FAKiHLERiMiZiN IRK ANLAYISI· .. . . ' UZERINE (Bir Tenkid Denemesi)

Müellif: Prof.Dr. Mebııied S. HATİBOCLU A.Ü. İlahiyaı Fakültesi' ÖÇ. Üyesi ·

1933'te Burdur'da doğdu. 1945'te babasının vafatı Uzerine, onun kütüphanesine sahlp çıkinak gayesiyle okul değiştirdi. 1954-58 senelerinde İlahlyat Fakültesi'nde okudu. 1959' da Hadis asistanlığına atandL I962'de "İsHimi Tenkid Zihniyeti ve Hadis Tenkidinil! Doğu­şu" isimli teziyle Doktor; 1967'de "Hz.Peygamberin vefatından Emevilerin. sonuna kadar Siyasi-İctimai Hadisieric Hadis Münasebetleri" iSimli teziyle Doçent; I978'de ise "İslarn'da ilk Siyasi Kavmiyetçilik: Hi life tin Kureyşliliği" isimli teziyle de Profesör oldu. Halen aynı Fakültede Hadis Anabilim Dalı öğretim üyesidir.

·.·

~~' ~_,A:ll ; , ı'

r_lS:Jı J.r w~ .~ J.;;.

.;.oıjJI c4üJI ~ JJ ~~ J_ra-JI .ı.f J .,_:ll .!..r ;_r ( ı.Qı j ö,l.iSJI

,uı :.ı7-!: 'J J .,_.~'Jı f~' J'- · J} ıl~' r_,..c!' :.ı~;~ :;_J _;tl r. :.ıt}JI ,:,i ,:r ~ ) 1 _} ,w...ll ~;Jl

1

1.<5" J_,.ll _.,All

_y .J_,.J J.4i 'J <.,...1.:-- .:.":"_;ı ı ,:,1 ~~ ~r."l Uı.: i J"-l . .s_,.<:!~ YI ~~

.f J,ö ·...iiJ.:ı ..;,;;.ı r~'JI ~ J (~' :.ıi ,#1 .:rJ b'IJ .:r r~ Yı ~ ~ .,ı...~ı e-w' ~J _y ·~

-ı$J.ı~l

Kur'a.n..., Kerim'de Insanlığı n~ kavuş· turmakla vazifelendirildiği bildirilen İslam Pey.

garnberi 'nin bu ile~iimul vasfı üzerinde bugün nüfusu bir milyara ulaşan .İslam dünyası hemfi· kir bulunmaktadır. Müslümanlann, islami prensip· !erin belli bir zamana veya coğrafi bölgeye yahu ı! herhangi bil kavme mahsiıs olmadığı, Kur'an 'ın ilk tebliğeisi ve uygulayıcısı olan Peygamberleri·

_,.ı.....:il (Wl jl 4-<ı_r J .,...~ ')'1 ;J\.l!JI ~ :.ı ı ( }J.I .:. ..

~~ ı-LJI j~J ._;;~~ JJ~I4.:-;.ıl~ cf'. ~~ ~ C::~ 1! ,O)~~ ~L.;)'I ! Jfll 4.ı~ ../' .;)1. ;JU!JI ,J.ı, :.ıl.: <.,...ıJı •'.rr~ ır- ~~.&:-ı .:ıı _);::; ·r~-'iı r- ı.. r- ·<ıP:. .:..."J.ı_,'ı;_, <:1,\,:. .J\S:ii yl.all ~ j .)~ ,'J_,i ~~')'1 -':--LJI J 4.:...J\J .J\}ll \,:,: ..ıJ . .;ll <:---1.-~~ (J, . .-')'\ H.Pl,. .;._ ~~ <<:!~

· (cJ") ··~1 .:rj . .. ,

.ıL. J"..J ...,.ı.ı iJ.J; }' .~ ,y jl:.. ..i' r. .J.ı) .• .u ~ J

nin bütün insanlığın peygamberi olduğu inancın· . da tereddüdh!ri yoktur (1).

Bundan ondört asır önce Kur'in":...ı Kerim: ''Mü'ıninler kardeştirler" hükmünü koyarak (2f dil ve kan birliğine dayalı zamine Arab düşünce· sini yıkmış, onun yerine ·ıman. bir~ğini kur­muştu. Bu birliğin mensublan birbirine an­cak "Takva" denen ·meziyetle üstün olabilecek·

ı. 14lbrlhım/1; 2.Bakara/257; 5.Mlide/16; 57rHadtd/9; 65.Talik/ll 7.A'raf/158: 34 '. ,Sebe/28' 25. Furkan{l; Enbiya/107

2. 49.Hucurat/10 : .i_,>-1 .:ı_,:.-jl1 lil ·

;:

6

lerdl {3). tlstiin insanın, iman ve salih ameldeo, güzel hareketten başka ölçüsü yoktu { 4)~Bu sevi· yeye de ancak bilgiyle ulqılabiliİdi {5). . :

Allah insanlan renk ve dil gibi farkhlıklarla yaratmış sa (6 ), bu, birbirlerini tanısınlar (7) ha· yırlı yolda. ~sınlar içindir {8). Kur'an-ı Ke· rim prensiplerini koyarken biçbir yerde insanı .fi· ziki vasıflanyla ele almış deeildir. Onun muha· tablan, iman--kUfür, iyilik -kötülük, doğru söz· lülük - yalancılık, adalet • zulüm, şükür - nan· körlük. .. gibi manevi vasıflann sahiblerid.ir. Dik· kate d~er bir hususdur kUlk müslüınanlan.n ek· seriyeti Arab olmasına raemen, Kur'an'da "Ey Arablar" şeklinde hiçbir bitaba tesadUr edilmez. Çünkü Kur'a'nın dbisı Arabın Acemin değil, Hakk'ı üstün kılmanın davilsıdır. Bu dava, bir ismi Hak olan ·Yaratıcının insanoelunu yeryüzünde Halife olarak yaratmasıyla en . güzel :ifadesi­ni bulmuştur {10). Bu halife~~n_yery{iiündeki ilk temsilcisi Hz. Adem oldu Yeryüzünde in· sanın Allah'a halife olabilmesinin ölçüsü ise, tek· rariıyalım, iman ve salih ameldir (ll).. Bu ölçüyü kaçıran topluırılann O'nun rızasına aykm hare· ket ettikleri, ve dolayısıyla halife li~ yerine geti· remedikleri kesindir. Yer ve göklerin bütün im­kanlarını kullannın hizmetine vermiş Cenab-ı Hakk'a {12) hııllfelikde mazeret beyilnının da geçerli oİamıyacağı tabiidir, yeter ki ilahi bitaba e bil beyirıler · otunabiisi n. Bu ehliyet sahibierine son peygamberin davetinde hiçbir kısıntı sözko· nusu değildir. Allah'ın Resulüne verilen ilahi ta­limat, Onun hiç bir ayınma gitmeden tam bir eşit· likle Hak dli.vetçiliğl yagmasıru emrediyordu. "Aranızda ildiJ. daYianmak la emrolundum" (13),

3. 49.Hucurat/13: t1Aı1 J.ll .J.:.S. r5--j'l .JI

Islami Araştırmalar Cilt: 2 Sayı: 8 Ağu•to• 1988

ve: "size eşit şekilde bildirdim" {14), ayetleri b~· nun delilidir.

lLK 1 ISLAM DEVLETİNİN IRKİYAPISI

Hz. Peygamberin davetini kabul edenler, bi· lindieı gibi, ilk devletlerini ancak 13 senelik bir mücadele sonunda, Medine hicretini takiben ku· rabilmişlerdi. Bu örnek kurucuların ortak hüvi· yetleri Kur'an'da çizili bulunmaktadır (15). Bu büviyet, hayırlı olana çağıran, iyiyi emreden, kö­tiiden alıkoyan birzihniyet ve faaliyet'sahibliğidir, Hak ve gÜzeliı\ yerine getirilmesi, çirkinin izalesi anlayış ve tatbikahdır. İslamın ilk devletini ku·

. ranlar işte bu hüviyeti taşıyan Asbibdı.Cenab-ı Ha.k.k'n övgü.ğ.inü kazanmış bu İlklerin,l dikkat edilmelidir ki, Kur'an-ı Kerim'de ırk ve ülkeleri· ne biçbir atıfta bulunulmamaktadır. Zira ·ontann yüklendikleri vazifenin hiçbir devir, hiçbir zümre veya kavim, hiçbir bölge şartına ihtiyacı yoktur.

İlk müslüman toplumun ırkt durumu lncelen· diei takdirde göriilecektir ki, bu zatlar çeşitli ka· bile ve milletiere mensub idiler. Menşeleri muh· telif !akat imanlan bir olan bu ilkleri Kur'an: "Gerçek M"ıi'minler" şeklinde deeerıendirirken

(16), gerçek miimin olmanın,.nesebe ba!lı bir im· tiyaz olmadığını tesbit ediyor, hele hele, • Al· lah'ın sevgili kullan" olarak yaratılmış kavim düşüncesine Islam'da asla yer bulunmadı!ını zi. binlere yerleştirmek istiyordu. Böyle bir Iddianın sahibi Ebl-i Kitib'a Cenab-ı Hakk'ın cevabı şu olmuştur: "Siz de Alialı'ın yarattığı beşersiniz " {17).

4t s. 6. 7. 8. 9. 10. ll. 12. 13. 14. ıs.

16. 17. 18.

'98. Beyyine/7: ~;ıli J:"' ~ .!).!IJI -=..~Laii.I~J 1~\ .:,t.lll .JI 39.Züııier/9 : . .:ı~ '1 .:,t.i.liJ .:ı~ .:-.lll ı.Sf-1. jA · SO.Rum/22: ~I}IJ ~~ J)l.:..;.IJ 49.Hucurat/13

. 2.Bakara/148, S.Miide/48. 6.En'am/165, lO.Yuniıs/13-14, 3S.Fatır/39., SS.Siid/39 2.Bakara/30 , , . 24.Nur/55: ~ ıJ' .:,t.i.ll ~~ f ..J>J'Iı .J ı l!;ı;.:_J ..:..~Lalt ı~J ~ ı_,..i .:,t.i.ll J.ll ..ıs.J 45.Cisiye/13: ·""' ~ J>J'Iı J ı..J -=..1..,-.-Jt\J \.. ~ _;.....J

42.Şura/15• ~ J..ıs.~ -=../ıJ _ 21.Enbiyi/109:: .• ı_,....ı ı ... ~ ~;ıJ a·.Ahı lmriin/104·110; 22.Hacc/41; 9.Tevbe/71, 112 8.EnfiiU7 4; kış . 2 .Bakara/218; 9.Tevbe/20 S.Miüde(l.S: . .,;ı.:. .:.f A ~ı .} . Ca biz, Oımaniyye 217 .Bizans'a küçükken esir dW,müş bir arab olduğu da ileri siirüimekte.' dir. lbn Sa'd m, 226 (161).

Fakihlen'mizirı,Irk A~layıŞı tlzerine/Pro(.Dr.Mefımet S.riATIPO(;LU

Bu örnek kimseler arasında mesela bir Su· beyb lbn Sinan vardL Mekke'nin KureyŞli ki· firlerinin elinden, bütün maddi varlı~ını terket· ~ek suretiyle kurtulup Medine'ye hicret edebilen bu &abab\nin Bizanslı oldutu söylenir (18). Yet· miş küsur yaşıoda 38/659 senesinde ve.fat etti. M"ıislümanlar arasında o derece itibarı varoı ki,· Hz. ömer, 23 senesi sonunda (Kasım 644) eli· mide suikasde u~yıp imamlık yapamıız duruma d~tügünde, onu,arabça telaUuzu za1f olmasına ragmen, yeni HaUfenin seçimine kadar kendi ye­rine imam tayin -etmişti. Hz. ömer'in cenaze namazını da ·işbu Subeyb kıldırdı. trnamlıgı bo· yunca ona cemaat olanlararasında Hz. P~ygambe· rin en büyük ve en yakın Ashibı vardı. Onlar bu dıırumu gayet tabii karşıladılar, zira Veda Hac· cında, 9 Zilbicce 10/8 Mart 632 günü Peygam· berlerinin: ':Ey insanlar, IUbbiniz bir, babanız aynıdır. Bir arabın arab olmayana, kara derilinin beyaz deriliye, takva dışında bir üstünlügü yok· tur'' sözlerini duyanlar onlardı (19).

Kısacası ls lam 'ın getirdlgi ırk telakkisi, ırk \'lU'lıgını inkar etmiyor, fakat onu gerçek hedefiy. le·degerlendiriyordu. İnsana ferd olarakdeger bi· çiyordu. Faztletin, üstünlügün bir miras meselesi olmadıgıru tesbit ederek insanlara yiikselebilme. eısitli~i sağlıyordu. Kimse annesinden Seyyid, Şe·

. rif dogamazdı. Eeer arzusu, iktidii.n, ehliyeti var­

. sa seyyid,_ şerif olacaktı.

Sahabe devrinin bu zihniyeti pek devam ede· medlgi içindir ki, asırlar boyu bu hususlan hatır· tatmak lüzumunu duymuş islam alimleriyle karşı· laşıyoruz. Mesela Hanefi imamlanndan QıssAs (ö. 370/981), "Allah nazarında en keriminiz, tak­vi.da en Ileri olanınızdır" mealindekl ayeti (3) şu şekilde açıklarnaktadır:

ı .,-:ll ~ :r ~ ~ ~ .J-"ıi '1 4il ...,~&- .!.1!-i.ı ..ı~ J

J--ı ~ ') J-AAJI :}1 J .i,ı..:..IJ ri .ı ..,..i .:,r ·~ ı_,;t ~~ ~ ~ ~ ~ ~.:! l:J .!.il~ jW ..ıli :ı::! .•;J-

. ..,-:llı

"Bundan Cenab-ı Hakk'm kasdı şudur:

.Kimse nesebiyle bir başkasına üstün de~ildir, zira hepsi bir babadan (Adem'den) ve tek anneden

19. Müsned, V, 411 20. Ahkamu'I-Kur'ôn, ID, 409. 21 . . Mecmu'u'l·Fetid, XXXV, 230.

(Havva'dan)· gelmektedir. Ostünlülı (fazılet) bir başkasının 'ameliyle elde edilemez. Allah Teaiii böyle açıkladı ki biçbirimiz nesebiyle övünmeye kalkrnasın" (20). · · •·

Aynı ihtiyacı asırlar sonrasının bir mücahid alimi, 8/14: asrın Şeybulislamı İbn Teymiyye de (ö. 728/1328) duymuş ve mesela şunları söyle· miştir: · · ·

. . i.ı..-ı r..i.ı 'ı .ı .ı.,-!! i.ı..-ı y c-4 i.ı..-1_; <.ıi ..ııı..,...I.:S'" J~ '

,j_,....i!ı_, _,.c...<ılı r..i.ı.ı ·..s.r<:''.: .JI.f'llı c-4 lil_; "':--'! ~

. .)~'.:

''Allah 'ın Kitab 'ında (Kur'ii.n 'da) bir kimseyi nesebi sebebiyle öven veya kötüleyen tek a_yet yoktur. Allah bir kimseyi ancak iman ve takvii ci· hetinden övmekte; kii.firlik, Cii.sıklık ve ii.silik"'i'ö· nünden kötülemek.tedir" (21). "··:·.

İnsanın ferdf değerini esas alan Kur'an1 pren· sibin arneli hayata her sahad~ aktarılması gerek!· yordu. Medeni İslam toplumu teşkilatlanmak, devlet olmanın gerekli kıldıeı kurumları vücuda getirmek durumundaydı. "Allah size her emaneti ebiine vermenizi emrediyqr" ayeti (22), ehliyet· siz kabile devletlisine kapılan kaparken, mümin· lee hitaben nii.zil olmuş\ " ... Sizden olan amiriere itaat edin .. ayeti (23); amirde aranacak ıman".de· geri yle, kif'ırleri.n hükmü altındaki Idari haY,atm !~lamla uyuşmazlığına işarette bulunuyordu. iman ve .. ehliyet, İslam toplumunda hiçbir· ~ltın veya. bölgenin yahud zamanın inhisannda olamı· yacağ·ına. göre, İslam idaresinde en azından::bu noktalarda imtiyazın bahis konusu olmaması ge· rekiyordu. Ama bu gerçegin tatbıkini, ancak şah·

· s_i çıkarlarını J prensipiere feda edebilen ahlak sa· . hib leri yerine getirebiiirdi .• Ne var ki Kur' an 'ın açtığı yol uzun zaman açık kalamadı. Risalet devrinden uzaklaştıkça Cabiliyye devriı\in bazı kıymet hükümleri yeşermeye başladı. tık büyük sapma, devlet · başkanlığının bir kabileye has kılı­nışını takiben, saltanak idaresini kurmada görül· dü. Daha sonra bu kabilenin mensub olduğu kav· min takdisi merhalesi geldi.

22 . . 4. Ni&i/58: ... 4J.al IJI .;.\;\. ~' ,_,~ _;; ,jl r.A ..ııı .:ıı 28. 4.Nisi/59 •. -~1 / '11 Jh J_,.-)' ı_,..J.ı_, ...ıııır,:ı.ı ı_,.. i .:,.ı.lll\r.l~ ..

7

\ -.- --~·. ·--'- -·-

.. ·- ·:--.;,' "' :'" - ... ---:---~-:. .. · ·\

8

Günümüzde bile görülebilen Arab ırkçılığı·

nın öncülü~üııü Emeviler yaptılar 've kendi ırk· larını öteki müslümanlara üstün. tutan davranışlar sergilediler. Bu gayr-i islami hareket tabiatıyle bir aksulamel: uyandıraca.ktt. Şiıllbiyye denilen bu karşılığın Abbasiler zamanında Acem ırkçı· lığı halini aldttı ve her iki ce!?heden yığınla edebi mahsuUer meyaana getirqıiş olduğu malumdur;.

İlk hicrl asırda yeşeren Emevl Arab ırkçı· lı~ının,.kendl devrinden şahidierine sahib bulun. maktayız. Hz. Hüseyn'in oğlu Zeynulibidin Ali'. nin (38/94/658-712) şu teşhtsine bakalım:

( ....... )i~ ~'i '-!' .,.ıı..,~ J-.ıı..ilı u ~~ J..; ..}!} .;......,....ı,

. .:.ll~ ~ i_,&.. ..., .,Jı .;......,....ı .ı .• ,/Yı J.Ai u ~ 'J ,ı,.:.. ( ....... ) i~ \J'i r---lı .... ~ J-.ıı..ilı u ~ı. J..; '-!' .,.ıı .;......,....ı_, ~ i,A- r---lı .;......,....ı, '~ ~ı J-.ıı..ilı u ~ 'J ,ı,.:..

... .!.11~

4Kureyş Kabilesi kendisini diğer arablann üstünde göı:ür oldu. Çünkü Hz. Peygamber Ku­reyşliY4i ve onlaia bunun dışında bir üstünlük düşünülemezdi. öteki· Arablar bu iddiayı sineye çektiler. Diğer taraftan Arablar, kendilerinin

· Acem 'e (Arab olmayan müslümanlara) üstün ol· duklannı söyler oldular, sebebi Hz. Peygamberin Arab olması imiş·,· bundan başka da fazılet dü­şünülemezmiş. Acemierden de buna bir ses çık· inadı ... " (24). · . .

Daha tsl~'ın Ük asnnda İslam ruhunun biz. zat müsÜ.irı:ıanlaİ tarafından baltalanıyar oluşu· .n~, ·m~n~eri Jtf!Ideş ilan etmiş, üstünlüğü ka· mil milmin olmaya hasretmiş Kur' anı zihniyetin bu. kulak araı edilişinin sanunda, Emevt ırkç~ığı, mesela, Acem bir müslümanı Arablara namazda

; imam olmakdan menedebiliyor(25). Acem erkeği ' nikahda .A'rab kadınma layık görülmeyebiliyordu.

Bu nevi sapmalann bizler için en acı olanlanndan sonuncusunu bu yazırnızda okuyuculanmızın tak· dirlerine sunmak .istedik. Duyduğumuz eser, bu sapmaya pek çok lslam. aliminin alet olmak du­rumunda kalışlanndan kaynaklanmaktadır. Bü· yük isimterin haktkatleri çarpıtmasına mani Ol· manın yolu, meseleleri herkesin huzurunda tar.

· tışmaktan geçeceği içindir ki, yazdıklanmıza il· ginin esirgenmiyeceğini umuyoruz.

24. İbn Sa'd, V, 220 (163)

Islami Araştll'malar Cilt; 2 Sayı: 8 Ağuatoal988

NlKAlfi'A IRKİ KEF~T

Dünyevi hayatın ica!>larından olan evlilik kurumunun· sağlam yürüyebilmesi için taraflarda bir takım şartların' bulunması lüzumuna kimsenin i tirazı düşünülemez. Bu husus ~slam'da da vardır. Evleneceklerin kendi muhıtlerinin .kıymet hüküm· terine göre birbirlerine denk . olmalarına islami ıstıİahta Keraet {benzerlik, ~şitlik) denmekte ve kefietin arandığı hususlar olarak fıkıh kitabla· nnda mesela din, hürriyet, maddt durum, meslek, vücud ve kafa yapısı gibi noktalar sayılmakta, bu ·aiada neseb unsuruna ayn bir ağırlık verilmekte­dir. Bunun sebebini biz, yaşanan hayatın değerle· rine fıkhuı - boyun eğişinde aramak gerekti~! ne inamyoruz. Aşağıda bu kaniiatimizi delillendir· meye çalışacağız_.

Bilindiği gibi Ciihiliyye Arab toplumunu ayakta tutan değerlerden başta geleni ~esebtir. Asırlar evveline dayanan bu fikir. her kabilenin ictimat seviyesini tesbitte baş rolü oynuyor, ada­mın değeri mensub olduğu kablleye göre. ölçill~ yordu.

İslamiyetin zuhurunda Arabistan'da en kud· re.tli kabile mevkiinde Kureyş vardı. Kureyş ötekilere nasıl . üstün se, onun men su b olduğu Arab kavmi de öteki kavimlere üstündü. Kabile ve kavimler arasındaki münasebetlerde bu sınıf· lamaya riayet ·edilmesi şarttı. Tabiatıyle evlilik :meselesinde de a~ı ölçiliere riô.yet ediliyordu. Mesela tra·n Kisra'sı, kendisine bağlı son HI· re Arab meliki Nu'man'ın kızkardeşiyle evlen­mek istediğinde,onun bu iste~i geri çevrilmiş; Nu'man gelen elçiye bunun sebebini şu ceva· bıyla anlatmaya çalışmıştır:

~L::ı.ill .:_.- ~ı t....ıJ j ...,.,.ıı .J~ \.. J,rü .w ... ;s.l.!,.J\)

"Acernle {Arab olmayanla) evlenmen in Arab· lar için ne derece haysiyet kıncı bir düşüklük olduğunu bilirsin"(26).

Irk ve nesebe, İslam öncesi Arab muhitin· de verilen bu değer, Hz. Peygamberin risaletiy­le yerini ırkların eşitli~! prensibine bıraktığı için, Onun hayatında, ki müslümanlar için ideal sayılır, Cahiliyye zihniyetinin· yıkılışma delalet eden

25. Emevi va,lisi Haccilc'ın (ö.95/714) talimatı için. bk. El Ikdu'l-Ferid II, 233, Vefeyilt II, 373. 26. Murucu'z-Zeheb, r. 1065.

Fakihlerimizin Irk Anlayışı Uzeri~e/ProfDr.Mehmet S. HAT/PO(; LU

pekçok evlilikler kurulmuştu. Burada bazı çarpı· cı misalleri hatırlatmak faydadari hali değildir.

. · ASR- I SAADET EVLtL1KLER1

önrelikle hatırlatalım lti, heniiz bür-köle sı­nü ayırımının tamamen ortadan kaldınlmamış ol· chiğu senelerde bile Kur'an-ı Kerim'in eş seçi­minde koyduğu temel tercih sebebi ~"iman" ol­muştur. Bir müslüman hiir erkek, hiir müşrik ha­nımla, imana gelmedlkçe nikahlanmıyacaktır.

Müşrik bür kadın ne derece cazlb olursa .olsun, müslüman cariye ondan hayırlıdır. Keza müşrik biiİ erkeklere de kız verilmeyecektir, mürnin bir köle ondan bayırlıdır. Müşrik, pek çok cibetten cazib olsa bile(27).

Zevce seçiminde toplumun gözettiği değer­lerden bahsederken Hz. Peygamber mesela giizel· lik, mal, aile şöhreti ve dlnl saymakta ve kendi tercihini dindar hanım için kullanmaktadır(28).

İman gibi ahtaki bir değerin neseb mühriine Ihtiyacı olmadığını ve ilk müslümanların peygam­ber talimatını lafta bırakmadıklarını göstermekte şu birkaç müşabhas misal kAfi gelecektir sanınm:

Hz. Peygamber, azadlı kölesi Zeyd ibn Ha­rise'yi, halası Umeyme'nin kızı Zeyneb hint Cahş ile evlendirrniştir(29).

Zeyd'in oğlu Usime'yi Kureyşli meşhur bir ailenin kızı Fatıma hint Kays ile evlendirmiştir (30). Fatıma ilk muhacirlerdendi. Talibleri ara­sında Muaviye de vardı.

'Bedir gazilerinden Kureyşli Ebu Huzeyfe ibn Utbe, karısı Sehle'nin kölesi Siilim'i evladlık edin­miş~. Onu, biraderi Velid'in kızı Fatıma ile ev­

· lendirmiştir(31). İmam Şlifif bu kız hakkında: •.

2. Bakara/211.

''O günün en fazıletli Kureyşli kızlarından­dı" diyor(32).

İlk müslümanlardan Kindeli ei-Mikdad ib­nu' l-Esved'in karısı HaŞimi Duba 'a, Hz. Peygam­berin amcası Abdulmuttalib'in oğlu Zübeyr'in kızı idi(33). Biibari şarilü hanefi llim . Ayni, (ö. 855/1451) bu evliliği şu şekilde değerlendir­me~tedir:

~).rı .:ı ı .)l..ı.Wl jl>. _u ..,_...;.ı ı J ~ _,:.... •• ı..s:ıı ..;..;\)" J• • ..,_...;.!1 j <i}, ..s"J <s.l,..;o~

"Eğer neseb kefaette geçerli olsaydı Mik­dad 'ın Duba 'a ile evlenmesi caiz olmazdı. Çünkü bu hanım nes~bçe ondan üst~dü"~~4): . . ,

Hz. ömer'in kızı Hafsa'yı (Hz. Peygamberin evliliğinden önce) lranlı Selman'la evlendinneyi arzuladığından ba!hseden kaynaklara sahibiz-;(~5). ·

Aşera-i Mübeşşere'den Abdurrahman ibn Avf'ın kızkardeşi Hale ( ~Lo. j Bilal-i Habeşl'nin hanımıydı · (36) .. .'

Medine muhacirlerinde.n hayırseverliğiyle

meşhur hanım D~rre. Hz. Peygamber'in _lanetli amcası Ebu Leheb 'in kızı idi. Evlendi ği zatlar arasında Kelb~ Dihye de vardı. (37) ·

Çoğaltilabilecek bu misaller, Peygamber dev­rinde her türlü. kefaet fikrinin değil, nesebd~ ke­faet ararpa düşüncesinin lsla.m'l değeri olmadiğına delillerdjr. Ne çare ki bu delillerin asır)ara yayıla­bilmesi için, anlaşılan Hz. Peygamber'in daima ümm!!tin' başindiı kalması gerekiyordul Nite.kim O'nun dünyadan ayrılışından çok geçmeden, !tendi zamanında emirelerini gördüğü clihiliyye

27. 28.

. 29. 30.

Buhid,·67. Nikah, 16 (VI, 123)·, Muslim, 17 .Rada', 15 (s.1086); Dlirekutn'ı lll, ~03. Dlir.ekutn), In·i 301; Bey haki' Vll, 136-7; Telkth, SO; Zlidu'l-.Meôd, V, 159 ..

31. 32. 33. 34. 35.~

36. 37.

lbn Sa'd, Vill, 274-5 (201); Muslim·, 18.Talak, B.6; Tinnizl9.Nikah 38 r. ll34;Mustedreh IV.55. . . . Bu bAri, 67 .Nikah. 16(VI, 122); Abdurrezzii.k VI.155; Beyhaki Vll.l37; Mustedreh Il, 163-4. Umm, V.24. Bubiıri, a.y.; Usud, r.7068; lıtia·b, .r.4017;lıôbe, r. 11425; Kuleyni V, 344, r.1. Umdetu'l-Kön, IX, 376; Subulu's..Selöm m. 177. Umdetu'l-Köri, IX, 377,: Darekutni lll, 301-2, r.207; Neyluiz-Eutör VI, 136; Zödu'l·Meöd V, 159. lsa be, r.1 1148

\• ~-- -:-~·-· ... -~-~-- -· .

9

10

hayat felsefesinin ses çıkarmaya başladığı görüle­cektir. Hz. Peygamberin:

• ü mmetimin Ciihiliyye adetlerinden bir tür­Iii bırakamadıklan dört şey var .... "(38) diye ha­yıflandıklan hususlann başında, haseb-neseb övtinmesi gelmekte, bu zihniyetin kuvvet kazan­inasıyla müteikib devirlerin fıkhi mesaili arasında ırk düşüncesi makam bulmaya geçmiş butı.i.nmak-tadır. Hem de "Peygamberi hamt kılaiak ! ·

FIKIH MEZHEBLERİNDE NESEBlN YERI

Risalet devri hakimiyetinin sönmeye başla­dığı Emevi saltanatında Arabçılı.k siyasetinin şer'i desteksiz başan kazanamıycağını takdir eden ze­kilar, Kur'an'a yeni ayet sokamıyacaklan için­dik ki, çareyi Hz. Peygambere baş vurmakta bul­muş olmalıdırlar. Arab hakimiyetini elden kaçır­mamak için sağlanması gereken en büyük imti­yaz, devletin en üst makamını gayr-ı arablara

· tamainen kapamaktt. Bu uç noktaya, İslam üm­metini bu gayeyi temin edeeek şekilde sınıflan­dırmalda ulaşılabilirdi. Şimdi aşağıdaki ibareyi bu açıdan değerlendirmeye çalışalım:

.w1 -r+-"-"ı ..,.. :,..ııj \~ •Jaı ,._,ı....,ı ·,Lis'ı ~ ~} ·.j>.-_r. . .)>:-J ,~ ,us1 Jl_,l.IJ \~ 4J.,i <J-ı-c;l

. ''Kureyş (Arab kabilesi} kendi dallan arasın· da birbirine denktir. Arab ırkı. kendi kabileleri

. : · arasında denk tir. (Gayr-ı arab müslümanlar olan) • Mevali de şahıs şahıs biribitine denktir."

Bu ibare 5/11. asır Hanefi fıkıh dünyasının İmamlar Güİıeşi lakablı alimi Seralist'nın Meb­sut 'u nda hadis ol~ y~r almaktadır (39) •

Islami Araştırmalar Cilt: 2 Sayı: 8 Ağustoı 1988

Bu ve benzeri ifadelerle evvelemirde alınmak istenen netice, devlet başkanlı~ını Kureyş'e (birinci sınıf Arablara} hasretmek, diğer kabl­leden Arablan (ikinci sınıf Arab inüslümanlan)

. dışa karşı muhafaza ederek Kureyş'in temelini sağlam tutmak idi. Bu sıralama, şeri bir emr-i vakl olarak kabul ettirilince, üçüncü sın ıf müslü· manlar olan Mevan'ye de kendilerine İslam gibi bir nimeti bağışlamış Arablara teşekkür edip otur­mak·, ldareyi ele almak gibi kötü düşüncelerden

· uzak-·ka.lmak_ düşecekti~

Seralısl'nin huccet saydığı bu hadisin aslı var­mıdır, yoksa yukanda kısaca i şaret ettiğim ard niyetinmi mahsulüdür, suatine cevab aramadan önce, Hadisçilerimizin bu mevzudaki görüşlerini kısaca görmeliyiz.

HADlSClLERlN GöRt.tŞü

lslam ümmetini liyakat sıralamasına tabi tu· tan görüşün hadisleşmiş ibarelerini ihtiva eden en eski hadis kitabı olarak Bezzir'ın Müsned'ini tesbit ede~ilmiş bulunuyoruz.

· üçüncü asır Basra doğumlu muhaddis Ebu Bekr Ahmed ibn Amr EL-BEZZAR'ın (ö. 292/ 905) Miiined'inde Kütüb-; Sitte'de mevcud ol-mayan şu ·rivayet yer almaktad~: - ·

~ J,.; ~ .:ı_;..ı ..ıt .:.r. .Jl..,l- ~ ._rlt .:.r. -~ ~.ı....­

J_,... J jü :Jü),.,. .:.r. ~ı.... .:.r ,jl.ı,.... .:.r. .ıl\..:. .:.r ~)! ;.ı ,\.ôS"I . ~ Jt}IJ Jı..,l ,us1 ~ ..,_. ~l"(..i") Jjt

(40) . ._,ı....,J

Bu ri vayetin isnadını tedkik eden alimler, Halid'.

in Muaz'dan semaı olmadığında müttefiktirler . Rivayen mürseldir, münkatıdır diyorlar(41).

tsnadm bir diğer rli.vısi Süleyman ise mec­hul bir isimdir. Endülüslü alim l:bn Abdiiber (ö. 463/1071) bu hadis için: "münker, meinu"• hükmünü vermektedir ( 42) .Münekkid hadis imam-

38. Muslim, n.Cenaze, 10 (r.29); .-Abdurrezzak ·r.668G; Musned . V.342-4; Ebu Ya'la 1577, Beyhaki IV, 63; Tahav~. Meani IV, 309.

39. Mebsut V, 23; Nasbu'r-Raye, III, 197. 40. Keşfu'l·Estôr, II, 160, r. 1424; Mecmeu'z-Zeuaid IV, 215;Ncubur-Raye m·, 198. 41. Ebu Hatım, Merasıl r.184; T11hzıb III, 118-119 42 . . Umdetu'l-Kan, IX, 378

143. "' llelu'l-Hadıs, I, 412{ 421; krş. İbn Adi yy V, 17 49; Ahbaru Jsbahan l, 191. \44. II, 124 . \45. V, 1852; Mizanu'l-l 'tidal lll, 145.

Fokihlerimizin İrk A~loyışı Vzerine/Prof.D~.Mehmet s~ HATlPO(;LU

lanndan Etitı Hatim-i Raz\'nin (195-277/811-890): "asılsız ve bUıl" dediei bir hadiste Arabia­no ·dokumacı ve hacamatçılar hariç, birbirlerine denk olduklan söylenmekte, fakat Mevalı'den söz edllmemektedir(43)_.

İbn Hıbbin'm (ö. 354/965) Kitabu'l-Mec­nıbın'inde(44); · İbn Adiyy'in (ö. 365/975) El­Kimll'inde"(45); Beyhakı'nın'(ö. 458/1066) Kiti· bu's-Süneni'l-Kebir'inde( 46 ); lbiıü'I.-Cevzı'nin (ö. 597/1201) el-Delu'l-Mutenahiye'sinde (47) B~zzir 'ınkine benzer badisle~ vardır ve hiçbiri­si sahıh sayılmamıştır. İbn Hacer (ö. 852/1449):

"Nesebde k efa et araoacağını bildi.ren hiçbir sahıh hadis yoktur" (48) derken ilmt Ha­disçilerin temsilciliğini yapmaktadır.

NlKAHDA ARAB-MEV ALİ A YIRIMI OZERİNDE BAzi İSLAM ALlMLERİNİN

. GöRüŞLERİ

Evleiıecek çiftler arasında neseb yönünden kefiiet aranıp ararunıyacaeı meselesi üzerinde se­ler ilimlerinin farklı görüşleri vardır.

Sahibilerden İbn Mes'ud (ö. 32/653), İbn ömer (ö. 7 4/693), Tabiilerden · Erneviierin alim . halifesi ömer ilin Abdilaziz (ö. 101/720) ve Bas­ralı alim Muhammed İbn Slrliı (ö. 110(729) kefaletj ahliki meziyetlerde aradarken (49), "daha sonra gelen pek çok alim de, ona baş kö­şede yer vermiştir. Kadının erkekte neseb benzer­liği araması gerektiğini, ken.disinden düşük neseb­.deki erkekle evlenmiş bir· kadının nikahının geçersiz kılınacağını söyleyebilmişlerdir.

Kufeli filih mubaddls İbn .Ebi Leyla {ö. 148/765), kefaeti din ve mansıbda; İmam Ebu Haılire (ö •. 150(767), din, mansıb ve malda; Süf· yan-ı Seril {ö. 161(778), haseb ve dinde görür-

!erken (50), Hicaz'ın imamıMalik (ö. 179/795), . Ş9 • .ijucurat 13. ayetine tabi olarak, Arab-Acem ayrımını tamamiyle geçersiz saymakta ve:

"Müslümanların herbiri öt~kine denktir" fetvasını ·;!rmekted~r(51}. . · ·

· tmam Şifiı'nin de (ö. 204/820) kefaeti din­. "de aradığı, ·hatta bu mevzuu kendisine soran bir

zata:

"Ben arabım bana bunu sorma" dediği nakledilir (52).

Ahmed İbn Hanbel' in (ö.241/855)),.rab kJ. zının Mevlaya nikahlanmasına cevaz ve.rmediği mervidir (53). İmam Buharl'nin (ö. 256/870)

. Mevanyi arab kızına denk saydığı, Sahıtdne koy­duğu bab başlığından anlaşıınlaktadır l$4) ..

MUKALLİD ALlMLER DEVRl

İlk asırlardan uzaklaştıkça m~zheb i~amla­nnın mukallidi ilimierin meseleyi daha ke.skin­leştirmekte olduklannı görüyoruz. Bu noktada bilhassa Hanefilerin davranışı ibret teşkll edecek mahiyettedir. ,•

Ebu C~er Tahavi (239-321/853.;933) bi­zim bilebildiğimiz kadariyle, Arab-Me'!ili aym­mını ilk Hanefi imamlanna nisbet eden ilk Ha­nefilerdendir(55). Buna mukabil onu~ muasın Ebu'l-Hasan Kerht (26Q-340/873/951.) aksi gö­rüş s~biydi(56).

Serahsi (ö.483/1090) ve sonraki Hanefi ilim­leri, zannunıza göre ekseriyetle Tabavi 'ye uymuş­lardır. Arada sırada iı.lim meviliye merhamet gös-

46. Vll, 134-135. Beyhakı bu hadisi.· Hakim'den (321..:.405/938-1014) nakledip "Munkati" saydıktan ı;onra birkaç isnad daha vermekte, fakat hepsine ''Zalf" demektedir. Kış. N01bu'r· Röyem, -197. ·

47. n, 128-129: 48. .Muğnı VII, 372; Fethu'l·Ban IX, 103; Fi!IIZU'l·Kodır hcışiyesi IV: 379. 49. Direkutni hiişiyesi m, 299·300. ·so·. Diirekutn1 ID, 299, Şa'rinı, Mizôn, II, 96. 51. Mudevvene IV, 14. Krş.Bidôyetu'l·MucteiUd II, 13. 52. Fethu'l·Bôrı IX, 109. 53. Me1ôil; 159, krş. Muğnı Vll, 371. ·64. 67 .Nikab biib.16. 66. .ı.tuhtOillr, 170·171; Krç.Umdetu I<Kan IX, 378. 56. Mebıut V, 23·24; Feth'l-Kddır, başiye m, 186.

11

12

te~enlerin çıkabilmesi nadirattandır. Mesela Fah· rolislam Pezdevi (ö. 482/1089):

"Fıkıh alimi soyu Hz. Ali'den gelen ha· nıma denktir. Çünkü haseb şerefi neseb şerefin. den üstündür.".(57) diyebiliyol'l!a da,asırlar·sonra· sının .şöhretli usulcüsü Ebu'I-Berekat Ne~fi

(ö. 810/İ407) bu sapma.nını düzeltilmesini vaz ge­çilmez vazife sayacaj(tır:

"Gayr-ı Arab, Araba denk olamaz, isterse ha­seb sahibi alim olsun''t58). . ..

Bu inanılmaz neticenin ilasıl temellendiri· liyor oldu~unu en iyi gösteren kaynak Serahsi merhum olsa gerektir. Bu alim aynr zamanda müctehid ile mukallidin kim olduğuna da en gü­zel örnek teşkil etmektedir. Otuz cildlik Mebsut'· unun ilgili sahifelerini•(59) bazı teniddi mulahaza­lanmızla birlikte özetlemeye çalışaca~ız. • ... o • • • · .: • • •

Serasi nesebde kefiiet geçerlidir · diyor ve, Süfyan-ı Sevd'nin aksi görüşte oldu~tinu ekli· yor. Rivayete göre Süfyan Arab asıllı olduğu için tevazu göstermiş, Mevali'yi kendisine·denk gör· müş, Ebu Hanife ise Mevalidendi, o da tevazu göstermiş kendisini Arablara denk görmemiş. Anlaşılan, müslamanlann hukukunu. fıikihlerin t.evazu yarışına ba~layan kimseler vardır!... •·

Serahıa Süfyan'ın dayandığı delili kaydetme­den geç!!rniyor: Hz. Peygamber şöyle buyurmuş-tur: ·

. \ . . . ~~ ~ ~ ..ı;-J j-""·Y ,.l:..!.lt . .:ıL-ıs- · ..,_.,_,... ._,.l:Jı

ı.S~I.ı J-ı:ı.il'

"İnsanlar tarağın dişleri gibi birbirine eşittir. Arabın Aceme .•• " . .E!u hadisi Cenab-ı· Hakk'~ şu ay eti. de dest.eklemek~dir:

.ru.1 .ııı -= ~ ..f' .:ıı _ "Allah katında en; keriminiz"."

Daha sonra Serahsi benzer iki hadis zikre· dip: ;,Bu rivayetler muSivata delildir. tlstiinlük lştedir. lşinde geri kalanı nesebi ilerletemez" de·

. dikten sonra Hz.Peygamber devrinden nesebi -dik·

5'1 Ka!fı.han I, 351 (Hindiyye kenannda) .58. El·Bahru'r-Rciik III, 140. 59. · ... IAS"~ı y~ • V: 22·24.

! sicimi Araştırmalar Cilt: 2 Sayı: 8 Ajtıutos 1988

kate almamış· niklih misalleri veriyor ve okuyucu zannediyor ki alimimiz de aynı anlayıştadır. Ama perde öyle kapanmıyor, Serahst'nin tercih etti­ği rivayet, hiçbir hadts aliminin sahlh saymadı~ı hadistir (daha önce kaydettik). Neseb sabun köpüğü de~ildir, ona harbde bile ri·ayet etmişler, Hz. Peygamber bile buna evet demiştir. Şöyle: Bedir harbinde üç Kureyşli mübiirezeye çıkıp kendilerini öldürebilecek adam ·istemfşler. Hz. Peygamber üç Ensart göndermiş. Kureyşli mUş· rik muharibler bunları kendilerine denk sayma­mış, Kureyşli adam istemişler. · Hz. Peygamber de, kabul demiş ve üç Kureyşli müslüman gönder· miş. Şimdi Serahsi'mizin fıkht tebahhurunu ko­nuştumıaya sıra gelinlştir, .şöyle diyor •• •••• : •

• 1.1 .-~1 ...Ü 1\.:.<ll J. i<\.i..<JI .....C.. ___ le ~ 1 WJ ...:tJ ~ ..,., .... • ~ .r ~ r

'Harbde (müşriklerin) kefaet talebi reddedil-. mediğine göre nikahta haydi haydi edilmez."

Biz İmamlar Güneşi'ne, ResulUilahın burada· ki davranışının müslümanlar arasındaki nikah ke­fiietine kıyas edilebilecek hiçbir hukCıki de~ er ta· şımadığını söylemiş Hanefi mantıkçılannın çık· mış ümid ediyoruz.

Okı.ıyucunun Serahsi gibi bir malumat hazi· nesinden beklediği şey .. herhalde başta zikretti­ği Kitab ve Sünnetten alınma delilleri kendisinin niçin değersiz saydı~ını açıklamasıydı. Bunu yap· mamakla kalmıyor bir de şu saptırmada bulunu­yor. Ayette "Allah nezdinde en kıymetli olanlar en muttakilerdir" deniyor ya, bu hüküm guya ahirette geçerliymiş!_.

. ı.S J..ô:!l.ı i .r 'Jı j _t . .;.\..i:!l .:ı ı

"tlstünlüğün takva ile ölçülmesi ahirette ola­caktır : ·

Sanki Cenlib-ı Hakk Kur'an-ı Kerim'de insanı değerli kılan faziletleri sayarken, kulla­rını dünyada bu faziletler le muttasıf görmek iste­miyordur ı... Onun saplandığı bu ters yorumun evveliyatına. baktı~ıınızda görüyoruz ki Serah· sı bu düşüncede ilk de~ildir. Asırlar öncesinden bocası lmaın Muhammed 'in (ö. 189/805) ona bu noktada da imarnlık.yaptığı anlaşılıyor:

Fakihlerimfzin Irk Anlayışı üzerine/Prof.Dr.Mehmet S. HATlPOGLU 13

"Erkek sarhoş halde yollaı:a çıkıp alay mev­zuu olmadıkça onda zühdü takva aranmaz. Bun­ların ahirette değeri vardır. Dünya alıkarnı bu fa-·ziletlere dayalı değildir"{60). ·

Bu satırları okuyan bir kimsenin, asr-ı saa· detten sonraki asırların ahlaki değerleri pek be­nimseyememiş idarecilerinin iş başında kalma­sına ses çıkarmayan zihniyet, acaba bu gibi fa­kihlerden mi . destek alıyordl.\ veya, içi dışı bir müslümanlık · sadece Peygamber Aleyhisselam 'm devrinemi malısustu diye düşünmekten kendisini alamıyacağı aşikardır. Hele şükiir ki' mezhebler dünyamız bu tip _ alimierin hakimiyetinden s:ıy­

nlmış kim§eleri· de barındırmaktadır. lmam-ı Azam'a Menakıb yaimış Ketderi'ye (ö. 827/ 1424), gönüllere SIJ serpen beyanlanndan dolayı burada şükranlanmızı sunuyonız(61).

Han.efiler dairesinde daha fazla !<almadan Şafii'lere geçecek olursak onlarda da ayru renk­liliğin yaşanmakta olduğunu görebiliyonız.

Şafiilerin büyük. alimi Hüccetu' I-lslariı Ga­zali (ö. 505/1111) muhtemelen ei-Veciz isimli eserinde neseb şerefini üç şeye bağlıyor. En yükseği Hz; Peygamber şeceresinden olmaktır. İkincisi aliıiılerin nesebine; üçüncüsü de Ebi-i · Takva'ya mensubiyettir(62).

Gazali, bir başka eserinde, iyi ve devamlı bir evlilik için kadında aranacak hasletleri sekiz maddede toplamakta, bunlardan nesebi şu şekil­de açıklamaktadır ••. : . .• • ••

ı.,,,:· .! 1 ·ü .. ':ıLo]ı. -~.ı.!l .=,...., ı,..ı ... :J5J .:ıı ~ı ~~ .;ır .,... ..... , ,/ ~· .. ~ ~ ~ ~

~,;ıı_, ..;...~i:ı, :.:-ı- r ~~,;. .:r<.; r ı>ti ~,;ı_,

Kendisinden bir. buçuk asır sonra yetişmiş meşhur bir şafii fakili muiıaddisi NeveVi'yi (Ö. 676/1277) dinlerken adtık hayret etmemeye alış­kın olmalıYız; Şöle diyor: • . ••.• .• •• •• ·; . •• ·• . . ~ .... .

of~\..> ,;;. 'Y, ~} ."4!-} ,;;. 'Y J ~.r ;$ ~ ~ü .· . . ..,... _,.ı~ ~ı j ~ı ;~' c:-"' 'Yı, w ._.,lk-)

"Gayr-ı Arab erkek, Arab kadına denk değildir. Kureyşli olmiıyan ,Arab da Kureyşli hanıma denk değildir. Her Kureyşli de, Haşimi veya Muttalib'l Kureyşliye denk değildir. Gayr-ı A_rablar arası~-da neseb arablarda olduğu gibidir"(64). •

Bu ibareleri okuduktan sonra, İslam dfuıya­sında Avrupa Aristokrasisinin kimlerin e~y)e ve Arab desteğiyle taklidine çalışıldğını .görüy_ç>r ol­maktan nekadar eser etsek yeridir. Alimimiz gö­rüldüğü gibi, Arabları Acemden _kurtarmakl.a kal­mamış, Acemieri de hizaya sokmayı vazife ;~in­miştir. Bunun müşahhas örneklerini. mezk~f: ~se­rin üç asır sonraki şiiribi Şerbinl'de (ö;'.977f 1570) buluyoruz. · · ·

Mesela lranWar Kıbtilerdeıı . daha Cazlietli­iıniş.Çiinkü Hz. Peygamber onlar hakkında şöyle buyurmuştur:

:...:"i· ; J~ j ·.;ı ..:1.0· ~;ı~ . ·~ ,:_.;.ı.!l ':_:"'(' _.:, . . . .. . . . :

"Din (bilgileri) süreyya (ülker) yıldızına takılı

olsa İranlılar yine onu elde edeceklerdir.". · .. ~ . . . . . . . ~i.: . ~

Mesela İsrailoğullan Kıbtilerden daha f~ilet­lidir, çünkü "onlar içinde çok peygamb~r.:·.çık-

mı_ştır' :(65). ::flı J:'!~.. .

"Kadının ( ~ ) yüksek neseb sahibi olma­sından kasıd, din ve salalı sahibi aileden · olması­dır. Cünkü o, ilerde kendi kızlarını ve oğullarını terbiye edecektir. Kendisi edebli olrriazsa edeb' ve terbiyeyi nasıl iyi verebilir?" (63).

.Bıi· alim şiirihimiz, peygamber çıkaramamış bu müsiüman milletiere yahudilerin gerisinde ma­kam biÇtiğinin acaba farkında olmuşmudur der-

• • • 1 . . . • . : ... s:ımz.

Gazali'nin maddi bir neseb fikrini destekle­diğini bilmiyoruz ama, onun bu ideal yaklaşımı· run her şifil tarafından benimsenmemiş olduğu­nu biliyoruz.

60. Fethu'l-Kadır III, 191-192. Krş. el-lhtiyiir III, 99. 61. Menakıb, 6·5-76.

62. Muğni 'l·Muhtiiç m, 167-8 63. Ihyii n, 53 (34) 64: Muğni'l-Muhtiic m, 165-166 sır Aynı yerler. 66. Muğni VII, 371·2

Kefaetin neseb1 değeri üıerinde .Malikiler dışındaki mezheb· alimlerinin iniş ·:çıkıŞları Han­belilerde de . ciiridir. Bu noktada İmam Ahmed ibn Hanbel 'den (ö. 241/855) menfi ve müsbet gö­rüşler bir-arada kaydedilme~edlr (66). Sünen sa­hibi Ebu Davud'un (ö. 275),!888) nakline göre

14

İmam Ahmed ibn Hanbel'e soruluyor: ".arab hanuİıla evlenmiş. bir mevla kansindan boşatı­lırmı?" İmam bir müddet cevab vermiyor, sonra menfl hissiyatını şöyle dile getiriyor: "Babası da· ha dün müslüman olinuş birisi geliyorbir Haşimt han.ımı alıy~r, ben ona dengim diye" (67).

Nevar ki mezheb imamı Ahmed İbn Hanbel'· in, · Haşimi kadıniann ı yeni müslüman nesebsiz­lete yakıştıramıyor olmasının temelinden ~z. Peygambere duydu~u sonsuz hürmetin yattı~ı muhakk"akdır. Hürmetinde bir sının, kaydı kuyu­du oldu~unun şuurundaki Hanbelilerio davtanı· şı, tabiatıyla daha farklı olabilecektir. Niteltim, Kureyş asıllı meşhur hanbeli alim lbnu'l-<:evzi (ö. 597/1201), kendi kızını Abbasilerin iilim ve­zirlerinden Yahya ibn Hubeyre'nin (ö. 560/ 1165) azadlı Türk kölesi Husamuddin Kızo~lu'· na vermiş, bu evlilikten Mir'dtu'z-Zama~ Müel­lifi Yusuf (ö. 654/1256) do~muşdur.

Hiişimtlerin· kendilerine münasib gördükleri­ni, ·asırlar sonra hazmedememiş· görünen işgüzar

· kraldan ziyade leralcı iilimlerimizi her mezheb­de bulmak mümltindir. ·Alim Sahabilerden İbn Mes'ud'un kendi kızkardeşine:" ·

. ~ _,....~ ~\_'~.,o JJ /'1 .)\) .)IJ •\:..,L... ~~ ._r-J:fi .)\ ...UI .!l..ı..!..li .~

"Allah aşkına ister beyaz bir Rum ile ister siyah bir babeşliyle evlen yeter ki mihlliman olsun"

· ·dedi~ini nakleden Hanbeli alim İbn Kudame'yi (ö. 620/1223) aşa~ıdaki rivayete.hiç tektdi fikir serdetmeden yer veriyor görmekten şaşıyoruz.

Gri ya Arah asıllı sahabi Cerlr ile tran asıllı · Selman bir sefere çıkmışlar. Namaza karnet ge­tirilmiş. Cerir Selman'a: buyur imam ol, demiş. se lman, yok olmuş demiş çünkü: ~ 'J J ~;J..... J ~ r~ 'J ...,.. ;JI .r- ~~~ .~ .ı...-.J < .. :"> ~ __ I.:Js. ~<ı...;.; ..ııı .;ı ~f.w

•·"Siz ey Arablar, namazlarınızda si.zin önünüze • geçilemiyece~i gibi biz, kadınialınızla da evlene­

meyiz. All;ıh Hz. Peygamberi sizlerden gönder­mekle sizi.bize üstün kılmışdır''t68) •.

~imdi bu sözleri Selman, lslamda de~işme­miş· ~ir cahiliyye kafalı}rı ya tatlı tatlı· i~nelemek Için söyleınişdir,yahud böyle bir adam kimdi zih·'

. niyetini Selman a~zından konuşturuyordur. Bu­nun bir üçüncüsü viirid olamaz. O Selman ki tran cebhesiiıde kumandanlık yapmıŞ', Medilin valisi olmuş ~e ~u v~ifeleri gereği de b!nlerce müslü- .·

6!. Mesciil, 159. 68. M~ğnı VII, 372,lbn Sa'd IV, 90 69. Abduttezzak-Ma'mer XI, 438, r.20942 70. İbn Sa'd IV, 86 (62)

Islami Araştırmalar Cilt : 2 Sayı: 8 Ağusto• 1988

man mücah.ide imamlıkda bulunmuştur. Bütün nesebi safsatalardan sıynlıp kendisini '1slam oğ­lu Selman" olarak 1 takdim eden(67) bu iman abi­desi sahabiye Hz. ömer kendi Kureyşli oğlu Ab: dullah 'daıi daha fazla tahsisat bağlamıştı, cünkü İslam davasında ondan daha fazla emek sahibiy- . dj, (70):

Ağızlarda dolaşan birtakım rivayetleri Kitab ve SUnnetili .ışı~ında de~erlendlrmeden nakleden alimlerimizin bizzat müslü.manlar arasında sebeb olduklan tahribat sanıldığından fazladır (71). İbnu'l-Kayyim'e (ö. 751/1350) gelinceye kadar geçen beşyiliz· senelik zaman zarfında Hanbell dünyasında kimbilir kaç mübarek yuva Ara~­Mevalı safsatası.na kurban gitmiştir. öyle olmasa, İbn Tey,miyye'nin bu alim talebesi, pek çok ali­me ra~men aşağıdaki satırlan yazmazdı. Kur'an'. ın ve Sünnetin hükmünü misalleriyle verdikten sorıra İbnu Kayyiıni'l-<:evziyye şu neticeyi çı· karmıştır

. )ır J )1....,1 ·~us:ı' j .;..ıli ıl::s:' <-... > ._<..... ~ ..s .illi

.. Y· rr .;ü . .!ll~ •'ıJ i/ı ;.us:Jı j ;.: ..... UJ .:ıı;ıı ~ r) .~' jl)' cl5:i ~~

'..ı..,.JJ jpi .( ... ;'"') '-ı.r- 'J J:.? 'J) ~\:..... 'J) 'l,...; ./'?"it)

._W.... ·~ .:ıl) 1)1 y.oı1 ~~. •/-' cl5:i .:,.oıı

. cl5:i .:.~~~ .r.iJJ 1 ..:..ı...:. ,il' cl5:i .:.~;ıı .r.iJ i;.,.) . ..:..l.r }' c 15:; .1 ,.üll) ..:..~\.01

"Nikahta temel ve'kemal, Hz. Peygamberin hükmüne göre, dine Itibar etmektir. Bir müslü­man hanım kafirle evlendirilemez, iffetli bir ha­nım da facire v_eriJ.e~ee. ·

Kur' iıı ve Sünnet kefaette bunun dışında bir şeye kıymet vermemiştir. Müslüman bir hanı­rnın kötü zant bir adamla evleomesini haram kılmış, (evlilikde) neseb, sanat, zenginlik, hUrri­yet şartı koşmamıştır. Köle oğlu kölenin, nesebi yüksek zengin hanımla evlenmesine cevaz ver­!fiiştir, yeter ki bu köle i!fetli müslüman olsun.

K~yşli· olmayan 'erkeklere Kureyşli hanım. lan nikahlamayı Haşimilerden olmayanla.iın, bu sınıf hanımlarla evlili.klerini, fakiderio zengin ha­nımlar aliıiasını caiz görmüştür;' (7 2). :

· Gerçeeın iCadesi olan bu sözler üzerinde gü­nümüzde bile birleşi!mesini temenni ederken,

·• ·· buraya kadar zikrettiğimiz fıkıh mezliebleri dı­: ~ında kalan ik.i alimi de tanımanın. rararlı olacağı

71. Yemen'den bir misal için Subulu'a-Seldm m, 176. ":'I'Jn '7A..I •• , 11-.::...1 U' 1."-Q_1~0

Fakihle!'imizin Irk Anlayışı Vzerine/Prof.D;.Mehm~t s : HATlPOGLU ıs

kanaati.ni taşıyoruz. Bu zatlardan biri Şta 'ya, di~eri Ehl--i Zahir'e mensubdur.

ŞiA'DA NESEB KEFAETl 3-4. hicri asrın muhaddis fUihlerinden ve

eıi eski haqis külliyatından EI-Kafl'nin ·müellifi Kuleyni (ö. 329/94lf( .... · ••••.... : . ... ) "müınin erkek mürnin kadına denktir" isimli babında, Yernameli Cüveybir isiı:nli bir. zattan bahis açar. Bu zat hanımiann cazibesini çekecek he türlü imkandan mahrumdur. Bir gün Hz. Pey­gamber kendisine: evlen artık, deyince, Cüveybir halini arzeder. Bunun üzerine Hz. Peygamber aşa· gıdaki ifadede bulunur ki, bu sözlerin aslı olsun olmasın, kefaet mevzuunda Şıa görüşünü akset· tiriyor olması bakımından ehemmiyeti bÜYüktür. Hz. Peygamber Cüveybir'e şunları söylemiştir:

_: .. _; • • !N,.!. ~tJ.,t -i .::~ ·; ·'1-\'lı ~ • ..ıj ..ll' .::' ., ~ • ., • : - - t ' . '-" .,

> • • J .::~ :.:- (Y--;.~ .r-'.: ~ J y..~· J .::~ .:.:- t'~· ... :s~ \..ıo .1"'-IZ,: Y..~' ô _f :."' .::~1.. ~")LS~ ~~'J )ı.;~ '-:L>~'

~r.ı...:i _ ..... ı.,J \..:o ;.!l.!....ı

~.r ~ -.-:- ;J ~ ~: .:-1; ~' 4 !' ,:-i• _ ... ~li _ ... l.:Jı ~~ .::ı.: .:..~ .:.. ... ...ul ....a,.;. r.)i .:: ı .: ~:i.:.. .... :ı-ı~.:

"Allah Islamı gönderdi, cahiliyyede şereCU olanı yere indirdi, düşkün olanı şereCU kıldı. Cabiliyye· de zelil olanı şimdi aziz kıldı. Cahiliyyenin ne­seble böbürlenmesini sildi."

Bugün insanlar beyazıyla karasıyla, kureyş­lisiyle arabıyla acemiyle hepsi Adem'den gelmiş· tir. Adem'i de Allah topraktan yaratmıştır. Al· lah 'a kıyamet gününde en sevimli olanlar ona en çok itaat eden ve müttaki olandır"(73).

Göpilecegi gibi gerçeği konuşturmuş ·sünni bir lhnu1-Kayyim ile bu Şıa alimi arasında bu nok-tada hiçbir fark yoktur. ·

ZAHIRILER

Bu cereyanın en bÜYük temsilcisi Endüliis· lü İbn Hazm'du (ö. 456/1064). İbn Hazm insanın degerini şahsına .bağhyan . Kur'inı zihniyetin mutlıi.l< savunucusudur. Peygamber anası, babası, kızı, o~lu, akrabası olmanın ona göre insanın fa· ziletine mutlak bir katkısı yoktu.r . Müslümanın degeri, mii:Slümanlı~ın seviyesine bağlıdır.

-73. V, 340 74. Fasl IV, 152·3 75. X, 24, Mesele: 1871

' "·"' -:--,---- .-.. . ----~-

lbn'Hazm Hicret öncesi müslümanıyla sonra· ki. müslümanların aynı de~erde olmadıkJarını ayetlere dayanarak belirttikten sonra mesela şöyle diyor: .

· : ·~! _ülJ'.! 41.!1 ~ ~~ -'~.' _:,.A -L:::ıj !

.•• >- . , ...uı _;;.) :.,_;., ; . ..J.ı • ....JI.!. ..;i · .ı '· :~. ~- - ~- .... ~ ., - ., . - v:--.,

~~ · .;., ·-~w J •• ;.s.:,..;.~-; •J.. _ ~ii . ...u• ·~~ . . ... .;..1~)' ,:!\.ı 'i~ . ~ı.:,.};ı,_ JW .J!ı .c&-~ 'iJ '.-W.

;_.,: : . ... ~ • ~ • -.:ı:J- • ~ $- • ..!. } • • r~l.b .:.~ J .;,. )\i .. ., - · "' y . . ., ..,;tJ • "' "' "' ..;;;. "...... " ·-

"Bundan · şu gerçek çıkar ki, Bil1il-, Suheyb, Mikdad, Ammar, Salim ve Selman (bunlar kö· telikten gelme gayr-i kureşi ilk sahabilerdendir, peygamberin amcası) Abbas'tan ve oğulları Ab· dullah, Fazi, ve Kusem'den (Hz. Ali 'nin kardeşi) Akıl'den ve (Hz. Ali'nin oğulları) Hasan ve Hüse­yin 'den Allah 'ın şe hadetine göre daha faziletli zatlardır. Bundan şübhe edilemiyecegine göre ahirette ancak (dünyadaki) arnele göre müka­fat verilecek Allah nezdinde · nesebi y~ınlıgın faydası olrnayaçaktır ... Haşim!, Kureyşli, Arab, Acem, Hab'eşi, Zenci kadının oğlu olunsun, bun. lararasında (nesebin getirdiği) hiçbir fark yoktur ... "(74).

Endülüslü alimimiz, bu temel anlayışının tabii neticesi olarak,nlkah meselesinde de_ayru peğer­lendirmeyi yapacaktır. Muhalla'sının ilgili· bölü-münde şöyle yazıyor: . ··'

"Bütün müslümanlar birbirinin kardeşidir. Düşük bir zenci kadının oğluna H.Aşim1 hal1fenin kızı haram kılınamaz. Müslüman bir erkek zani ol, rnadıkça fazı! bir müslüman hanıma dimktir..!(75).

İslamın batısında blr mÜslüman . alim bunları yazıyor, ama dÔğrusundaki nıı yapıyor acaba! Bu soruyu t~hi .bir hadiseyle eevııbltyarak yazımısı noktahyalam.

Abbasi saltanatını ylkılmaktan kurtarmış Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey'in oğlu Melikşah,

· . .1 . -

16

babası gibi Abbas1 halifesinin kızıyla evlenmek istemiştir. J{orezm Kadı'l-Kuzatı Şaft'i mezheb­li Muhammed ibn Abdirrahman en-Nesev\'yi (ö. 478/1085} elçi olarak Bağdad'a gönderir. Alim elçimiz vazifesini yerine getirdikten sonra Haf'ıfe'ye şöyle der: ·

~I..;...,Aı; ;J\..,.)1 ,,U

"Elçilik. burada bitti, şimdi kaldı nasihat." -Ha­·ı"ıfenın alim nasihatına tabii ihtiyacı vardıl, buyur söyle, der.· Biz de dinleyelim Kadılar kadısının nasihatın1:

4,;'( )'-! <$_;,:ll ,r\1.!1 .!8 .1.li'i

"Senin peygamberden. gelen temiz aileni Türk­men (kanıyla) kanştırma." Nesevi bu eeladettel bulunuyorken ilave etmiş:

Islami Araştırmalar Cilt: 2 Sayı: 8 Ağusto• 1988

.ı,;~~ .:_.!..ı.!ı C;!' 'i uı . .ı

"Ben dinimi dünya menfaatf için satmam"(76).

Gerçekleri ters yüz etmenin, yapıyorum diye batırmanın bundan ala misall herhalde bu­ıun3.ınaz. Bu alimimizin yiizü, dünyasında belki kızarınamıştır ama ahirette onun kapkara olaCa­ğından şüphe ed.ilmemeli,dir.

Fakat Şübhe edilmemesi gereken daha m~ him nokta vardır ki o da İslam düşüncesini, kilit~ rel yetersizlikleri sebebiyle . sislenciirmiş himzer görüş sahibierinin ilmi t.enkidden geçirilmeleri lüzumudur. lslamı tebliğ vazifesinde başanmn ancak bunabağlı olduğu unutulmamalıdir.

~w..ıı olA J!!.i .:r JW Jıı \.:&.i>

73. T_abakatu'ş-Şafiiyye IV, 175-7 ,Nubelii XVIII, 478.

KAYNAKLAR

Abdurrezziik, !lfusanne(, I-XI, Beyıut, 1970-2 Ahböru lıbohön, Ebu Nuaym, I-,. Il Leiden, 1931-4 EI-Bohru'r-Rdik, lbn Nuceym, 1-IV, Mısır Beyhaki, Kitobu'8-Sünerıl1-Kebir, 1-X, Haydaiabad, 1925-36 Bid4yetü'l-Müctehid, lbn Rüşd ei-Hafid, I-n, Istanbul, 1915 Buhari, el-camiu'$-Sohih. I, vm, Istanbul, 1898 . C4hiz, Usmüniyye, Mısır, 1955 Cessii.s, Ahkömu 1-Kur'ôn, I-m, Istanbul, 1917.:..1920 Darekutni, Sunen, I-IV, Mısır, 1966 ·Foıl, ei-Fa.lu. fi1-Mi/el,lbn Hazm, I -V, Mısır,1899-1903 Fethu7-Bdri, lbıi Hacer,'r-xm, M sır, 1901-1911 Feyzu1-Kodir; Munavi, I-VI, Mısır, 1938 Hılye, Hılyetu 7-Euliyô, Ebu Nuaym, I-X, Mısır, 1932 lbn Adi yy, Kamil, r-vm. Beyrut 1984 lbn Sa'd, Tabahöt, I-IX, BeyNt-Leiden ihtiyar, el-lhtiyiirli ta1ili1-ilfuhtiir MevseU I· V, Mısır lhy~Ü Ulumi'd-Din, Gaziill, I-V, Mısır, 1967:_8 . el-lkdu'I-Ferid, lbn Abdi Rabbih, I-II. Mısır 1948. lle/u'I-Hodiı, lbn Ebi Halim, I-Il, Mısır, 1924 El-llelu'I·Miitenöhiye, lbn.Cevzi, I-II, Pakistan . I1ôbe, lba Hacer, ı-vur, Mısır, 197G-2 . l•tiab, lba Abdi'I-Berr, I-IV Mısır Kiidihıln, Fetduay-ı Hindiyye kenarinda, ı-. ll Mısır 1ı;92 Keşfu '1-Esfii.r, Heyıemi, ('-IV,'Beyrut 1984 Kuleyni, Kati, ı-v nı, Tahran Mebıut, Serahsi,.I-XXX. Mısır, 1906 · , Mecmou'z-Zeuôid, Heyserni, 1-X, Mı.,r, 1933, Beyrut 1967 Mecmilu'l-Fetduü, İbn Teymiyye, 1-X:ıQCVII Mecrfıhin,)bn Hibban, r-m, Haleb 1976 -

Menökıb, Kerderi, Beyrut 1981 Mera1il, Ebu Hatim, Beyrut, 1982 Mesdil, Ahmed Ib n Hanbel, Mısır, 1934 Mlzdnu7-l'tidöl, Zehebi, I-IV, Mısır 1963 Mudewene, Sehnua,l-XVI,.Mısır,1906 Muğni,lbn Kudame, r-xn, Mısır, 1923 lıfuğni1-Muhtüc, Şerlıiai, I-IV Mts1r 1958 Muhollô, lbn Hazm, I-:XI,'Muır 1928-1933 Muhto<ol', Tahô.vi, Muır 1951 Murücu'z-Zeheb, :lfea\ıdi, Beyrut 1966 Mwlim, el-cdmiw'8-Sohih, I-V. Mı,sır 1955. Mu1ntd, Ahmed lbn Hanbel, I-VI, Mı&ır, 1895 Muıtedrek, Hakim, I-IV, Haydarıibiid, 1916 No&bu'r-Röye, Zeytsi, I-IV, Mısır 1938 Neylu7-Eutdr, Şev kani, I-VIII, Mısır 1951 Nubtlii, Siyeru A 'lömi'n-Nubdô, Zehebi, I-xxm, Beyrut 1985 Subulu'ı-Selöm, Saıı'ani, I-IV, Mısır 1926 Şôfiiyye, Tobo'kdtu'~Şü(iiyye; Subki, I-X, Mıar, 1964-1976

· Şa'rôni, Miziin, I-U, Mısır, 1901 Tahavi, Şerhu Meüni1-A•ör, I-IV, Muır, 1968

Tehzib, Tthzibu't-Te.hzib;·lbn Hacer, 1-XU,Haydarıibild 1907-9 . Te/kih, lbnu'I-Cevzi, Mısır, 1975 Tirmizi, Sunen (EI-Cdmiu't-Sohih) I-V, Mısır 1937~5 · _Umdetu1-Köri; Ayni, I-XI, Istanbul 1890

Umm, Şa!ii, r:....vn, Mısır, 1908 USUDU'L-Gôbt, !b'nu'I-Esir,r-vn, Mısu- 197G-3 Vefdyot, lbıi Hallikan, ı-vın, Beyrut 1972 Zôdu1-Medd,.lbnu'l KayYirni L-Cevziyye, 1-V, Beyrut, 1986