt vic g . Mc a thch ca mt c nhn v mt mt hng no c th hin bng mc gi sn lng tr (WTP: willingness to pay) ca h i vi mt hng . Mt khc, khi h khng thch mt iu g , h cng s sn lng tr mt mc gi no trnh n, hoc sn lng chp nhn mc n b no chu ng iu m h khng thch (WTA: willingness to accept). Khi nim WTP v WTA rt hu ch trong vic gii quyt vn gia cc c nhn khi c mt s ngi thch tnh trng A v mt s ngi khc khng thch. V d: Ngi th nht: WTP chuyn sang tnh trng triu ng. Ngi th hai: WTP chuyn sang tnh trng A = 8 triu ng. Ngi th ba: WTA chu ng vic chuyn sang tnh trng A = 6 triu ng. Ngi th t: WTA chu ng vic chuyn sang tnh trng A = 5 triu ng. Ngi th 1 v th 2 l nhng ngi c li, trong khi ngi th 3 v th 4 l nhng ngi b thit. Ton x hi c li hay b hi khi chuyn sang tnh trng A? Chng ta c th s dng nguyn tc sau: (WTP1 + WTP2) (WTA3 + WTA4) > 0 Th vo (2) ta c: (10 + 8) (6 + 5) = 7 > 0 Do vic chuyn sang tnh trng A l c li cho ton x hi.51

A = 10

(2)

thy c c s gia tng li ch rng cho x hi, ta gi s rng ngi th nht v ngi th hai c yu cu phi n b cho ngi th ba v th t. Do ngi th nht b ra 6 triu ng n b cho ngi th ba v anh ta vn cn li 4 triu ng. Ngi th hai b ra 5 triu ng n b cho ngi th t v anh ta vn cn li 3 triu ng. By gi ngi th ba v ngi th t khng cn thit na nhng ngi th nht v th hai c li. iu ny c gi l s ci thin Pareto. S ci thin Pareto l s phn phi lm cho t nht mt ngi c li hn nhng khng lm bt c ai b thit. l mt s ci thin tht s nu vic n b thc t xy ra v l s ci thin tim nng nu vic n b ch l gi nh. Bt phng trnh (2) tng t bt phng trnh (1) nhng dng tng hp chi ph v li ch ca tt c mi ngi trong x hi v c vit li nh sau: (Bi Ci) > 0 (3)

Phn tch li ch chi ph theo thi gian Thng thng, ngi ta thch li ch hin ti hn l trong tng lai. n gin l v ngi ta thiu kin nhn v v c th trong tng lai s xut hin nhng nhn t mi lm li ch c th mt i. L do khc l v tin vn c kh nng sinh li, gi tr ca 1 triu ng ti nguyn trong hin ti s lm ra gi tr sn phm v dch v ln hn 1 triu ng trong tng lai. Do , mt nh sn xut bng lng chi nhiu hn 1 triu ng trong tng lai ly 1 triu ng hin ti. iu ny dn chng ta n khi nim chit khu. Qu trnh chit khu c th hin qua c ch li kp. Li kp

52

Gi s c mt s tin V triu ng, sau mt nm V s tr thnh V + tin li. Tin li (Vr) c tnh bng cch ly li sut (r) nhn vi tin vn (V). Gi V(1) l s tin c c sau 1 nm, ta c: V(1) = V + Vr = V + rV = (1 + r)V S tin c c sau 2 nm l: V(2) = (V + Vr) + (V +Vr) r = V + Vr + Vr + Vr r = (1 + 2r + r2)V = (1 + r)2V Tip tc tnh nh vy, s tin c c sau 12 nm s l: V(12) = (1 + r)12.V Cc bn c nhn xt g v cng thc tnh gi tr tin vn trong tng lai cho mt s tin vn hin ti theo c ch li kp hay khng? Chng ta hy xem li cng thc n gin nht, tnh s tin c c sau 1 nm: V(1) = (1 + r)V. Trong cng thc ny s m ca (1 + r) l 1. Cn nu l 2 nm th s m ca (1 + r) l 2. Tng t nh vy, nu cc bn mun tnh cho 12 nm th s m s l 12. Nh vy, by gi chc cc bn c th tnh c d dng gi tr trong tng lai ca mt s tin hin ti ri phi khng? Cc bn hy th tnh xem, nu li sut l 10%/nm th 2 triu ng hin nay sau 5 nm s l bao nhiu? p dng cng thc V(5) = (1 + r)5.V, ta c: V(5) = (1 + 0,1)5 2 = 3.221.020 ng. Cc bn lu : n v thi gian khng nht thit l 1 nm, cng c th l 1 thng, 6 thng hay 2 nm) Quan st V(t) theo t ta s thy c s tng trng theo thi gian. T l tng trng (k) l s thay i ca V(t) chia cho V(t).k= V(n +1) - V(n) V(n)

vi n l s n v thi gian (s nm, thng) v V: tin vn

53

V d: k =

V(12) - V(11) V(11)

Nu li sut khng i, tc tng trng k s bng li sut r. V d: Mt bao lu 100 ngn ng ca ti trong ngn hng tng gp i nu mc li sut l 8%/nm? 100 ngn ng tr thnh 108 ngn ng sau 1 nm. 108 ngn ng 1,08 sau 2 nm Chng ta mun 200 ngn ng = 100(1,08)t vi t l thi gian mun tm, nn 2 = (1,08)t. Ly ln hai v, ta c: ln2 = t ln1,08 T = ln2/ln1,08 = 9 Vy, phi mt 9 nm th s tin 100 ngn ng mi tng ln gp i vi li sut 8%/nm. Chit khu gi tr hin ti y l khi nim ngc vi khi nim li kp. Gi tr hin ti ca V ngn ng nhn c sau 5 nm lV (1 + r)5

V c chit khu quay v thi k hin ti (thi k 0). Mi thi im khc nhau, ng tin c gi tr khc nhau nn khng so snh c, chit khu cho php chng ta a gi tr khc nhau ca 2 thi im v thi im hin ti c th so snh chng. Gi s anh An trng x s 10 triu ng nhng ngi tr tin ngh tr cho An trong 5 nm. Nh vy, 2 triu ng u tin s tr hm nay, 2 triu ng tip theo s c tr vo cui mi nm sau Gi tr hin ti ca vic chi tr c tnh ton bng cch chuyn gi tr mi nm nhn c v hin ti, sau cng dn li. PV = 2 +2 2 2 2 + + + 2 3 (1 + r) (1 + r) (1 + r) (1 + r)4

y l gi tr hin ti chit khu tng gi tr tng lai. Nu r l 10% tng ny xp x 8,342 triu ng. y l gi tr ca gii thng54

sau 5 nm chit khu v hin ti. Nhn theo cch ny th khng c g khc gia nhn 8,342 triu ng hm nay v nhn 2 triu ng mi nm trong vng 5 nm. Mi thnh phn trong cng thc tnh gi tr hin ti cho chng ta bit s tin c c trong 1 nm, c nh gi hm nay. V d: 2 triu ng c tr trong nm th 3 tr gi 1,504 triu ng hm nay. Nu chng ta gi 1,504 triu ng vo ngn hng vi li sut 10%/nm chng ta s c 2 triu ng vo cui nm th 3. Vi mt m khong sn, li nhun thu c trong tng lai thng nh i, do dng gi tr tng lai ca ngi ch s hu s gim. Vi rng v c, sp xp sn xut t c sn lng n nh trong tng lai. Khi xt n yu t thi gian, phng trnh (3) c chuyn i thnh Bt C t >0 (1 + r) t

(4)

trong s m t ch thi gian. nhn mnh chi ph v li ch mi trng chng ta s tch phn mi trng ra thnh s hng E, lc phng trnh (4) tr thnh: Bt C t + E t >0 (1 + r) t

(5)

Tnh chit khu v mi trng Chit khu nh hng bt li n quyn li ca cc th h tng lai trong cc trng hp sau: a) Khi m mi trng b tn ph bi cc d n rt xa trong tng lai, php chit khu s lm cho hin gi ca cc thit hi s nh hn mc thit hi thc t. V d: s tn ph do vic tn tr cht thi

55

ht nhn v nhng bi nhim cc nh ko di dai dng nh cc kim loi nng. b) Khi d n mang n li ch trong khong thi gian di th php chit khu lm gim gi tr ca cc li ch v to ra kh khn trong vic bin minh cho cc d n hoc chnh sch. V d: vic trng cy ti to rng nht l nhng cy g cng pht trin chm cc vng kh hu n i. c) Khi cc quyt nh khai thc trit ngun ti nguyn chu nh hng bi sut chit khu. Cc ngun ti nguyn c th cn kit c xu hng c s dng ngy cng nhanh khi chit khu ngy cng cao v nh th ti nguyn li cho cc th h tng lai ngy cng t i. V chit khu gy bt li cho cc th h tng lai nn cc nh mi trng thng khng tn thnh chit khu. Trong thc t, khng c mi lin h duy nht gia sut chit khu cao vi suy thoi mi trng. Sut chit khu cao c th dch chuyn gnh nng chi ph cho cc th h tng lai nh cc l do nu trn. Nhng sut chit khu tng s lm cho mc u t chung gim, do s lm gim tc tng trng. iu ny dn n nhu cu ti nguyn gim v gim nhim mi trng. Li ch v chi ph phi c nh gi cng thp nu tnh khng chc chn v li ch v chi ph cng cao. Cc loi tnh trng khng chc chn lin quan n chit khu l: a) S khng chc chn v c nhn c cn sng n thi im tng lai hay khng. b) S khng chc chn v cc thch c nhn trong tng lai. c) S khng chc chn v quy m ca li ch hoc chi ph.

56

CU HI 1. Nu bn c mt m du tr lng c tnh khong 1000 thng, chi ph trung bnh v chi ph bin khai thc l 10$/thng. Bn s khai thc ton b s du trong hin ti hay dnh cho tng lai? 2. C mt khu dn c gn sn bay gm 2 khu vc A v B, cc h s hu nhng cn nh tng t nhau. Nu mt ng bng mi c xy dng, cc nh khu vc A s c li hn v t n hn nn gi tr nh s tng ln; ngc li cc nh khu vc B s bt li hn v s b n nhiu hn nn gi tr nh s gim xung. Bng sau cho thy s lng nh v s thay i gi tr nh trong tng khu vc. Hy tnh s thay i gi tr li ch rng ca x hi sau khi c ng bng mi v cho bit c nn thc hin d n ny khng? Nh Gi tr (triu ng) Trc A t n hn 250 250 Sau 280 210 10.000 5.000 S lng nh

B n nhiu hn

HNG DN TR LI 1. Cu tr li khng ch ph thuc vo mc li nhun hin ti m bn phi d on gi du trong tng lai s tng nhanh nh th no? Du trong lng t cng ging nh tin gi trong ngn hng, bn ch gi du nu n mang li cho bn li tc t ra bng li sut r trn th trng. Gi Pt l gi du nm nay, Pt + 1 l gi du nm sau v c l chi ph khai thc, ta c quy tc khai thc nh sau: Nu: (Pt + 1 c) > (1 + r)(Pt c): gi du trong lng t. Nu: (Pt + 1 c) < (1 + r)(Pt c): khai thc v bn ngay.

57

Nu: (Pt + 1 c) > (1 + r)(Pt c): ty . 2. D n thc hin lm cho khu vc A c li. Li ch tng thm ca khu vc A: (280 250) 10.000 = 300.000 D n thc hin lm cho khu vc B b thit. Chi ph ca khu vc B: (250 210) 5.000 = 200.000 Li ch x hi rng = li ch chi ph 300.000 200.000 = 100.000 V li ch x hi rng > 0 nn v mt kinh t, thc hin d n l c li. Tuy nhin trn thc t, dn c khu vc B c th s phn i d n, nu ban qun l d n thuyt phc c dn c khu vc A n b thit hi cho khu B th: Li ch tng thm ca khu vc A ch l 100.000 Chi ph ca khu vc B l 0 Li ch x hi rng vn l 100.000 Nhng lc ny d n s kh thi hn rt nhiu. Phng n lc ny ph hp vi t tng ci thin Pareto.

58

BI 4

Sau khi hc xong bi 3, cc bn bit cch nh gi gi tr ti nguyn mi trng bng phng php li ch chi ph. Bi ny gii thiu vi cc bn cc phng php khc.

MC TIU Bi ny cung cp cho cc bn mt s phng php nh gi gi tr ca nhng ti nguyn v dch v mi trng khng c gi th trng, t nh gi chnh xc hn li ch x hi rng v c cch khai thc s dng hiu qu hn ti nguyn v cc dch v mi trng.

NI DUNG CHNH Tng gi tr kinh t L phng php nh gi rt quan trng cp kinh t vi m v khu vc. Bit c y v chi ph v li ch ca mt d n l rt cn thit ra cc quyt nh u t. Nh cc bn bit, hng ha v cc dch v mi trng thng khng c gi th trng v do kh xc nh c gi tr ch thc v tm quan trng ca chng. V d 1: Mt h nc cng cng c xy dng c th cung cp thm cc c hi gii tr hay phng chng l lt, nhng nhng ngi hng th c hi ny khng phi tr l ph v cc li ch khng c nh gi. V d 2: Mt cng vin quc gia c xy dng bo tn mi trng thin nhin, nhng mi trng th khng em ra mua bn trn th trng nn khng c gi.59

V d 3: Ting n, nhim khng kh v tc nghn giao thng th khng c em ra trao i mua bn trn th trng nhng tt c nhng iu y gy ph tn cho con ngi. Tt c nhng li ch v chi ph khng c nh gi lm thay i li ch rng ca x hi cho nn chng cn phi c nh gi v a vo tnh ton. Khi nim tng gi tr kinh t (TEV: total economic value) ca cc ti sn mi trng gip xc nh gi tr kinh t ca cc ti sn mi trng phi th trng. Tng gi tr kinh t bao gm gi tr s dng v gi tr khng s dng. Gi tr s dng c hnh thnh t s thc s s dng mi trng. Mt ti nguyn c gi tr v n c chc nng hay hot ng phc v con ngi. Gi tr s dng bao gm gi tr s dng trc tip, gi tr s dng gin tip v gi tr nhim . Gi tr nhim th hin bng vic chn la cc cch s dng mi trng trong tng lai; mt c nhn hin ti khng s dng ti nguyn ny nhng coi trng vic s dng n trong tng lai. V d: mt ngi sn sng ng gp vo vic duy tr cng vin ca a phng d rng hin nay h t lui ti, nhng h ngh trong tng lai khi h v hu h s ngh ngi, i do trong cng vin ny. Gi tr khng s dng th hin cc gi tr phi phng tin nm trong bn cht ca s vt, nhng n khng lin quan n vic s dng thc t. Thay vo cc gi tr ny c coi nh nhng yu t phn nh s la chn ca con ngi, nhng la chn ny c tnh n s quan tm, ng cm v trn trng i vi phc li ca cc sinh vt

60

khc ngoi con ngi nh cc ging loi khc, cc qun th h sinh thi. Gi tr khng s dng bao gm gi tr tn ti v gi tr k tha. Gi tr tn ti l gi tr m mt c nhn nh gi vic gi gn mt ti sn m ngi hay cc th h tng lai khng trc tip s dng. V d: c nhiu ngi sn lng tr cho s tn ti cc ti sn mi trng thng qua cc qu t thin bo v ng vt hoang d hay mi trng khc; hay mi ngi u thy rng vic bo v b bin khi nhim bn l quan trng d s nhim khng c tc ng trc tip n c nhn h. Gi tr k tha l gi sn lng tr bo tn mi trng v li ch ca cc th h sau. V d: mt ngi khng thch i do trong cng vin nhng ngh rng c th con chu mnh s thch iu . Gi tr tn ti c th c o lng bng mt bng cc cu hi (phng php nh gi ngu nhin). V d: TEV ca mt khu rng = gi tr s dng + gi tr khng s dng Gi tr s dng = gi tr s dng trc tip (li tc t g) + gi tr s dng gin tip (khu thng cnh) + gi tr nhim (thng cnh thuc c nhn trong tng lai). Gi tr khng s dng = gi tr k tha (thng cnh cho cc th h tng lai hoc mun bo tn thin nhin) + gi tr tn ti (bo tn tnh a dng sinh hc). Phng php nh gi ngu nhin Phng php nh gi ngu nhin (CVM: contingent valuation method) s dng cc cuc iu tra tm kim thng tin, gm 3 bc nh sau: Bc 1: u tin chn ngu nhin mt s ngi hi v nh gi ca h i vi mt hng ha hay mt dch v mi trng no .

61

Bc 2: Cc cu tr li ca h cung cp thng tin gip cc nh phn tch c lng WTP ca nhng ngi c hi. Bc 3: S lng WTP ny c ngoi suy i vi ton b dn c. C nhiu cch t cu hi khc nhau, y ta c th tm hiu mt s cch n gin v ph bin. Phng php t cc cu hi m V d: Bn s tr thu thu nhp thm bao nhiu bo m rng khu vc dnh cho ng vt hoang d c bo tn?. Phng php t cc cu hi ng u tin ngi phng vn ch ng a ra mc ban u. Sau hi mt s ngi v WTP ca h. Nu h tr li ng th tng dn ln cho n khi h khng ng na. Tri li, nu h tr li khng ng th gim dn cho n khi h ng . Phng php xp loi ngu nhin Nhng ngi c hi c yu cu xp th t cc cp kt hp hng ha v tin phi tr. V d: Nhng ngi c phng vn c yu cu chn trn mt chui lin tc gia mc thp ca cht lng nc tng ng vi mc thu thp cho n mc cht lng nc cao tng ng vi mc thu cao. Cc s kt hp c xp th t t a thch nht n ght nht. Cc xp loi sau c tng hp thng k v s dng c lng WTP.

Phng php chi ph du hnh Phng php chi ph du hnh (TCM: travel cost method) c dng c lng nhu cu i vi cc cnh quan, ni vui chi gii tr, t xc nh gi tr cho nhng cnh quan ny.62

Gi s chng ta mun c lng nhu cu ca mt cnh quan thin nhin o lng gi tr ca n i vi ngi tiu dng. Nh cc bn hc trong Kinh t vi m, thng thng nhu cu (Q) ca mt ngi i vi hng ha ph thuc vo gi ca hng ha (P), gi ca hng ha thay th (PY), thu nhp ca ngi (I) v bin s gii thch th hiu Z.

Q = f(P, PY, I, Z)

Phng php chi ph du hnh nhn thc rng gi y m ngi ta phi tr cho mt hng ha chng hn nh im tham quan ln hn gi v vo ca. Chi ph ny phi bao gm c chi ph i v v, chi ph c hi ca thi gian i, chi ph c hi ca thi gian lu li im tham quan Gi v vo ca thng l nh nhau vi mi ngi v c khi bng 0 nu min ph. Tuy nhin, tng chi ph ca mi ngi rt khc nhau v cc thnh phn chi ph khc rt khc nhau. Chnh s khc nhau ny cho php ngi ta thit lp nn ng cu i vi im tham quan. ng cu ny khng phi l ng cu thng thng vi s ln tham quan Q l hm s ca gi v vo ca Q = f(P) m l ng cu o, tc l tng chi ph tham quan l hm s ca s ln tham quan TC = f(Q). Cc bn lu l chi ph tham quan y ngoi gi v vo ca cn bao gm nhng chi ph khc nh ni phn trn. ng cu ny cho thy ngi ta sn sng tr bao nhiu cho mt chuyn tham quan. Cc bc tin hnh nh sau: (1) Chn ngu nhin mt s ngi ti im tham quan.

63

(2) Thng qua mt bng cu hi ti ch c phn pht cng rng hay ti bi gi xe hay trc tip hi h v s ln tham quan trung bnh trong mt nm, thi gian i li, chi ph c hi ca thi gian, chi ph ca im tham quan thay th, thu nhp ca h nh hng n nhu cu. n gin ta gi nh cc yu t nh thu nhp, th hiu... gi chung l cc yu t phi gi c gi nguyn. Chng ta c th xc nh mi tng quan gia chi ph tham quan v s ln tham quan. T thit lp ng cu bng cch thay i gi c cho mt cuc tham quan v xem trung bnh mt du khch c bao nhiu cuc tham quan. S dng thng tin ny, chng ta c th c lng chi ph gii tr trung bnh ca mt du khch i vi a im ny, tc l c lng c hm cu ca mt c nhn i vi vic tham quan a im ny. Nhn n vi s lng du khch hng nm cho php chng ta c lng c tng gi tr gii tr hng nm ca cnh quan. V d 1: Gi s chng ta nhn thy rng khi l ph vo ca vt qu 15 ngn ng th c nhn s khng mun tham quan na, l ph vo ca ti a m ngi ta ng chi tr cho ln tham quan th 2 l 8,5 ngn ng. Gi sn lng tr cho nhng ln tham quan sau gim dn, v d nh 4 ngn ng cho ln tham quan th ba, 2 ngn ng cho ln tham quan th t v ch 0,5 ngn ng cho ln tham quan th nm. C nhn s ch n tham quan ln th 6 nu c min ph. Nh vy trong thc t nu khng thu v vo ca, trung bnh mi c nhn s tham quan 6 ln trong mt nm.

S ln tham quan (1)

WTP

Gi phi tr (ngn ng)

Gi tr thng d tiu dng (ngn ng)

(2)

(3)

64

(4)

1 2 3 4 5 6 Tng cng

15 8,5 4 2 0,5 0 30

0 0 0 0 0 0 0

15 8,5 4 2 0,5 0 30

Tng gi tr = tng gi phi tr + tng gi tr thng d tiu dng Cc bn c th xem li khi nim thng d tiu dng trong Kinh t vi m. Biu din trn th cc kt hp gi c v s ln tham quan chng ta s c c ng cu D i vi cnh quan. ng cu cho thy s ln tham quan ca c nhn i vi im tham quan nh mt hm s ca ph vo ca. bt k thi im no, tt c cc c nhn s phi tr cng mt mc gi khi vo ca. By gi chng ta c th tnh ton tng gi tr ca cc cuc tham quan bng tng s tin m c nhn ng chi tr cho tt c cc ln tham quan. 15 + 8,5 + 4 + 2 + 0,5 + 0 = 30 ngn ng. Trn thc t, mi ngi c t do vo tham quan khng tn tin (khng c rng buc v cung) nn gi thc t m ngi tiu th phi tr l bng 0. Chng ta c th tnh c tng gi tr thng d tiu dng l s khc bit gia tng gi tr v gi thc phi tr l 30 0 = 30 ngn ng.65

y chng ta c th thy rng, i vi cc hng ha khng c gi, tng gi tr thng d bng vi tng gi tr ca hng ha . y chnh l trng hp thng c i vi cc hng ha mi trng. Gi 1 ln tham quan15 12 9 6 3

A

BO 1 2 3 4 5 6 ln

Hnh 4.1 Trong hnh 4.1 tng gi tr lun lun c biu th bng din tch nm di ng cu AB, khi , ch i vi cc hng ha khng c gi, tng gi tr ny cng bng vi tng gi tr thng d tiu dng. Cc hn ch ca phng php chi ph du hnh: 1. i vi nhng ngi thch i du lch th thi gian i khng phi l chi ph m l li ch. Khi phi tr chi ph thi gian ra khi TC, nh th gi tr khu gii tr s c nh gi cao ln. 2. Mt hnh trnh cho nhiu ni tham quan: nu mt c nhn tham quan mt vi im trong cng mt ngy nhng ch c phng vn theo phng php TCM ti 1 im th cc nh phn tch s phn b chi ph du hnh ca c nhn ny nh th no? Cc nh phn tch s c gng dng t l phn trm so vi tng chi ph du hnh hay hi nhng ngi tham quan bit t l ny nhng ni chung l khng chnh xc.

66

3. Cc cnh quan thay th: Mt khch du lch A c bit a thch cnh quan X sn sng vt qua 20km ng n X; khch du lch B khng thch X nhng cng vt 20km t mt hng khc n X v khng c cnh quan no khc gn nh anh ta. Vic dng phng php TCM mang li kt qu l hai ngi A v B u c cng gi tr gii tr nh nhau v cnh quan ny nhng nh vy khng ng. Mt s nh phn tch c gng tnh n iu ny bng cch hi khch du lch v cnh quan thay th nhng iu ny va phc tp v mt thng k li va dn n sai st. 4. C nhiu ngi nh gi cao cnh quan v chn mua nh gn a im ny. Trong trng hp ny h s tn chi ph thp nhng h c th tham quan nhng ch h nh gi cao, ngha l chi ph du hnh s c lng cao gi tr khu gii tr. 5. Cc du khch khng tn chi ph: phng php TCM b qua nhng khch tham quan rt gn khu gii tr, h c th i b n nhng h c th nh gi cao v khu gii tr.

Phng php nh gi hng th Phng php nh gi hng th (HPM: hedonic pricing method) c gng nh gi cc dch v mi trng m s hin din ca n nh hng trc tip n mt s gi th trng no . ng dng thng thy nht ca phng php ny trong thc t l i vi th trng bt ng sn. Gi nh b nh hng trc tip bi nhiu yu t nh: kch thc, s phng, s tng, khong cch t nh n ni lm vic, n ch, n trng hc, cnh quan Nu cc yu t khc ngoi cnh quan tng t nhau th s khc bit gi nh l do cnh quan mi trng. V d: s xut hin ca ngun nc l thin lm nh tng gi, ting n t sn bay c th lm gim gi nh cc khu vc ln cn sn bay.

67

s dng phng php ny nh phn tch phi thu thp thng tin lin quan ti cc yu t nh hng n gi nh, v d khong cch t nh n khu trung tm. y l mt cng vic phc tp. Trc kia vic o lng ny thng c tnh ton bng tay t bn . Hin nay ngi ta c th dng h thng thng tin a l (GIS: geographical informatic system) lu gi nhng bn m ha, t vic tnh ton cc khong cch nh th c thc hin bng my vi tnh. H thng bn ny c th bao gm c cc ng ranh ca i hoc thung lng cho php my tnh tnh ton tc ng ca tng mi trng c th i vi tng nh ring bit, hoc xem xt mt ngi nh c trc tip hng chu ting n t cc con ng ln gn hay c b cc nh khc che chn hay khng? Vic s dng k thut mi ny c th lm tng tnh chnh xc ca phng php nh gi hng th. Tuy nhin, phng php ny cng c mt s tr ngi nh: 1. Vic c tnh mi tng quan gia gi nh v cht lng mi trng i hi mt k nng cao v thng k tch ring ra nhng nh hng khc trn gi nh nh kch thc nh, a im c thun tin cho vic i li hay khng 2. Phng php ny da trn gi thit l ngi ta c t do la chn mt s kt hp cc yu t nh m h thch trong gii hn thu nhp ca h. Tuy nhin th trng nh c th b tc ng bi nhng nh hng bn ngoi nh chnh ph iu chnh ch min gim hay thu, li sut...

Phng php chi ph c hi Chi ph c hi l mt khi nim c s dng xem xt kh nng la chn trong cc quyt nh sn xut, tiu dng. Chi ph u t vo mt d n A no bao gm gi tr ti a ca cc d n khc c

68

th c u t nu chng ta khng dng cc ngun lc u t vo d n A. i vi nh sn xut: Chi ph c hi l chi ph do quyt nh s dng ti nguyn cho mc ch ny thay v mc ch khc. i vi ngi tiu dng: Chi ph c hi tiu th sn phm A l s hi sinh tiu th sn phm B. i vi chnh ph: Chi ph c hi cho mt chnh sch no l gi tr thc ca cc chnh sch khc m l ra chnh ph c th theo ui.

CPCH = chi tiu ngn sch (+) bt k s tng (gim) trong thng d x hi

V d 1: Chi ph c hi ca vic khc phc hu qu l lt l s hi sinh cc khon ti chnh l ra c dng xy dng mt trung tm khoa hc tm c quc t. V d 2: Chnh ph thc hin mt d n trng rng trn mt khu t trc y nng dn ang canh tc, s mt i t canh tc l mt biu hin ca chi ph c hi, chi ph c hi y l gi th trng ca v ma v cc sn phm khc trn din tch t c trng rng. y l phng php kho st th trng cn c thng qua trc khi s dng mt ngun ti nguyn.

Phng php chi ph thay th Phng php chi ph thay th xem xt cc chi ph thay th hoc phc hi nhng ti sn mi trng b thit hi v gi tr cc chi ph ny o lng tc hi ca mi trng b ph hy (hay li ch ca vic phc hi).69

Cc c nhn, cc cng ty, chnh ph thng sn lng tr tin hnh ng nhm chng li s suy thoi mi trng. iu ny c ngha l h ang chi tiu nhm bo v tnh trng hin ti, kt qu chi tiu o lng s mt mt tim nng v thng d ca ngi tiu dng do s suy thoi mi trng. V d: chi ph lm sch cc ta nh b bn v nhim khng kh; chi ph khi phc cht lng nc; chi ph nng cao con trnh l lt; chi ph trnh ting n hoc nhim khng kh; chi ph cc nng gia phi tr tim chng cho cc gia sc ca h trnh bnh dch. Phng php chi tr ca chnh ph Chnh ph thng nh gi trc tip cc dch v v hng ha mi trng bng cch n nh cc khon bi thng cho cc nh sn xut (c bit l nng dn) h chp nhn cc bin php sn xut khng lm hi mi trng. V d: trong d n ci to knh rch Nhiu Lc Th Ngh Tn Ha L Gm c nhiu chi ph trong c chi ph bi thng cho dn di di n nh cuc sng.

Phng php nhn qu Cn c gi l phng php liu lng p ng, phng php ny s dng cc k thut thng k tm ra quan h nhn qu gia cc mc nhim khc nhau vi mc gy hi khc nhau; cc phn ng sinh l ca con ngi, thc vt, ng vt i vi p lc ca nhim. V d: khi cc cht nhim no lm thit hi ma mng, sn lng gim, th thng thng tht thot ma v ny c th nh gi tin t bng cch nhn sn lng thit hi vi gi th trng ca mt n v hay gi n (gi iu chnh hay m phng theo th trng).

70

Nhng i vi nhng trng hp c lin quan n sc khe con ngi, chng ta phi ng trc nhng vn lin quan n gi tr sinh mng con ngi, cc nh phn tch tm cch nh gi mc ri ro gia tng ca bnh tt hay t vong.

Phng php chi ph thay i Phng php ny cn c gi l phng php tit kim chi ph. Cc chi ph c th tng hay gim khi c d n. S gia tng chi ph l s mt mt li ch v s gim chi ph l s gia tng li ch. Nu d n lm gim chi ph th:

Gi tr ca li ch tng thm = Chi ph hin ti chi ph vi s thay i c ch = chi ph tit kim c.

V d: chi ph sn xut in theo cng ngh hin ti l 620 t ng v chi ph sn xut theo cng ngh mi l 570 t ng, li ch ca vic tit kim chi ph do s dng cng ngh mi l 50 t ng. Nu d n lm tng chi ph th: Gi tr ca li ch mt i = chi ph ca s thay i gy thit hi chi ph hin ti = chi ph thit hi. Phng php tit kim chi ph nh gi li ch nh l chi ph tit kim nh lm mt vic c ch nh p dng cng ngh mi hay ph tn trnh c nh khng lm iu g gy ra thit hi. Chi ph khi c s thay i gy ra thit hi s cao hn trong iu kin hin ti. Trong trng hp ny phng php c p dng nh sau:

71

Gi tr ca li ch = chi ph vi s thay i c gy thit hi chi ph hin ti = chi ph trnh c.

i ph vi cc yu t ri ro hay khng chc chn Ri ro v khng chc chn tn ti mt cch khch quan trong cuc sng nht l trong lnh vc mi trng. Chng ta thng khng bit trc cc hu qu v mi trng ca vic thc hin mt chnh sch hay mt d n no . Cc ri ro mi trng (s c mi trng) c th do thin nhin (cc thin tai nh l lt, ng t, lc xoy, bo tp, hn hn, ma , ni la hot ng, st nh, sng thn) nhng cng c th do con ngi gy ra (nh s kin trn du ra bin, nhng tai nn do cc phn ng ht nhn, nhng v n nh my ha cht, nhim do cc khu cha cht thi khng c x l tt, ha hon, sp hm m). Phn ln nhng iu khng chc chn xy ra l do chng ta khng bit hu qu ca nhng quyt nh ca chng ta, nh nhng cht nhn to hoc s lng nhng cht thin nhin ngy cng tng s tc ng n mi trng nh th no. Nu chng ta bit CFC hy hoi tng ozon v tng ozon c chc nng bo v an ton cho tri t th c l cht CFC chng c ch to v s dng. Chng ta c th khng bit chuyn g ang xy ra vi vic thi ra nhng cht nhim vi lng ngy cng tng vo mi trng. L ngi s dng hay s dng tim nng cc dch v mi trng v ti nguyn chng ta c th khng bit chc l nhng dch v mi trng hay ti nguyn c sn cho chng ta trong tng lai khng hay chng ta c mun s dng dch v mi trng hay ti nguyn trong tng lai khng? Chng ta khng bit

72

rng mt ngy no chnh nhng cht m chng ta thi ra s lm chng ta bnh tt hay cht. Nhng iu khng bit nh th y ry khp ni. Hu qu ca vic hnh ng m khng h bit chc chuyn g s xy ra l chng ta c th to ra nhng hu qu khng th o ngc c, nh l hy dit mt chng loi. Cc hu qu khng th o ngc thng c o lng theo nhng n v phn nh cc hu qu i vi con ngi. V d: s ta nh b ph hy, hay mc ph hy, s ngy bnh, cao ca mc nc l, o ng t bng Richter, mt ti a ca cc cht nhim trong khng kh Cc ri ro thng c th c m t di 2 c im: hng lot cc hu qu khng th o ngc v phn phi xc sut theo cc hu qu. S c R(x) = P(x) D(x) Vi P(x) l xc sut xy ra s c. D(x) l mc nghim trng ca s c (thit hi). c nhiu nghin cu tm bit xc sut xy ra cc hu qu xu. Qu trnh nh gi ri ro ny nhm xc nh mc tng quan gia liu lng (mc nhim) v phn ng ca con ngi (nh hng n sc khe). V d: nng ca mt cht nhim mi trng v nh hng ca n i vi sc khe ca con ngi. nh gi ri ro ca mt hnh ng mo him no c th gy s c mi trng, ta xem xt s t vong trn 1 triu ngi. V d: s ngi t vong trn 1 triu ngi tip xc vi ri ro do phng x ht nhn l 6.300 ngi th ri ro ny c xc sut xy ra l 6.300/1.000.000 = 0,0063. Chi ph nhm gim thiu cc ri ro chia cho s ngi c cu sng gi l chi ph sinh mng.

73

Sau khi nh gi ri ro, bc tip theo l qun l ri ro, l ton b qu trnh vn dng nhng l thuyt khc nhau a ra cc quyt nh: a) Ri ro bao nhiu th chp nhn c, v b) Nhng ri ro khng chp nhn c th nn gim i bao nhiu, v c) Ngn chn ri ro nh th no? Trong Kinh t mi trng l thuyt tha dng k vng c tm quan trng ln trong vic tnh ton i n quyt nh u t. V d 1: Mt d n u t vi mt li ch c bit ph thuc vo cc xc sut sau: 40% kh nng c li 10 triu 35% kh nng c li 6 triu 25% kh nng b l 3 triu. Tnh gi tr k vng ca d n nh sau: G = (10 0,4) + (6 0,35) + (3 0,25) = 5,35 triu So snh gi tr k vng ny vi chi ph b ra thc hin d n. Nu chi ph < 5,35 triu th chp nhn d n. V d 2: D n A v B u c gi tr k vng nh nhau. D n A khng c li ch thc tiu cc. D n B c 1 xc sut rt cao vi li ch thc nhng vn c xc sut nh tai ho. Nu a thch mo him th chn d n B.

D n A Li ch thc 500 Xc sut 0,475

D n B Li ch thc 500 Xc sut 0,99

74

300 Tr gi d tnh

0,525 395 Tr

10000 gi d

0,01 395

tnh Qun l ri ro l nhim v ca mi ngi: chnh ph, ngnh,

doanh nghip, nh khoa hc, cng dn. Vai tr ca nh nc c th hin qua cc chnh sch cng cng nh hng n vic gim xc sut cc s kin khng th o ngc P(x) hay gim mc nghim trng ca cc hu qu khng th o ngc D(x) hay gim c hai. Vai tr ca ngnh trong qun l s c: quy hoch vic xy dng nhng nh my c tim nng gy nhim; xy dng nh my c an ton cng ngh cao; ch trng o to cng nhn vn hnh tt my mc, thit b; x l nghim tc cht thi; thc hin y cc bin php phng nga. Vai tr ca nh nghin cu khoa hc l xc nh v c lng s c; nghin cu hu qu v tm quan trng ca thit hi; nghin cu vt liu chng chy, n, cht c

CU HI 1. Hy nu nhng v d v vai tr ca nh nc, ca ngnh, ca nh khoa hc trong vic ngn chn hay gim tc hi ca s c mi trng. 2. Ngoi nhng gii php gii thiu trong bi, cc bn hy nu nhng sng kin ca mnh trong vic gim hay ngn chn nhng ri ro trong lnh vc mi trng. 3. C s liu sau y v tnh hnh tham quan h Bnh An ca dn c trong cc vng A, B, C trong nm.

75

a) S liu ct (3) v ct (5) l chi ph/s ln tham quan cho php chng ta thit lp c ng cu v nhu cu tham quan h. Hy v theo s liu cho v ni 4 im li vi nhau (mi im cho tng ng A, B, C, D) bng cc ng thng. Vng Khong xut pht cch trung bnh t vng n h (km) Chi ph trung bnh cho 1 ln tham quan (1000) (1) A B C D Tng cng (2) 1 5 10 20 (3) 1 2 3 4 (4) 15000 20000 15000 10.000 (5) 15 5 1 0 (6) 225000 100000 15000 0 Dn s trong vng (ngi) S ln tham quan bnh qun /ngi S ln tham quan ca vng

b) Tnh thng d tiu dng hng nm ca 1 ngi vng A v tng thng d tiu dng ca vng A. c) Tnh thng d tiu dng hng nm ca 1 ngi vng B v tng thng d tiu dng ca vng B. d) Tnh thng d tiu dng hng nm ca 1 ngi vng C v tng thng d tiu dng ca vng C.

76

e) Tnh tng thng d tiu dng ca tt c cc vng, cho bit tng thng d ny th hin iu g? 4. Nhng ngi cu c sng Tr Khc (Qung Ngi) chi tiu trung bnh 43 ngn ng cho mt ln i cu. C mt d n c thc hin b sng Tr Khc v lm sng b nhim, lng c gim i ng k. Do , ngi i cu phi i n sng V xa hn v phi chi 151 ngn ng/ln. Gi s mt ngi i cu trung bnh l 15 ln/nm trong c 9 ln h phi i n sng V v sng Tr khng c c. S liu v chi ph v s lng ny cho ta 2 im X v Y trn th v mt ng cu v cu c. Tnh gi tr li ch b mt i khi c d n.

HNG DN TR LI 1. Vai tr ca nh nc trong qun l ri ro: V d v cc phng php chnh sch gim xc sut xy ra cc s kin khng th o ngc nh nhng quy nh an ton v cc phn ng ht nhn, cc tiu chun i vi k thut x l cht thi hay c lp cc bi cha cht thi nguy him, xy dng cc p nc kim sot dng chy ca cc con sng gim xc sut xy ra l lt, hn ch tc hi ca thin tai. Cc chnh sch ny c xem nh cc phng php ngn chn ri ro. V d v cc chnh sch gim tm quan trng ca cc s kin khng th o ngc nh nhng quy nh yu cu p dng cc k thut xy dng chng ng t, hay xy dng cc ni tr n khi c lc xoy, bo. Nhng chnh sch ny c xem nh cc phng php gim ri ro. Vai tr ca ngnh trong qun l ri ro l quy hoch vic xy dng nhng nh my c tim nng gy nhim nh nh my xi mng, ha cht, ht nhn; xy dng nh my c an ton cng ngh cao; ch

77

trng o to cng nhn vn hnh tt my mc, thit b; x l nghim tc cht thi; thc hin y cc bin php phng nga. Vai tr ca nh khoa hc trong qun l ri ro nh ng dng cng ngh thng tin trong d on cc tnh hung thm ha, ng dng h thng thng tin a l GIS, xy dng bn thm ha... 3. a) V th

Chi ph/ln tham quan (ngn ng) 4

3 2 1

1

5

15

S ln

b) Din tch nm di ng cong v trn ng gi/chi ph 1 ngn l thng d tiu dng ca 1 ngi vng A, c th tnh bng cch tnh din tch hnh tam gic v hnh ch nht, sau nhn vi dn c ca vng s c thng d tiu dng ca c vng. TDTD/ngi vng A = 13,5 Tng TDTD vng A = 13,5 15000 = 202.500 c) Din tch nm di ng cong v trn ng gi/chi ph 2 ngn l thng d tiu dng ca 1 ngi vng B, c th tnh bng cch tnh din tch hnh tam gic v hnh ch nht, sau nhn vi dn c ca vng s c thng d tiu dng ca c vng. TDTD/ngi vng B = 3,5 Tng TDTD vng B = 3,5 20000 = 70.000

78

d) Din tch nm di ng cong v trn ng gi/chi ph 3 ngn l thng d tiu dng ca 1 ngi vng C, c th tnh bng cch tnh din tch hnh tam gic v hnh ch nht, sau nhn vi dn c ca vng s c thng d tiu dng ca c vng. TDTD/ngi vng C = 0,5 Tng TDTD vng A = 0,5 15000 = 7.500 e) Vng D qu xa h, chi ph 4 ngn/ln nn dn c y khng tham quan. TDTD/ngi vng D = 0. Tng TDTD vng D = 0. Tuy nhin nu c tham quan min ph c th h s i. Tng thng d ca c 3 vng A, B, C o lng tng li ch x hi rng. 202.500 + 70.000 + 7.500 = 280.000 4. Gi tr ca li ch b mt i = Chi ph sau khi c d n chi ph trc d n = [151 9 + 43 (15 9) ] (43 15) = 972 ngn ng.

Chi ph mt chuyn i (ngn ng)

151 43

9

15

S ln i

79

PHN 3

CC CNG C V CHNH SCH QUN L TI NGUYN V MI TRNG.

Cc chnh sch, cng c qun l mi trng l cc bin php hnh ng thc hin cng tc qun l mi trng ca Nh nc, ca cc t chc khuyn khch ngi sn xut, ngi tiu dng gi mc hot ng ca h trng vi mc ti a ha phc li x hi. Cc cng c, chnh sch ny bao gm ba hng tip cn chnh l: 1. Mnh lnh v kim sot. 2. Tuyn truyn, gio dc. 3. S dng cc cng c kinh t ti chnh. Phn ny c thit k thnh 2 bi vi ni dung nhm lm r u, nhc im ca tng cng c ngi hc c th vn dng chng vo tng trng hp c th sao cho ph hp.

80

BI 5

Bi ny gii thiu hai trong ba hng tip cn xy dng chnh sch qun l mi trng vi hai cng c mnh lnh hnh chnh v tuyn truyn gio dc.

MC TIU Bi ny gip cho cc bn: Hiu bit v vn dng cng c mnh lnh hnh chnh v cng c tuyn truyn gio dc qun l mi trng. Bit c u, nhc im ca tng cng c.

NI DUNG CHNH Mnh lnh v kim sot Tip cn ny chim u th khi khi xng chnh sch mi trng cc nc pht trin da trn quan im cho rng Chnh ph c trch nhim trong vic bo v sc khe, phc li v mi trng x hi, trnh nhng ri ro do nhim gy ra. Cc c quan iu hnh t ra cc lut l, quy nh, tiu chun mi trng (ch tiu) v i hi nhng k gy nhim phi tun theo, nu khng s b pht.

81

H thng Nh nc v bo v mi trng gm: Chnh ph. B Ti nguyn v Mi trng. Cc Ti nguyn v Mi trng (bao gm 4 Cc: Cc qun l ti nguyn nc, Cc a cht v khong sn, Cc bo v mi trng, Cc o c v bn ). V Ti nguyn v Mi trng (10 v). y Ban Nhn Dn Thnh Ph (Tnh). S Ti nguyn v mi trng cc tnh, thnh ph. Phng, Ban chuyn trch mi trng cc Qun, Huyn. H thng lut v quy nh bo v mi trng Lut Bo v mi trng Vit Nam 27/12/1993. K hoch quc gia v mi trng v pht trin bn vng 1991 2000. Chin lc bo v mi trng 2001 2010. Cc lut lin quan n bo v mi trng v ti nguyn thin nhin nh: Lut bo v sc khe nhn dn (1989); Php lnh bo v mi trng v pht trin ngun li thy sn (1989); Lut bo v v pht trin rng (1991); Lut t ai; Lut khong sn (1996); Lut Du kh; Lut Hng hi; Lut Lao ng; Lut ti nguyn nc (1998); B lut dn s (1995), iu 628; B lut hnh s (1985), iu 195, iu 180, 182, 183, 184, 185, 186, 187, 188, 189, 190, 191. Tiu chun cht lng mi trng: l nhng quy nh ca quc gia cho php hm lng cc cht gy nhim, hoc nhng cht khc c trong mi trng ch n mc no khng nh hng n sc khe dn c. Cc loi tiu chun bao gm:

82

Tiu chun cht lng mi trng xung quanh: quy nh mc nhim cao nht c php ca nhng cht nhim c trng trong khng kh v nc bao quanh. V d: i vi nc sng yu cu lng cht thi trung bnh 24 gi mt a im nht nh khng c vt qu mc cho php. Cc tiu chun v cht thi: Ban hnh mc trn tng lng tp trung cht nhim thi ra t mt ngun gy nhim mg/l, gr/24 gi; kh/tn. Cc tiu chun k thut: m mt doanh nghip phi s dng tun th cc lut l, quy nh v mi trng (v d: kim sot SO2; cc cng ty sn xut xe hi c yu cu s dng k thut mi gim cht nhim < 0,41gr hydro carbon, < 3,4gr/carbon monoxide, 0, tc l sn xut cho n mc sn lng QP. mc sn lng ny, mc x thi l WP. Tuy nhin, im ti u x hi th li t c mc sn lng m MEC = MNPB, tc l mc sn lng QS c mc x thi l WS.

91

MNPB, MEC H

Tiu chun

MNPB a t* pht c O Qa Wa Qs Ws d E b

MEC

Qm Wm

Qp Wp

Q W

Hnh 6.2

gim mc nhim t WP xung WS t im ti u ca x hi, Chnh ph t mt khon thu va bng vi chi ph tc hi bin MEC ti QS. Khon thu ny c biu th bng ng t*. Vi mi n v cht thi m doanh nghip thi ra, doanh nghip phi tr cho chnh quyn mt khon thu t*. Vi nhng mc sn lng ln hn QS (MEC = MNPB), th MNPB thp hn khon thu m doanh nghip phi tr. V th, khi c thu doanh nghip s c ng c kinh t mnh m gim sn lng xung QS, v do gim nhim xung mc ti u l WS. Thu nhim c nhiu u im khi so snh vi phng php quy nh bng php lut truyn thng ca Anh l xc nh s lng nhim tiu chun i km vi pht hnh chnh nu khng lm ng theo nhng tiu chun ny. Nu tiu chun x thi c nh l Wa nhng mc pht khi vi phm c quy nh mc thp th doanh nghip ch gim sn lng khi tin pht ln hn MNPB, tc l gim sn lng t QP xung Qm (lng cht thi s ch gim t WP xung

92

Wm). Do , tin pht nn tng n mc t* th sn lng v lng cht thi mi gim xung mc ti u ca x hi l QS v WS. Ngoi ra thu Pigou cn c cc u im khc nh sau: c qun l thng qua khung thu hin hnh ca Chnh ph nn t c ri ro v tht thu hn khi so snh vi cc tiu chun x thi c nh c gim st thng qua cc cuc kim tra bt thng ti hin trng. Mt khi tiu chun nhim c xc lp th doanh nghip khng c ng c khuyn khch g gim pht thi xung di mc ny trong khi thu nhim lun lun thc y cc doanh nghip gim mc pht thi v doanh nghip mun gim s thu phi np. Khuyn khch doanh nghip u t nghin cu v pht trin cc cng ngh mi gim nhim. Thu nh trn cht thi hin hnh c th lm gim cc cht thi ph km theo. V d: thu nh trn cht thi carbon do t chy nhin liu a khai c th thc y nh sn xut chuyn sang nhin liu phi a khai v gim cht thi SO2. Nghin cu cho thy gim 20% lng cht thi carbon s gim 21% lng SO2 v 14% lng NOX. Tuy nhin trn thc t kh xc nh c MEC v MNPB. Cc bn xem bng di y s d dng nhn ra nhng im khc bit gia thu v ph.

93

Thu mi trng Phm vi iu tit i tng tnh thu Chc nng Quc gia, quc t

Ph mi trng a phng,

quc gia

Tng gi tr sn phm Tnh n tng hay tng doanh thu lng cht thi

i vo ngun thu Ngun thu ca chung ca ngn sch ngn sch nh nc iu tit cho nhng ch s nhiu hot ng khc dng trc tip nhau ca nn kinh t cho trong trng c lnh vc mi mi trng

Ai tr thu? Trc khi c thu, nu doanh nghip sn xut mt mc sn lng no nh hn QP th doanh nghip s nhn c li ch rng bin l MNPB (xem hnh 6.2). Khon li ch ny bng din tch hnh tam gic HOQP tc l bng hnh a + b + c + d. Khi Chnh ph p dng thu nhim t*, doanh nghip gim sn lng t QP xung QS, nn mt i phn li ch c biu th bng din tch hnh tam gic EQSQP do gim sn lng t QP xung QS v mt i phn li ch c biu th bng din tch hnh ch nht t*OQSE do phi np thu. Phn thu ny l s tin m doanh nghip phi tr v gy nhim theo nguyn tc ngi gy nhim phi tr tin. Tuy nhin, mc sn lng QS l mc sn lng ti u tng ng vi mc nhim ti u WS l mc 94

nhim m mi trng c th hp thu c, do khng gy chi ph cho x hi. Th nhng buc doanh nghip phi tr thu cho tt c n v sn phm sn xut ra n mc ny xem ra l khng cng bng. Vy ai l ngi phi tr thu?

Gi

D E*

S1

P0 + t* P1 P0 P1 - t* E1 A t* S0

E0

Q1

Q0

Q

Hnh 6.3

Hnh 6.3 cho thy cc ng cung v cu th trng ca sn phm X. Trc khi p dng thu nhim, vi ng cung S0 v ng cu D, th trng t c cn bng ti im E0. Khi cc doanh nghip buc phi ng mt khon thu nhim t* cho mi n v sn phm th chi ph sn xut tng ln t*/1vsp. Doanh nghip s ch sn xut mc sn lng Q0 nu h bn c vi gi bng gi c cng thu (P0 + t*). Tng t nh vy vi tt c cc mc sn lng khc nn ng cung dch chuyn sang S1. Th trng t c cn bng ti im E1. n y nu cc bn thy vn cn cha hiu r tc ng ca thu nhim th hy xem li phn tc ng ca mt khon thu theo sn lng nh vo ngi sn xut m cc bn hc trong mn Kinh t vi m. Thu nhim chnh l loi thu theo sn lng nh vo95

ngi sn xut. Do vy, sau khi c thu, gi tng t P0 ln P1 v sn lng gim t Q0 xung Q1. (P1 P0) chnh l phn thu nhim trong khon thu t* m ngi tiu th phi tr. S tng gi gy thit hi cho ngi tiu dng v h phi ct gim nhu cu ca mnh t Q0 xung Q1. Tuy nhin, thit hi ny t hn chi ph tc hi ca nhim trnh c do p dng thu. Cn i vi nhng ngi sn xut th sao? Mc d y l thu nh vo ngi sn xut nhng h chuyn c mt phn sang cho ngi mua tr. Tuy nhin, gi m h thc s nhn c (P1 t*) thp hn gi P0 trc y nn thu nhp bin tnh trn 1vsp ca h b gim i. Phn gim i ny chnh l phn thu m h phi tr, bng chnh lch gia P0 v (P1 t*). Thm vo , s tng gi lm gim s lng bn t Q0 xung Q1 nn cn lm cho nhng nh sn xut b mt thu nhp do doanh s gim. Cc bn c th xem li trong Kinh t vi m nh li khon thu ny c phn chia cho ngi sn xut v ngi tiu dng nh th no. Nu mt quc gia n phng p dng thu nhim i vi nhng ngnh cng nghip ca mnh th nhng ng