Führer: Walka do ostatniej kropli krwi

IAN KERSHAW

Do dat ko wa li sta kar pre cy zo wa a, e win nych tch-rzo stwa al bo za nie dba nia obo wiz kw na le y roz strze li-wa na miej scu. Aby po twier dzi, e to nie pu sto so wie, Him m ler po wo a si na przy kad Byd gosz czy, gdzie par tyj ni i pa stwo wi ofi cje le by naj mniej nie wy ka za li si zbyt nim bo ha ter stwem w ob li czu zbli a j cej si do te go mia sta Ar mii Czer wo nej. Zwierzch nik miej sco wej po li cji naj wy ra niej po pro stu zbieg. Lo kal ny do wd ca woj sko-wy sprze ci wi si otrzy ma nym roz ka zom, wy co fu jc si z umoc nio nych po zy cji. Szef re gio nal nej ad mi ni stra cji i nad bur mistrz Byd gosz czy zo sta li p niej zde gra do wa ni i skie ro wa ni do su by fron to wej w kar nych ba ta lio nach, kt rym po wie rza no szcze gl nie nie bez piecz ne za da nia, a po dob nie po st pio no z przy wd c okr go wej or ga ni-za cji par tyj nej, kt re go od ra zu usu ni to te z NSDAP. Wszyst kich za p dzo no na pu blicz ne stra ce nie na czel ni ka byd go skiej po li cji SS -Stan dar tenfhre ra Car la von Sa li-scha, roz strze la ne go przez plu ton eg ze ku cyj ny za tch-rzo stwo. Roz strze la no rw nie wspo mnia ne go do wd c wojsk. 11 lu te go Him m ler wy da ode zw do ofi ce rw Gru py Ar mii Wi sa, kt rej ko men d wa nie ob j, ocze ku jc od nich wzo ro wej od wa gi i nie zom no ci w de cy du j cej fa zie wal ki z y dow sko -bol sze wic kim za gro e niem oraz fa na tycz nej wo li zwy ci stwa i po-mien nej nie na wi ci do tych bol sze wic kich by dla kw, ale i przy po mnia przy oka zji, e sze fa byd go skiej po li cji roz strze la no za za nie dba nie su bo wych obo wiz kw.

(frag ment ksi ki)

IAN KERSHAWSir Ian Ker shaw (ur. 1943) bry tyj ski hi sto-ryk, pro fe sor hi sto rii naj now szej na Uni wer sy-te cie w Shef field. Zaj mu je si hi sto ri Eu ro py iNie miec wXXwie ku, wtym przede wszyst kim okre sem Trze ciej Rze szy. Na pi sa kil ka na cie ksi ek, naj bar dziej zna n znich jest trzy to mo wa bio gra fia Adol fa Hi tle ra, kt ra zo sta a na gro dzo-na wie lo ma pre sti o wy mi na gro da mi. Trzy la ta te mu na ka dem Zna ku uka za y si je go Punk ty zwrot ne. Jest czon kiem Aka de mii Bry tyj skiej iKr lew skie go To wa rzy stwa Hi sto rycz ne go.

Walka do ostatniej kropli krwi

Dlaczego Niemcy pozostali wierni Hitlerowi do koca? Ostatnia tajemnica II wojny wiatowej nareszcie wyjaniona!

Ostatnie miesice II wojny wiatowej skrywaj niezwyk tajemnic. Sytuacja Niemiec bya beznadziejna: dzieci i starcy w mundurach, zrwnane z ziemi miasta, ludno cywilna wydana napastw Armii Czerwonej. Niezwyciony wdz, Adolf Hitler, wydaje zberliskiego bunkra polecenia nieistniejcym armiom.

Jednak i onierze, i zwykli Niemcy wci trwali przy swoim Fhrerze. Czy na pewno decydujc rol odegra tu nazistowski terror? Amoe magnetyzm wodza? Jak to si stao, e tak potulnie znosili kolejne ciosy? Dlaczego si nie buntowali, nie skadali broni? Naco liczyli?

Brytyjski historyk, autor najwaniejszej biografii Hitlera, wie oTrzeciej Rzeszy wicej ni ktokolwiek inny. Tylko on mg przekonujco wyjani niewiarygodne losy Niemiec tu przedkocem wojny. Dziki tej przeomowej ksice zmieni si nazawsze nasze spojrzenie naostatnie miesice walki.

Przeczytaj, dlaczego Niemcy postanowili walczy doostatniej kropli krwi!

W serii ukazay si m.in.:

Ce na de tal. 69,90 zFHRER

FHRER

Ian Kershaw

FhrerWalka do ostatniej

kropli krwi

Przekad

Grzegorz Siwek

Wydawnictwo ZnakKrakw 2012

Spis treci

Podzikowania 7Wstp 11Dramatis personae 17Wprowadzenie. Ginc w pomieniach 21

Rozdzia 1WSTRZS DLA SYSTEMU 37

Rozdzia 2 ZAAMANIE FRONTU ZACHODNIEGO 83

Rozdzia 3PRZEDSMAK KOSZMARU 131

Rozdzia 4ROZBUDZONE I ZGASZONE NADZIEJE 177

Rozdzia 5DRAMAT NA WSCHODZIE 227

Rozdzia 6TERROR W NIEMCZECH 279

Rozdzia 7ROZPAD FUNDAMENTW 333

Rozdzia 8IMPLOZJA 393

Rozdzia 9LIKWIDACJA 465

Zakoczenie. Anatomia samounicestwienia 515

Lista skrtw 531Bibliogra a 533Indeks nazwisk 557Spis map 569Spis ilustracji 571

Wprowadzenie

Ginc w pomieniach

roda, 18 kwietnia 1945 roku: amerykaskie oddziay stoj u bram miasta Ansbach, orodka administracyjnego rodkowej Frankonii. Nazistowski zarzdca tego okrgu zbieg noc, wikszo niemieckich wojsk przerzucono na poudnie, ludno od wielu dni toczy si w schronach przeciwlotniczych. Racjonalne mylenie podpowiadaoby kapitulacj. Ale wojskowy komen-dant miasta doktor Ernst Meyer pidziesicioletni pukownik Luftwa e, z doktoratem z zyki jest fanatycznym nazist, gotowym walczy do same-go koca. Dziewitnastoletni student teologii, niezdolny do suby wojsko-wej Robert Limpert postanawia dziaa, aby uchroni swoj miejscowo od zniszczenia w bezsensownej bitwie do ostatniego onierza.

Limpert by przed miesicem wiadkiem cakowitego obrcenia w pe -rzyn przez alianckie bomby piknego Wrzburga. To nieco wcze niej, w kwietniu, skonio go do niebezpiecznej akcji kolportau ulotek nawou-jcych do poddania bez walki Ansbach, gdzie stay jeszcze nietknite ma-lownicze barokowe i rokokowe budowle. Teraz podejmuje jeszcze wiksze ryzyko. Okoo godziny 11.00 tego uroczego wiosennego przedpoudnia przecina druty telefoniczne, ktre, jak sdzi, cz baz komendanta z jed-nostk Wehrmachtu stacjonujc pod miastem w bezowocnej prbie sa-botau, gdy, o czym Limpert nie wie, wspomnian baz niedawno prze-niesiono w inne miejsce. W trakcie aktu sabotau zostaje zauwaony przez dwch chopcw, czonkw Hitlerjugend. Donosz o tym, co widzieli, a spraw szybko zajmuje si miejscowa policja. Policjant udaje si do domu Limperta, gdzie znajduje u modego czowieka pistolet i obciajce dowo-dy, po czym aresztuje go.

Lokalna policja melduje o tym naczelnikowi pozostaych na miejscu, w Ansbach, wadz cywilnych, ten za z kolei telefonuje do komendanta wojskowego, znajdujcego si akurat poza miastem. Wzburzony, jak atwo si domyli, tymi nowinami komendant spieszy na posterunek policyj-ny i energicznie powouje trzyosobowy trybuna, zoony z szefa miejsco-wej policji, jego zastpcy oraz wasnego adiutanta. Po farsowym procesie, trwajcym zaledwie par minut, podczas ktrego oskaronemu odmawia si prawa gosu, komendant skazuje go na mier, a wyrok ma zosta wy-konany natychmiast.

ian kershaw | fhrer. walka do ostatniej kropli krwi

Stojcemu z ptl na szyi w bramie ratusza Limpertowi udaje si wy-rwa i rzuci do ucieczki, ale po przebiegniciu niespena stu metrw zo-staje znowu schwytany przez policj; skopany i szarpany za wosy, krzyczy, wleczony z powrotem. Nikt w zgromadzonym tumie nie rusza mu na po-moc. W rzeczywistoci niektrzy cywile uczestnicz nawet w biciu i kopaniu go. Lecz to jeszcze nie koniec cierpie nieszcznika. Ptla znowu zaciska si na jego szyi i zostaje powieszony. Lina pka jednak i o ara spada na ziemi. Raz jeszcze zakadaj mu ptl i w kocu ginie, powieszony na ratuszowym dziedzicu. Komendant wydaje rozkaz, by ciao wisiao tak dugo, a za-cznie cuchn. Wkrtce potem sam rekwiruje czyj rower i niezwocznie ucieka na nim z miasta. Cztery godziny pniej Amerykanie wkraczaj do Ansbach bez jednego wystrzau i odcinaj wiszce zwoki Roberta Limperta1.

Jak dowodzi ten ponury epizod, nazistowski reim do samego koca nie zaprzesta terroru i przeladowa. Dziao si tak jednak nie tylko za spra-w nadgorliwego komendanta wojskowego miasta pukownika Luftwa e doktora Meyera, brutalnie rozprawiajcego si z kim uznanym za zdrajc i sabotayst, przedstawiciela wadz, ktre przemoc narzucay swoj wol. Nawet w obliczu takiego fanatyzmu lokalni policjanci, wiadomi tego, e Amerykanie lada dzie wkrocz do miasta, mogliby oszczdzi sobie p-niejszych kopotw z okupacyjnymi wadzami, przecigajc aresztowanie i przesuchiwanie Limperta. Zamiast tego woleli przestrzega przepisw i pe-ni swoje obowizki tak sumiennie, jak to w ich opinii byo moliwe, nadal odgrywajc rol pomniejszych strw prawa, ktre, jak pniej sami przy-znawali, byo niczym innym ni wyrazem samowoli komendanta.

To samo mona rzec o sze e miejscowych wadz cywilnych. On rw-nie mg odwoa si do swoich dowiadcze oraz wiadomoci zbliaj-cego si nieuchronnie kresu walk i odwlec w czasie egzekucj. Zamiast tego wola zrobi, co tylko si dao, aby przyspieszy ca procedur i wspdzia-a z komendantem. Mieszkacy, ktrzy znaleli si na placu przed ratu-szem i widzieli prb ucieczki Limperta, mogli wtedy przyj mu z pomoc. A jednak niektrzy z nich wrcz pomogli policji zawlec szarpicego si mo-dzieca z powrotem na miejsce egzekucji. Wobec tego, w opisanych oko-licznociach i w ostatnich chwilach wojny przynajmniej w Ansbach ci,

1 Justiz und NS-Verbrechen. Sammlung deutscher Strafurteile wegen nationalsozialistischer Ttungsverbrechen 19451966, t. 1, red. A.L. Rter-Ehlermann, C.F. Rter, Amsterdam 1968, nr 010, 029, s. 115129, 645659; E. Frhlich, Ein junger Mrtyrer, w: Bayern in der NS-Zeit, t. 6, red. M. Broszat, E. Frhlich, Mnchen Wien 1983, s. 228257; S.G. Fritz, Endkampf. Soldiers, Civilians, and the Death of the Th ird Reich, Lexington 2004, s. 153158; H. Woller, Gesellschaft und Politik in der amerikanischen Besatzungszone. Die Region Ansbach und Frth, Mnchen 1986, s. 4855. Doktor Meyer, byy komendant wojskowy miasta, zosta skazany w grudniu 1946 roku przez sd okrgowy na dziesi lat wizienia.

wprowadzenie. ginc w pomieniach

ktrzy sprawowali wadz, nadal dziaali w interesie reimu a czynili to nie bez poparcia ludnoci.

Incydenty rwnie przeraajce jak opisany powyej, w trakcie ktrych cz lokalnej spoecznoci usiowaa zapobiec bezsensownym zniszczeniom, za co spotykay j drakoskie kary, podczas gdy inni popierali przelado-wania, jakimi kierowali funkcjonariusze reimu, nie naleay do rzadkoci w tych ostatnich stadiach najstraszniejszej z wojen. Mona by wybra dzie-sitki innych przykadw ilustrujcych trwajcy wwczas czyli w koco-wych miesicach globalnego kon iktu terror reimu wymierzony w nie-mieckich obywateli, a take w zagranicznych robotnikw, jecw, ydw oraz inne grupy, od dawna postrzegane jako wrogie nazizmowi2.

I nie chodzi tylko o to, e coraz okrutniejsze akty terroru, dokonywa-ne przez fanatykw i desperatw, utrzymay funkcjonowanie zbrodniczego systemu. Najwaniejsza ze wszystkiego bya postawa niemieckich si zbroj-nych. Jeli Wehrmacht zaprzestaby dziaa, wwczas upadby i rzd nazi-stowski. Oznaki rozkadu, dezintegracji Wehrmachtu byy liczne w schyko-wym okresie wojny, a najbardziej widoczne stay si na froncie zachodnim. onierze niemieccy dezerterowali mimo groby surowej kary za taki po-stpek. Na pocztku 1945 roku wikszo z nich, a ju na pewno wik-szo przebywajca na zachodzie, uwaaa, e kontynuacja zmaga jest bezsensowna, i pragna tylko powrotu do rodzin. A jednak Wehrmacht nie zaprzestawa walki. Generaowie i frontowi dowdcy nadal wydawali rozkazy, nawet w najbardziej beznadziejnych sytuacjach. I rozkazy te wy-peniano.

Pod gradem bomb, pord zniszczonych miast i miasteczek, gdy Rzesza zaamywaa si pod naporem przewaajcych si na wschodzie i zachodzie, podtrzymywano pozory normalnoci w narastajcym chaosie, a biurokracja dokadaa niezwykych stara, aby nadal funkcjonowa. Oczywicie Rzesza kurczya si z dnia na dzie, kanay cznoci si uryway, transport przesta-wa dziaa, podstawowe media, takie jak gaz, elektryczno czy woda, nie docieray ju do milionw domw, a urzdnicza administracja staa w obli-czu coraz liczniejszych problemw. Ale tam, gdzie Niemcy nie znalazy si jeszcze pod rzdami okupantw, nie nastaa anarchia. Cywilne wadze dzia-ay dalej, acz nieskutecznie wobec skrajnych trudnoci i przemieszczania si ludnoci na wielk skal. Sdy wojskowe i cywilne wci wydaway coraz surowsze wyroki. W kwietniu 1945 roku nadal wypacano pensje i pobory3.

2 Zob. cenny zbir esejw na temat terroru i ostatniej fazy wojny w: Terror nach Innen. Verbrechen am Ende des Zweiten Weltkrieges, red. C. Arendes, E. Wolfrum, J. Zedler, Gttingen 2006.

3 Na przykad pracownikom policji monachijskiej wypacano pobory a do maja 1945 roku. Zalega wypata dla pewnej sprztaczki z tego wydziau policyjnego, ktrej nie


Stypendia, przyznawane przez najwaniejsz uczelni berlisk, wypaca-no zagranicznym studentom do ostatnich tygodni wojny, nadal traktujc je jak inwestowanie w trway niemiecki wkad w budow nowej Europy4.

Pomimo pitrzcych si przeciwnoci utrzymywano dystrybucj re-dukowanych z dnia na dzie racji ywnociowych, uciekajc si do coraz bardziej zaimprowizowanych rodkw; z wielkim trudem funkcjonowaa rwnie poczta. Ograniczone formy rozrywek wci byy dostpne, co sta-nowio wiadom metod podtrzymywania morale ludnoci i odwracania uwagi, choby na krtko, od widma nadcigajcej katastrofy. Ostatni wojen-ny koncert Filharmonikw Berliskich odby si 12 kwietnia, na cztery dni przed rozpoczciem generalnego szturmu wojsk radzieckich na stolic Rze-szy. W programie tego koncertu znalaz si rzecz jasna na ze Zmierzchu bo-gw Richarda Wagnera5. Otwarte pozostaway niektre kina. Zaledwie ty-dzie przed kapitulacj Stuttgartu, 22 kwietnia mieszkacy mogli otrzs n si na chwil z szoku, idc do kina na Kobiet z moich snw6. Rozgrywano na-wet mecze piki nonej. Ostatni z nich mia miejsce jeszcze 23 kwietnia 1945 roku, gdy klub Bayern Monachium, Gaumeister (mistrz okrgu) na rok 1945, pokona lokalnych monachijskich rywali druyn TSV 18607. Na-dal wychodziy niepene wydania gazet. Gwny nazistowski organ prasowy, Vlkischer Beobachter, wydawano w nieokupowanej czci poudnio-wych Niemiec do samego koca. Na pierwszej stronie jej ostatniego numeru z 28 kwietnia 1945, czyli na dwa dni przed samobjstwem Hitlera w berli-skim bunkrze, widnia nagwek: Forteca Bawaria.

wynagradzano od kwietnia, zostaa wydana w czerwcu BHStA, Monachium, Minn 72417, Nr 2415f27, Gehaltszahlung, 28.06.1945, 2415f28, Zahlung von Arbeitslhnen, 28.06.1945. Z kolei genera broni Wa en-SS, SS-Obergruppenfhrer Karl Wol , byy szef osobistego sztabu Himmlera, a w ostatniej fazie wojny penomocnik Wehrmachtu we Woszech, pobra kolejn pensj w wysokoci 2226,80 marek (1551,90 marek netto) w kwietniu 1945 roku, czyli w czasie, kiedy potajemnie dy do poddania wojsk niemieckich w tym regionie BAB, BDC, SSO-Karl Wol , Gehaltsabrechung, kwiecie 1945, 31.03.1945. Dzikuj Horstowi Mllerowi i Michaelowi Buddrusowi za t informacj oraz Jonathanowi Steinbergowi za rad, gdzie jej szuka.

4 Informacja udzielona mi przez Wolfganga Holla z Fundacji imienia Aleksandra von Humboldta z Bad Godesbergu oraz Holgera Impekovena, obecnie pracujcego nad dziejami Fundacji w latach 19251945, ktremu dzikuj za krtki wykad na temat tego projektu.

5 A. Speer, Wspomnienia, tum. M. Fijakowski et al., Warszawa 1990, s. 555; BA/MA, N648/1, NL Dethle sen, Erinnerungen, fol. 7 (19451946).

6 A. Frschler, Kriegsende und Neubeginn. Stuttgart 1945, Gudensberg Gleichen 2004, s. 10. 7 Ch. Hartmann, J. Hrter, Die letzten 100 Tage des Zweiten Weltkriegs, Mnchen 2005, dzie

78, 21.02.1945 (i dalsze). Te rozgrywki pikarskie nie miay wiele wsplnego z dzisiejsz fut-bolow Lig Europejsk. Druyny skaday si z dostpnych graczy czsto z onierzy prze-bywajcych na przepustce. Ostatni na mistrzostw Niemiec rozegrano 16 czerwca 1944 roku na oczach 70 tysicy widzw w Berlinie, a Drezno wygrao wwczas z Hamburgiem 4:0. Potem, ze wzgldu na trudnoci transportowe i pogarszajc si sytuacj wojenn, me-cze ograniczono do regionalnych Sportgaue (okrgw sportowych).


Powody upadku Niemiec s oczywiste i powszechnie znane. Mniej ja-sne jest, dlaczego i jak Rzesza Hitlera funkcjonowaa a po swj kres. I to wanie postaramy si wyjani w niniejszej ksice.

Fakt, e reim w y t r w a do samego koca a wojna miaa si zako-czy dopiero po militarnym podboju Niemiec, zniszczeniu ich gospodarki, zrujnowaniu miast i zajciu kraju przez obce mocarstwa to, w wymiarze historycznym, wyjtkowa rzadko. Wojny pomidzy rnymi pastwami w erze nowoytnej zasadniczo koczyy si jakim rodzajem wynegocjowa-nego porozumienia. Rzdzce elity pastwa w obliczu militarnej klski na og w pewnej fazie kon iktu prosiy o rozejm i w kocu, pod przymusem, zgadzay si na terytorialne ustpstwa, choby i niekorzystne dla siebie. Za-koczenie I wojny wiatowej pasowao do takiego wzorca. Fina II wojny wyglda zupenie inaczej. Wadcy Niemiec w 1945 roku, wiedzc, e woj-na jest przegrana, a ich ojczynie grozi cakowite zniszczenie, mimo wszyst-ko chcieli walczy do momentu zrwnania kraju z ziemi.

Autorytarne rzdy, stojce w obliczu klski w niepopularnej wojnie i postrzegane jako winne takiego nieszczcia, zwykle nie utrzymuj si u wadzy w czasie katastrofy. W przeszoci niektre z nich obalaa oddol-na rewolucja, jak w Rosji w roku 1917 i w Niemczech w 1918 (w drugim z tych przypadkw ju po tym, jak dowdztwo wojskowe podjo kroki w kierunku zakoczenia przegranej wojny). Inne co dzieje si czciej upadaj wskutek wewntrznego przewrotu, dokonanego przez elity niesko-re do tego, by podzieli los skompromitowanych wadz, i chcce co dla sie-bie ocali. Odsunicie Mussoliniego od wadzy przez wosk Wielk Rad Faszystowsk w 1943 roku suy tu jako wzorcowy przykad. Dla odmia-ny w Niemczech reim, cho uznawany powszechnie, nie tylko przez lud, ale i czonkw wadz cywilnych i wojskowych, za rzd realizujcy samobj-cz polityk, kontynuowa walk a po zupen klsk i w odrnieniu od roku 1918 okupacj kraju przez obce siy8. Jedyne porwnania, jakie przy-chodz tu na myl, to przypadek Japonii w 1945 roku (ktra jednak skapi-tulowaa, zanim nastpio jej zajcie) oraz, w mniej odlegych czasach po-nadto w tym wypadku jest to podobiestwo bardzo nike (uwzgldniajc niezwykle krtki czas trwania wojny i wielk dysproporcj biorcych w niej udzia si) Iraku Saddama Husajna.

Ten kontrast midzy wydarzeniami w Niemczech w 1918 i 1945 roku zno-wu nasuwa pytanie: w jaki sposb i dlaczego Niemcy Hitlera mogy walczy

8 Interesujce porwnanie przebiegu przewrotw we Woszech i w Niemczech zob.: J.W. Borejsza, Der 25. Juli 1943 in Italien und der 20. Juli 1944 in Deutschland. Zur Technik des Staatsstreichs im totalitren System, w: Der Widerstand gegen den Nationalsozialismus, red. J. Schmdeke, P. Steinbach, Mnchen Zrich 1986, s. 10791085.


do samego koca? Czy nie wchodzio w rachub inne rozwizanie tego straszliwego kon iktu? A jeli nie, to dlaczego? Prawdziwa zagadka jak to celnie zauwaono tkwi w tym, czemu nard, ktry chcia przetrwa, wal-czy i zabija tak gorliwie niemal do ostatnich chwil tej wojny9.

Naturalnie podczas I wojny wiatowej alianci nie wysunli dania bezwarunkowej kapitulacji. To sformuowanie, przedstawione przez pre-zydenta Stanw Zjednoczonych Franklina D. Roosevelta na konferencji w Casablance w styczniu 1943 roku w porozumieniu z brytyjskim premie-rem Winstonem Churchillem, wizao si z tym, e po raz pierwszy suwe-rennemu pastwu nie zaoferowano pokojowych warunkw poza cakowit i bezwarunkow kapitulacj10. Argument ten by czsto wysuwany tu po wojnie, zwaszcza przez niemieckich dowdcw, jako jedyne i dostateczne wyjanienie przeduajcego si oporu Niemiec, gdy, jak twierdzono, -danie bezwarunkowej kapitulacji wykluczao jakkolwiek alternatyw11. Niektrzy byli onierze jeszcze dugo po zakoczeniu wojny upierali si,

9 M. Geyer, Endkampf 1918 and 1945. German Nationalism, Annihilation, and Self- -Destruction, w: No Mans Land of Violence. Extreme Wars in the 20 th Century, red. A. Ldtke, B. Weisbrod, Gttingen 2006, s. 40. Niemal identyczne pytanie zostao postawione przez D.L. Bergen: Musimy zapyta, co sprawio, e ludzie nie tylko tolerowali [reim Hitlera], ale walczyli i zabijali dla niego do samego koca (eadem, Death Th roes and Killing Frenzies. A Response to Hans Mommsens Th e Dissolution of the Th ird Reich. Crisis Management and Collapse, 19431945, Biulletin of the German Historical Institute, Washington D.C., t. 27 [2000]).

10 A. Vagts, Unconditional Surrender vor und nach 1943, Vierteljahrshefte fr Zeitgeschichte, t. 7: 1959, s. 300. danie bezwarunkowej kapitulacji wyniko z przewiadczenia, szczeglnie silnego w Stanach Zjednoczonych, e kosztown pomyk okazaa si zgoda na zawieszenie broni zamiast zmuszenia Niemiec do poddania si w roku 1918, tym samym stanowic poywk dla legendy o ciosie noem w plecy, goszonej przez niemieck prawic, zgodnie z ktr niemieckie siy zbrojne wcale nie zostay pokonane w I wojnie wiatowej. Tym razem Amerykanie i Brytyjczycy uzgodnili, e podobny bd si nie powtrzy i nie zrodzi takich nieporozumie oraz przeinacze. Bezwarunkow kapitulacj Niemiec uznano za osnow trwaego pokoju w przyszoci. Zob. G.L. Weinberg, A World at Arms. A Global History of World War II, Cambridge 1994, s. 438439.

11 Wielu czoowych niemieckich generaw twierdzio uparcie po wojnie, e te alianckie dania byy bdem i doprowadziy do przeduenia kon iktu zbrojnego; A. Armstrong, Unconditional Surrender. Th e Impact of the Casablanca Policy upon World War II, New Brunswick 1961, s. 137147. Genera Westphal zauway w swoich wspomnieniach, e domaganie si bezwarunkowej kapitulacji zjednoczyo nas w pewnej mierze z nazistowskim reimem i wykluczone byo zoenie broni oraz otwarcie zachodniego frontu dla aliantw bez jakiego zabezpieczenia Niemiec. Stwierdzi ponadto, e wieci o tzw. planie Morgenthaua, proponujcego rozczonkowanie Niemiec i przeobraenie ich w kraj rolniczy, a potem rezultaty konferencji jataskiej pozbawiy perspektyw jakkolwiek nasz inicjatyw i wobec tego pozostaa tylko dalsza walka. S. Westphal, Erinnerungen, Mainz 1975, s. 326, 341. Adiutant admiraa Dnitza Walter Ldde-Neurath take uzna, e wanie to zadecydowao o kontynuacji walki za wszelk cen. W. Ldde-Neurath, Regierung Dnitz. Die letzten Tage des Dritten Reiches, wyd. 5, Leoni am Starnberger See 1981, s. 22.


e wanie to po czci skaniao ich do kontynuowania walki12. Z pewno-ci mona argumentowa, e takie danie byo nierozsdne i stanowio wod na myn nazistowskiej propagandy. Jako takie przyczynio si, przy-najmniej pocztkowo, do wzmocnienia woli oporu, jednak wtpliwe, czy obwinianie aliantw za bdn polityk da bezwarunkowej kapitula-cji jest czym wicej ni, jak to uj pewien uczony, marn wymwk13. Wedug generaa Waltera Warlimonta, zastpcy szefa wydziau operacyjne-go Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu (Oberkommando der Wehrmacht, OKW), ledwie zwrcono na to uwag w naczelnym dowdztwie Wehr-machtu, a militarne skutki tego [dania] nie byy analizowane przez sztab operacyjny OKW14. Innymi sowy, nie wywaro to wpywu na strategi lub jej brak przyjt przez niemieckie dowdztwo wojskowe w ostatniej fazie wojny. Odpowiedzi na pytanie, dlaczego Niemcy kontynuowali walk, naley wic szuka raczej nie w sojuszniczych daniach, bez wzgldu na ich ocen, a bardziej w strukturach niemieckich wadz w owej schykowej fazie oraz w mentalnoci, ktra uksztatowaa ich poczynania.

Dlaczego, w odrnieniu od roku 1918, nard niemiecki nie powsta przeciwko reimowi, ktry w sposb tak oczywisty wid go do zguby? We wczesnym okresie powojennym wydawao si, e Niemcy dopiero zaczynaj si otrzsa z szoku wywoanego przez mier i zniszczenia i nie pal si do szukania gbszych przyczyn katastrofy, jaka spada na ich kraj, ogranicza-jc si do wyjanie zwizanych z terrorystycznym charakterem nazistow-skiego reimu. Byo to proste wyjcie i w pewien sposb dodajce otuchy, gdy dziki niemu Niemcy postrzegali samych siebie jako bezradne o ary bezlitosnych przeladowa z rk brutalnych rzdcw, pozbawione przez to-talitarne pastwo policyjne jakichkolwiek moliwoci dziaania. Takie od-czucia byy zrozumiae i, jak wyka kolejne rozdziay tej ksiki, z pew-noci niebezpodstawne. Oczywicie w takim wyjanieniu pobrzmiewaa wyrana nuta usprawiedliwienia mogcego posuy, i w istocie suce-go, w powojennych Niemczech do rozgrzeszenia niemal caego spoecze-stwa ze zbrodni, ktrymi obciono Hitlera, tego wszechmocnego dyktato-ra, oraz klik przestpczych i okrutnych nazistowskich przywdcw. Jednak w powojennej erze take naukowe interpretacje kady gwny nacisk na

12 R. Pommerin, Th e Wehrmacht. Eastern Front, w: Th e Closing of the Second World War. Twilight of a Totalitarianism, red. D.W. Pike, New York 2001, s. 46. Zob. take komentarz K.J. Mllera (Th e Wehrmacht. Western Front, w: ibidem, s. 56), e danie bezwarunkowej kapitulacji wzmogo obawy wyszych rang dowdcw, i oskary si ich o kolejny cios w plecy.

13 Bodo Scheurig w ksice Alfred Jodl. Gehorsam und Verhngnis, Berlin Frankfurt am Main 1991, s. 286, zauwaa, e dla generaa Jodla (oraz niewtpliwie i innych dowdcw) danie bezwarunkowej kapitulacji stanowio tak marn wymwk (fadenscheiniger Vorwand).

14 W. Warlimont, Inside Hitlers Headquarters 193945, Novato, CA 1991, s. 316.


wpyw terroru i represji oraz na teori totalitaryzmu, ktra zdominowa-a wikszo specjalistycznej literatury historycznej i politycznej w owym okresie (cho bez koncentrowania uwagi bezporednio na ostatniej fazie wojny)15. Teza o spoeczestwie zmuszonym do ulegoci, niezdolnym do dziaania z powodu wszechogarniajcego ucisku wysoce represyjnego pa-stwa totalitarnego, stanowia, jak si zdawao, wystarczajce wyjanienie.

Terror to niewtpliwie czynnik krytyczny w poszukiwaniach odpowie-dzi na pytanie, jak i dlaczego reim nazistowski zdoa funkcjonowa do koca. Jak si przekonamy, nasilenie przeladowa, ktre przeszy z ucisku stosowanego wobec podbitych nacji na sam nard niemiecki oraz na do-mniemanych wrogw rasowych, istotnie w znacznej mierze pozwala na wytumaczenie, dlaczego nie wybucha masowa rewolucja, czemu nie by moliwy zorganizowany opr szerokich rzesz ludnoci. Jeli uwzgldni ten stopie represji, wraz z migracjami wielkich grup ludzi w ostatnich mie-sicach wojny, to rewolucja, podobna do tej, ktra wybucha pod koniec I wojny wiatowej, bya niemoliwa. Ale terrorem nie mona do koca ob-jani zdolnoci reimu do kontynuowania walki. To nie terror skania na-zistowskie elity do dziaania. Terror nie tumaczy postpkw nazistowskich paladynw zarwno tych zapatrzonych, jak Hitler, w Zmierzch bogw, jak i znacznie wikszej liczby pozostaych, ktrym zaleao na ocaleniu was-nej skry. Nie wyjania te nieprzerwanego funkcjonowania rzdowej biu-rokracji na szczeblu centralnym i lokalnym. W najmniejszym stopniu nie uzasadnia gotowoci Wehrmachtu a w kadym razie jego dowdztwa do kontynuowania walki. I wreszcie terrorem nie mona wytumaczy postpo-wania tych czonkw nazistowskich wadz, na rnych jej szczeblach, ktrzy byli gotowi u c i e k a s i do terroru a do samego koca, kiedy nie su-yo to ju adnemu racjonalnemu celowi.

Pomimo e u kresu epoki zimnowojennej teoria totalitaryzmu docze-kaa si niejakiego odrodzenia16, to nacisk kadziony przez ni na rol ter-roru i represji w sprawowaniu kontroli nad spoeczestwem totalitarnym nie odzyska takiego uznania, jakim cieszy si we wczesnej erze powojen-nej jako interpretacja zachowa przecitnych Niemcw w latach III Rze-szy. Wrcz przeciwnie: nowsze analizy coraz czciej zwracay uwag na en-tuzjastyczne poparcie niemieckiego narodu dla nazistowskich wadz, na jego ochocze wspdziaanie i wspudzia w polityce, ktra doprowadzia

15 Klasyczne rozprawy na ten temat to: H. Arendt, Korzenie totolitaryzmu, tum. D. Grinberg, M. Szawiel, Warszawa 2008; oraz C.J. Friedrich, Z. Brzeziski, Totalitarian Dictatorship and Autocracy, Cambridge, MA 1956.

16 Zob. Totalitarismus im 20. Jahrhundert. Eine Bilanz der internationalen Forschung, red. E. Jesse, Bonn 1999, gdzie znalazo si zestawienie pniejszych ocen i zastosowa tej koncepcji.


do wojny i ludobjstwa17. Jedno pytanie pozostaje zauway pewien nie-miecki autor. Co waciwie skonio nas do podania [za Hitlerem] w ot-cha, jak dzieci za [baniowym] Szczuroapem z Hameln? Tej zagadki nie stanowi Adolf Hitler. To my ni jestemy18. Taka re eksja, jeli nie bra pod uwag tezy o zbiorowym szalestwie, wie si z zaoeniem, e istniaa zasadnicza wi, i to a do koca, midzy wodzem a rzdzonymi.

O ile niegdy podkrelano gwnie kon ikt midzy spoeczestwem a wadzami19 generalnie przyjmujc, e te ostatnie t y r a n i z o w a y w zasadzie niechtny im, ale zastraszony lud o tyle pniej zajto si ba-daniem spoeczestwa zaprzonego przez reim do realizacji jego celw, w wikszoci popierajcego rasistowsk i ekspansjonistyczn polityk wadz oraz, bezwarunkowo, wysiek wojenny. Uporczywa nazistowska propagan-da zrobia swoje; bya to wojna wygrana przez Hitlera, zgodnie z pewn interpretacj wysnut przed wieloma laty20. Obecnie twierdzi si czsto, e nazistom udao si wpoi narodowi poczucie, i uczestniczy on w tworze-niu nacjonalistyczno-rasistowskiej narodowej spoecznoci, zintegrowa-nej poprzez wykluczenie z niej ydw oraz innych grup uznanych za gorsze i niespeniajce kryteriw przynalenoci; spoecznoci zjednanej koniecz-noci obrony kraju przed potnymi wrogami otaczajcymi ten kraj i za-graajcymi samemu jego istnieniu21. Pomimo rozczarowania i rozgory-czenia znacznej czci niemieckiej ludnoci w ostatnich latach wojny owa narodowa spoeczno przetrwaa nietknita do samego koca, jak za-uway pewien uczony22. Ponadto reim Hitlera podkupi niemieck lud-no, zdobywajc jej lojalno dziki podniesieniu standardu ycia za spra-w ograbiania okupowanych obszarw23. Cho zazwyczaj przyjmuje si, e ta narodowa spoeczno zaczynaa si rozsypywa w obliczu nadcigajcej

17 Zob., jako wyraz tego nowego trendu w badaniach, Volksgemeinschaft. Neue Forschungen zur Gesellschaft des Nationalsozialismus, red. F. Bajohr, M. Wildt, Frankfurt am Main 2009.

18 H. Jaenecke, Mythos Hitler. Ein Nachruf, w: Kriegsende in Deutschland. Mit einer Einleitung von Ralph Giordano, Hamburg 2005, s. 223.

19 Ta idea leaa u podstaw przeomowego projektu bawarskiego w latach siedemdziesitych. Owe zbiory esejw, powstaych w ramach tego projektu i opublikowanych w serii Bayern in NS-Zeit (red. M. Broszat, E. Frhlich et al., Mnchen 19771983), nosiy podtytu Herrschaft und Gesellschaft im Kon ikt (Kon ikt systemu rzdw i spoeczestwa).

20 R.E. Herzstein, Th e War Th at Hitler Won. Th e Most Infamous Propaganda Campaign in History, London 1979.

21 Zob. zwaszcza M. Wildt, Volksgemeinschaft als Selbstermchtigung. Gewalt gegen Juden in der deutschen Provinz 1919 bis 1939, Hamburg 2007 (cho dzieo to dotyczy wycznie okresu przedwojennego); oraz P. Fritzsche, Life and Death in the Th ird Reich, Cambridge, MA London 2008.

22 DRZW, 9/2 (Herf ), s. 202.23 G. Aly, Hitlers Volksstaat. Raub, Rassenkrieg und nationaler Sozialismus, Frankfurt am Main

2005.


klski, to jej trwae poparcie dla nazizmu umocnione przez wiadomo straszliwych niemieckich zbrodni nadal bywa uwaane za wany powd, dla ktrego wadza Hitlera zdoaa przetrwa do koca24. Zasadnicza pra-wowito III Rzeszy nie bya podwaana twierdzi inny historyk po-niewa Niemcy nie potra li wyobrazi sobie podanej alternatywy dla narodowego socjalizmu, demonstrujc zdumiewajce przywizanie do na-rodowego socjalizmu podczas w wojny. Ich pniejsze poczucie zdradze-nia przez nazizm bazowao na silnej identy kacji z III Rzesz a do chwili jej upadku25. W by moe skrajnej wersji takiego podejcia zasugerowano, e zdecydowana wikszo narodu niemieckiego szybko obdarzya zaufa-niem Hitlera i popieraa go do tragicznego nau w roku 1945. Uznaje si, e niektrzy, sugerujc nieliczn mniejszo, mieli ju do, ale zgodne poparcie, jakim od pocztku cieszya si nazistowska dyktatura, miao prze-trwa, jak si utrzymuje, a do koca26.

W kolejnych rozdziaach przedstawimy bardzo wiele wiadectw podwa-ajcych tak interpretacj. Podamy w wtpliwo to, czy zakres terroru lub skala poparcia dla reimu stanowi dostateczne wyjanienie jego zdolnoci przetrwania do momentu, gdy Niemcy legy w gruzach. A jednak skoro ani terror, ani poparcie ludnoci nie do koca tumacz ten fenomen, co takiego go objania?

Od razu wyania si w tym miejscu wiele kolejnych kwestii. Poza rozpa-trywaniem znaczenia alianckiego dania bezwarunkowej kapitulacji kto mgby spyta o bdy sprzymierzonych w ich strategii i taktyce, gdy takie na pewno si zdarzay, podkopujc alianckie wysiki zmierzajce do rychego zakoczenia wojny i chwilowo wzmacniajc poczucie pewnoci u bronicych si Niemcw. Ale bez wzgldu na to, jakie znaczenie mona przypisa takim czynnikom, przyczyn kontynuowania walki przez Niemcw z pewnoci na-ley szuka przede wszystkim w samej III Rzeszy, a nie w alianckiej polity-ce. Jaki wpyw powinnimy przypisa choby poczuciu nazistowskich przy-wdcw, e nie maj nic do stracenia, przecigajc zmagania, gdy ju i tak spalili za sob mosty? Jakie znaczenie miao w istocie wydatne rozcigni-cie uprawnie partii nazistowskiej w ostatniej fazie bojw, kiedy staraa si ona odzyska wigor, przywoujc ducha okresu walki sprzed roku 1933? W jaki sposb wysoce kompetentna i sprawna warstwa urzdnikw pastwo-wych przyczynia si mimo narastajcego, a w kocu przytaczajcego ad-ministracyjnego chaosu do owego wytrwania po kres? Na ile wany by

24 P. Fritzsche, Life and Death..., op. cit., s. 266296.25 Cyt. za: ibidem, s. 269271.26 R. Gellately, Backing Hitler. Consent and Coercion in Nazi Germany, Oxford 2001, s. 1, 3,

226.


strach przed Armi Czerwon w kontynuowaniu zmaga do koca? Dlacze-go niemieccy o cerowie, a zwaszcza dowdcy piastujcy kluczowe stanowi-ska w wojsku, byli gotowi walczy dalej, nawet rozumiejc bezsens tej walki oraz niedorzeczno otrzymywanych rozkazw? I jak rol odegrali czoowi nazici poza Hitlerem szczeglnie gwna czwrka: Bormann, Himmler, Goebbels i Speer oraz prowincjonalni wicekrlowie, czyli gauleiterzy, w doprowadzeniu do tego, e wysiek wojenny trwa pomimo powikszajcej si, a potem wrcz przytaczajcej przewagi nieprzyjaciela, a w kocu reim uleg samozniszczeniu w hekatombie cakowitej klski militarnej? W szcze-glnoci na ile niezbdny by Speer w cigym przezwycianiu olbrzymich trudnoci w zaopatrywaniu Wehrmachtu w uzbrojenie? Wreszcie, a to spra-wa wcale nie najmniej wana, chodzi o rol odegran przez samego Hitlera oraz trwa wierno wobec niego wrd niemieckich rzdzcych elit.

Prosta cho w oczywisty sposb niedostateczna odpowied na py-tanie, jak i dlaczego Niemcy wytrway do samego koca, sprowadza si do tego, e w istocie to Hitler uparcie i konsekwentnie odrzuca wszelkie myli o kapitulacji, nie byo zatem alternatywy dla dalszej walki. Nawet zamkni-ty na gucho w swoim bunkrze, gdy granice fantazji i rzeczywistoci coraz bardziej mu si rozmyway, Hitler sprawowa wadz a do chwili samobj-stwa 30 kwietnia 1945 roku. Centralnym motywem jego kariery byo d-enie do zemsty za narodowe upokorzenie roku 1918; w syndrom 1918 roku zagniedzi si gboko w jego psychice27. Czsto i z uporem gosi, e nie bdzie powtrki roku 1918, adnego powielania tchrzliwej kapitula-cji z koca I wojny wiatowej. Honorowa klska poprzez walk do upadego, podtrzymywanie niemal mitycznej zasady kodeksu wojskowego o zmaganiu do ostatniego pocisku, tworzenie z myl o potomnoci legendy o mstwie w obliczu rozpaczliwego pogromu, a przede wszystkim wyniesienie na otarz historii wasnej, niezwykej, rzekomo bohaterskiej spucizny to wszystko byo w umyle Hitlera czym nieskoczenie atrakcyjniejszym od negocjo-wania haniebnej kapitulacji. Poniewa sam nie mia przed sob adnej przyszoci po klsce, nie tak trudno byo mu si zdecydowa na samo-bjstwo. Nie miao ono jednak wycznie charakteru autodestrukcyjnego na poziomie osobistym. Oznaczao take skazanie na zniszczenie swoje-go narodu i kraju. W jego oczach nard niemiecki sprawi mu zawd, nie okaza si wart jego przywdztwa. Mona byo wyda go zatem na stra-cenie. Jak podpowiadao Hitlerowi jego monstrualne ego, bez niego nic waciwie si nie liczyo. W jego prymitywnie dychotomicznym sposobie

27 W kwestii bardziej wnikliwej analizy znaczenia spucizny roku 1918, nie tylko dla Hitlera, ale i dla caych nazistowskich wadz, zob.: T.W. Mason, Sozialpolitik im Dritten Reich. Arbeiterklasse und Volksgemeinschaft, Opladen 1977, rozdz. 1.


rozumowania zawsze byo albo zwycistwo, albo zagada. I niewzruszenie pody za wasn logik.

Kluczowa rola Hitlera w niemieckich deniach do samozagady w cza-sie upadku Rzeszy jest oczywista. Przede wszystkim to, e nadal pozostawa u wadzy, stanowio barier dla wszelkich innych rozwiza, na jakie jego paladyni mieli ochot postawi, odchodzc od eskalacji mierci i zniszczenia. Lecz to tylko przywouje ponownie pytanie: dlaczego by w stanie wci j sprawowa? Dlaczego jego rozporzdzenia nadal obowizyway, skoro byo oczywiste dla caego jego otoczenia, e przynosiy zgub i jemu, i krajowi? Czemu, zdajc sobie spraw z tego, e Hitler to osobnik autodestruktyw-ny, podlege mu elity wojskowe, partyjne, administracyjne umoliwiay mu blokowanie wszelkich rozsdnych drg odwrotu? Dlaczego nie doszo do kolejnej prby, po nieudanym zamachu z lipca 1944 roku, poskromie-nia determinacji Fhrera, by kontynuowa t wojn? Dlaczego podlegli mu nazistowscy przywdcy i dowdcy wojskowi gotowi byli pody za nim ku cakowitemu zniszczeniu Rzeszy? Przecie nie chodzio im, w przeciwie-stwie do niego, o osobiste zatracenie. Kiedy tylko Hitler odebra sobie y-cie, robili, co tylko si dao, by unikn mierci. Prawie wszyscy nazistowscy bonzowie uciekli, gorliwie uchylajc si od powielenia danego im przez Hit-lera przykadu samounicestwienia. Dowdcy wojsk jeden po drugim prd-ko zaczli wtedy poddawa wasne oddziay, walczc tylko o to, by ewaku-owa moliwie najwicej swoich onierzy do stref zachodnich, tak daleko od Armii Czerwonej, jak tylko si dao. Niektrzy z nich snuli marzenia o wstpieniu w przyszoci na sub u zachodnich aliantw.

Ostateczna kapitulacja nastpia zaledwie tydzie po naowym akcie dramatu rozgrywajcego si w berliskim bunkrze. Wkrtce potem rozpo-czo si wyapywanie uciekajcych nazistw, ktrzy nie mieli ju o co wal-czy. Okupacja zacza si od prb opanowania chaosu oraz ustanowienia nowych form i zasad rzdzenia. Hitler by niewtpliwie kim kluczowym pra-wie do koca, jednak utrzymywa si przy wadzy tylko dlatego, e inni go wspierali, gdy okazali si nieskonni lub niezdolni do rzucenia mu wyzwania.

Problem dotyczy wic nie tylko powikanej osobowoci wodza i jego za-wzitego obstawania przy groteskowo dwubiegunowym dogmacie o penym zwycistwie lub cakowitym upadku. Dotyka samej natury rzdw Hitlera oraz struktur i mentalnoci, na jakich si one wspieray, przede wszystkim w ramach samej elity sprawujcej wadz.

Charakter wprowadzonej prze Hitlera dyktatury najlepiej okrela po-jcie rzdy charyzmatyczne28. Pod wzgldem struktury przypominay one

28 Najbardziej wyraziste stwierdzenie tego znalazo si w: H.U. Wehler, Der Nationalsozialismus. Bewegung, Fhrerherrschaft, Verbrechen, Mnchen 2009, zwaszcza rozdz. 2, 7, 11 i 14; oraz


w pewien sposb uwspczenion odmian monarchii absolutnej. Hitler, tak jak monarcha absolutny, by otoczony paszczcymi si przed nim dwo-rakami (mimo e jego dworowi zbywao splendoru, charakterystycznego dla Wersalu czy paacu Sanssouci); polega na satrapach i prowincjonalnych ksitach, zwizanych z nim poczuciem osobistej lojalnoci, ktrzy wpro-wadzali w ycie jego dyrektywy i nadzorowali wypenianie tych rozporz-dze; zdawa si na zaufanych feldmarszakw (hojnie nagradzanych znacz-nymi datkami pieninymi oraz majtkami ziemskimi), by prowadzili dla niego kampanie zbrojne. Analogie te szybko si jednak rozmywaj, gdy tyl-ko wspomnimy o udziale kluczowych komponentw nowoczesnego pa-stwa zoonej biurokracji oraz innych mechanizmw (w danym wypadku pozostajcych gwnie w rkach jedynej legalnej partii) organizowania ma-sowego poparcia i nadzorowania ludu. Wanym elementem tej konstrukcji, w gwnej mierze wspierajcym wadz Hitlera i czynicym ze osob nie-tykaln, niemal bosk, grujc nad wszelkimi instytucjami nazistowskie-go pastwa, byo masowe poparcie, do jakiego przyczyniaa si propaganda w poczeniu z represjami. Jakkolwiek wykreowany wizerunek wodza by nieco sztuczny, to nie ma wtpliwoci, e Hitler cieszy si auten tyczn i nie-zwyk popularnoci wrd niemieckich mas a do poowy wojny. Wszyst-ko wskazuje jednak na to, i poczwszy od pierwszej rosyjskiej zimy roku 1941/1942, owa popularno zacza spada. Od kolejnej zimy zimy sta-lingradzkiej klski, za ktr Hitler ponosi czciow odpowiedzialno spadek ten nabiera raptownego charakteru. A zatem w kategoriach popu-larnoci wrd szerokich rzesz charyzma Fhrera doznaa miertelnego uszczerbku, gdy wojna przybraa niekorzystny dla Niemiec obrt i zaczy si mnoy poraki.

W sensie ustrojowym jego charyzmatyczne rzdy miay jednak po-trwa jeszcze do dugo. Nawet w porwnaniu z innymi autorytarnymi reimami rzdy Hitlera cechowa skrajnie spersonalizowany charakter i to od samego ich pocztku, czyli ju od roku 1933. Nie istniao adne biuro polityczne, rada, gabinet rzdowy (od 1938 roku) ani te wojskowe ciao

wyjtki z monumentalnego dziea tego autora, Deutsche Gesellschaftsgeschichte, t. 4: 19141949, wyd. 3, Mnchen 2008. Koncepcja charyzmatycznych rzdw zostaa rzecz jasna zaczerpnita z rozpraw Maxa Webera zob. np. jego Wirtschaft und Gesellschaft. Grundriss der verstehenden Soziologie, wyd. 5, Tbingen 1980, s. 140147, 654687. Chocia Ludolf Herbst w ksice Hitlers Charisma. Die Er ndung eines deutschen Messias, Frankfurt am Main 2010, krytykuje wnioski, e Hitler rozpocz swoj karier, prezentujc wrodzony urok osobisty jak utrzymywali nieliczni z powanych historykw i podkrela wypracowanie jego charyzmy metodami propagandowymi w latach dwudziestych (tym samym portretujc Niemcw niemale jako o ary wyra nowanych manipulacji socjotechnicznych), to jednak wydaje si akceptowa pogld, zgodnie z ktrym nazistowski reim bazowa na rzdach charyzmatycznych.


dowdcze, ktre kontrolowayby jego rzdy lub czyniy je mniej radykal-nymi. Nie byo niczego zblionego do, dajmy na to, Wielkiej Rady Fa-szystowskiej, ktra doprowadzia do obalenia Mussoliniego w 1943 roku. Cech znamienn jego osobistych, charyzmatycznych rzdw bya od sa-mego pocztku erozja i fragmentaryzacja struktur wadzy. Do poowy roku 1944, czyli do momentu, od ktrego zaczyna si ta ksika w chwili gwa-townego wstrzsu i wewntrznych przetasowa natychmiast po nieudanym zamachu z 20 lipca 1944 proces takiego rozczonkowania znacznie si rozwin i przyspieszy. adna jednolita legalna organizacja nie stanowi-a ju odtd zagroenia dla Hitlera. Ujmujc rzecz nieco inaczej, struktu-ry i sposb mylenia zwizane z charyzmatycznymi rzdami trway na-wet wtedy, gdy popularno Hitlera gwatownie malaa. Utrzymyway si zasadniczo nie z powodu lepej wiary w przywdc. Co istotniejsze, tak-e zdeklarowani antynazici ywili poczucie, e dla Niemiec nie ma przy-szoci bez Hitlera. Doprowadzio to do powstania bardzo mocnej, nega-tywnej wizi: ich losy byy z sob nieuchronnie splecione. Przypominao to wzajemn lojalno tych, ktrzy razem spalili za sob mosty i nie mieli ju drogi odwrotu. Dla wielu, ktrzy w tym czasie odnosili si niezbyt en-tuzjastycznie, o ile nie otwarcie wrogo, do nazizmu, czsto byo czym nie-moliwym oddzielenie poparcia dla Hitlera i jego reimu od patriotycz-nej determinacji, de do uniknicia klski oraz obcej okupacji. Fhrer kojarzy si przecie z fanatyczn obron Rzeszy. Jego usunicie (tak jak to zaplanowano w lipcu 1944 roku) mogo by, i byo, postrzegane przez wielu jako powtrka owianego mitami roku 1918, jako cios w plecy. Nie-bagatelne znaczenie miao rwnie to, e dyktator, z czego wszyscy zda-wali sobie spraw, wci dysponowa bezlitosnym aparatem przymusu i ucisku. Lk (a przynajmniej skrajna ostrono) odgryway oczywist rol w postpowaniu wikszoci Niemcw. Nawet ci najwyej postawie-ni wiedzieli, e trzeba dziaa rozwanie. Bez wzgldu na rnorodne mo-tywy ich skutek by ten sam: wadza Hitlera utrzymaa si do samego koca.

Gdy w koniec si zblia, a wadze centralne niemal si rozsypay, de-cyzje dotyczce ycia i mierci spaday coraz niej po szczeblach hierarchii, na poziom regionalny, okrgowy i lokalny do tego stopnia, e osobnicy w rodzaju komendanta wojskowego miasta Ansbach rozporzdzali arbitral-n i nieograniczon wadz wykonawcz. Ale ta radykalizacja u podstaw, ktra zreszt w zasadniczy sposb przyczynia si do przydawania wydarze-niom z ostatniej fazy wojny coraz bardziej irracjonalnego charakteru, by-aby wykluczona bez zachty, autoryzacji i legitymizacji udzielanej przez gr, czyli przez kierownictwo gincego reimu, ktremu w samym kra-ju nikt si nie przeciwstawia.


By moe najistotniejsza sprawa w prbach znalezienia odpowiedzi na pytanie, jak i dlaczego nazistowski reim wytrwa a do momentu cakowi-tej klski, sprowadza si zatem do analizy struktur i mentalnoci charyzma-tycznych rzdw. czc takie podejcie z rozrnieniem sposobw, w jakie typowi Niemcy reagowali na byskawicznie nadcigajc hekatomb, mamy moliwo uzyskania bardziej szczegowych wyjanie na temat tego, jak nazistowskie rzdy mogy funkcjonowa a po swj kres.

Kolejne rozdziay maj charakter chronologiczny, poczynajc od po-kosia nieudanego zamachu z 20 lipca 1944 stanowicego wyran cezu-r w dziejach struktur wadzy III Rzeszy a koczc na kapitulacji 8 maja 1945 roku. Gdy poczymy opis historii tych struktur oraz niemieckiej mentalnoci z analiz wyszych i niszych warstw niemieckiego spoecze-stwa, takie narracyjne potraktowanie tematu pozwoli na dokadne omwie-nie dramatycznych stadiw upadku nazistowskiego reimu, a zarazem jego zadziwiajcej wytrzymaoci i rozpaczliwego uporu w dugotrwaej obro-nie nieuchronnie przegranej, co byo coraz bardziej oczywiste, sprawy. Sku-pimy uwag wycznie na Niemczech: to, co alianci, nierzadko zdumieni niemieck gotowoci do kontynuowania walki w beznadziejnych okolicz-nociach, myleli, planowali i czynili, nie wchodzi w zakres niniejszego stu-dium. Oczywicie miao to bardzo powane znaczenie dla przebiegu tej woj-ny, a to, co wydarzyo si na polach bitewnych rnych frontw, ostatecznie zadecydowao o jej wyniku. Jednak ksika ta nie dotyczy historii militar-nej, a kolejne fazy alianckiego natarcia na Niemcy, ze wschodu i z zachodu, przedstawiono w niej skrtowo, gwnie po to, aby stanowiy rodzaj ramy dla jej zasadniczej treci.

Skoro znane jest zakoczenie tej caej historii, trudno nie zapyta, dla-czego wczeni nie widzieli tego tak jasno, jak my z perspektywy czasu: e wojna ta bya w oczywisty sposb przegrana dla Niemiec, a ju na pew-no od chwili gdy zachodni sojusznicy skonsolidowali siy po wyldowaniu we Francji, za Armia Czerwona wdara si w gb Polski latem 1944 roku. Jednak a do zdumiewajco pnego momentu Niemcy tego nie rozumieli. Z pewnoci zdawali sobie spraw, e wielkie plany z lat 19411942 s ju nierealne. Ale niemieckie przywdztwo, nie tylko Hitler, wci sdzio, i ta wojna moe przynie jakie zyski. Mylano, e dziki wzmocnieniu woli oporu oraz przeprowadzeniu radykalnej mobilizacji da si przecign ten kon ikt zbrojny a do chwili pojawienia si cudownych broni (Wunder-wa e); e wysiek wojenny mona przedua, a alianci sami zaczn dy do rokowa, przytoczeni swoimi narastajcymi stratami, gdy ich natar-cie zostanie zatrzymane lub odparte. Liczono, e dojdzie do rozamu mi-dzy Wschodem a Zachodem, a Niemcy nadal zdoaj utrzyma niekt-re z terytorialnych zdobyczy i w kocu, przy wsparciu pastw zachodnich,


zwrc si przeciwko wsplnemu wrogowi radzieckiemu komunizmowi. Takie nadzieje i zudzenia, cho ywione przez raptownie kurczc si licz-b Niemcw (zwaszcza po dojciu Armii Czerwonej do Odry w styczniu 1945 roku), przetrway prawie do koca. A wic nawet w nalnej, strasz-liwej fazie, pord mierci i zniszcze, w obliczu nieprzezwycionych trudnoci, walki trway, mimo kapitulowania kolejnych regionw, pod-trzymywane przez coraz bardziej irracjonaln, ale pozornie niewyczerpan energi.

Prba wyjanienia, jak do tego mogo doj jak reim, rozdzierany ze wszystkich stron, mg kontynuowa swoje dziaania, pki Armia Czer-wona nie stana u bram Kancelarii Rzeszy stanowi wanie cel niniejszej ksiki.

IAN KERSHAW

Do dat ko wa li sta kar pre cy zo wa a, e win nych tch-rzo stwa al bo za nie dba nia obo wiz kw na le y roz strze li-wa na miej scu. Aby po twier dzi, e to nie pu sto so wie, Him m ler po wo a si na przy kad Byd gosz czy, gdzie par tyj ni i pa stwo wi ofi cje le by naj mniej nie wy ka za li si zbyt nim bo ha ter stwem w ob li czu zbli a j cej si do te go mia sta Ar mii Czer wo nej. Zwierzch nik miej sco wej po li cji naj wy ra niej po pro stu zbieg. Lo kal ny do wd ca woj sko-wy sprze ci wi si otrzy ma nym roz ka zom, wy co fu jc si z umoc nio nych po zy cji. Szef re gio nal nej ad mi ni stra cji i nad bur mistrz Byd gosz czy zo sta li p niej zde gra do wa ni i skie ro wa ni do su by fron to wej w kar nych ba ta lio nach, kt rym po wie rza no szcze gl nie nie bez piecz ne za da nia, a po dob nie po st pio no z przy wd c okr go wej or ga ni-za cji par tyj nej, kt re go od ra zu usu ni to te z NSDAP. Wszyst kich za p dzo no na pu blicz ne stra ce nie na czel ni ka byd go skiej po li cji SS -Stan dar tenfhre ra Car la von Sa li-scha, roz strze la ne go przez plu ton eg ze ku cyj ny za tch-rzo stwo. Roz strze la no rw nie wspo mnia ne go do wd c wojsk. 11 lu te go Him m ler wy da ode zw do ofi ce rw Gru py Ar mii Wi sa, kt rej ko men d wa nie ob j, ocze ku jc od nich wzo ro wej od wa gi i nie zom no ci w de cy du j cej fa zie wal ki z y dow sko -bol sze wic kim za gro e niem oraz fa na tycz nej wo li zwy ci stwa i po-mien nej nie na wi ci do tych bol sze wic kich by dla kw, ale i przy po mnia przy oka zji, e sze fa byd go skiej po li cji roz strze la no za za nie dba nie su bo wych obo wiz kw.

(frag ment ksi ki)

IAN KERSHAWSir Ian Ker shaw (ur. 1943) bry tyj ski hi sto-ryk, pro fe sor hi sto rii naj now szej na Uni wer sy-te cie w Shef field. Zaj mu je si hi sto ri Eu ro py iNie miec wXXwie ku, wtym przede wszyst kim okre sem Trze ciej Rze szy. Na pi sa kil ka na cie ksi ek, naj bar dziej zna n znich jest trzy to mo wa bio gra fia Adol fa Hi tle ra, kt ra zo sta a na gro dzo-na wie lo ma pre sti o wy mi na gro da mi. Trzy la ta te mu na ka dem Zna ku uka za y si je go Punk ty zwrot ne. Jest czon kiem Aka de mii Bry tyj skiej iKr lew skie go To wa rzy stwa Hi sto rycz ne go.

Walka do ostatniej kropli krwi

Dlaczego Niemcy pozostali wierni Hitlerowi do koca? Ostatnia tajemnica II wojny wiatowej nareszcie wyjaniona!

Ostatnie miesice II wojny wiatowej skrywaj niezwyk tajemnic. Sytuacja Niemiec bya beznadziejna: dzieci i starcy w mundurach, zrwnane z ziemi miasta, ludno cywilna wydana napastw Armii Czerwonej. Niezwyciony wdz, Adolf Hitler, wydaje zberliskiego bunkra polecenia nieistniejcym armiom.

Jednak i onierze, i zwykli Niemcy wci trwali przy swoim Fhrerze. Czy na pewno decydujc rol odegra tu nazistowski terror? Amoe magnetyzm wodza? Jak to si stao, e tak potulnie znosili kolejne ciosy? Dlaczego si nie buntowali, nie skadali broni? Naco liczyli?

Brytyjski historyk, autor najwaniejszej biografii Hitlera, wie oTrzeciej Rzeszy wicej ni ktokolwiek inny. Tylko on mg przekonujco wyjani niewiarygodne losy Niemiec tu przedkocem wojny. Dziki tej przeomowej ksice zmieni si nazawsze nasze spojrzenie naostatnie miesice walki.

Przeczytaj, dlaczego Niemcy postanowili walczy doostatniej kropli krwi!

W serii ukazay si m.in.:

Ce na de tal. 69,90 z

FHRER

FHRER

/ColorImageDict > /JPEG2000ColorACSImageDict > /JPEG2000ColorImageDict > /AntiAliasGrayImages false /CropGrayImages true /GrayImageMinResolution 300 /GrayImageMinResolutionPolicy /OK /DownsampleGrayImages true /GrayImageDownsampleType /Bicubic /GrayImageResolution 300 /GrayImageDepth -1 /GrayImageMinDownsampleDepth 2 /GrayImageDownsampleThreshold 1.50000 /EncodeGrayImages true /GrayImageFilter /DCTEncode /AutoFilterGrayImages true /GrayImageAutoFilterStrategy /JPEG /GrayACSImageDict > /GrayImageDict > /JPEG2000GrayACSImageDict > /JPEG2000GrayImageDict > /AntiAliasMonoImages false /CropMonoImages true /MonoImageMinResolution 1200 /MonoImageMinResolutionPolicy /OK /DownsampleMonoImages false /MonoImageDownsampleType /Bicubic /MonoImageResolution 1200 /MonoImageDepth -1 /MonoImageDownsampleThreshold 1.50000 /EncodeMonoImages true /MonoImageFilter /CCITTFaxEncode /MonoImageDict > /AllowPSXObjects true /CheckCompliance [ /None ] /PDFX1aCheck false /PDFX3Check false /PDFXCompliantPDFOnly false /PDFXNoTrimBoxError true /PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /PDFXSetBleedBoxToMediaBox true /PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /PDFXOutputIntentProfile (None) /PDFXOutputConditionIdentifier () /PDFXOutputCondition () /PDFXRegistryName () /PDFXTrapped /False

/CreateJDFFile false /Description > /Namespace [ (Adobe) (Common) (1.0) ] /OtherNamespaces [ > /FormElements false /GenerateStructure false /IncludeBookmarks false /IncludeHyperlinks false /IncludeInteractive false /IncludeLayers false /IncludeProfiles false /MultimediaHandling /UseObjectSettings /Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (2.0) ] /PDFXOutputIntentProfileSelector /DocumentCMYK /PreserveEditing true /UntaggedCMYKHandling /LeaveUntagged /UntaggedRGBHandling /UseDocumentProfile /UseDocumentBleed false >> ]>> setdistillerparams> setpagedevice

Documents

Führer: Walka do ostatniej kropli krwi