Balkansko poluostrvo

- Savremene političke promene na Balkanu se realizuju preko dva pravca:1) Balkanizacija – političko-teritorijalno usitnjavanje.2) Evropeizacija – uključivanje u evropske integracije.

Opšte geografske karakteristike Balkanskog poluostrva

- Naziv potiče od imena turskog porekla planine Balkan, koje znači planinski venac, a naziv je ustanovio Johan Avgust Cojne, 1809. godine.

- Geografski položaj je evroazijski.- Površina iznosi 505 578 km2, od koje ostrva zauzimaju 21 500 km2.- Sadrži jedanaest država (Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Srbija, Crna Gora, Makedonija, Bugarska, Rumunija, Albanija,

Grčka, Turska) i oko 45 miliona stanovnika.- Prosečna nadmorska visina je 540 m.- Okruženo je sa šest mora: Jadranskim, Jonskim, Sredozemnim, Egejskim, Mramornim i Crnim.

Savremene društveno-političke promene na Balkanskom poluostrvu

- U kulturi Blakana ostali su tragovi starih civilizacija - grčke, rimske, vizantijske i turske, koji se mogu videti u tipovima sela, gradova, kuća, arhitekturi, načinu života, religiji, jezicima, pismima.

- Gustina naseljenosti je veća u nizijama i rečnim dolinama nego u brdsko-planinskim predelima.- U etičkoj strukturi stanovništva preovlađuju južnoslovenski narodi (Slovenci, Hrvati, Srbi, Crnogorci, Makedonci, Bugari...), zatim

zapadnoslovenski narodi (Slovaci i Rusini), romanski narodi (Rumuni, Vlasi...), ostali indoevropski narodi (Albanci, Grci, Romi...) i Turci.

- Najbrojniji narod su Grci (10, 6 miliona), zatim Srbi (9 miliona), Bugari (8,4 miliona), Hrvati (4,5 miliona).- U verskoj strukturi najviše su zastupljeni pravoslavci (oko 70%), muslimani (15%), katolici i ostali (15%).- Prirodni priraštaj se znatno smanjuje kod hrišćanskog naroda, kod muslimanskog je još uvek visok, a stanovništvo Turske se

najbrže uvećava.- Migracije stanovništva su u prošlosti bile česte, zbog loših političkih i ekonomskih prilika, nasilja i ratova, elementarnih nepogoda

i epidemija.

Geografski položaj Srbije i njegov značaj

- Geografski položaj države predstavlja odnos fizičko-geografskih i društveno-geografskih elemenata njene teritorije.- Može biti:

1) Apsolutni (nepromenljiv): • Matematičko-geografski (prema geografskim koordinatama) • Fizičko-geografski (prema tektonskoj strukturi)2) Relativni (promenljiv) • Sociogegrafski • Ekonomsko-geografski • Političko-geografski

Matematičko-geograski položaj Srbije

- Srbija se nalazi između 18 49’13’’ i 23 00’43’’ istočne geografske dužine i 41 51’05’’ i 46 11’25’’ severne geografske širine.⁰ ⁰ ⁰ ⁰- Najsevernija tačka: granički prelaz Kelebija, nedaleko od Subotice.- Najjužnija tačka: nedaleko od sela Restelice.- Najistočnija tačka: vrh Srebrna glava na Staroj planini.- Najzapadnija tačka: nedaleko od Bezdana.- Najviša tačka je vrh Đeravica na Prokletijama – 2 656 m nadmorske visine.- Najniža tačka nalazi se na ušću Timoka u Dunav – 28 m nadmorske visine.

Fizičko-geografski položaj Srbije

- Balkansko-panonska (na Balkanskom poluostrvu nalazi se 75,6%, a u Panonskoj niziji je 24,4%).- Ravničarska (Panonska).- Brdsko-planinska (Dinarska, Karpatska…).- Dolinska (dolina Dunava, Save, Drine, Timoka…).- Kotlinska (Kosovo, Metohija, Niška kotlina…).- Kontinentalna – nema izlaz na more.

Sociogeografski položaj Srbije

- Sociogegrafski položaj Srbije je rezultat dugotrajnih civilizacijskih uticaja.- Prostor je većinom vizantijsko-pravoslavni, ali zbog viševekovne austrijske i turske vladavine, zastupljeni su i zapadno-

katolički i islamsko-orijentalni uticaji.

Ekonomsko-geografski položaj Srbije

- Ekonomsko-geografski položaj Srbije nije u skladu sa njenim potencijalima, znatno je pogoršan usled ratnih sukoba.- Privredni razvoj Srbije podstiče dobar saobraćaj.- Kroz Podunavlje je planiam Koridor 7, jedan od najvažnijih evropskih puteva, koji bi zajedno sa Rajnom i Majnom činio jedan od

važnijih puteva na kontinentu. On bi se ukrštao sa Koridorom 10, koji povezuje centralnu Evropu sa Malom Azijom.- Ukupan ekonomsko-geografski položaj Srbije poboljšaće izgradnja autoputa Beograd – Južni Jadran.

Političko-geografski položaj Srbije

- Političko-geografski položaj Srbije je za velike sile oduvek igrao ulogu veze između centralne Evrope i Male Azije, kao i proctora između Crnog, Egejskog i Jadranskog mora.

- Srbija zauzima centralni položaj Balkanskog poluostrva, kao veoma značajnog prostora.- Srbija ima osam suseda (Mađarska, Rumunija, Bugarska, Makedonija, Albanija, Crna Gora, Repuplika Srpska i Hrvatska).- U periodima nestabilnosti, Srbija trpi posledice i probleme i to je glavna mana položaja države.- Na savremeni položaj Srbije utiče moćni vojni savez, NATO i ekonomsko-politička integracija, Evropska unija.

Granice i veličina Srbije

- Granica neke teritorijalne jedinice (opštine, okruga, pokrajine, države) je linija koja razdvaja teritorije susednih teritorijalnih jedinica od nje.

- Državna granica ima više funkcija:• Predstavlja bezbednosnu barijeru, koju obezbeđuju policijske i vojne službe, koje kontrolišu stepen ,,otvorenosti’’ pomoću pasoša, viza, carine…•Služi za kontrolisanje cirkulacije ljudi, robe i informacija.• Omeđava suverenintet države, koji se ostvaruje unutar države i ispod i iznad površine teritorije, što znači da granica predstavlja zavesu, a ne samo liniju.

- Granice mogu biti kopnene i morske.

Granice Srbije

- Granice Srbije se dele na:1) Stare - nasleđene iz doba Kraljevine Jugoslavije.2) Nove - formirane prema novonastalim državama posle raspada bivše Jugoslavije.

- Ukupna granica teritorije Srbije iznosi 2 358 km.- U severnom delu Srije granica je nizijska, a u centralnom i južnom uglavnom planinska.- Srbija uglavnom ima povoljne odnose sa susedima, osim sa Albanijom i Makedonijom, čije granice ne kontroliše od 1999. Godine.

Dužina državnih granica Republike Srbije

- Granica prema Mađarskoj se proteže od naselja Bezdan do naselja Rabe i dugačka je 174 km. Granični prelazi su: Bački Breg (kod Bezdana), Kelebija (kod Subotice) i Horgoš (kod Subotice).

- Granica prema Rumuniji je najduža granica i proteže se od naselja Rabe do ušća Timoka u Dunav. Dugačka je 546 km. Može se podeliti na dva sektora – banatski i đerdapski. Granični prelazi su: Srpska Crnja (kod Kikinde), Jaša Tomić (kod Zrenjanina), Vatin (kod Vršca) i Kladovo (na Đerdapu).

- Granica prema Bugarskoj se proteže od ušća Timoka u Dunav do sela Žeravino. Dugačka je 367 km. Granični prelazi su: planinski prelaz Vrška Čuka (kod Zaječara), Mokranje (kod Negotina) i Gradina (kod Dimitrovgrada).

- Granica prema Makedoniji se proeže od sela Žeravino do planinskog vrha kod sela Restelica. Dugačka je 273 km. Granični prečazi su: Prohor Pčinjski (kod Vranja), Preševo (kod Vranja) i Đeneral Janković (kod Skoplja).

- Granica prema Albaniji je najkraća granica i proteže se od sela Restelica do Tromeđe na istočnom delu Prokletija. Dugačka je 111 km. Granični prelazi su Ćafa Prušit (kod Đakovice) i Vrbnica (kod Prizrena).

- Granica prema Croj Gori proteže se od Tromeđe na Prokletijama do sela Dekara. Dugačka je 244 km. Granični prelazi su: Jabuka (kod Prijepolja), Brodarevo (kod Prijepolja) i Prijepolje.

- Granica prema Bosni i Hercegovini, odnosno Republici Srpskoj, proteže se od sela Dekare do reke Save kod naselja Jamena. Dugačka je 382 km. Granični prelazi su: Uvac (kod Priboja), Kotroman (kod Bajine Bašte), Bajina Bašta, Perućac, Ljubovija (kod Valjeva) i Zvornik (kod Valjeva).

- Granica prema Hrvatskoj se proteže od naselja Jemena do naselja Bezdana. Dugačka je 259 km. Granični prelazi su: Šid (kod Novog Sada), Neštin (kod Novog Sada), Bačka Palanka (kod Novog Sada), Bogojevo (kod Vrbasa) i Batina (kod Sombora).

Veličina Srbije

- Površina Srbije: 88 361km2.- Maksimalna dužina teritorije Srbije (N ↔ S) iznosi 488 km.- Maskimalna širina teritorije Srbije (E ↔ W) iznosi 246 km.

Problemi pograničnih teritorija

- U pograničnim regionima procenat stanovništva je mali, pa su zbog toga te teritorije u ekonomskom zaostatku.- Pogranična zona je stalno izložena ekološkim rizicima iz susednih država, pogotovo ako su u blizini opasna ekološka postrojenja

(nuklearke u Mađarskoj i Bugarskoj).

Osnovne morfotektonske karakteristike reljefa

- Reljef Srbije je nastao tokom tercijara na odrazima Karpata, Balkana i Dinarida.- Sastav stena ukazuje da se na ovom prostoru sudarilo nekoliko blokova litosfere i da su se prilikom sudara pojedini delovi

Zemljine kore izdigli u vidu planina, a pojednini spustili u vidu kotlina.

Nizije i visije Srbije

- Nadmorska visina terena utiče na klimu, hidrografiju, vegetaciju i zemljište.- Reljef Srbije je pretežno nizijsko-planinski (nizije, pobrđa i niske planine zauzimaju 88%, srednje viske planine 12%, a planine

iznad 2 000 m samo 0,2%).- Nizije su zastupljene u Vojvodini, Mačvi, Pomoravlju i Ključu (kod Đerdapa).- Brda su zastupljena u Pocerini (kod Cera), Šumadiji, Stigu (kod Smedereva), kao i obodu kotlina Velike i Južne Morave.- Srednje planine su sve više zastupljene idući od severa prema jugu.- Visoke planine, preko 2 000 m predstavljaju planinske vrhove Midžor, Đeravicu i druge na Balkanu, Šar-planini i Prokletijama.- Proečna nadmorska visina reljefa u Srbiji iznosi 473 m, dok je u Evropi 340 m.- Najniža tačka se nalazi na ušću Timoka u Dunav (28 m).- Najviša tačka se nalazi na Prokletijama, vrh Đeravica (2 656 m).

Geološki sastav Srbije

- Najrasprostranjenije stene u Srbiji su sedimentne stene, nastale taoženjem sedimenata u jezerskim basenima. Veoma su rasprostranjene u Karpatsko-balkanskim i Dinarskim planinama. Pod uticajem atmosferske vode nastaju kraški oblici reljefa i peščari u ovom području.

- Druge po redu rasprostranjene stene su metamorfne, naročito serpentiniti i kristalni škriljci, dok su mermer i gnajs ređi. Kristalni šriljci su rsprostranjeni u pojasu Rodopske mase, serpentiniti u Dinaridima, mermer na Venčacu, a gnajs na Vršačkim planinama.

- Postoje i magmatske stene, u slivu Crnog Timoka, na Kosovu Kopaoniku i drugim planinama, koje ukazuju na nekadašnju vulkansku aktivnost.

- U Paonskoj niziji su zastupljeni nevezani sedimenti – pesak, šljunak i glina.

Geotektonska struktura Srbije

- Geotektonska struktura Srbije sastoji se od:• Rodopske mase (centralno-istočni deo Srbije)• Unutrašnjih Dinarida (centralno-zapadni deo Srbije)• Centralnih Dinarida (zapad i jugozapad Srbije)• Karpatsko-balkanske mase (istočni deo Srbije)• Panonske nizije (sever Srbije)

Panonska nizija

- Panonska nizija predstavlja dno velikog isušenog jezera, koje je iščezlo tokom tercijara, prilkom nastanka Đerdapske klisure.- Obuhvata južni deo Panonskog basena, severno od Save i Dunava.- Blago je nagnuta od severa prema jugu.- Prekrivena je jezerskim, rečnim i eolskim sedimentima.- Ispresecana je širokim dolinama Dunava, Tise, Tamiša i Karaša (kod Vršca). - Najveći deo prostire se ispod 200 m nadmorske visine, a ravničarsku idilu remete ostrvske planine (Fruška Gora i Vršačke),

aluvijalne ravni, lesne zaravni i peščare.

Ostrvske planine

- Ostrvske planine predstavljaju ostatke unutrašnjih Dinarida.- Fruška Gora je planinski masiv u Sremu. Najviši vrh je Crveni čot (539 m). Prostire se na uporedničkom pravcu od Šida do

Slankamena, na dužini od 80 km. Viši delovi planine su pod listopadnim šumama, a niži pod njivama i voćnjacima. Na Frškoj Gori postoji 17 crkava i manastira, pa je poznata i kao ,,srpski Atos’’.

- Vršačke planine se uzdižu u jugoistočnom delu Banata. Najviši vrh je Gudurički vrh (639 m). Viši delovi planine su pod listopadnim šumama, a niži pod vinogradima i voćnjacima.

Aluvijalne ravni

- Aluvijalne ravni su prostrane plodne ravnice pored reka, nastale taloženjem peska i mulja. - Aluvijalne ravni Dunava, Tise, Tamiša i Karaša su blago nagnute niz rečni tok.- Radi navodnjavanja su prokopani kanali, među kojima je najpoznatiji Dunav-Tisa-Dunav.

Lesne zaravni

- Lesne zaravni su eolski oblici reljefa, nastali taloženjem lesa (žute prašine) u uslovima hladne i suve klime.- Na lesu je obrazovan černozem – najplodnije zemljište u Panonskoj niziji.- Lesne zaravni u Panonskoj niziji:

• Sremska lesna zaravan leži između Dunava i Save, okružujući Frušku Goru sa svih strana. • Bačka lesna zaravan zahvata centralni deo severne Bačke, od Subotice do Telečike.• Titelski lesni plato se nalazi sa desne strane Tise, pre njenog ušča u Dunav.• Južnobanatska lesna zaravan okružuje Deliblatsku peščaru sa svih strana.• Tamiška lesna zaravan leži između Tamiša i Begeja.

Peščare

- Peščare su oblici reljefa sa nedostatkom vode, nastali eolskom erozijom i akumulacijom.- Javljaju se peščane dine, od peska koji je nekad bio pokretan i dolazio sa obala Dunava, a sada je umiren šumskom vegetacijom.- Peščare u Panonskoj niziji su:

• Subotička peščara leži između Subotice i granise sa Mađarskom. Deo je velike Bajske peščare u Mađarskoj. Ukupna površina peščare iznosi 150 km2. Dine su visoke od 4 do 6 metara.• Deliblatska peščara leži u jugoistočnom delu Banata. Ukupna površina peščare iznosi 360 km2. Najviša tačka u peščari se nalazi kod Devojačkog bunara. Reljef se sastoji od izduženih peščanih dina, visina od 1o do 20 metara. Zbog velike bezvodnosti, sela su podignuta na obodu, a u unutrašnjosti se nalazi samo Šušara.

Južni obod Panonskog basena

- Južni obod Panonskog basena predstavlja deo Panonskog basena južno od Save i Dunava, koji odvaja Panonsku niziju od planinske oblasti.

- Sastoji se od nekoliko površi, koje postaju sve više od severa prema jugu.- Ispresecan je rečnim dolinama, među kojima dominiraju doline Velike Morave i Kolubare.

Planinska oblast

- Planinska oblast zahvata oko 75% površine Srbije.- Planine su grupisane u pojaseve: Srpsko-makedonske mase, Karpatsko-balkanskh planina i Dinarskih planina.- Srpsko-makedonska masa (Rodopidi) je pojas gromadnih planina. Planine su rastavljene kotlinama, koje su nataložene

jezerskim sedimentima. Planine: Dukat, Besna kobila, Vardenik, Čemernik, Babička gora – sa desne strane Južne Morave, Bukovik i Rožanj – severno od Aleksinca, Goljak, Kukavica, Radan, Jastrebac, Juhor, Crni vrh – sa leve strane Južne i Velike Morave. Kotline: Vranjska, Leskovačka, Niško-aleksinačka, Paraćinsko-jagodinska i Velikomoravska. Klisure: Grdelička, Stalaćka i Bagradinska. Nekada je ovo područje imali vulkansku aktivnost, što ukazuju vulkanske kupe Oblik i Grot – severno od Vranja.

- Karpatsko-balkanske planine su planinski pojas od Đerdapske klisure do Suve planine. Planine su isprecesane kotlinama, koje su nataložene jezerskim sedimentima. Postojalo je i prisustvo krečnjaka, pa su preko jezerskih sedimenata obrazovana ležišta mrkog uglja. Dolazi do vulkanskih aktivnosti u okolini Bora, pa nastaju vulkanski oblici reljefa – Crno brdo. Planine: Homoljske, Beljanica, Kučaj, Rtanj, Ozren, Devica, Kučaj, Krš, Tupižnica, Tresibaba, Svrljiške, Belava, Vlaška, Miroč, Deli Jovan i Stara planina. Kotline: Zviška, Homoljska, Sokobanjska, Niška, Crnorečka, Svrljiška, Belopalanačka, Zaječarska, Knjaževačka i Pirotska. Razvijen je kraški reljef sa vrtačama i uvalama. Najpoznatije kraško polje je Odorovačko kod Dimitrovgrada. Pećine: Bogovinska, Cerjanska, Resavska, Rajkova, Lazareva, Vernjikica, Ceremošnja…

- Unutrašnji dinaridi:1) Kopaonička grupa planina – Kopaonik, Željin, Goč i Stolovi. Srednjevisinske planine, izuzev Kopaonika, bogate gvožđem,

olovom i cinkom.2) Šumadijska grupa planina – Avala, Kosmaj, Bukulja, Venčac, Rudnik i Gledićke planine. Niske planine, bogate živom, olovom

i cinkom.3) Valjevsko-podrinjska grupa planina – Cer, Gučevo, Boranja, Jagodnja, Sokolske, Povlen, Maljen i Suvobor. Venačne planine,

bogate antimonom, olovom i cinkom. - Centralni dinaridi:

1) Starovlaška grupa planina – Tara, Zlatibor, Zlatar, Čemerno, Javor, Golija, Giljeva i Grozna. Presecaju ih kotline Pribojska, Sjenička i Novopazarska. Vulkanski oblici reljefa su najizrazitiji kod Đurđevih stupova i Gradine.

2) Prokletijska grupa planina – Junička, Bogićevica, Hajla, Žljeb i Mokra Gora. Usečene su klisurama Ereničkom, Dečanskom i Pećke Bistrice.

3) Šarska grupa planina – Šar-planina, Koritnik i Paštrik. Postoje brojni cirkovi na planinama, u kojima se nalaze mala jezera ,,gorske oči’’.- Između prokletijske i šarske grupe planina leži Metohijska kotlina.

- Ostrvske planine su Fruška Gora i Vršačke planine.

Elementi i faktori klime

- Klimatski elementi su vazdušni pritisak, temperature vazduha, oblačnost, insolacija, i padavine.

- Na klimu Srbije imaju uticaj:1) Spoljašnji klimatski faktori: uticaji Atlantskog okeana, Sibira i Severne Amerike.2) Unutrašnji klimatski faktori: geografski položaj (geografska širina i dužina), reljef, tipovi zemljišta, vegetacija, uticaj

čoveka, vode i meteorološki procesi.- Tipovi klime u Srbiji:

1) Kontnentalna – Panonska nizija.2) Umereno kontinentalna – planine preko 800 m.3) Planinska – planine prko 1 400 m.4) Župna (izmenjen oblik umereno-kontinentalne) – Vranjske kotline, Metohije, Aleksandrovačke župe, doline Lima.5) Izmenjena sredozemna – Prokletije i Šar-planina.

Klima Panonske nizije

- Zastupljena je u Vojvodini, Zapadnom Pomoravlju, Velikom Pomoravlju i u dolini reke Nišave.- Uticaji ove klime se osećaju do 800 m nadmorske visine.- Odlikuje se:

• Duga i topla leta.• Oštre i hladne zime.• Jesen su toplije od proleća.

- Prosečna temperature vazduha je 10 C⁰ .- Maksimalna temperature vazduha je iznosila 44, 9 C⁰ , zabeležena je 2007. godine u Smederevskoj palanci.- Minimalna temperature vazduha je iznosila -32, 9 C⁰ , zabeležena je 1963. godine na teritoriji Vrbasa.- Na teritoriji Panonske nizije duvaju:

• Košava – dolazi iz Rumunije, a formira se iznad teritorije Karpata. Uglavnom je zastupljena u Panonskoj niziji, ali duva i u dolini Niša. Najizraženija je tokom zime, u oktobru, novembru i decembru. Košava je jako hladan, dosadan vetar.• Severac – dolazi sa severa. Pojavljuje se kada pada sneg i veoma je hladan vetar, hladniji od košave.

- Dužina trajanja insolacije oznosi od 1 990 do 2 230 časova godišnje.- Prosečna oblačnost iznosi oko 56%.- Maksimalna oblačnost iznosi 73% u decembru.- Minimalna oblačnost iznosi 40% u julu i avgustu.- Prosečna količina padavina iznosi 624 mm godišnje.- Maksimalna količina padavina iznosi 750 mm, na Fruškoj Gori.- Minimalna količina padavina iznosi 516 mm, nedaleko od Čoke.- Najkišovitiji mesec je jun, a najsušniji mesec je oktobar.- Najsušnija godina u Srbiji bila je 2000. kada je u Kikindi izmereno samo 220 mm padavina.

Klima planinske oblasti

- Obuhvata varijetete umereno-kontinentalne, planinske, župne i izmenjeno sredozemne klime.- Umereno-kontinentalna klima je zastupljena iznad 800 m nadmorske visine.- Planinska klima je zastupljena iznad 1 400 m nadmorske visine.- Župna klima je zastupljena u Vranjskoj kotlini, Metohijskoj kotlini, Aleksandrovačkoj župi i dolini Lima.- Izmenjena sredozemna klima je zastupljena na Prokletijama i Šar-planini, zbog otvorenosti Belog Drima ka Jadanskom moru.- Odlike su:

• Umereno topla i suva leta.• Umereno hladne zime.• Jeseni su duže i toplije od proleća.

- Minimalna temperatura vazduha je iznosila -39 C⁰ , zabeležena je 26. 1. 2006. u Sjenici na Pešterskoj visoravni.- Duvaju vetrovi: severac, severoistočni i zapadni.- Dužina trajanja insolacije iznosi od 1 500 do 2 000 časova godišnje.- Prosečna oblačnost iznosi 60% i najveća je u zimskom period.- Prosečna količina padavina iznosi od 1 000 do 1 338 mm godišnje.- Najkišovitiji meseci su jun i novembar, a najsušniji jul i avgust.

- Najkišovitije mesto je Junička planina, 1 417 mm godišnje.- Najsušnije mesto je prostor između prokuplja i Bele Palanke, 525 mm godišnje.- Snežni pokrivač se najduže zadržava na Šar-planini i Kopaoniku, oko 150 dana godišnje.- Snežni pokrivač se najmanje zadržava u Niško-leskovačkoj kotlini, oko 25 dana godišnje.