Wydawnictwo C.H. BECK

Studencka Poradnia Prawna

Etyka zawodów prawniczychMetoda case study

Małgorzata Król (red.), Magdalena Ustaborowicz, Sylwia Wojtczak, Małgorzata Wysoczyńska, Paweł Łabieniec

STUDENCKA PORADNIA PRAWNAETYKA ZAWODÓW PRAWNICZYCH.

METODA CASE STUDY

W sprzedaży:

EGZAMINY. APLIKACJE RADCOWSKA I ADWOKACKA. Tom 1, wyd. 4Teksty Ustaw Becka

EGZAMINY. APLIKACJE RADCOWSKA I ADWOKACKA. Tom 2, wyd. 4Teksty Ustaw Becka

EGZAMINY. APLIKACJE RADCOWSKA I ADWOKACKA. Tom 3, wyd. 4Teksty Ustaw Becka

Wojciech Marchwicki, Marek Niedużak

ODPOWIEDZIALNOŚĆ DYSCYPLINARNA ORAZ ETYKA ZAWODOWA ADWOKATÓW I RADCÓW PRAWNYCH. ORZECZNICTWO, wyd. 1

Zbiory Orzecznictwa Becka

Mariusz Stepaniuk

ETYKA ZAWODÓW PRAWNICZYCH I PAREMIE ŁACIŃSKIE. Tom 16, wyd. 1

Testy Aplikacyjne

Izabela Kraśnicka (red.)

STUDENCKA PORADNIA PRAWNA. KAZUSY I WZORY PISM, wyd. 1

Inne

www.ksiegarnia.beck.pl

Studencka Poradnia Prawna

Etyka zawodów prawniczychMetoda case study

Małgorzata Król (red.),Magdalena Ustaborowicz, Sylwia Wojtczak,Małgorzata Wysoczyńska, Paweł Łabieniec

Uniwersytet Łódzki

Wydawnictwo C.H. Beck, Sp. z o.o.ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

Skład i łamanie: PanDawerDruk i oprawa: Cyfrowe Centrum Druku, Bydgoszcz

ISBN 978-83-255-3343-4

e-book ISBN 978-83-255-3344-1

Studencka poradnia prawnaEtyka zawodów prawniczych. Metoda case study

© Wydawnictwo C.H. Beck 2011

Niniejsza publikacja została sfi nansowana przez Instytut Spraw Publicznychze środków Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności

w ramach Programu „Obywatel i Prawo VI”

Poszczególne rozdziały opracowali:Małgorzata Król: Część I, Roz. III pkt 7, Roz. IVPaweł Łabieniec: Część I, Roz. I, Roz. III pkt 1–4, 6Magdalena Ustaborowicz: Część II; Część III Roz. VIIISylwia Wojtczak: Część I, Roz. II, Roz. III pkt 5Małgorzata Wysoczyńska: Część III Roz. I–VII

Redakcja: Agnieszka FiutakOkładka: Robert Rogiński

SPIS TREŚCI

Wykaz skrótów .......................................................................................................... IXpolecana literatura ..................................................................................................... XIIIWstęp ........................................................................................................................ XV

CZĘŚĆ I

Rozdział I. Zagadnienia ogólne .............................................................................. 21. Pojęcie etyki i moralności ................................................................................... 22. Etyka jako dyscyplina fi lozofi czna ...................................................................... 33. Spór o znaczenie podstawowych pojęć języka moralności ................................. 44. Obiektywizm i subiektywizm aksjologiczny ...................................................... 65. Absolutyzm i relatywizm w etyce ....................................................................... 66. Etyka obowiązku a etyka aspiracji ...................................................................... 87. Spór o kryterium oceny moralnej ........................................................................ 9

Rozdział II. Repetytorium (w tablicach) z historii myśli etycznej ...................... 11

Rozdział III. Etyka zawodowa jako system normatywny ................................... 461. Zawód, profesja, zawód wolny, zawód zaufania publicznego ............................ 462. Etyka zawodowa jako rola społeczna .................................................................. 503. Status kodeksów etyki zawodowej ...................................................................... 544. Zasady etyki adwokackiej i etyki radców prawnych ........................................... 615. Zasady etyki sędziego ......................................................................................... 866. Zasady etyki prokuratora ..................................................................................... 997. Zasady etyki notariusza ....................................................................................... 106

Rozdział IV. Etyka prawnicza w klinikach prawa ............................................... 1151. Studenckie poradnie prawne ............................................................................... 1152. Wymogi etyczne w pracy klinicznej ................................................................... 1183. Projekt modelowego zbioru zasad postępowania etycznego w uniwersyteckich

poradniach prawnych .......................................................................................... 122

VI Spis treści

CZĘŚĆ IIAktywne metody nauczania

Wprowadzenie .......................................................................................................... 128Burza mózgów .......................................................................................................... 139Dywanik pomysłów .................................................................................................. 142Twoje–moje argumenty ............................................................................................. 144Otwarte ucho ............................................................................................................. 147Piramida priorytetów ................................................................................................ 149Rozwiązywanie problemów ...................................................................................... 152Argumenty za i przeciw ............................................................................................ 158Metoda przypadków .................................................................................................. 163Drzewko decyzyjne ................................................................................................... 166Sześć myślących kapeluszy ...................................................................................... 172Dyskusja panelowa ................................................................................................... 182Bazar opinii ............................................................................................................... 186Cebula ....................................................................................................................... 189Circept ....................................................................................................................... 192Debata ....................................................................................................................... 197Gra w karty ............................................................................................................... 202Kuliste akwarium ...................................................................................................... 204Rybi szkielet .............................................................................................................. 207Spór z obroną grupy .................................................................................................. 212Metoda „66” .............................................................................................................. 216Śnieżna kula .............................................................................................................. 218Proszę o głos ............................................................................................................. 221Symulacja rozprawy sądowej ................................................................................... 225

CZĘŚĆ IIIZbiory zasad etyki prawniczej

Rozdział I. Zagadnienia ogólne .............................................................................. 2361. Uwagi ogólne ...................................................................................................... 2362. Uwagi metodyczne .............................................................................................. 238

Rozdział II. Zbiór zasad etyki zawodowej sędziów .............................................. 242

Rozdział III. Zbiór zasad etycznych prokuratora ................................................ 283

Rozdział IV. Zbiór zasad etyki adwokackiej i godności zawodu (kodeks etyki adwokackiej) ............................................................................................................ 308

Rozdział V. Kodeks etyki radcy prawnego ........................................................... 373

VIISpis treści

Rozdział VI. Przykładowe scenariusze na tle orzecznictwa sądów dyscyplinarnych odnoszących się do notariuszy .................................................. 428

Rozdział VII. Standardy działalności uniwersyteckich poradni prawnych ...... 436

Rozdział VIII. Projekt kodeksu etyki klinik prawa w Polsce – załącznik ......... 451

Rozdział IX. Zadania kontrolne ............................................................................ 457

WYKAZ SKRÓTÓW

1. Akty normatywne

EKPCz ....................... Europejska Konwencja Praw Człowieka, Konwencja z 4.11.1950 r. o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.

KERP ........................ Kodeks Etyki Radców Prawnych, uchwała Nr 8/VIII/2010 Prezydium Krajowej Rady Radców Prawnych z 28.12.2010 r.

KEZN ........................ Kodeks Etyki Zawodowej Notariusza, tekst jedn.: załącznik do uchwa-ły Nr VII/21/2011 Krajowej Rady Notarialnej z 5.3.2011 r.

KK ............................. Kodeks karnyKonstytucja RP ......... Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r., Dz.U. Nr 78,

poz. 483 ze zm.KPK ........................... Kodeks postępowania karnegoKrRSU ....................... ustawa z 12.5.2011 r. o Krajowej Radzie Sądownictwa, Dz.U. Nr 126,

poz. 714PrAdw ....................... ustawa z 26.5.1982 r. – Prawo o adwokaturze, tekst jedn.: Dz.U.

z 2009 r. Nr 146, poz. 1188 ze zm.PrNot ......................... ustawa z 14.2.1991 r. – Prawo o notariacie, tekst jedn.: Dz.U. z 2008 r.

Nr 189, poz. 1158 ze zm.ProkU ........................ ustawa z 20.6.1985 r. o prokuraturze, tekst jedn.: Dz.U. z 2008 r. Nr 7,

poz. 39 ze zm.PrUSA ....................... ustawa z 25.7.2002 r. – Prawo o ustroju sądów administracyjnych,

Dz.U. Nr 153, poz. 1269 ze zm.PrUSP ........................ ustawa z 27.7.2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych, Dz.U.

Nr 98, poz. 1070 ze zm.RadPrU ...................... ustawy z 6.7.1982 r. o radcach prawnych, tekst jedn. Dz.U. z 2010 r.

Nr 10, poz. 65 ze zm.ZZEA ......................... Zbiór zasad etyki adwokackiej i godności zawodu (kodeks etyki ad-

wokackiej), tekst jedn.: ogłoszony na podstawie części IV uchwały Nr 32/2005 NRA z 19.11.2005 r. „Zbioru zasad etyki adwokackiej i godności zawodu (kodeksu etyki adwokackiej)”, uchwalonej przez

X Wykaz skrótów

Naczelną Radę Adwokacką 10.10.1998 r. (uchwała Nr 2/XVIII/98) ze zmianami wprowadzonymi uchwałą Naczelnej Rady Adwokackiej Nr 32/2005 z 19.11.2005 r.

ZZEP ......................... Zbiór zasad etycznych prokuratora, uchwała dotycząca zasad etyki przyjęta na II Krajowym Walnym Zjeździe Członków Stowarzysze-nia Prokuratorów Rzeczypospolitej Polskiej 25.5.2002 r., Prokurator 2002, Nr 2 (10); www.etykaprawnicza.pl.

ZZEZS ....................... Zbiór zasad etyki zawodowej sędziów, uchwała Nr 16/2003 Krajowej Rady Sądownictwa z 19.2.2003 r. w sprawie uchwalenia Zbioru zasad etyki zawodowej sędziów.

2. Organy

ETPCz ....................... Europejski Trybunał Praw Człowieka w StrasburguFUPP ......................... Fundacja Uniwersyteckich Poradni PrawnychKRRP ........................ Krajowa Rada radców PrawnychNRA .......................... Naczelna Izba AdwokackaNSA ........................... Naczelny Sąd AdministracyjnyORA .......................... Okręgowa Rada AdwokackaSA .............................. Sąd ApelacyjnySN ............................. Sąd NajwyższySO ............................. Sąd OkręgowySPP ............................ Studencka Poradnia PrawnaSR .............................. Sąd RejonowyTK ............................. Trybunał KonstytucyjnyUPP ........................... Uniwersytecka Poradnia Prawna WSA .......................... Wojewódzki Sąd Administracyjny

3. Czasopisma

Biul. Skarb ................ Biuletyn SkarbowyDz.U. ......................... Dziennik UstawDz.Urz. ...................... Dziennik UrzędowyEP .............................. Edukacja PrawniczaKZS ........................... Krakowskie Zeszyty SądoweM.P. ........................... Monitor PolskiMoP ........................... Monitor PrawniczyOSNKW .................... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i WojskowaOSNPG ..................... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Prokuratura Generalna

XIWykaz skrótów

Pal. ............................ PalestraPiP ............................. Państwo i PrawoProk. i Pr. ................... Prokuratura i Prawo

4. Inne skróty

art. ............................. artykułetc. ............................. et ceteraim. ............................. imienia in. .............................. inny (-a, -e)itd. ............................. i tak dalejitp. ............................. i temu podobnelit. .............................. literam.in. .......................... między innymin. ................................ następny (-a, -e)niepubl. ...................... niepublikowany (-a, -e)np. .............................. na przykładNr .............................. numerop. cit. ........................ opus citatumpkt ............................. punktpor. ............................ porównajpoz. ............................ pozycjar. ................................ rokred. ............................ redakcjas. ................................ stronasygn. .......................... sygnaturatekst jedn. .................. tekst jednolitytj. ............................... to jesttzn. ............................. to znaczytzw. ............................ tak zwany (-a, -e)uchw. ......................... uchwałaust. ............................. ustępw zb. z ....................... w zbiegu z w zw. z ...................... w związku zw. ............................... wiekww. ............................ wyżej wymienionewyd. ........................... wydanie

XII Wykaz skrótów

z. ................................ zeszytzam. ........................... zamieszkały(a)zd. .............................. zdanieze zm. ........................ ze zmianamizob. ............................ zobacz

POLECANA LITERATURA

Arends R.I., Uczymy się nauczać, Warszawa 1994Baer U., Gry dyskusyjne, Lublin 2000Brudnik E., Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie. Przewodnik po metodach aktywizujących

cz. II, Kielce 2002Brudnik E., Moszyńska A., Owczarska B., Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie. Przewodnik

po metodach aktywizujących, Kielce 2000Bryła R., Wybrane metody aktywizujące i ich zastosowanie w praktyce szkolnej, Edukacja

2000, Nr 3Bury Z., Metody aktywizujące w pracy nauczyciela szkoły średniej, Kwartalnik Edukacyjny

1998, Nr 3Gardocki L., Rozważania I Prezesa SN. Sędziowska etyka i obyczaje, Rzeczpospolita

z 2.9.2002 r.Gostyński Z. (red.), Kodeks postępowania karnego, Lex Polonica Maxima 2000Grajewski J., Paprzycki L.K., Płachta M., Kodeks postępowania karnego”, Lex TemidaGrzegorczyk T., Komentarz do art. 177 KPK [w:] Kodeks postępowania karnego, Lex Te-

midaJanczewski S., Godność zawodu adwokackiego, Warszawa 1960Jasiakiewicz A., Wzorzec sędziego a odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów, Studia Iuridica

2006, Nr XLVIKalita Z., Etyka w teorii i praktyce. Antologia tekstów, Wrocław 2001Kempisty H., Metodyka pracy sędziego w sprawach karnych, Warszawa 1986 Kędracka-Feldman E., Aktywizować? ależ to całkiem proste: wybrane metody i techniki

aktywizacji uczniów, Warszawa 1999Kowalewska A., Metody aktywizujące – dlaczego warto je stosować?, Lider 2000, Nr 10Krzemiński Z., Etyka adwokacka. Teksty, orzecznictwo, komentarz, Kraków 2006, elektro-

niczny zbiór aktów prawnych i komentarzy LexKrzyżewska J., Aktywizujące metody i techniki w edukacji cz. I i II , Suwałki 1998Kupisiewicz Cz., Dydaktyka ogólna, Warszawa 2000Kupisiewicz Cz., Podstawy dydaktyki ogólnej, Warszawa 1996 Laskowski M., Ustawowe pojęcie „nieskazitelności charakteru”, Prok. i Pr. 2008, Nr 6

XIV Polecana literatura

MacIntyre A., Krótka historia etyki, Warszawa 2002

Nalaskowski S., Metody nauczania, Toruń 2000

Namysłowskiej-Gabrysiak B. (red.), Studencka poradnia prawna. Podręcznik dla opiekunów, Warszawa 2009

Nowacki T.W., Leksykon pedagogiki pracy, Radom 2004

Okoń W., Nauczanie problemowe we współczesnej szkole, Warszawa 1987

Okoń W., Słownik pedagogiczny, Warszawa 1992

Okoń W., Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Warszawa, 1983

Pietrasz A., Metody aktywizujące w nauczaniu, http://www.edukacja.edux.pl/p–2411–metody–aktywizujace–w–nauczaniu.php

Pływaczewski E. (red.), Przestępczość zorganizowana. Świadek koronny. Terroryzm, Kraków 2005

Rau K., Ziętkiewicz E., Jak aktywizować uczniów: „burza mózgów” i inne techniki w edukacji, Poznań 2000

Romer M.T., Zawód sędzia. Zanim pomyślisz o tym zawodzie, posłuchaj!, EP 2004, Nr 10 (64)

Romer T., Najda M., Etyka dla sędziów. Rozważania, Warszawa 2007

Ruff J., Dyscyplina adwokatury, Warszawa 1939

Samborski E., Zarys metodyki pracy sędziego w sprawach karnych, Warszawa 2005

Sobolewski Z., Wartość nielegalnie uzyskanego dowodu w postępowaniu karnym, Annales UMCS vol. XXIII, Lublin 1976

Sokołowska K., Metody aktywizujące myślenie i działanie uczniów podczas lekcji, Życie Szkoły, 1998, Nr 10

Sośnicki K., Dydaktyka ogólna, Wrocław 1959

Status sędziego – 20 lat po transformacji. Materiał konferencyjne, MoP 2011, Nr 11, dodatek

Studencka poradnia prawna. Idea. Organizacja. Metodologia, Warszawa 2005

Szmyd J., Leksykon fi lozofów współczesnych, Bydgoszcz–Kraków 2004

Środa M., Etyka dla myślących, Warszawa 2010

Taraszkiewicz M., Jak uczyć? Czyli refl eksyjny praktyk w działaniu, Warszawa 1996

Tatarkiewicz W., Historia fi lozofi i, Warszawa 1999

Woleński J., Hartman J., Wiedza o etyce, Warszawa–Bielsko-Biała 2008

Zinówko L., Aktywne metody nauczania, http://www.edukacja.edux.pl/p–918–aktywne–metody–nauczania–referat.php

Zoll F., Jaka szkoła prawa, Warszawa 2004

WSTĘP

1. Idea podręcznika, który mają Państwo przed sobą, zrodziła się z potrzeby pozna-wania etyki prawniczej przez młodych adeptów prawa oraz wszystkich tych, którym nie są obce zawodowe dylematy moralne. Zrodziła się też z potrzeby nauczania jej w sposób przystępny, zajmujący i bez zbędnego moralizatorstwa. Podręcznik ten skierowany jest zatem do wszystkich zainteresowanych problematyką deontologii zawodów prawniczych, w tym do nauczycieli akademickich i prawników praktyków zajmujących się nauczaniem tego przedmiotu w rozmaitych formach dydaktycznych. Ambitnym zadaniem autorów było przygotowanie opracowania z zakresu etyki prawniczej, które potrzebne będzie na każdym etapie drogi zawodowej prawnika: w czasie studiów prawniczych, w toku odby-wania aplikacji, a także na każdym etapie prawniczej kariery zawodowej – własnej (gdy ja mam problem etycznozawodowy) i cudzej (gdy mam problem z cudzym zachowaniem etycznozawodowym). Może ono także zainteresować wszystkich stykających się z prawem i prawnikami oraz ich dylematami etycznymi: urzędników, funkcjonariuszy rozmaitych służb, ale i osoby prywatne. Oddany do rąk Czytelników podręcznik pomyślany został jako swego rodzaju wademekum – informator i przewodnik zawierający niezbędne informacje z zakresu deontologii zawodowej różnych zawodów prawniczych.

Masowość studiów prawniczych w ostatnich latach i duża konkurencja na rynku usług prawniczych, świadczonych często poza strukturami korporacji zawodowych, przyczyniły się do konieczności pobudzania świadomości etycznej i rozpoznawania właściwych postaw etycznych prawników. Mamy nadzieję, że już niedługo przyjdzie taki czas, gdy zajęcia z deontologii zawodowej należeć będą do kanonicznych przedmiotów w ramach programów studiów na wydziałach prawa w Polsce, jak również w programach aplikacji prawniczych. W toku studiów naturalnym w pewnym sensie środowiskiem dla tego typu rozważań są zajęcia w ramach studenckich poradni prawnych – klinik prawa. To tutaj studenci spotykają się po raz pierwszy z rzeczywistymi problemami prawnymi klientów kliniki, którym mają za zadanie udzielić pomocy prawnej. I tutaj właśnie zetknąć się mogą z zagadnieniami z zakresu etyki prawniczej. Jednocześnie zajęcia kliniczne mają charakter poznawania prawa i jego otoczenia w sposób praktyczny, często dzięki aktywnym metodom nauczania. Właśnie nauczanie etyki prawniczej we wszystkich formach dydaktycznych i w odniesieniu do zróżnicowanych grup słuchaczy wyśmienicie nadaje się do wykorzystania takich metod, co chcemy przy okazji zaprezentować i do czego chcemy zachęcić. Podręcznik zawiera omówienie wielu aktywnych metod nauczania, notabene do zastosowania w toku różnych zajęć dydaktycznych, bez wzglę-du na ich tematykę. Opisowi metod towarzyszą gotowe scenariusze zajęć oraz zbiór stanów faktycznych, które mogą posłużyć do przygotowania niezliczonej liczby różnorakich zajęć.

XVI Wstęp

Podręcznik zawiera także obszerny zbiór stanów faktycznych. Zaprezentowany zbiór jest opracowaniem powstałym w głównej mierze na podstawie orzeczeń z lat 2002–2009, publikowanych w stałej serii zatytułowanej „Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Sądu Dys-cyplinarnego”. Seria ta obejmuje orzeczenia zapadłe w sprawach dyscyplinarnych sędziów, prokuratorów, adwokatów, radców prawnych i notariuszy, w których Sąd Najwyższy działa jako sąd odwoławczy. Pozwala ona realizować wartość jawności postępowań dyscyplinar-nych, jak również pełni ważną rolę edukacyjną i poznawczą, co znajduje odzwierciedlenie w prezentowanym podręczniku; ukazuje ponadto podstawowe dylematy moralne w prak-tyce prawniczej i sposoby ich rozstrzygania przez sądy. W podręczniku przedstawione są najciekawsze opublikowane w tej serii kazusy, ich rozstrzygnięcia, a także przewinienia dyscyplinarne najczęściej spotykane i nagminne. Nasz zbiór uzupełniony został ponadto materiałami uzyskanymi dzięki nieocenionej współpracy z Sądem Apelacyjnym w Łodzi oraz Okręgową Izbą Radców Prawnych w Łodzi. Bez życzliwości tych instytucji nasz pod-ręcznik w obecnej postaci nie mógłby powstać. W tym miejscu słowa podziękowania należy skierować do wiceprezesa Sądu Apelacyjnego w Łodzi SSA pana Zdzisława Klasztornego wraz z zespołem sędziów Sądu Apelacyjnego w Łodzi oraz władz dziekańskich Okręgowej Izby Radców Prawnych w Łodzi – pani dziekan Czesławy Kołudy i pana wicedziekana Grzegorza Wyszogrodzkiego – oraz radców prawnych tej izby. Dziękujemy także panu dziekanowi Zbigniewowi Wodo z Okręgowej Rady Adwokackiej w Łodzi za życzliwość dla naszych działań. Zbiór stanów faktycznych obejmuje również „kazusy kliniczne”. Słowa szczerego podziękowania kierujemy też do Aleksandry Kuszewskiej-Kłąb z łódzkiej kliniki prawa oraz Marleny Pecyny z krakowskiej poradni za podzielenie się bogatym doświadcze-niem w pracy klinicznej i własnymi przemyśleniami w odniesieniu do kwestii etycznych w studenckich poradniach prawnych oraz za przygotowanie kazusów.

Pierwsza część podręcznika poświęcona jest omówieniu podstawowych zagadnień z zakresu etyki i moralności, przypomnieniu historii myśli etycznej w jej zarysach i pod-stawowych zagadnień etyki zawodowej, kodeksów etyki zawodowej, jak również cha-rakterystyce zasad etycznych klasycznych zawodów prawniczych (adwokatów, radców prawnych, sędziów, prokuratorów i notariuszy) oraz prezentacji problemów etycznych w klinikach prawa.

Druga część naszego opracowania zawiera omówienie różnych metod niedyrektywnych z praktycznymi wskazówkami ich zastosowania. Nadają się one do wykorzystania podczas rozmaitych zajęć, w tym z etyki prawniczej, a nawet – po niedużej modyfi kacji – do pracy własnej, gdy ma się osobisty problem etycznozawodowy i w celu jego rozwiązania trze-ba z samym sobą „odbyć debatę”, przeprowadzić „dyskusję” czy burzę mózgów, ustalić priorytety, zwerbalizować argumenty za i przeciw! Poszczególne metody pokazane są na konkretnym przykładzie przewinienia dyscyplinarnego opisanego na podstawie tego same-go rozbudowanego stanu faktycznego. Celem opracowania było zaprezentowanie różnych możliwości metodycznych i dydaktycznych w odniesieniu do analizy określonego problemu etycznego, ze wskazaniem różnic między poszczególnymi metodami aktywizującymi.

Ostatnia część podręcznika poświęcona została omówieniu zasad postępowania za-wodowego metodą case study w odniesieniu do poszczególnych zawodów prawniczych, tworzących organy ochrony (sędziowie), organy kontroli (prokuratorzy) oraz organy obsługi prawnej (adwokaci i radcowie prawni). Podręcznik zawiera także wybór przykładowych scenariuszy na tle orzecznictwa sądów dyscyplinarnych odnoszących się do notariuszy oraz zasady postępowania etycznego w uniwersyteckich poradniach prawnych. Prezentujemy

XVIIWstęp

ponadto dodatkowe materiały stanowiące propozycje pytań egzaminacyjnych, wzory for-mularzy pytań, zadań ćwiczeniowych itd. Zasady postępowania zawodowego prawników opisane zostały w sposób całkowicie nowatorski: w miejsce tradycyjnego komentarza do poszczególnych zasad zostały one bogato zilustrowane wybranymi stanami faktycznymi opisującymi naganne zachowania zawodowe, jak również rzeczywistymi bądź propono-wanymi orzeczeniami dyscyplinarnymi. Dodatkowo podręcznik zawiera w odniesieniu do każdej omawianej zasady całościowo przygotowane przykładowe scenariusze zajęć z użyciem opisanych w II części podręcznika metod interaktywnych oraz wskazówkami odnoszącymi się do omawianej zasady postępowania. Czytelnik, który zada sobie trud przeczytania całego opracowania, może zatem odnieść trafne wrażenie powtarzalności omawianych zagadnień metodycznych; wynika to wszakże z naszego dążenia do oddania do rąk Czytelnika użytecznego narzędzia dydaktycznego, pozwalającego na samodzielne wykorzystanie każdego merytorycznego fragmentu opracowania bez konieczności odwo-ływania się do pozostałych części podręcznika.

2. Aktywne metody nauczania stanowią ciekawą alternatywę metodyczną w procesie dydaktyki uniwersyteckiej i – szerzej – szkoleniowej. Właściwie może nie tyle alternatywę, co w coraz większym stopniu konieczność. W dobie powszechnego dostępu do licznych bibliotek, ale także Internetu i całej wiedzy tam zgromadzonej nie stanowi problemu uzy-skanie wiedzy w wymiarze odpowiednio dostosowanym do potrzeb studenta. Współcześnie wiedza (informacja) przestała być reglamentowana i stała się powszechnie dostępna. Obecnie proces nauczania jest coraz bardziej procesem pomocy w uczeniu się, czyli przyswajaniu dostępnej wiedzy, a celem uniwersyteckiej dydaktyki szkoleniowej staje się nauczenie studentów określonych umiejętności i ugruntowanie powszechnie dostępnej wiedzy.

Tradycyjny model kształcenia prawników oparty jest na wykładzie jako dominującej metodzie nauczania – i to niezależnie od formy zajęć, czyli także na ćwiczeniach, kon-wersatoriach czy seminariach, w toku zajęć uniwersyteckich czy na aplikacji. Czy metoda ta jest skuteczna dydaktycznie? Z piśmiennictwa metodycznego wynika, że nie bardzo. Warto przytoczyć dla zobrazowania tego problemu powszechnie znaną i cytowaną w ślad za National Training Laboratories (Berhel, Maine, USA) piramidę uczenia się. Pokazuje ona, że spośród różnych metod dydaktycznych wykład w najmniejszym stopniu pozwala na zapamiętanie przekazywanych treści, przy czym truizmem jest stwierdzenie, że zapa-miętanie informacji jest zaledwie wstępem do stanu „nauczenia się”.

XVIII Wstęp

Wykres 1. Piramida uczenia się1

Nauczanie jest dość skomplikowanym procesem, w którym biorą udział dwa podmioty: nauczający i uczący się. Efektem tego procesu ma być przyswojenie wiedzy przez uczącego się, pozwalające na czynne jej wykorzystanie. Nauczającym umyka czasem cel dydaktyczny: chodzi nie tylko o wygłoszenie wykładu, ale także o to, co z niego zostanie w głowach słuchaczy. Pierwszy niezbędny etap uczenia się to gromadzenie wiedzy, informacji, zbudowanie niejako bazy teoretycznej na podstawie dostępnych źródeł. Według starej tradycji uniwersyteckiej to właśnie wykładowca erudyta był jedynym pewnym źródłem niedostępnej dla innych wiedzy w określo-nej dziedzinie nauki, a jego zadaniem było przekazywanie ex cathedra tej wiedzy studentom. Zgodnie z tym paradygmatem nauczanie uniwersyteckie sprowadzało się do prezentowania, „objawiania” studentom aktualnego stanu wiedzy. Dziś za sprawą postępu technicznego i rewo-

1 Opracowanie: M. Ustaborowicz na podstawie National Training Laboratories, Berhel, Maine, USA.

CO ZAPAMIĘTUJEMY?

10% tego, co czytamy

20% tego, co

słyszymy

30% tego, co widzimy

50% tego, co

słyszymy i widzimy

70% tego, co sami

mówimy

90% tego, co ro-bimy sami

wykład

czytanie

formy

audiowizualne

demonstracja

działanie, praktyka

zajęcia i dyskusje w grupach

wykorzystywanie zdobytej wiedzy poprzez uczenie innych

XIXWstęp

lucji informatycznej i wraz ze zmianą potrzeb i oczekiwań społecznych od uczących wymaga się czegoś więcej. W nowoczesnym procesie dydaktycznym chodzi przede wszystkim o nauczenie rozmaitych umiejętności: analizowania, oceniania, porównywania, korelowania faktów, wycią-gania wniosków, czyli umiejętności krytycznego myślenia, ponadto umiejętności formułowania argumentów, dyskutowania, wyrażania własnej opinii, wyrażania we właściwy sposób swoich emocji, panowania nad nimi, współpracy w grupie. Do tego dochodzi niejednokrotnie potrzeba opanowania przez uczących się umiejętności interpersonalnych, komunikacyjnych, wyrażania empatii. Czasem chodzi też o przyswojenie umiejętności czysto technicznych i organizacyjnych. Nauczanie z wykorzystaniem biernych metod dydaktycznych tego nie zapewnia.

Warto zatem sięgnąć do metod niedyrektywnych, które angażując w proces dydaktyczny osoby uczące się – szybciej i na dłużej pozwalają zapamiętać i przyswoić przekazywaną im wiedzę i umiejętności. Metody aktywizujące pozytywnie, inspirująco oddziałują także na dydaktyków, stawiając ich dodatkowo w roli obserwatorów i eksperymentatorów.

Metody interaktywne angażują uczestników procesu dydaktycznego w kilku sferach: in-telektualnej – poznawczej – psychologicznej, w tym także emocjonalnej, społecznej, a nawet ruchowej (odgrywanie scenek). Ta właśnie wieloaspektowość oddziaływania w procesie nauczania – uczenia się – przynosi tak dobre rezultaty dydaktyczne. Metody aktywizujące przyczyniają się do efektywniejszego procesu uczenia się. Odpowiednio dobrane do celu dydaktycznego me-tody pozwalają rozwijać wszystkie wymienione wyżej umiejętności twórczego wykorzystania zdobytej przez studentów wiedzy. Aktywne sposoby nauczania ułatwiają proces uczenia się, przyspieszają go, ćwiczą potrzebne umiejętności, pozwalają zdobywać doświadczenie. Jest to ważne szczególnie w procesie nauczania etyki prawniczej, ale przecież nie tylko.

3. Na rynku wydawniczym z łatwością można znaleźć opracowania z zakresu etyki adwokac-kiej. Natomiast jeśli ktoś chce się dowiedzieć czegoś przydatnego w swojej praktyce prawniczej o etyce zawodowej sędziów, prokuratorów, notariuszy czy o problemach etycznych w klinikach prawa – stwierdzi, że brakuje prac z tego zakresu, w szczególności opracowań całościowo ujmu-jących kwestie prawniczych etyk zawodowych. Oddajemy do rąk naszych Czytelników pierwszy na rynku wydawniczym podręcznik tego typu, dodatkowo z zastosowaniem metody case study i innych metod interaktywnych. Nasze opracowanie ułatwia poznanie podstawowych zasad etycz-nych odnoszących się do poszczególnych zawodów prawniczych, wskazuje podobieństwa i różnice między tymi profesjami, pozwala zrozumieć społeczne role prawników. Podręcznik umożliwia ponadto w prosty, przejrzysty sposób dotarcie do potrzebnych w toku procedowania dyscyplinarnego orzeczeń, ale też rozstrzygnięcie trudnych dylematów moralnych w praktyce prawniczej.

Dr hab. Małgorzata Król, prof. UŁ,kierownik Kliniki Prawa i Kliniki Praw Dziecka, Wydział Prawa i Administracji UŁ