Slavko Đumić, Lidija Gligorić PosTel 2013.

Tradicionalno pruţanje poštanskih usluga smatra se klasičnim primerom

prirodnog monopola, poštanske usluge se definišu kao usluge od

nezamenljivog značaja za svakodnevni ţivot graĎana

Posledica: formalno i faktičko monopolisanje trţišta, isključiva prava,

barijere za ulazak na trţišta, vantrţišno regulisanje cena, direktna drţavna

pomoć...

Klasična ekonomska analiza zahteva da prirodni monopoli nemaju bliskih

supstituta, kao i velike granične troškove za svakog dodatnog korisnika.

Poštanske usluge već duţe vreme ne ispunjavaju ni jedan od ovih uslova!

Klasične ekonomske teorije nam ne pruţaju adekvatan odgovor zašto

uprkos svemu opstaju, pak čak se u nekim segmentima i povećavaju,

vantrţišna ograničenja na trţištu poštanskih usluga.

PRIRODNI MONOPOLI PRIVATNA DOBRA KOJE OBEZBEĐJUJE JAVNI SEKTOR

- karakteriše ih činjenica velikih graničnih troškova vezanih za

snabdevanje dodatnih osoba - slobodna trţišta ih ili neće obezbeĎivati, ili

će ponuda biti neodgovarajuća

- ključna karakteristika prirodnog monopola bi morala biti i činjenica da

monopolizovan proizvod ili usluga nema bliskih supstituta

- njih karakteriše i činjenica da je jedno preduzeće u stanju da snabdeva

trţište nekim proizvodom, odnosno uslugom, po niţim troškovima, nego

što bi to bio slučaj da je na trţištu dva ili više ovakvih preduzeća

POŠTANSKE USLUGE - PRIRODNI MONOPOL?!

KARAKTERIŠE IH ČINJENICA VELIKIH GRANIČNIH

TROŠKOVA VEZANIH ZA SNABDEVANJE DODATNIH OSOBA?

- gledano istorijski, poštanske usluge su predstavljale nezamenljiv način

komunikacije

- prilikom izgradnje poštanske mreţe, obezbeĎivanje poštanskih usluga za

dodatne osobe iziskivalo je velike granične troškove u svim nepokrivenim

područjima, što ih je i definisalo kao privatno dobro koje obezbeĎuje javni

sektor

- meĎutim, pokrivanjem cele teritorije drţave poštanskom mreţom, a to se

desilo pre barem pola veka, ova karakteristika je prestala da vaţi

- u okviru ovako celovito izgraĎene poštanske mreţe, granični troškovi svakog

dodatnog korisnika su praktično ravni nuli

- U stvari, poštansko trţište sa ulaskom privatnih kompanija u njegovim

odreĎenim segmentima postaje monopolistički konkurentno trţište – postoji

teza da sva ova preduzeća, a posebno drţavno, danas, imaju višak kapaciteta

POŠTANSKE USLUGE - PRIRODNI MONOPOL?!

KLJUČNA KARAKTERISTIKA PRIRODNOG MONOPOLA BI MORALA BITI I

ČINJENICA DA MONOPOLIZOVAN PROIZVOD ILI USLUGA NEMA BLISKIH

SUPSTITUTA?

- Posebno su tradicionalne pismonosne poštanske usluge na udaru

dramatične i ubrzane supstitucije info-komunikacionim uslugama

Evolution of letter-post volume (domestic and international combined) from 1980 to 2011 (indexed on year 1980 = 100)

• •• Africa — Asia and Pacific_ ArabIndustrialized countries

— LA and Caribean

— Eastern Europeand CIS

Source: UPU Postal Statistics

UNIVERZALNA POŠTANSKA USLUGA-usluga od opšteg

interesa

- „izmišljena” 1999. godine, nakon odvajanja pošte od

telekomunikacija, kao sredstvo za očuvanje poštanske mreţe, u

meĎuvremenu postala sama sebi cilj

-praktično sve poštanske usluge (pismonosne pošiljke do 2 kg,

paketi u unutrašnjem saobraćaju do 10 kg, paketi u

meĎunarodnom saobraćaju do 10, odnosno 20 kg... ) „Treća

poštanska direktiva EU” definiše kao minimum

-na celoj teritoriji, pod jednakim uslovim i pristupačnim cenama,

po utvrĎenim standardima kvaliteta = FAKTIČKI MONOPOL

-drţava imenuje poštanskog operatora (praktično bez izuzetka

drţavno preduzeće) koje ima OBAVEZU pruţanja UPU

PROBLEMI

OBEZBEDITI EKONOMSKI ODRŢIVU UPU!

- „REZERVISANI SERVIS” – isključiva prava na pošiljke

odreĎene mase i cene = FORMALNI MONOPOL (obuhvata

preko 90% UPU, u razvijenim evropskim zemljama napuštan

kao besmislen – naziva se liberalizacijom uprkos opstajanja

faktičkog monopola)

-direktna drţavna pomoć, oslobaĎanje od PDV-a, posebno radno

zakonodavstvo...

-obavljanje komercijalnih (poštanskih, ali i finansijskih i

infokomunikacionih) usluga = prelivanje monopola i na ova

trţišta kroz nerazdvajanje troškova

JOŠ GORE

- izuzimanje pravnih lica iz reţima UPU u razvijenijim zemljama

- omogućavanje pristupa poštanskoj mreţi imenovanog

operatora po principu izbegnutih troškova (slabi rezultati –

različite opstrukcije imenovanih operatora)

- razdvajanje troškova poštanskih i drugih usluga (gotovo

nikakvi rezultati)

- ukidanje obaveze pruţanja UPU ( Nemačka-specifično rešenje)

MALO BOLJE

Najsveţiji primer: Na najavu da će nova Direktiva o pravima potrošača

zabraniti slanje reklamnih poruka bez saglasnosti primaoca, preporuka CERP-

a zemljama članicama preduzimanje koordinirane aktivnosti na izuzimanju

reklamiranja putem poštanskih usluga (Direct mail) od primene Direktive

EVROPSKA KOMISIJA: „Poštanske usluge?Je li to neka šala ministara?

Evropska komisija do dana današnjeg nije uspela da se primakne moćnim

drţavnim monopolima koji dominiraju industrijom... To je takoĎe jedan od

apsurdnijih slučajeva u kojima su nacionalni interesi odneli brutalnu pobedu

nad širim evropskim ciljevima...”, The Economist, 11. maj 2000.

ZAKLJUČAK 1: Isprepletenost uticajnih meĎunarodnih,

regionalnih i nacionalnih institucija i aktera, utiču na stvaranje

paralelnog poštanskog „univerzuma”, odnosno institucionalnog

okvira u kome ne vaţe ekonomski zakoni

ZAKLJUČAK 2: Prenebregavanje osnovnih ekonomskih zakona

neumitno vodi distorzijama, suboptimalnostima i konačno krahu

konkretne poslovne aktivnosti

-opstajanje i zaštita rezervisanog servisa, i to iznad svih standarda EU

-rezervisani servis čini 97% UPU-dakle za pokrivanje troškova UPU sluţi ona

sama!?

-iz zaključka Vlade -Pošta Srbije na rezervisanom servisu ostvaruje gubitak i

do 40%-zašto se onda ne ukida!?

-prihodi od UPU čine samo 30% prihoda Pošte Srbije, isto koliko npr. od

finansijskih usluga

-očigledno da se deo troškova iz komercijalnog servisa preliva na UPU

-zbog ovoga, kao i jedinstvene cenovne politike nezavisno od udaljenosti na

koju se pismo šalje, cena za lokalne pošiljke znatno viša od trţišne-poštanske

pošiljake u lokalu zato redom nose nelegalni poštanski operatori

-ista cena poštanskih pošiljaka i za fizička i za pravna lica

LOŠE U SRBIJI

-1500 objekata, info-komunikaciono i transportno povezanih koji

pokrivaju celu teritoriju i svako naseljeno mesto u Srbiji

-potencijalno rešenje za nedostajuću trgovinsku i otkupno-

prodajnu mreţu u Srbiji?

-potencijalno rešenje za regulisanu i od strane drţave

potpomognutu e-trgovinu?

-potencijalno rešenje za jednostavno i svima pristupačno šire

implementiranje aktivnosti e-uprave?

DOBRO U SRBIJI

-poštanske usluge nisu više usluge od opšteg interesa, ali

se poštanska infokomunikaciona i transportna mreţa

proglašava za specifično JAVNO DOBRO

-korišćenje ovog javnog dobra ili njegovih delova, pod

jednakim uslovima se garantuje svim zainteresovanim

korisnicima, bilo da se bave poštanskim ili finansijskim

uslugama, e-poslovanjem ili su drţavni organi u pitanju

-ne samo da se liberalizuje poštansko trţište, nego se

eliminišu i distorzije na ostalim, pomenutim trţištima

PREDLOG MOGUDEG INSTITUCIONALNOG REŠENJA

- Pojedine delatnosti koje su pre pedesetak ili više godina, imale

karakter monopola ( zato što su zahtevale ogroman kapital i/ili

tehnološke mreţe čije bi višestruko formiranje predstavljalo

neefikasnu upotrebu resursa) izgubile su, sa razvojem

tehnologije, takve osobine i postale „obične” konkurentske

delatnosti, kao što je slučaj sa poštanskim uslugama

- To znači da one više ne iziskuju poseban tretman i dosadašnje

oblike drţavne regulacije

- Čak naprotiv, zadrţavanje takvih delatnosti u sferi drţavne

kontrole, uprkos mogućnosti trţišne konkurencije, prouzrokuje

nove vidove trţišne neefikasnosti

-Takve delatnosti treba vratiti u njihovo „prirodno”,

konkurentsko okruţenje - na trţište...

Poštanske usluge nisu usluga od opšteg interesa i u tom smislu

ne zahtevaju poseban tretman od strane drţave

ALI … TREBA REGULISATI PRISTUP POŠTANSKOJ MREŢI

Poštanska mreža jeste javno dobro koja tako, u skladu sa svojim

infrastrukturnim kapacitetima, služi za realizaciju različitih poslovnih i

drugih aktivnosti od državnog i opšteg značaja, uključujući tu, naravno, i

poštanske usluge.

Istovremeno, ovakav model bi ukinuo sve vrste monopola koji postoje na

sekundarnim tržištima, pošto bi država bila primarno zadužena isključivo

za očuvanje poštanske ili preciznije info-komunikacione, transportne i

logističke mreže, dok bi pristup ovoj mreži, odnosno bilo kojoj njenoj

komponenti, uz prethodno regulisane i jednake uslove, bio potpuno

slobodan za sve privredne subjekte, državne organe ili fizička lica.

Sva pitanja su dobrodošla!

slavko.djumic@rapus.rslidija.gligoric@rapus.rs