FIGURY RETORYCZNE

Charakterystyczna dla okresu renesansu i baroku estetyka naśladownictwa dźwiękowego (imitazione della natura) oraz estetyka afektów zrodziła bogaty zasób środków mających na celu ściślejsze powiązania treści utworów z ich oprawą muzyczną.

teoria afektów- muzyka w baroku = wyrażanie afektów - poszczególne afekty sprowadzone do stereotypowych zwrotów, obejmujących niezliczoną liczbę figur czyli loci topici, które "przedstawiały lub obrazowały" afekty w muzyce

- teoria afektów opierała się na starożytnej koncepcji o istnieniu analogii pomiędzy muzyką a retoryką, dlatego badano związki zachodzące pomiędzy muzyką i słowem (np. figury retoryczne dla wyrażania takich figur językowych, jak: pytanie, potwierdzenie, dobitne powtórzenie)

-Mattheson: muzyka jako rodzaj "mowy dźwięków"

- dążenie do utrzymania jednego afektu w toku całej kompozycji (od środkowego baroku); figura zwięźle streszczająca afekt pojawiała się z reguły w początkowym motto arii;

Mattheson: arie powinny mieć "krótki temat czyli subjectum, w którym winna się zawierać (...) cała treść i afekt”

•figury muzyczne nie były jednoznaczne: nabierały określonego znaczenia dopiero w kontekście muzycznym, a także w połączeniu z tekstem lub tytułem!!!

opracowane na podstawie: Manfred Bukofzer: Muzyka w epoce baroku, Kraków 1970; tłumaczenie Elżbieta Dziębowska

próba klasyfikacji figur retorycznych

P O D Z I A Ł O G Ó L N Y

I.FIGURY PODSTAWOWE1. emfatyczne (etymologicznie=odzwierciedlenie, szczególna siła wyrazu)

2. onomatopeiczne (etymolog.=rzecz ściśle określona), należące do tzw. hypotyposi czyli malarstwa dźwiękowego

II. FIGURY UZUPEŁNIAJĄCE

I.FIGURY PODSTAWOWE1.figury emfatyczne a) figury patetyczne (patos = nieszczęście, cierpienie, afekt) patopoja = przedstawianie cierpienia w sposób poetycki podstawowy środek: chromatyka (w górę lub najczęściej w dół) exclamatio = zawołanie interrogatio = zapytanie saltus duriusculi = większy, przekraczający rejestr interwał passus duriusculus = większy interwał wypełniony pochodem sekundowym b) figury z konstruktywnym wykorzystaniem pauz aposiopesis = milczenie suspiratio = westchnienie apokopa = "połknięcie" ostatniej sylaby

c)/ figury antytetyczne - różne rodzaje kontrastów: - ruchu (per motus) - polifonii na homofonię (noema) - diatoniki na chromatykę (per genus) - tonacji (per tonos) - pozycji wysokiej na niską i odwrotnie (per systhema) - wyrazu spokojnego na wzburzony i odwrotnie (per melopoeiam)

d) figury amplifikacyjne = podkreślanie niektórych szczegółów tekstu, wybranych (najczęściej znaczących) słów (amplifikacja = wzmocnienie) przez melizmat, ornament

I.FIGURY PODSTAWOWE2. figury onomatopeiczne a) assimilatio = upodabnianie struktur muzycznych do konkretnych zjawisk dźwiękowych (głos kukułki, szczekanie psów, nawoływanie się myśliwych, gonitwa = imitacyjne wejście głosów)

b) anabasis = ascensus = wznoszący kierunek = wzniosłość katabasis = descensus = opadający kierunek = upadek

c) fuga = ucieczka tirata = biegnik = błyskawica, pocisk circulatio = efekt rotacji, krążenia

II. FIGURY UZUPEŁNIAJĄCE 1) anafora język: powtórzenie tego samego słowa na początku dwóch lub kilku wersów, muzyka: powtórzenie grupy dźwiękowej, motywu lub frazy epifora język: powtórzenie ostatniego wyrazu; muzyka: analogicznie jak anafora epistrofa = powtórzenie tej samej grupy dźwiękowej w zakończeniach odcinków

2) climax = punkt kulminacyjny

3) auxesis = gradatio

4) figury związane z traktowaniem dysonansów - multiplicatio = wielokrotne powtarzanie dysonansu - ellipsis = pauza zamiast przygotowania dysonansu - mora, retardatio = rozwiązanie opóźnienia do góry - heterolepsis = skok na dysonans - quasitransitus = dysonans rozwiązany skokiem - abruptio = przerwanie głosu na kwarcie - katachrese = swobodne rozwiązanie dysonansu - parrhesia = "fałszywa" relacja harmoniczna - stosunek trytonowy lub półtonowy

5) figura paranthese: hyperbole = wykraczanie poza górną granicę głosu hypobole = wykraczanie poza dolną granicę głosu heterolepsis = dwa gł. przekraczają swoje obszary i krzyżują się

opracowane na podstawie: Józef Chomiński, Krystyna Wilkowska-Chomińska: Formy muzyczne, tom 3 Pieśń; rozdział 8: Konwencjonalny język muzyczny; Kraków 1974

PATOPOJAH. Purcell – Dydona i Eneasz

patopoja = przedstawianie cierpienia w sposób poetycki podstawowy środek: chromatyka (w górę lub najczęściej w dół)

PATOPOJAG. di Venosa – Moro lasso

EXCLAMATIOJ.S.Bach – Pasja wg.św. Mateusza

exclamatio = zawołanie

EXCLAMATIOJ.S. Bach – Pasja wg. św. Jana

SALTUS DURIUSCULUSC. Monteverdi - Orfeusz

saltus duriusculi = większy, przekraczający rejestr interwał

PASSUS DURIUSCULUSC. Monteverdi - Orfeusz

passus duriusculus = większy interwał wypełniony pochodem sekundowym

APOSIOPESISJ.S.Bach – Pasja wg. Św. Mateusza

aposiopesis = milczenie

SUSPIRATIOC. Monteverdi -

Orfeusz

suspiratio = westchnienie apokopa = "połknięcie" ostatniej sylaby

ANTITHETON PER MOTUS / PER MELOPOEIAMC. Monteverdi – Combatimento di Tancredi e Clorinda

Kontrast:1.ruchu (per motus) 2.wyrazu spokojnego na wzburzony i odwrotnie (per melopoeiam)

ANTITHETON PER TONUMC. Monteverdi - Orfeusz

Kontrast tonacji (per tonum)

ANTITHETON PER SYSTHEMAC. Monteverdi - Orfeusz

Kontrast pozycji wysokiej na niską i odwrotnie (per systhema)

ANTITHETON PER SYSTHEMAJ.S. Bach – Oratorium na Boże Narodzenie

ANTITHETON PER MELOSC. Monteverdi – Hor che’ l ciel

Kontrast wyrazu spokojnego na wzburzony i odwrotnie (per melopoeiam / melos)

SUSPIRATIOG. di Venosa – Itene o miei sospiri

suspiratio = westchnienie

SUSPIRATIOG. di Venosa – Io pur respiro

SUSPIRATIOJ.S. Bach – Kantata nr 11

AMPLIFIKACJAC. Monteverdi - Orfeusz

amplifikacja = wzmocnienie (przez melizmat, ornament )

AMPLIFIKACJAJ.S. Bach – Oratorium na Boże Narodzenie

ASSIMILATIOC. Monteverdi – Combatimento di Tancredi e Clorinda

assimilatio = upodobnienie struktur muzycznych do konkretnych zjawisk dźwiękowych

ASCENSUS (ANABASIS)C. Monteverdi – Combatimento di Tancredi e Clorinda

anabasis = ascensus = wznoszący kierunek = wzniosłość

DESCENSUS (KATABASIS)G. di Venosa – Hai, già mi discoloro

katabasis = descensus = opadający kierunek = upadek

FUGAC. Monteverdi - Orfeusz

fuga = ucieczka

GRADATIO (CLIMAX)C. Monteverdi – Lament Nimfy

MULTIPLICATIOC. Monteverdi - Orfeusz