Elegeşt Yazıtı (Körtle Han) - Talat Tekin

8/7/2019 Eleget Yazt (Krtle Han) - Talat Tekin

1/14

Trk Dilleri A r a t r m a l a n 5 (1995); 19-32

.Elegest (Krtle Han) Y a z t Talat Tekin(Ankara)

l y a y n l a r d a E l e g e y a z t olarak a n l a n bu y a z t (Radloff'ta S., Malov'ta10. y a z t ) 1888 y l n d a Elegest r m a vadisinde, r m a n sol k y s n d a bul u n m u t u r . Y a z t 1891 y l n d a Klements t a r a f n d a n i n c e l e n m i ve kopyal a n m t r . 1892 y l n d a da O u r k o v y a z t n e s t a m p a j n k a n p Radloffav e r m i t i r . ' Elegest y a z t 19l5'te Adriyanov t a r a f n d a n Minusinsk Mzesineg e t i r t i l m i ve 19 numara ile k a y d e d i l m i t i r .

Y a z t koyu gri renkte, 320 x 66 x 20 cm. lsnde, st k s m dar,a a y a d o r u g e n i l e y e n , przl bir kum t a d r . T a zerinde yukandana a y a d o r u y a r k l a r ve atlaklar v a r d r .


2/14

20 T A L A T T E K N

: . . r A r ~ : * ~ x ~ : f* : * ~ t i : . . t [ ~ ] ~ ~ h f 4 f f 4 * A : H f 4 ~ : > ~ . > (6)[ * n . J : . . t ~ ] ~ . . r *

*>ti : * Y l f l : ..tAtl> : ~ * ~ ~ t : f 4 1 ~ f 4 h Y D : ~ > J > r < A t I : *>n>J : . . t . t l (7):x * f h ~ * : ..txfY*A : . > * B x * ~ Y ~ : 1J>J : f41 : . . t M . > r < > : *Y D(8)* * x ~ ~ : ~ 1 f ~ 1

>I>..ttl .... ~ . . t A J t : I > ' Y . J : ~ > I > J . n : [>1>]J . . t t : 1 t l f : . . t ~ T A > * Y D (9)>1>..ttlJI> : . . t * l f l : ..tAtl>*xYf4 : 1 * ~ A : 0[f4]J : . . t ~ J : ~ > (LO)

* x : t > > : * >J : * * . J : ) . ( J t l n l f ~ 1 : *tlJtl> : t I ~ ~ k ~ f 4 h (l l): * A J . n : ..t*>n>J : . . t . t l : ..tAtl> : . . t * A J t ~ ~ : ..t*..r D : ..t*l'ntl (l2)..r* : ..tAtl>Metin

1. kuyda : kuri : (u)y(u)m a : (a)s(i)z(i)m a : y t a : zda : ogl(u)m :(a)s(i)z(i)m a : ( a ) d r ( ) l t ( ) m : y t a2. yz (a)r k ( a ) d ( a ) ( ) m : u y ( u ) r ( ) n : []()n : yz (a)r(i)n : (a)l(i)g

k()z()n : t(i)kd[i]3. k! t(a)I]rida : kn (a)y : a z d ( ) m : y t a : (a)s(i)z(i)m a : ( a ) d r ( ) l t ( ) m


3/14

ELEGEST (KRTLE HAN) Y A Z l T o u l l a n m ! Ne y a z k ! (Sizlerden) a y r l d m . Ne a c !2. Yz erkek akrabam, muktedir o l d u k l a r iin, yz k i i ve elli kz ile(bu ebedi t a getirip) diktiler.3. Mavi gkte(ki) g n e r t e n ve) ay(dan) a y r l d m . Ne a c ! Ne y a z k !(Dnyadan) a y r l d m .4. Ey h a n m (ve) h a l k m ! Ne y a z k , ne a c ! (Sizlere) d o y m a d m ! H a n mve h a l k m z , ne a c , (sizlerden) a y r l d m !5. (Ben) Krtle Han Alp Urungu, a l t n o k l u u .... bel(im)e b a l a d m .Sekiz dokuz y a m d a6. Urungu Klg Tok Bg Terken'e (?) babam bey erdem(li) o l d u uiin, ben k t i d a r a (?) e r i t i m ( ? ) ...7. (Ey) avam h a l k m , a l n a b a l a y n ; lkeyi, y a s a l a r ve orduyu elden

b r a k m a y n . Ne a c , ne y a z k , (ey) h a l k m ve h a n m !8. H a l k m u r u n d a s a v a p adam l d r m e d i i m yok. eblig'de birb a a r m : Sekiz k i i (ldrdm). Erlik erdemim (bu).9. H a l k m n y a r a r n a ekip gideyim, a y r l a y m ( a r t k ) . (lmm) Parsy l n d a (idi). Tek b a m a k a l a y m .


4/14

22 T A L A T 1 E K Nbiimlerinde k u l l a n l a n ve " k r g n l k , gcenme, d k n k l " bildiren szckile bir ve a y n o l a b i l e c e i g r n ileri s r m t r (YPT, s. 17, not 1). Bende bu g r e k a t l m ve bu s z c otuz ksur y nce nlem olaraky o r u m l a m t m (Tekin 1964). Yenisey y a z t l a r n d a k i y a t a / y t a s z c , hik u k u s u z , bir a c n m a nlemidir. Yakutada sata biimini alan bu szckdaha ok e a n l a m l s aba "zehir; a c , keder" s z c ile birlikte k u l l a n l r ve"byk d k n k l , k r g n l k , infial, a c , fke" a n l a m l a r n a sz b e i kurar:T l n a b a t n - s a t a t n kr1j ere! "Szleri ne zehirli, ne kinayeli, b a k n hele!",A b a b a n s a t a b a n ! "Ah, benim iin ne byk d k r k l ! " , vb. gibi.3. 1. ozdd "vadide". Radloff: zda o l u m "von meinen eigenen Sh-nen", rkun: zde o l m "zde o l u m " ; Malov: zda oglum "mois o b s t v e n n y e (pri sebe) s n o v ' y a " . G r l d gibi Radloff, rkun ve Malovozda s z c n "kendi" a n l a m n d a k i z s a n m l a r d r . ysa buradaki zs z c "vadi" a n l a m n d a d r . "Vadi" a n l a m n a olan bu z s z c , a y n b a l a m d a , 3. B a r k ( B a r l k ) y a z t n d a da geer: kuyda kunuyumgaka zddoglumka a d r l t m (1. s a t r ) . Bu anlamdaki z s z c iin EDPT'ye b a k n z .4. i. y t a . S a t r sonundaki bu szck Fin A d a s n d a ve Radloff'ta yoktur.


5/14

ELEGEST(KRTLEHAN)YAZITI 23pus'a gre Itkd!l d e i l , ItkdA!dir. Ancak bu s z c n son harfi gerektenlA! ise bu da bir y a z m y a n l d r ; yani ItkdI! yerine ItkdA! y a z l m t r . Bylede olsa, bu cmlenin nesnesi eksiktir. Yklernden nce bir b(ii)ygm(i)ns z c gerekirdi: yz (ii)r(i)n (ii)l(i)g k()z()n [b(ii)ygm(i)n] t(i)kdi.

9. 3. k!5 t(ii)yridii kn (a)y a z d i m . Son szck Fin A t l a s n d aIAzrmn!; Orkun ve Malov'ta l A z D m , yani a z d m biimindedir. Vasil'yev'tede szck l A z D m biiminde, fakat f o t o r a f ta a k a iAzrmsl, yani az( i i ) r m ( i ) okunacak biimdedir. Bu y a n l y a z m n t a zerinde y a p l a n r t u sonucu meydana g e l d i i a n l a l y o r ; b a k a bir d e y i l e a z d ( ) m d o r u d u r .Nitekim kn ay a z d m " G n e t e n ve aydan a y r l d m " cmlesi Begrey a z t n d a da geer: kn (a)y ( a ) z d ( ) m (Begre, n 2).Burada az- eyleminin IAzI biiminde nll y a z l m a s la! nlsnn uzuno l m a s n d a n d r ( k r . Irk Bitig z-,MKiaz-, Trkm. z-, HaL. hiiz-).10. 5. krtl(ii) k(a)n "Krtle Han". Radloff: krt i i l kan "Krtal-Chan",Orkun: krt el kan "Krt elinin h a n " ; Malov: krt iil kan al urunu "krasivoyealoye znamya gosudarstva".

K i i a d o l m a s gereken ve yle de olan ilk s z c n sonsesi y a z m d a


6/14

24 T A L A T l E K N

b i r l e t i r i l d i i 11 i biiminde bir digraf ( b i r l e i k harf) o l a b i l e c e i k a n s n avanyorum. Vasil'yev'in harfe ait s a n d s a alt ve s a st ulardaki k s aizgiler t a zerindeki yank ya da atlaklar olabilir.Bylece bu t a n a n s n a d i k i l d i i h a n n a d , bence, nvanlan ile birlikte,

Krtld Kan Alp Urungu' dur.12.5. (a)ltunl(u)g k ( e ) ( i ) g " a l t n o k l u u " . Radloff: a l t u n l g kdigin

"sein goldenes a i l c k " , rkun: a l t u n l g k e i i n "altunlu o k l u u r n u " , Malov:a l t u n l g k e i g "svoy zolotoy poyas (kolan)", Vasil'yev ILTUNLGksg/."Okluk" a n l a m n d a k i ET szck k e o l d u u n a gre rkun'un k e i g i no k u y u u y a n l t r .

Y a z t t a bu iki szckten sonra Inny :nl(?)ni : bldAyrm/ harf dizisi var.Bu harf dizisini okumak, ne y a z k ki, mmkn d e i l d i r . Ancak, Uyug

Turan y a z t n d a k i ( a ) l t u n l ( i ) g k e ( i ) g b e l i i m t a b ( a ) n t ( ) m " A l t n o k l u ubelime b a l a d m " (Uyug-Turan, s. 2) cmlesine bakarak burada da bunabenzer bir cmle o l d u u n u ya da y a z l m a k i s t e n d i i n i syleyebiliriz. k(e)- ( i ) g " o k l u u " s z c n d e n sonra gelen harf dizisindeki IbldA! harflerib r e l d a "belde" okunabilir. Daha sonra gelen ve Vasil'yev'in .....9 Iyrm/ ola


7/14

ELEGEST (KRTLE HAN)YAZlTI 25Y a z t n bu s a t n n d a n Krtle Kan Alp Urungu'nun b a b a s n n Urungu

Klg Tok BgTerken'e b a l bir b e y o l d u u a n l a l y o r .15.6. k ( a ) l J ( ) m b(ii)g (ii)rd(ii)m ()n. "Babam bey erdem(li) o l d u uiin". Radloff: k a a n ( a k a n m ? ) "wegen der Trefflichkeit des Kaschan(meines Vaters (?)", Orkun: k a n m b e erdim n " h a n m b e o l d u u miin", Malov: k a n (ya da k a n n ) biig drddm n "i radi doblesti knyazya(moyego) otsa i...".Szck Malov'un runik harfli metninde /KI]N/, fakat Fin A d a s n d a ,Radloff' ta. ve Vasil'yev' te /KI]ml biimindedir; Malov'un runik harflimetnindeki y a z m y a n l o l m a l d r .

K a n m biig iirdiim n ibaresinde de d k l k v a r d r . Bu ibaredeki drddm s z c ardamin o l m a l y d : k ( a ) l J ( ) m b(ii)g (ii)rd(ii)min ()n "Babambeyerdemli o l d u u iin...". K r . ( a l p i n (ii)rd(ii)min [jn k ( d ) z g ( a ) n t "(Kli or)... y i i t ve erdemli o l d u u iin k a z a n d " (Kli or, B a t 7).

16.7. b(ii)n (ii)rk[kiij [ b ( a ) r d ( ) m j . Radloff: biin drki b a r d m "bin ichfreiwillig ausgezogen": Orkun: /bnr..../ ben er... , Malov: bdn dr (ki bard m ) ; Vasil'yev: /bnrkl: (BRdm)/.


8/14

26 T A L A T T E K Nnk szck birlikte y a z l m t r ve tr() s z c n d e n sonra yuvarlaknll s s z c gelmektedir.

Malov'un son s z c d m o k u y u u y a n l t r ; nk son harf d e i l ,IIJ/dir.

19.7. y t a (ii)s(i)z (e)l(i)m k ( a ) n ( ) m . Radloff: y t a siz iilim k a n m "(bin)von euch, meinem Volke, meinem Chane (getrennt)"; Orkun: y t a siz elimk a n m "ne are; siz, lkem, h a n m " , Malov: y t a siz iilim k a n m "Ot vas,moye gosudarstvo i moy khan (ya otdelil'sya, t. e. umer)".Bu ibaredeki (ii)s(i)z nlemi iin bk. Tekin 1964.20. 8. el(i)m u g r n t a s bol(u)p "lkem u r u n d a s a v a p " . Radloff: biilim ogurunta s bolun "Zum Schutze meines Bal seid ein Heer!", rkun:elim u g r n t a s b o l p "lkem u r u n d a asker olup", Malov: alim ogurunta sbolup "V jizni moyego gosudarstva, vo vremya v o y n " .Radloffun Q/bl s a n d harf k a p a l lel harfidir!Son s z c n son harfi IIJI d e i l , 1 Ipldir.Eski Trke s s z c n n bi r a n l a m da " s a v a " t r ; burada da buanlamda k u l l a n l m t r .


9/14

ELEGEST (KRTLE HAN) YAZlTI 27idim...", Malov: siikiz dr iirdim(iz) "nas b l o vosem' geroyev".

Korpus'ta harf dizisi y l e d i r : Iskz : rrrdmm/, Bu dizi bence d o r u d u r ves(ii)k(i)z ( i i)r ( i i)r (ii)rd(ii)m(i)m olarak o k u n m a l d r . Buradaki s(ii)k(i)z (ii)rsz b e i bundan nceki (ii)bl(i)gdii b(i)r (e)t(i)g(i)m " e b l i ' d e birb a a n m " eksik cmlesine aittir. Daha sonra gelen (ii)r (ii)rd(ii)m(i)m sz b e i ise Krtle H a n ' n sekiz d m a n erini ldrmesinin onun erlik erdemio l d u u n u belirtir.24. 9. el(i)m u t ( u ) l 1 J a . Radloff, Orkun ve Malov'ta yok. Corpus'taki/ U T I I ] N harf dizisi ancak u t t u n a okunabilir. Eski Trke ut- "(oyunda,s a v a t a ) kazanmak" eyleminden { - } eki ile t r e t i l m i olan u t u s z c "zafer, yengi; kazan, kar" anlamlannda bir ad o l m a l d r . Byle bir szckUygur metinlerinde s a p t a n m a m ise de MK'da erkek a d o l a r a k geer (I,60).Buradaki u t u n a s z c n e gelince, bu da bence Uygurca u g r n a(Heilkunde II, 20, 12) s z c ile e y a p l ve e a n l a m l d r ; yani bunlar gibi"iin, yaranna" a n l a m n d a ilge grevinde bir szcktr.

25.9. ( a ) z p k a l [ ( a ) y ( ) n ] ( a ) d r ( ) l ( a ) y ( ) n . Radloff: k l n u a d r l a y n


10/14

28 TALATTEKtNy a z t l a n n d a s k s k geen ve a c n m a bildiren iis(i)z(i)m ii nleminden b a k abir e d e i l d i r (bk. Tekin 1964).

30. 10. y ( a ) l ( ) k a y ( ) n . Radloff: y o l u k a y n "will ich mich opfem";Orkun: y o l u k a y n "feda o l a y m " , Malov: y o l u k a y n " b u l u a y m " ,Radloffun, Orkun'un ve Malov'un o k u y u ve evirileri y a n l t r . Szck

y o l u k a y n olsa idi ilk hecedeki yuvarlak nl y a z l r d . A y r c a , yoluk- "rastgelmek, k a r l a m a k " eylemi burada b a l a m a uymaz.Szck ancak y a l ( ) k a y ( ) n ya da y ( a ) l k a y ( ) n okunabilir. Ancak, EskiTrke " b k m a k " a n l a m n d a k i yalk- eylemi burada b a l a m a uymaz. Ben, 9.

s a t r d a k i a z p k a l a y n "ekip gideyim", a d r l a y n " a y r l a y m " gibi szcklerin n d a , bu s z c n bunlara y a k n a n l a m l bir szck o l m a s g e r e k t i i n id n y o r u m . Bugnk Trk dillerinden Nogaycada " y a l n z , tek" a n l a m n abir y a l k s z c v a r d r . A y n szck K r g z c a d a c a l k , Kazakada d a j a l k biimlerindedir. t e bu szck, byk bir o l a s l k l a , eylemden {-I} eki ilet r e m i bir s f a t t r . Bu s f a t n kendisinden t r e d i i eylem ise " y a l n z kalmak,tek kalmak, y a l n z olmak" a n l a m n d a k i eski bir * y a l k - eylemi olabilir: y a l k < * y a l k - .


11/14

ELEGEST (KRTLEHAN) YAZlTI 29s z c el kn ikilemesinde de grlr. Bu ikileme bugn Trkede el gn" b a k a l a r , b a k a l a r " biiminde y a a m a k t a d r : el-e gn-e k a r , elgnlee l e n - , vb. gibi. Clauson'un el kn sz b e i n i n ikileme o l m a y p el szc n n -gn ekli topluluk biimi o l d u u yolundaki g r de d o r ud e i l d i r .

34. 12. ( a ) d [ r ] ( ) l t ( ) m a. Radloff: a d a k ( l k ) a t m a "von meinen mitFssen versehenen Pferden"; Orkun: /DKTmA! adak a t m a " a y a k l a t m d a n(?)", Malov: a d a k ( l g ) a t m a "ot moikh ( b s t r o - n o g i k h ) koney".Vasil' yev' te szck /Do!ATmA! biimindedir. Bu harf b e i n i okumakmmkn d e i l d i r . B a t a III harfi o l s a y d d u , a t ( ) m a, yani "ey kutsala d m ! " diye okuyup anlamak mmkn olurdu. Ne var ki ilk harf /Dldir vebundan nce de bir III harfi yoktur. Bu durumda ancak zmnerebilirim: Vasil'yev'in burada a l t - s t ok ucu biiminde bir i a r e t olarakg r d ikinci harf a s l n d a art /RI harfi olabilir. Ondan sonraki lA! harfi debence art Illdir. Bu durumda /DRLTmA! harf dizisi a d r l t m a okunabilir vebu o k u y u b a l a m a uygun olur.35. 12. m()n. Radloff ve Orkun'da yok; 'Malov: man "ya", Vasil'yev:


12/14

30 TALATTEKlN

RADLOFF, W., Atlas der alterthmer der Mongolei, Petersburg 1892.-, Die alttrkische Inschriften der Mongolei, St. Petersburg 1895.T E K N , T., "On a Misinterpreted Word in the Old Turkic Inscriptions", UAJb., c. 35IB(1964), ss. 134-144.-, A Grammar of Orkhon Turkic, Indiana University Publications: 69, Bloomington

1968.V A S L ' Y E V , D. D., Korpus tyurksikh runieskikh pamyatnikov basseyna yeniseya,

Leningrad 1983.


13/14

ELEGEST (KRTLE HAN) Y A Z T I 31


14/14

"'rJs). .s-~ : : :

LJt:Io:@tI1CD'".....---O:'- '

: : :- \t>_ tLIO 111 110 LLOLi' LLOO 1116 190

) if : Y i f r-.t' i' : J i' : t' i l ' t' k YI: ..J ) " l if i ) J ) \ :l : .t' '1 ifLL80 LILII 260 !m 2fO _ 280

x l ' \: l871 870 886 380 SM SOO

x r l ' > i Gl >\: l : ~ : '1 G: >,< " ri.i 'tt, i : ri " i' : 'tt k r t' 'i406 400 395 S1LO LL8C> 8LLO

oC" ..J / \ i : . . >. l' ri ) : .t' :'9- >oC" '1 r : .t' i' : .t' .t' I'h ) : k .r >'1 : .t' ., : .t' T ) ifM I 44/) 48& 430 4ili 420 41& 410

tt

Documents

Elegeşt Yazıtı (Körtle Han) - Talat Tekin