geostrateški izazovi Balkana - pisjournal.compisjournal.com/images/1/PIS01_01.pdf · Neretva, Vardar, Struma, Marica i Dunav. U Egejskom moru svi plovni putevi, ... Resume The geopolitical

1

PIS-Journal of politics and international studies. Zima 2016. Broj 1

„Osnovne karakteristike

geopolitičkog položaja i

geostrateški izazovi Balkana“

Džemal Najetović

2

Osnovne karakteristike.../ Džemal Najetović

„Osnovne karakteristike geopolitičkog položaja i geostrateški

izazovi Balkana“

Džemal Najetović

Pravni fakultet Univerziteta u Travniku

Rezime

Geopolitički položaj Balkana proizilazi iz njegovog položaja u Evropi,

na južnoevropskom vojištu i u Sredozemlju. Od tri velika poluostrva, Male

Azije, Balkanskog i Apeninskog, koja daju karakteristična obilježja

južnoevropskom vojištu, Balkan zauzima njegovo centralno i najvažnije

mjesto. On se sa Malom Azijom i Bliskim istokom nalazi na spoju kontinenata

starog svijeta – Evrope, Azije i Afrike. Najkraći kopneni prilaz iz Evrope ka

tom važnom međukontinentalnom spoju vodi preko Balkana. On je iz tih

razloga važan element strategijskog saobraćajnog čvorišta između Evrope,

Azije i Afrike, u ovom dijelu gdje se oni međusobno najviše približavaju. Iz

ranijih vremenskih razdoblja, a posebno iz ranijih ratova, poznat je povezujući

položaj Balkana, ne samo u okviru geografskog prostora koji danas

uključujemo u južnu Evropu, već znatno šire. Nadiranje Persijanaca i Turaka sa

istoka u Evropu i krstaša iz Evrope na istok, kao i nadiranja Nijemaca prema

istoku pod parolom „Drang nash Osten“ („Prodor na istok“), su primjeri za to.

Ključne riječi: geopolitički položaj, Balkan.

3


Imajući u vidu da je navedeni spoj tri kontinenta starog svijeta i danas

veoma značajan, ne samo po svom geografskom položaju, već i po mnogim

privrednim, saobraćajnim, političkim, vojnim i drugim funkcijama,

stvarnostima i perspektivama, geopolitički položaj Balkana, a tim i svih

balkanskih država, dobija još više u značaju i postaje osjetljiv naročito na razne

pritiske ekonomske, političke, vojne i druge prirode, pa i na lokalne ratove. Pri

tome treba imati na umu da je to najkraći prilaz iz industrijski razvijenijeg

dijela svijeta – zapadne i srednje Evrope, koji je ujedno u energetici siromašan,

prema Bliskom istoku, naftom bogatom ali nerazvijenom dijelu svijeta. Iz toga

se može izvući zaključak da u prostoru južnoevropskog vojišta Balkan ima

ključni geopolitički položaj. Teško je pronaći mogućnost planiranja i realizacije

ma kakvih ratnih dejstava na tom vojištu, a da se pri tome ne uzme u obzir

Balkan i mogući uticaji njegovog ratnog potencijala. Zbog toga su prijateljstvo,

miroljubiva i dobrosusjedska saradnja država ova tri poluostrva, a posebno

balkanskih država, od neprocjenjivog značaja za očuvanje mira u ovom dijelu

svijeta.

Pri procjeni geopolitičkog položaja Balkana treba uvažavati i sljedeće

vojnogeografske karakteristike.

1) Centralni dio Balkana obuhvata prostor Kraljevo – Priština – Skoplje

– Sofija. To je centralni balkanski manevarski prostor, sa značajnim

komunikacijskim čvorištima. Iz njega se komunikacije i prohodne zone

zrakasto razilaze u sve dijelove ovog poluostrva. Ovaj dio Balkana imao je

presudnu ulogu u prošlosti u pogledu širenja moći i uticaja ne samo na

poluostrvu, već i znatno šire. Zbog toga su i sve vojske ili veće grupacije

oružanih snaga koje su dejstvovale na Balkanu ili preko njega prvenstveno

nastojale da ovladaju ovim prostorom, da se na njemu učvrste, odnosno da

protivniku onemoguće pristup u njega.

2) Moravsko-vardarska dolina na poluostrvu čini centralnu i najvažniju

prirodnu prohodnu zonu meridijanskog smjera između panonskog i egejskog

geografskog prostora. Na sjevernom ulazu u ovu prohodnu zonu nalazi se

Beograd, kao sjeverna kapija Balkana, što pojačava značaj moravsko-vardarske

doline. Paralelna prohodna zona koja vodi od doline Kolubare preko Ibarske

klisure, Kosova polja, Kačaničke klisure, Pologa i Kičevske kotline ka

Pelagoniji i dalje Atini pojačava kapacitet centralne prohodne zone Balkana i

povećava značaj položaja država kroz koje prolazi.

4


3) Sjeverozapadni dio Balkana, između Save i Jadranskog mora, pripada

Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i Srbiji. Od svih balkanskih država samo

Slovenija i Hrvatska imaju kopneni dodir sa zapadnom polovinom Evrope.

Sličan položaj na Balkanu imaju Bugarska, evropski dio Turske, BJR

Makedonija, Grčka i Albanija na istočnom, kontinentalnom, dijelu evropskog

ratišta radi onemogućavanja i izbijanja na najosjetljivije područje akvatorije

Sredozemnog mora: Otrantska vrata i Sicilijanski prolaz.

4) Hrvatskoj, Srbiji i Bosni i Hercegovni, pripada prirodni najveći i

jedini otvor Balkana prema srednjoj Evropi. Njega čini južni dio Panonske

nizije. Njegova širina iznosi oko 500 km. Već od linije Sava – Dunav, ka

unutrašnjosti, ovaj otvor postepeno prelazi u nekoliko uskih ulaza koji, idući u

unutrašnjost Balkana, postaju sve uži, a neki se i potpuno gube. Među tim

ulazima ističu se: moravsko-vardarski, bosansko-neretljanski, vrbaski, unski,

pokupsko-delnički i ljubljansko-postojnski.

5) Od 12 važnijih ulaza na Balkansko poluostrvo, Bosni i Hercegovini,

Hrvatskoj i Srbiji pripada sedam: Postojnska vrata, Delnička vrata, Ravni

kotari, dolina Neretve, Beograd, dolina Bosne i širi rejon Zagreba (Pounje i

Pokupje). Ostalih pet ulaza: albansko primorje, Atika, Solunsko polje, turski

moreuzi, Fokpanska vrata nalaze se na prostoru ostalih pet balkanskih država.

Sve te karakteristike ukazuju da balkanske države imaju važnu ulogu i u

sigurnosnom pogledu osjetljiv geopolitički i geostrategijski položaj. Iz toga

proizlaze potrebe pretvaranja ovog prostora u zonu mira i dobrosusjedskih

odnosa, uz paralelno i stalno jačanje evropske odbrambene moći.

Balkan nije nevažna geopolitička žabokrečina. Smješten je na

srednjoj geografskoj širini i podložan utjecaju raznih tipova klimatskih uvjeta.

Srednje dnevne temperature u ljetno doba kreću se od 21,1 do 32,2 C sa

hladnijom temperaturom na planinama.

5


Balkan zahvata jugoistočni dio Evrope, između Crnog, Mramornog, Egejskog,

Sredozemnog, Jonskog i Jadranskog mora. Za sjeverenu granicu uzima se linija

Dunav – Sava – Kupa – Krka – Vipava - sjeverna ivica Tršćanskog zaliva. Osim

kontinentalnog kopna, Balkanu pripadaju i mnoga ostrva u priobalnim morima.

Balkansko poluostrvo ranije se nazivalo Ilirsko, Grčko, Rimsko, Vizantijsko i

evropska Turska. Površina Balkana iznosi 520.000 km2 ili 6% površine Evrope.

Širina na pravcu Varna – Trst iznosi 1.300 km, a na liniji Istanbul – Valona 800

km. Dužina Smederevo – Solun 480 km, a Beograd – Rt Tenaron 950 km.

Svojim geografskim položajem Balkan spaja Evropu sa Azijom, od koje je

odvojen moreuzima Bosforom i Dardanelima. Od Apeninskog poluostrva

udaljen je (na pravcu Bari – Herceg Novi) 200 km, a od sjeverne Afrike (Krit –

Darna) 350 km.

Obale Balkana duge su 9.300 km. Različita im je razuđenost i

pristupačnost. U Jadranskom i Jonskom moru pretežno su visoke i strme. Veze

obale sa unutrašnjosti Balkana su slabe. Najbolji su prolazi dolinama rijeka

Neretva, Vardar, Struma, Marica i Dunav. U Egejskom moru svi plovni putevi,

između grčkih i turskih obala, kanalisani su između mnogobrojnih ostrva.

Reljef

Balkan nema jedinstven planinski sistem. Pripadaju mu četiri planinska

sistema: Dinarski, Šarsko-pindski, Balkanski i Rodopski.

Nizija

Na sjevernom rubu, južno od Save i Dunava su Posavina, Podunavlje i

Pomoravlje, a na istoku su Crnomorski pomorski pojas, Marička dolina i

Trakijska nizija, na jugu Solunsko polje i Tesalija, a na zapadu Albanska

primorska ravnica.

U unutrašnjosti su manje nizije i zaravni, po postanku i obliku najvećim

dijelom kotline, a ima i manjih kraških polja, potpuno zatvorenih planinama.

Riječne doline su, mahom uske, izuzev Save, Dunava, Morave i Marice.

6


Balkan je samo djelomično pošumljen. Veći šumski kompleksi nalaze se

u unutrašnjosti. Uz obalu mora je makija, a dublje u primorskoj oblasti pretežno

rastu bor i čempres. U unutrašnjosti u višim planinskim predjelima do 1.000 m

visine susreću se grab i hrast, a iznad toga, najčešće, je bukva. Od 1.000 do

1.600 m nadmorske visine su planinski pašnjaci.

Hidrografija

Balkan je bogat vodenim tokovima, izuzev Dinarskog primorja i Grčke.

Vode pripadaju slivovima Crnog, Egejskog, Jonskog i Jadranskog mora.

Najveći je Crnomorski sliv kome pripadaju Dunav i Sava.

Klima

Čitav Balkan nalazi se u sjevernom umjerenom klimatskom pojasu. Na

sjeveru je otvoren prema Panonskoj niziji i Ruskoj ravnici, odakle dopiru

hladni kontinentalni, odnosno, stepski utjecaji. Na jugu Dinarske, Rodopske i

Stara planina, sprječavaju prodiranje sredozemne klime dublje u unutrašnjost.

Klimatski i vegetacijski utjecaj Sredozemnog mora, vezani su samo uz uski

primorski pojas, a dublje dopiru samo rijetkim dolinama rijeka.

PRILOZI:

Geografska karta Balkana (Balkanskog poluostrva).

Osnovne karakteristike geopolitičkog

položaja Balkana

7


Komunikacijski pravci (britanski pomorski put prema Indiji i njemački

kontinentalni put prema Perzijskom zaljevu - Drang nach Osten).

Izvor: Petar Vučić, Politička sudbina Hrvatske, Mladost, Zagreb, 1995.,

str. 42.

Ptolomejeva karta oko 140. g.n.e.

Izvor: Grupa autora, Geografija svijeta, Sloga, Zagreb, 1958., str. 320.

8


Orteluisova karta iz 1571. godine

Izvor: Grupa autora, Geografija svijeta, Sloga, Zagreb, 1958., str. 321.

Širenje Rimske države

Izvor: Eduard Kale, Povijest civilizacija, Školska knjiga, Zagreb,

1988., str. 34.

9


Glavne ceste u rimsko doba

Izvor: Vjekoslav Klaić: Povijest Bosne do propasti kraljevstva, Svjetlost,

Sarajevo, 1990., str. 360.

Evropa u vrijeme seobe naroda

Izvor: Eduard Kale, Povijest civilizacija, Školska knjiga, Zagreb,

1988., str. 108

10


Granica je išla linijom: Apeninsko poluostrvo – Bari – Budva – Morača -

dolina Drine – Dunav – Tisa i dalje. Drina je tako postala, ne samo

međudržavna granica, nego i vjekovna granica dvaju svjetova i kultura, sve do

danas.

Jugoistočna Evropa 1914.

Izvor: Međunarodni znanstveni skup "Jugoistočna Europa 1918–1995.",

Zadar, 1995.

11


9. Balkansko poluostrvo

Izvor: Grupa autora, Regionalna vojna geografija I, SSNO,

Beograd, 1989., str. 26.

Jugoistočna Evropa 1948.

Izvor: Međunarodni znanstveni skup "Jugoistočna Europa 1918–1995.",

Zadar, 1995.

12


Položaj zapadnog Balkana u jugoistočnoj Evropi

Države zapadnog Balkana = crvena linija; Države jugoistočne

Evrope = crvena + plava linija

13


Položaj Balkana sredinom 1. milenija st. e.

Izvor: Unat Faik: Tarih atlasi, Istanbul, 1996., str. 8.

Granice osvajanja Osmanlija

Izvor General štab Armije BiH: BiH od najstarijih vremena do kraja

Drugog svjetskog rata, Sarajevo, 1995., na str. 68.

14


Resume

The geopolitical position of the Balkans is derived from its position

in Europe, on the South European theaterand in the Mediterranean. Of the three

great peninsulas, Asia Minor, the Balkans and the Apennines, that give

characteristic features to South European theater, the Balkans takes the central

and most important place. It meets Asia Minor and Middle East in the meeting

place of the Old World continents – Europe, Asia and Africa. The shortest

ground route from Europe to that important intercontinental junction between

Europe, Asia and Africa, at the part where they have the most contact. From

history, past wars to be more precise, the linking position of the Balkans is well

known, not only within the geographic area that is now included in South

Europe, but much farther. Good examples for this are Persian and Turkish

invasion of Europe from the east, as well as German invasion in east under a

slogan: “Drangnashosten” (East incursion).

Key words: geopolitical position, the Balkans

Documents

geostrateški izazovi Balkana - pisjournal.compisjournal.com/images/1/PIS01_01.pdf · Neretva, Vardar, Struma, Marica i Dunav. U Egejskom moru svi plovni putevi, ... Resume The geopolitical