8/14/2019 eKPSS ETM BLMLER 3- GELM PSKOLOJS

1/33

ETM BLMLER

GELM

PSKOLOJSou kez birbiriyle kartrlan "byme" ile "gelime" szckleri, gerekte birbirinden farklkavramlardr.

Yapsal art dile getiren "byme", bedende gerekleen saysal deiiklikleri iermektedir (kilo,boy art gibi). ocuk, sadece fiziksel olarak bymekle kalmaz, ayn zamanda onun beyniyle iorganlarnn yap ve byklnde de deimeler olur. Beynin geliimi sonucu, ocukta giderekartan bir renme, anmsama ve muhakeme yetenei oluur. Bylelikle fiziksel byme ilebirlikte, ocuk, zihinsel olarak da geliir.

Bununla birlikte, geliim deiikliklerin nicelii yannda, niteliini de iermektedir. Geliimkavram, dzenli, uyumlu ve srekli bir ilerlemeyi dile getirmektedir.leriye dnk belirgin birilikiyi de kapsar. Baka bir deyile, geliim yzleri arasnda bir btnleme sz konusudur.

Ksaca geliim, sadece saysal lmlerle aklanamayan, birok yap ve ilevi btnletirenkarmak bir olgudur. Bu btnleme nedeniyle, geliimin her evresi kendinden bir sonraki evreyide dorudan etkiler. Bylelikle hiyerari, btnleme ve yapsal bant, geliim evrelerinin temelzellikleri arasndadr. Yaplan gzlem ve almalar, belli geliim dnemlerinde ocuklarda ortakbir takm davran kalplarnn bulunduunu ortaya koymaktadr. Bu ortak yanlarn bilinmesininocuk eitiminde izlenecek yntemi belirleme asndan yarar byktr. Yakn zamana kadarocuk geliimine ilikin almalar, ocuun doumuyla birlikte balarken, son zamanlarda,doumdan sonraki geliim biimini etkilemesi nedeniyle, doum ncesi dnemine de nemverildii grlmektedir.

Bir yetikinin nitelii olan "Olgunluk", yapsal deiikliklerin tamamlanmas eklinde ka-rakterizeolur. Baka bir deyile, olgunluk, organizmann temelindeki potansiyel glerin greve hazr birduruma ulatklarn gsterir.

Geliimin baz yzlerinde yapsal ve ilevsel olgunluun olduka erken yalarda grlmesinekarn, geliimin dier yzlerinin daha sonra tamamland dikkatimizi eker. rnein, duyuorganlarnn ilevlerini doumla birlikte yapmalarna karlk, cinsel organlarn ergenlie kadar buolgunlua eriemedikleri grlr.

Tm davranlar temelde biyolojik yap iinde gerekleir. Bu nedenle biyolojik yap hakknda nekadar ok bilgi edine bilirsek, davran anlamamz da o lde kolay olur. Beden oranlarndakideiikliklere bakldnda, bu byme ve deiimlerin kkeninde kaltm ve evre faktrlerininrolnn byk olduu grlr. Geliim sreci iinde tm ocuklar ayn geliim yolunu izlerler.ocuk komadan nce yrr, yrmeden nce emekler. Ancak ocuklarn geliim hzlarnn budavranlar baarmak zere geirdikleri srenin bireyden bireye deitii grlr. Baz ocuklar,dierlerine oranla daha hzl geliirler. Bu avantaj, genellikle kalc ve sreklidir. rnein,geliimin ilk yllarnda uzun boylu olan ocuklar, bunu izleyen yllarda da bu zelliklerini korumaysrdrrler. Yine akranlarna oranla becerileri daha fazla gelimi olan ve geliimin baz yzleriasndan daha erken olgunlam olan ocuklar, genellikle geliimin dier yzlerinde de stn

olan ocuklardr.

GELMN TEMEL LKELERGeliimdeki 5 temel kavram yle zetlenebilir:1. Geliim, dinamik bir olgudur.2. Geliimde, genetik yapnn bir sonucudur.3. Geliim, giderek artan bir zelleme srecidir.4. Geliimde denge vardr.5. Geliim, zamanla deien .dzenli bir sretir.

Geliimi farkl evrelere ayrarak incelemek, pratik nedenlerden dolay gereklidir.

Doum ncesi Dnem1) Ovum Evresi: Dllenme anndan ikinci haftann sonuna kadar.2) Embriyo Evresi: nc haftadan sekizinci haftann sonuna kadar.

8/14/2019 eKPSS ETM BLMLER 3- GELM PSKOLOJS

2/33

8/14/2019 eKPSS ETM BLMLER 3- GELM PSKOLOJS

3/33

kinci aydan sonra insan embriyosu artk "fetus" adn alr. nc aydan douma kadar sren budnemde byme ve organ sistemlerinin farkllamas ok hzlanr. Gelien organlarn bazlar,rnein, kan yapc sistem, dolam sistemi, fetusun gereksinmelezigot deildir. Dier bir deyimle,morula "tek hcreli" bir canl deil, "ok hcreli" bir canldr. nsan zigotu gibi, insan morula-s da,mr ksa bir varlktr. nk o, 275 gn sonra, bir insan yavrusu (yeni domu bebek) olmak zere,hzla deiecektir. Doum ncesi geliim , byme sreci, batan kuyruk sokumuna doru ynelir.

Ovum dneminde, dllenmi yumurtada byklk asn dan nemli bir deime grlmez.nchaftadan ikinci ayn sonuna kadar olan embriyo dneminde hzl geliim ve byme grlr. Budnemin sonunda, embriyo insan organizmas iin gerekli olan tm i ve d zelliklere sahiptir.

Yze ait zellikler olumu, parmaklar eklini bulmutur. Kalp daha nc haftann sonundagrevini yapmaya balamtr.

Yaamn ilk iki aynda embriyo olduka kktr. kinci ay sonunda boyu ancak 3 cm.'ye kmtr.Embriyonun aa yukar bir insan grnn almas, sekizinci haftadan itibaren olur. Bedeninbirok organ bu evrede olumaya balar. zellikle sinir sisteminin geliimi hzlanr. Bu nedenle buevre, en kritik doum ncesi evresidir. Bu embri-yonik geliim evresinde, virs ya da uyuturucudankaynaklanan, annenin karnndaki kimyasal deiiklikler, zellikle baz organlarn ekillenmesiniolumsuz adan etkiler ve geliimde birtakm anormalliklere neden olur .

kinci aydan sonra insan embriyosu artk "fetus" adn alr. nc aydan douma kadar sren budnemde byme ve organ sistemlerinin farkllamas ok hzlanr.

Doumla birlikte, ocuun yeni s ortamna ve nefes almaya uyum gstermesi beklenir. Onunyaamas, bu yeni ortama uyumunu salayacak olan solunum sisteminin almaya balamasylagerekleecektir. Bu ilk tehlikeye bebein byk dayankll da dikkati eker. Uyarlan solunummerkezi birka dakika iinde bu sistemin almasn balatacaktr ve bebek ilk nefesini alp, ilkln atarken, bu "doum tesi yeni dnya" da yaamaya balam olacaktr. Alamayla birliktenefes alma ilemi balar. Balangta nefes alma ilemi, iyi yaplmad gibi, dzenli de deildir.ocuk haprp k-srrken, oksijen alma gereksinimini de karlar.

Bebekte, sindirim sisteminin asl almas, doumdan sonraki ilk gnlerde "emme refleksf'ninfaaliyetiyle balar. Normal hallerde bebein ilk besini "anne st", ilk gnlerde zel bir bileimdir.Emme ve yakalama gibi refleks mekanizmalarnn ok iyi gelimi olmas nedeniyle, bebekler

beslenmeye kolaylkla uyum gsterebilirler.

2.Doum Sonras Dnemde Geliimocuk psikolojisi kapsamnda doum sonras dnem, doumdan ergenliin sonuna kadarki sreyikapsamaktadr. Geliim psikolojisi ise doumdan lme kadarki zaman zarfnda kiinin psikolojikzelliklerini ve geliimini incelemektedir.

Geliim psikolojisi doumdan lme kadar, kiinin hayatn biyolojik, bilisel ve sosyal srelerbalamnda inceleyen bilim daldr. Geliimi belirli dnemlere indirgeyerek incelemek, teorik adanbaz aklamalara kolaylk getirdii iin tevik edilmektedir. Bunedenle ergenlii de iine alarak geni yetikinlik dnemine kadarki geliimi be aamadaincelemek mmkndr.

Bu be aama:

1) Yeni Doan Bebek lk bir ay (0-4 hafta)2) Bebeklik - Birinci ayn sonundan, iki yana kadarki yaam dilimi (4 hafta - 2 ya)3) lk ocukluk - ki yandan alt yana kadarki yaam dilimi (2-6 ya)4) Son ocukluk - Kzlarda alt onbir (6-11 ya); erkeklerde alt, n (6-13 ya) yana kadarkiyaam dilimi.5) Ergenlik- Kzlarda onbir yirmi (11-20 ya); erkeklerde on yirmi (13-20 ya) yana kadar kiyaam dilimidir.

KISACA:nsan geliimi denildii zaman, dllenmeden balayarak, yaamn sonuna kadar yer alan sreanlalmaktadr. Organizmann zelliklerinin tmnn ortaya kmasnda, evre ve kaltmnortaklaa etkisinin rol ald kabul edilmektedir. Organizmann gelimesinde nemi olan baka biretken de, kritik zaman dilimleridir. Bu zaman dilimleri iinde, organizma gerekli kaltsal potansiyelesahipse, yeterli uyarc ile karlatnda, baz davranlar ya da baz organlar ve bunlarn ilevleriasndan en st dzeyde geliimin ortaya kmas mmkn olmaktadr.Geliimi salayan evresel ve kaltsal etmenler, dllenme anndan balayarak, yaamn sonunakadar etkilerini gstermeye devam ederler. Doacak bebein biyolojik zelliklerini dllenme ile

8/14/2019 eKPSS ETM BLMLER 3- GELM PSKOLOJS

4/33

oluan ilk hcrede yer alan 46 kromozomun ierdii genler belirlemektedir. Ancak genetikzelliklerin organizma zerinde tam potansiyellerini aa karabilmeleri, organizmann geirdiiyaantlarla, yani evresel koullarla byk lde ilikilidir.

A- BEDENSEL GELMocuun geliimini bir btn olarak kavrayabilmek iin psikolojik olduu kadar fizyolojik geliimi debilmek gerekir. nk, fiziksel geliim, ocuun davrann hem dorudan, hem de dolayl olarak

etkiler.Dorudan etkiler, nk bedensel geliim, ocuun snrlarn belirler. rnein, yalarnagre salkl bir gelime gsteren ocuklar, oyun ve spor faaliyetlerinde akranlaryla eit koullardayarrlar. yi gelimemi ocuksa, bu yarmalarda elverisiz durumu nedeniyle geri kalr ve gruptanatlr.

Fiziksel gelime, davran dolayl olarak etkiler, nk ocuun kendine ve dierlerine kar tutumubedensel geliiminin de etkisi altndadr. rnein, iman bir ocuk ksa srede kendisinden zayfolanlara ayak uyduramadn fark eder. Bu da ounlukla ocuun kiisel yetersizlik duygusunakaplmasna yol aar. Buna ek olarak, eer akranlar kendisiyle yava davrand iin oynamayistemezler ve de eitli adlar takarak alay ederlerse, ocukta aalk duygusu geliebilir. Bu trduygular ocuun kiilik geliiminde ok nemli rol oynarlar.

OLGUNLAMA"Olgunlama dzeyi",bireyin fizyolojik ynden herhangi bir konuyu renebilecek ya da yapabilecek

duruma yahut yeterlie erimesi demektir. rnein, ocuun sinir ve kas sistemi yeteri kadargelimeden (buradaki anlam ile "olgunlama"dan) ocua ne kadar yrme altrmalar yaptrrsakyaptralm, ocuk yrmeyi renemez.

"renme", bireyin "olgunlama dze-yi"ne baldr. evresel koullar da buna yardm eder.A.B.D.'de yaplan bir aratrma, bunu ak olarak gstermektedir.

Kk ocuklardan oluan bir deney kmesine, 12 hafta sreyle, dme ilikleme,makasla ktkesme ve el merdivenin trmanma etkinliklerinde youn bir yetitirme ilemi yaptrlmtr.Aratrmada "denetim" ya da "karlatrma'grevi gren ocuk kmesine de, bu konuda hibirretim yaplmamtr. Deneme kmesindeki deneklere, retim sresi sonunda test uygulandzaman, bunlarn, btn testlerde, denetim kmesindeki ocuklardan stn olduklar saptanmtr.Bununla birlikte, bir haftalk bir aratrma ya da retimden sonra,denetim kmesindeki ocuklarnda trmanmada, 12 hafta sreyle zel altrma yapan kmenin baar dzeyine eritikleri

grlmtr. Her ne kadar denetim kmesindeki ocuklarn, dme ilikleme ve makasla ktkesmede bir hafta sonunda bu iki etkinlikte elde ettikleri say,deney kmesinin saysna pekeriememitir.renilecek her nesne ya da konu, her eyden nce, fizyolojik bir temel olan "olgunlamay"gerektirir. Ksaca, olgunlama olmadan renme olamaz. "Olgunlama dzeyi" sz, renilecekher konu iin bir "olgunlama" durumunun sz konusu olduunu anlatr. Bu dncenin sonucuolarak yle diyebiliriz: Herhangi bir organ,bir renme durumu ya da konusu iin "olgunlam"olduu halde, baka bir durum ya da konu iin "olgunlamam'olabilir. rnein, kk bir ocuuneli, top tutmay renecek kadar olgunlam olduu halde; kalem tutmak iin olgunlamamolabilir. Bu ve benzeri deneylerden anlald zere, olgunlama, daha ok grsel ve "fizyolojik" birnitelik tar.

renmeye hazr bulunulukta olgunlama, insann bedensel, devimsel, bilisel, duygusal gibi tmgeliim alanlarnda bir renim grevini yapabilecek bymeye ulamasdr. nsann olgunlamas

bir btndr. rencinin yalnz bir geliim alanndaki bymesine bakarak bir renim greviniyapmaya hazr olduunu sylemek yanltc olabilir.

Aratrmalara gre, eer bir renci bedensel ve devimsel olgunlamada yandan geride ise, brgeliim alanlarnda da geri kalr. Ancak bedensel zrleri olan rencilerin, bilgiye dayanan renimgrevlerini renmeye hazr bulunuluklar, yatlarndan biraz daha ileride olabilmektedir. Burenciler, bedensel etkinliklere katlma yoksunluklarn, dnleme ve yceltme uyummekanizmalar yoluyla hafifletebilmekte ve glerini daha ok okumaya, yazmaya, aratrmayayneltebilmektedirler.

Bir rencinin, zeka testlerinden ald dk puanlara bakarak, renmeye hazr bulunuluununolmadn sylemek olanakszdr. rencinin zeka blm, renmeye hazr bulunuluunukestirmeye yarayan etkenlerden yalnzca biridir.

ocuk bir geliim dneminden dierine bireysel hzyla, aamal olarak ilerler. Meydana gelen bazdeimeler ncelikle olgunlamaya baldr. Olgunlama, renme yaantlarndan bamsz,biyolojik olarak kaltm tarafndan kontrol edilen bir deimedir. Olgunlama, vcut organlarnn

8/14/2019 eKPSS ETM BLMLER 3- GELM PSKOLOJS

5/33

kendilerinden beklenen fonksiyonu yerine getirebilecek dzeye inmesi iin, renmeyaantlarndan bamsz olarak, kaltmn etkisiyle geirdii biyolojik bir deimedir. Olgunlama,fiziksel geliime byk lde etki eder. Birok psiko-motor davrann yaplmas olgunlamayabaldr. rnein; ocuun kas ve kemik yaps yeter olgunlua gelmeden, ne kadar yrmealtrmas yaptrrsak yaptralm, ocuk yrmeyi renemez. Ayrca olgunlama, ocuklarn belirlibir yata gsterebilecekleri zelliklerdeki en fazla art salayabilir. Henz el kaslarn tam olarakkontrol edemeyen be ya ocuu, genellikle dokuz ya ocuu kadar dzgn ve kontroll bir

ekilde izemeyecektir.

ocuktaki ilk 18-24 ay iinde grlen temel deiiklikleri aklayabilmek iin olgunlama kavramnadeinmek gerekir. Olgunluk tm bebeklerde grlen biyolojik deiimler sonucu gerekleen birolgudur. Bu deiimler belirli evresel koullar iinde bir takm fizyolojik fonksiyonlarngereklemesini salar.ocuun oturmas, emeklemesi ve ayakta durabilmesi geliiminde olgunlamann nemini ortayakoymaktadr. Bu faaliyetler, yaamn ilk iki ylnda kemik ve kas geliimine, sinir sistemindekigeliime ek olarak bedene tannan deneyim frsatlar sonucu grlr.

Genetik yap ve evre etkileimi sonucu bireylerde grlen biyolojik deiikliklere olgunlamadenilir (Organizma, fizyolojik olarak bir davran, bir i yapabilecek hale geldiinde, olgunlamagereklemitir. Olgunlama, bir "srenin" gemesi sonucunda bireyin ya da bir organn, fiziksel gve kuvvet bakmndan, yaama uyumda belli bir durumu karlayabilecek (yeni durumlara uyum

salayabilecek) bir dzeye erimesidir. Olgunlama, renme iin arttr. rnein, ayak vebacaklarmz yrme iin yetere derecede olgunlamam ise, yrme renile-mez. Olgunlama,bireyin bir ii yapabilecek dzeye ulamasdr. Canl varln daha ok kaltmdan getirdikleri ile,zorunlu olarak, evreden kazandklarnn etkileimi sonucu ortaya kar.

Genetik yap ve evre etkileimi sonucu bireylerde grlen biyolojik deiikliklere olgunlamadenilir. Organizma, fizyolojik olarak bir davran, bir i yapabilecek hale geldiinde, olgunlamagereklemitir. Olgunlama, renme iin arttr. rnein, ayak ve bacaklarmz yrme iinyetere derecede "olgunlamam" ise, "yrme" renilemez. Olgunlama, bireyin bir iiyapabilecek dzeye ulamasdr. Canl varln daha ok kaltmdan getirdikleri ile, zorunlu olarak,evreden kazandklarnn etkileimi sonucu ortaya kar.

ocuun oturmas, emeklemesi ve ayakta durabilmesi geliiminde olgunlamann nemini ortayakoymaktadr. Bu faaliyetler, yaamn ilk iki ylnda kemik ve kas geliimine, sinir sistemindeki

geliime ek olarak bedene tannan deneyim frsatlar sonucu grlr.

Genetik yap ve evre etkileimi sonucu bireylerde grlen biyolojik deiikliklere olgunlamadenilir (Organizma, fizyolojik olarak bir davran, bir i yapabilecek hale geldiinde, olgunlamagereklemitir. Olgunlama, bir "srenin" gemesi sonucunda bireyin ya da bir organn, fiziksel gve kuvvet bakmndan, yaama uyumda belli bir durumu karlayabilecek (yeni durumlara uyumsalayabilecek) bir dzeye erimesidir. Olgunlama, renme iin arttr. rnein, ayak vebacaklarmz yrme iin yetere derecede olgunlamam ise, yrme renile-mez. Olgunlama,bireyin bir ii yapabilecek dzeye ulamasdr. Canl varln daha ok kaltmdan getirdikleri ile,zorunlu olarak, evreden kazandklarnn etkileimi sonucu ortaya kar.

Genetik yap ve evre etkileimi sonucu bireylerde grlen biyolojik deiikliklere olgunlamadenilir. Organizma, fizyolojik olarak bir davran, bir i yapabilecek hale geldiinde, olgunlamagereklemitir. Olgunlama, renme iin arttr. rnein, ayak ve bacaklarmz yrme iin

yetere derecede "olgunlamam" ise, "yrme" renilemez. Olgunlama, bireyin bir iiyapabilecek dzeye ulamasdr. Canl varln daha ok kaltmdan getirdikleri ile, zorunlu olarak,evreden kazandklarnn etkileimi sonucu ortaya kar.

alan oluturur. Bu alan oluturan doku, rencinin bilisel rntsdr. rencinin bilisel rntsyeni bir konuyu renmeye yetmediinde, konunun renilmesi iin gereken n bilgi ve becerilerin,renince kazanlmas gerekir. renci bu yeterlie ulamaz ise, retilecek konunun, btnlnbozmadan, rencinin hazrbulunuluk dzeyine indirilmesi zorunludur. rencinin biliselrntsnn eii, konunun glk dzeyine uyamad srece, konunun rencide alglanmassalanamaz.

Gdsel renme Kuramlan'na gre hazr bulunuluk, rencinin geliiminin sonucudur. renci,douundan balayarak her yanda, belli geliim dzeyine ular ve bylece yana uygundzeydeki konular renmeye hazr olur. Geliim kusurlar olan renci,yann gerektirdiitepkileri yapmada da kusurludur. rencinin, rendii konulara kar hazr bulunuluundagrlen kusurlarn kkeni, geliimde ok nemli olan ilk ocukluk evresindeki geliimbozukluklardr.

8/14/2019 eKPSS ETM BLMLER 3- GELM PSKOLOJS

6/33

Olgunlama, bireye yala birlikte artan yeterlikler salad gibi, renme frsatlar verildii taktirdebireyin yeni ve daha karmak davranlar kazanmas iin gerekli olan hazr bulunuluu daberaberinde getirir. Ancak hazr bulunuluk, bireyin sadece olgunlama dzeyini deil, aynizamanda, bireyin nceki renmelerini, ilgilerini, tutumlarn, gdlenmitik dzeyini, yeteneklerini,genel salk durumunu da kapsar.rnein; bisiklet kullanmak iin yeterli hazr bulunuluk dzeyinde olan bir ocuk; bisiklet

kullanmaya isteklidir, bisikleti kullanmak iin gereli olan kaslar ve dier organlar yeterli olgunluaerimitir, bisikletin nasl kullanlaca ile ilgili n koul renmelere sahiptir, genel salk durumubisiklete binmesine uygundur.

renme iin "olgunlama" gerekli ise de, "yeterli" deildir. Bireyin, renme iin hazr" bulunmasda gerekir. "Hazrlk" olgunlamadan daha karmak bir terimdir. Hazrlk terimi, ksmen"olgunlama" terimini de kapsar; fakat, hazrln "ruhsal" yn daha ar basar. Bunun iinde birdereceye kadar, bireyin "ilgi ve hevesi" konu ile ilgili olarak yapt "aratrma" sonucu, yani bireyinyaantlaryla yeti ve yeteneklerinin bir bireimi vardr.Asl renme, ocuk "renmeye hazr" hale geldikten sonra balar. Okuma-yazmay renmek iin,ocuun bir ksm organlarnn olgunlamas yannda, ocuu buna heveslendirmek ve okuma-yazma altrmalar yaptrmak gibi hazrlk almalar da gereklidir. Btn renme durumlar iinayn ey sylenebilir.

Hazr bulunuluk, bireyin bir ii yapabilmesi iin gereken olgunlamaya erimesinin gerekliliiyannda, bu i iin gerekli n bilgi, beceri ve tutumu da kazanm olmas demektir. O halde geliim,hem nicelik hem de nitelik ynnden belirli bir dzeye erimeyi anlatr. ocuklarda geliim,sreklilik gstermekte, fakat bu srekliliin iinde geliim ivmesi, dnemler halindefarkllamaktadr. Bu srecin aamalar, bireysel farkllklardan ve zelliklerden dolay, her dnemkendinden sonra gelen dnemle birletii iin, kesin snrlarla birbirinden ayrlamaz.. Hazrbulunuluk, canl varln herhangi bir eyi renebilecek duruma gelmesini anlatan bir terimdir.

BYME DNEMLERocuklarda bedensel geliim, dnemler halinde gelien bir sretir. Bunun anlam, fizikselgelimenin dzenli bir hzla deil, belli dnemlerde, yzlerde ya da farkl hz derecelerine sahip"dalgalar" halinde gereklemesi, yani bazen hzl, bazen yava olmasdr.

Byme temposunda ocuktan ocua farkllk olsa da, yani baz ocuklar daha dk, bazlarnormal, bazlarysa yksek byme hz gsterseler de, byme dnemleri dzenlidir ve ncedentahmin edilebilir. Bununla birlikte, her ocuk, gelimenin kritik noktalarnda erken ya da geulamada az ok de deimez bir eilime sahiptir.

Byme konusundaki aratrmalar, ocuklarda iki yava, iki hzl olmak zere drt belirgin bymednemi olduunu gstermitir. Doum ncesi ve doum sonrasnn ilk 6 ay byme hz yksektir.

Yaamn birinci ylnn sonunda byme yavalar ve bunu ergenlie ya da cinsel olgunlua kadarsre gelen dzenli, fakat yava bir geliim izler. Bu byme evresi 8-12 yalar arasnda grlr. Buevreden 15-16 yalarna kadar olan dnemdeki hzl geliim "ergenlik fkrmas" olarak nitelenebilir.Bu dnemi olgunlama zirvesine kadar dikleerek sregelen byme evresi izler. Bu drdncbyme evresindeki boy uzunluunun ileri yalarda da ayn kalmasna karlk arlk artabilir.Byme dnemlerini u ortak faktrler etkiler:

Uyum zorluklan: Hzl byme dnemlerinin srekli deikenliine uyum salayabilmek,duygusal ynden rahatsz edicidir. Yava byme dnemlerindeyse, uyum salamak ok dahakolaydr.

Enerji dzeyi: Hzl byme, enerji tketici olduun dan, bu dnemlerde ocuklar abukyorulurlar. Bu da onlar huysuz ve tedirgin yapabilir. Yava byme dnemlerindeyse, ocua oyunve dier faaliyetler iin daha ok enerji kalr ve ocuk daha neeli, birlikte yaanmas daha kolay birdavran iine girer.

Beslenme gereksinmeleri: Yaamn ilk iki ya da aynda ve ergenlik dneminde hzl bymenedeniyle beslenme gereksinimleri en st dzeye ular. Byme gereksinimlerine gre yeterlimiktarda ve gerekli trde gdalarla besle nemeyen ocuklar, yorgun ve huysuz olurlar. Oyuna veokul devlerine az ilgi duyan bu ocuklarn sosyal uyumlar da genellikle bozuktur.

Is dengesinin srdrlmesi: Yava byme dnemlerinde beden genellikle s dengesini korur.Hzl byme dnemlerindeyse bu denge bozukluundan, ocuk itahszlk, genel olarak bitkinlik,huysuzluk ve anti-sos-yal davran gstere bilir.

8/14/2019 eKPSS ETM BLMLER 3- GELM PSKOLOJS

7/33

Hzl byme dnemlerinde ocuk bece riksizce davranr. Daha nce hareketleri dzgn ve iyi olanocuk, bu dnemde sakar davranlar gsterebilir.

Bedensel Gelimeyi Etkileyen Temel Faktrler:Bedensel geliim iin yeterli beslenmeye, s ve nem ortam na gereksinim vardr. Ancak, bukoullarda genetik elemanlar ve hor-monal byme uyarlr ve gelime salanr.

Kaltm faktr: Bu etkenin byme zerindeki nemi ok byktr. Genetik byme plan, birbakma tm byme olgusunun ierdii fonksiyon ve kavramlar biiminde formle edilebilir.

Irk faktr: Doumla birlikte siyahlarn beyazlara oranla iskelet geliimi asndan daha stnolduklar grlr. Bu farkllk zenci ocuklardaki di geliiminin daha nce bala masyla ortayakar. Beslenme ve dier evresel koullarn yeterli olmas halinde, zenci ocuklar bu davranlarn2-3 yl srdrrler.

Beslenme:Yetersiz beslenme, bymeyi geciktirir. Yetersiz beslenmenin sreklilii bykbedensel zararlara neden olur. 1920-1940 yllarnda yaplan bir aratrmada, sava sonras yllardabesinin azalmasyla boy geliiminde belirgin bir dme saptanmtr.

Hastalk: Ksa sreli hastalklar bymede kalc bir gerilemeye neden olmamakla birlikte,hastalkta izlenmesi gereken beslenme rejiminin (diyet) uzun sre aksamas ya da yetersiz olarak

devam etmesi, ocukta birtakm geliim bozukluklarna yol aabilir. Geirilen byk bir hastalkocukta bymenin yavalamasna neden olur. Byle durumlarda ocuun salna kavumasylabirlikte akranlarna yetitii grlr. Hastaln eidine bal olarak yetiemedii durumlar olur.

Psikolojik bozukluklar: Ruhsal zorlanma (stres) yava gelimeye, ender olarak da bedenselgelimede gerilemeye neden olabilir.

Sosyo-ekonomik stat: Farkl toplumsal katmanlardan gelen ocuklar, her ya grubunda farklbeden lsne sahiptirler. Yaplan aratrmalar, ekonomik adan stn ve salkl koullardabyyen ocuklarn, ekonomik adan dk dzeyde yaayan ocuklara oranla daha gelimiolduklarn gstermitir. Bu farklln oluumunda beslenme, uyku, egzersiz ve bo zamanlarndeerlendirilmesi, uyarc fazlal gibi etkenlerinin rol oynad saptanmtr.

LK BE YILDA KRTK YALAR

Bu kritik ay ve yalar yle zetlenebilir: Birinci yln ilk aynda, bebekler gz krelerinin hareketini salayan kaslarn kontrolnkazanrlar. Drt haftalk yeni doan, bann stnde asl duran bir objeyi hemen fark etmez, amaobje, ocuun grme izgisinin zerinde hareket ettirilirse, ocuk onu snrl bir alan iinde ba vegz hareketleriyle izler. lk yln ikinci eyreini oluturan 4. ay ve 6.aylarda, ba ve bedenin st ksmn destekleyenkaslarla, el ve kollarn hareketini salayan kaslarn kontrol kazanlr. Bebek, yastklarladesteklenmi olarak oturmaktan holanr ve ban destek olmadan dik tutabilir, bazen bir kolunu birobjeye uzatabilir. lk yln nc eyrei olan 28. ve 40. haftalar arasn da, gvde ve parmaklardaki kontrolngelitii grlr. ocuun bu evrede baparman kullanabilmesi yakalama becerisini gelitirir. 40. ve 52. haftalar arasnda, ocuklarn bacaklaryla ayaklarn kontrol edebildikleri ve bu evrededestekle ayakta durup yryebildikleri grlr. Bacaklar gvdeyi tayacak kadar kuvvetlidir, amavcuttaki denge zayftr. ocuk rahata oturabilir, vcudunu dndrebilir ve dmeden bir yana

eilebilir. Yzkoyun yatarken oturabilir, yerde srnerek ilerleyebilir ya da emekleyebilir. kinci ylda yrme ve koma geliir, ocuklar kk ve byk tuvaletlerini kontrol etmeyibaarrlar. Konumaya balarlar ve kiisel kimlie sahip olmak isterler. ki ve yalannda ocuklar, dili bir dnce arac olarak kullanabilirler. Drdnc ylda ocuklar gerek kiisel yaamlarnda, gerekse ev ortamlarnda daha bamszolmaya balarlar. Drt ya ocuunun motor davran daha mkemmellemi, her hareket tekbana yaplabilir hale gelmitir. Binci ylda motor kontrol olgunlam, dil olduka yeterli bir biimde ifade edilebilir hale gelmive sosyal uyum grlmeye balamtr. ocuun hareketleri gelimi, dengesi kusursuz halegelmitir .

Bedensel Gelimenin YnBedensel geliimi gsteren diyagramlar incelendiinde, geliim olgusunun dzenli bir biimdegerekletii dikkatimizi eker. Bebeklik ve ergenlik dnemindeki iki hzl byme evresi dnda,uygun koullar iindeki kz ve erkek ocuklarn geliimleri nceden tahmin edilebilecek bir dzeniinde olmaktadr. Arlk ve boy geliiminin yan sra, gerek kas, gerekse iskelete ve i organlarailikin geliimde de benzeri dzenli lmler birbirini izler. Byk lde ergenlie bal olan

8/14/2019 eKPSS ETM BLMLER 3- GELM PSKOLOJS

8/33

hormonal deiiklikler davran etkiledii gibi, daha ftal dnem de hzl bir biimde gelimi olanbeynin faaliyeti de, ocuun renme kapasitesini arttrr, evreyi taklit etmesini ve uyumunusalar.

Hem doum ncesi , hem de doum sonras dnemlerde geliimde iki temel ilkenin varl kabuledilmektedir. Bu ilkelere gre, bedensel geliimde u iki yn izlenmektedir:Geliimde byme batan ayaa doru olur. Baka bir deyile, yapsal ve ilevsel geliim, ncelikle

baa yakn blgede gerekleir. Geliimde bedensel geliim, bedenin i ksmlarndan da doru, merkezi blgelerden uzaktakiorganlara doru gerekleir.rnein, kolun omuzla dirsek arasndaki ksm nkoldan nce, nkol da elden nce geliir.

B- BLSEL GELMPiaget ve arkadalar, ocuun doumdan ergenlie kadar olan bilisel gelimesini ayrntlaratrmalarla incelemiler ve baz kavramlarla alglarn doutan itibaren kazanlm olabileceinibelirlemilerdir. Piaget, bebeklik dnemin de ocuklarn, objelerin devaml olduklarn,deimezliklerini bile dnemezken, zamanla biim ve byklk kavramlarn tanmayabaladklarn sylemektedir.

Bili szc, dnyamz renmeyi ve anlamay ieren zihinsel faaliyetler anlamna gelir. Biliszc, u sreleri kapsar:

Alglama: Gerek i, gerekse d dnya dan edinilen bilgilerin yorumlanmas, organize edilmesi veyeniden bulunmasdr.

Bellek: Alglanan bilginin geri getirilmesi ve depo edilmesidir.

Muhakeme: Bilgiyi belirli bir anlam karma ve sonuca varma amacyla kullanabilmedir.

Dnme: Bilginin ve zmlerin nitelike deerlendirilmesidir.

Kavrama: Bilginin iki ya da daha fazla ksmlar arasndaki yeni ilikileri tanyabilirledir.

Bilisel geliime ilikin en nemli gr ileri sren svireli psikolog Jean Piaget'ye gre, ocuk,kendi dnyasna bir anlam kazandrabilmek iin evresindeki insan ve objelerle ilgili bir faaliyet

iine girer. ocuk, ilkel koordinasyonlardan, daha karmak ve yksek dzeydeki yaplara dorubelirgin bir aba iindedir.Piaget'nin kuramnn temel kavramn ilem (operasyon) oluturur. lem, ocuun zihinsel dzeydebalad yere geri dnebil-mesi anlamn tar. Operasyonlarn kazanlmas zihinsel geliimin ennemli aamasdr. rnein, bir bardak iindeki suyun farkl biimdeki bir baka bardaaboaltlmas halinde miktarnn deimeyeceini dnebilmek bir operasyondur.

Piaget'ye gre, gerek basit organizmalarda olsun, gerekse insan organizmasnda olsun, birtakmsreler renmenin temelini oluturur. Bu temel srelerden biri, evreye uyum, dieriyse eylem(aksiyon), bellek, alg ve teki zihinsel faaliyet trlerine ilikin deneyimlerin organizasyonu'dur.Basit bir organizmada uyum, yaayabilmek iin temel gereksinmelere doyum salamakken, geliimsrecindeki bir ocukta giderek karma-klaan bir organizasyon iinde evresine belirli bir yaklamgstermek anlamn tar.

Gzlem ve deneyleri sonucu Piaget, doumdan itibaren bebeklerin baz reflekslere sahip olduklarnbelirlemitir. Bu temel refleksler emme ve yakalama refleksleridir. Yine bebeklerin doumdanitibaren baz refleksler zerinde egzersiz yapabilme ve kendi hareketlerini dzenleme eilimlerivardr. Baka bir deyile, bebekler kaltm yoluyla baz zihinsel yeteneklere doutan sahip olmayp,bunun yerine, evreye yant verme biimlerine sahiptirler. Bu yantlarn banda da evreye uyumgelir. Uyum, yaayan canlnn varln srdrebilmesi iin gereklidir.

Organize etme yetisi, ilk kez alkanla ilikin eylemlerin (aksiyonlarn) geliiminde grlr.Doumdan hemen sonra her bebek, evresindeki objeleri azyla aratrma eilimindedir. Bebekobjelere dudaklaryla temas eder ve eline deen yaknndaki objeleri de avucunun btnyleyakalar. te art arda s-regelme zelliiyle belirlenebilen bu hareket ya da eylemlere Piaget, emaadn verir.

Piaget, kaba bir zihinsel tasarm olarak tanmlad emay, algsal-motor koordinasyonlarvurgulamak amacyla kullanr (objeleri aratrmak, topu tutmak gibi). ster basit, isterse karmakolsunlar, emalarn balca karakteristii, btn iinde organize edilmi olmalar, sk sk tekraredilebilmeleri, bylelikle de dier davranlar arasnda kolaylkla ayrt edilebilmeleridir.

8/14/2019 eKPSS ETM BLMLER 3- GELM PSKOLOJS

9/33

PIAGET'N BLSEL GELM KURAMI LE LGL TEMEL KAVRAMLAR

Piaget bilisel geliimde, olgunlama ile renmenin etkileiminin nemini vurgular. ocuklar,geirdikleri yaantlarn, biyolojik olgunlama dzeyleri ile girdii karmak bir etkileimsonucunda, evrelerinde olup bitenlere anlamlar yklerler. Baka bir anlatmla, bir ocuunolaylar ya da durumlar aklama biimi, iinde bulunduu bilisel geliim dnemine bal olarakdeiiklikler gstermektedir.Bilisel geliim dnemlerinin zelliklerine gemeden nce, Piaget'nin bilisel geliiminiaklamadan nce kulland temel kavramlardan bazlarnn zerinde ksaca duralm:

* emalar: "Organize olmu davran kalplan" anlamnda kulland emalar, Piaget'ninanlalmas daha kolay, ancak tanmlanmas daha zor kavramlarndan biridir.

Bu kavram bir rnekle aklamaya alalm:U yandaki bir ocua oyuncak kpler verildiinde, onlar st ste koyarak ya da yan yanadizerek deiik dzenlemeler yapabilir. Kk bebeklerin ise ellerine ne verilirse verilsinazlarna gtrdklerini gzle-misinizdir. Dolaysyla ayn kp bloklar bir bebein nnkoyulacak olursa, bebein yapaca hareket, onlardan birini alp azna gtrmek olacaktr.Bunun nedeni, bebeklerin dnyay kefetme biimlerinin emme yoluyla olmasdr.

rnekteki emme eylemini, Piaget ema olarak adlandrmaktadr. Bebeklerin kullandklar dieremalar grme, iitme, tutma, vurma ve itmedir. emalar kendileri de deierek farkl alanlarauyarlanabilen biyolojik kkenli eylemler olarak tanmlanabilir. emalar renmeyi salayan

aralardr. Olgunlama sreci iinde yeni yeni emalar gelitirilir. rnein, bebek balangta kpbloklar emme emas ile alglarken , bydke onlarn birbirine vurulabileceini vb. kavrayarakyeni emalar iinde kp bloklar alglamaya balar.

* Adaptasyon: Bu kavramla, bireyin evresiyle etkileerek, evreye ve evresindekideiikliklere uyum salayabilmesi kastedilmektedir, insanlarda var olan uyum yeteneibirbirinin tamamlaycs olan iki sreci zmleme ve uyumsama srelerini iermektedir.

* zmleme : Bireyin, yeni karlat durum, nesne ve olaylar kendisinde nceden var olanzihinsel yapnn iine yerletirmesi ilemidir.

* Uyumsama :Yeni emalar yaratarak ya da nceden var olan emalarn kapsam ve niteliklerinideitirerek yeni edinilen deneyimlerin gerektirdiklerine uygun davranmak olarak tanmlanabilir.Baka bir anlatmla, yaplan bir zmleme sonucu, o zamana kadar allagelmi davran

rneine uymayan yeni ve farkl bir davran ortaya koymaktr.

zmleme ve uyumsama mekanizmalar kullanlrken, yeni renilen bilgiler tpk besinmaddelerinin sindirilmesi gibi, mevcut zihinsel yapnn iinde eritilir ve uygun eylemler ortayakonur. rnein kk bir ocuun eline ald kk nesneleri azna gtrerek yemek istemesi,o grnteki nesnelerin yiyecek olduu bilgisinin ya da deneyiminin zmlenmi olmasnnsonucudur. Ancak aza gtrlen nesne, sert bir cisimse, szgelimi kk bir ta paras ise,ocuun tepkisi o nesneyi tkrerek azndan atmak olacaktr. Burada zmlenecek yeni birdeneyim, birbirine benzer nesnelerin hepsinin yiyecek olmaddr. Kk ocuk bundan sonraeline yiyecee benzer bir ey geince, nce dilinin ucuyla yiyecek olup olmadn yoklayacaktr.Bu davran ise, kk nesnelerin bazlarnn yiyecek olmad deneyiminin zmlenmesine balolarak ortaya kan uyumsama davrandr. Piaget'e gre ocuk, zmleme ve uyumsamasrelerini, bilisel geliiminin ilk basamaklarndan balayarak kullanr. Srekli kullanlan bu iki

sre sayesinde ocuk, d geree uyum salayarak, bilisel geliim dnemlerinde ilerler.

* Dengeleme: zmleme ve uyumsama srelerinin birbirleriyle etkilemesi sonucu dengeleme

http://www.ekpss.com/

8/14/2019 eKPSS ETM BLMLER 3- GELM PSKOLOJS

10/33

sreci ortaya kar. Dengeleme ile bireyin yeni karlat bir durumla, kendisinde nceden varolan bilgi ve deneyimleri arasnda denge kurmak iin yapt zihinsel ilemler kastedilmektedir.Eer karlalan herhangi bir durum, bireyde var olan emalar ile zmlenemeyecek ise dengebozulur.Piaget'e gre, kiiler srekli dengede kalmay yelediklerinden, bir dengesizlikdurumunda tedirginlik hissederler. Bu tedirginlii kaldrmak iin aba gstermek, yani deiiklikleba edebilecek yeni bilgiler edinmeye almak, yeni duruma uyum yapmak gerekmektedir; buda bilisel geliimi hzlandrmaktadr. Sonu olarak, bilisel geliim, dengenin bozularak yeniden

kurulmasnn salanmasyla ortaya kar

* Bilisel Yaplar: Bilisel yaplar ile kastedilen, ocuk ya da yetikinde o anda var olan zihinselorganizasyon ya da zihinsel yetilerdir. Bir ocuun bilisel yapsn, byk lde biyolojikolgunluk dzeyi belirlemektedir. ocuun bilisel yaps da neyi, ne zaman zmleyebileceini veneleri uyumsaya-bileceini belirler.rnekleyecek olursak, -drt yalarndaki ocuklar "ben nereye gidersem gideyim, gne beniizler, ben hzlannca o da hzlanr, ben durunca o da durur..." trnden dncelere sahiptirler."Ben merkezci" dnce olarak adlandrlan bu tr dnce biimleri, okulncesi ya dzeyi iindoaldr. O yataki ocuklara, gnein kendisini izlemediini, nedenleri ile ne kadar aklamayaalrsanz aln, bilisel yaps uygun olmad iin anlattklarnz kavrayamayacaktr.ocuklarn kulland zihinsel ilemlerin nitelii, bilisel yaplarna baldr ve ilerindebulunduklar bilisel geliim dzeylerine gre farkllklar gsterir.

PAGET BLSEL GELM DNEMLERPiaget' e gre bilisel geliim, birbirini izleyen drt dnem iinde ortaya kmaktadr. Dnemlerilerledike, ocuklarn kavrama ve problem zme yeteneklerinde niteliksel gelimelergzlenmektedir.Bilisel geliim byk lde biyolojik olgunlamadan etkilenmekle birlikte, bireyin yan bilmek,onun hangi dnemde olduunu bilmek iin kesin bir l olmamaktadr. te yandan, herhangi biryata, bilisel olarak birden fazla dnemin zelliklerini tamak da olasdr. Piaget ergenlik dnemive sonrasna denk gelen son geliim dnemini, "soyut ilemler dnemi" olarak ifade etmektedir.Ancak, yine Piaget'e gre, bilisel geliim biyolojik olgunlama ile birlikte geirilen yaantlardan daetkilendii iin, baz yetikinlerin yalar ne olursa olsun soyut ilemler dnemine ulaamamolmas da mmkn olabilir.

Bilisel geliim dnemlerinin zelliklerinden bir bakas da, her bir dnemin kendisinden nce gelendnemlerin zelliklerini de iermesidir. Baka bir anlatmla, bir nceki dnemin zellikleri, yenidendzenlenip formle edilerek bir sonraki dneme aktarlr.Piaget bilisel geliim dnemlerini Duyu-sal-Motor, ilem ncesi, Somut lemler ve Soyut ilemlerolmak zere drt dnem iinde incelemektedir.

1- DUYUSAL-MOTOR DNEMDoumdan iki yaa kadar olan dnem Duyusal-Motor Dnem olarak adlandrlr. Yeni domu bebekevreden gelen uyarclara sadece reflekslerle tepki verir, ancak iki aylk kadar olduunda istemlihareketler gstermeye balar.

Bu dnem iinde bebek dnem iinde duyular ve motor faaliyetleri yoluyla d dnya ile iliki kurar,dnem iinde ilerledike evresinde olup bitenleri ve kendisinin evresinden farkl olduunukefetmeye balar.

Dnem iinde nesne devamllnn kazanlmas ile bilisel geliimde refleks dzeyinde tepki verilendnemden zihinsel ilemlerin kullanlmaya balanmasna bir gei olur. Nesne devamllnnkazanlmas ile, bebeklerin gr alanlar dna kan nesne ya da kiilerin aslnda yok olmadklarnkavramalar kastedilmektedir. Nesne devamllnn kazanlmasndan nce, bebekler gzlerininnnden yok olan eylerin kaybolduunu sanrlar.rnein, gzlerinin nnde oyuncaklar bir rtyle gizlenen bebekler, oyuncaklarnn gizlendiinigrseler bile, rty ekip oyuncaklarn aramay dnemezler. Nesne devamllnn gelimesi ilkaydan yirmi drdnc aya kadar uzanan alt farkl dnem iinde gerekleir. 4 - 8. aylara denkgelen dnemde, bebekler gzleri nnde gizlenmi nesneleri bulmaya balarlar. Son dnem olan18-24. aylarda, bebekler artk evrelerindeki nesneleri zihinlerinde canlandrabilecek dzeyeulamlardr. Bunun soncunda da, nceden grmeseler bile nerelerde olabileceini tahmin etmeyebalarlar.Dnemin sonuna geldiinde bebek, karmak olmayan zihinsel ilemleri gerekletirmeyebalayarak, ilem ncesi dneme geer.

2- LEM NCES DNEMAnaokulunda geirilen yllara da denk gelen bu dnem 2-7 ya arasn kapsar, ilem ncesi dnemin

8/14/2019 eKPSS ETM BLMLER 3- GELM PSKOLOJS

11/33

nemli bir zellii, ocuun tmyle ben-merkezci bir dnce yapsna sahip olmasdr. Buyalardaki ocuklar, kendi grlerinin olabilecek tek gr olduuna inanrlar; evrelerindekilerinkendile-rinkinden daha farkl bak alarna sahip olabileceklerini anlayamazlar. rnein beyalarnda ki bir ocuk hrkasnn rengini herkesin bildiini sanr; st imeyi sevmiyorsa, ona grehi kimse st imekten holan-myordur vb. Ben-merkezci gr, ocuun adalet anlayna da(vicdan geliimine) yansr. ocuk koullara deil, olaylarn sonularna bakarak karar verir; hakllve hakszl sonuca bakarak deerlendirir.

Bu adaki ocukta, konuma da ben-merkezlidir. Konumaya balad ilk dnemlerde, adetamonolog yapar gibi kendi kendine durmadan konuur. Birka ocuk bir arada olunca, hepsi aynanda konuurlar, ancak aralarnda bir iletiim kurulmaz. 2-3 yalar arasnda yer alan monolog tarzkonuma, 4 yatan balayarak yerini ben-merkezli konumaya brakr.

Bu dnemde mantkl dnme ilemi henz gelimemi olduundan ocuklar nesneleringrntlerinin etkisi altnda kalrlar. Henz bilisel yapt korunumu kavrayabilecek dzeyeulamamtr.Korunum, herhangi bir nesnenin biimi ya da mekandaki konumu deitiinde, miktar, arlk vehacminde deiiklik olmayaca ilkesidir. Piaget' gre ilem ncesi dnemdeki ocuklar, birnesnenin grnndeki herhangi bir deiiklie karn ayn kalabileceini kavrayamazlar.Korunumun ocuklar tarafndan anlalmas, bilisel geliimle ilgili olarak zerinde en ok aratrmayaplan konulardan biridir.Korunumun kavranmasyla ilgili olarak miktar ve hacim korunumuna ilikin deneylerden ikisine birer

rnek verelim:Eit aralklarla dizilmi eit sayda iki sra boncuk ocua gsterildikten sonra, sralardan birindekiboncuklarn aras alr ve hangi srada daha ok boncuk olduu sorulur. Miktar korunumunu henzkazanmam ocuklar, geni aralkl sradaki boncuklarn daha ok olduunu sylerler.

ocuun gznn nnde, ilerinde eit miktarda sv bulunan birbirlerine benzer iki bardaktaki svbiri, daha dar ve uzun bir bardaa boaltlr. ocua hangi bardakta daha fazla sv bulunduusorulur. Korunumu kavramam ocuk, dar ve uzun bardakta daha fazla sv olduunu syleyecektir.lem ncesi dnemdeki ocuklar korunumu kavramakta glk ekmelerinin yan sra, soyutkavramlar da anlayamazlar. Szgelimi, hareket etmeyen nesneler, onlar iin "lm", hareketettiklerinde ise "canlan-m"tr.Bu dnemdeki dncenin bir baka zellii de, ocuklarn tek ynl bir mantk iletmeleridir. Hayaldnyalarnn ok geni olmas, bu ya ocuklarnn bir baka zellikleridir. Oyunlar gzlendiinde,kurduklar hayal dnyasnda saatlerce oynadklar, hayali arkadalaryla ya da oyuncaklar ile

konutuklar gzlenebilir. "Cansz ya da d rn varlklara, canlym gibi anlam ykleme" olaraktanmlanabilecek bu zellikleri, ou kez yetikinler iin elenceli sonular dourur. ocuunoyuncak aysna "istediklerini yapmad iin darlmas" gibi davranlar, aile iinde espri konusuolabilir.Dnem sonuna doru ilerledike, benmerkezci dnce gitgide azalmaya ve yerini mantkldnceye brakmaya balar. Bylece somut ilemler dnemine geilir.

3-SOMUT LEMLER DNEM7-12 ya arasnda yer alan ve ilkretimin ilk be ylna denk gelen bu dnemde, benmerkezcikonuma ve dnce nemli lde azalr, ocuk bilisel glklerin stesinden gelmeye balar.Somut ilemler dneminde ocuun ilemleri muhakeme edii mantkl bir hale gelir. lem ncesidnemde zlemeyen korunum problemleri, bu dnemde zlr; ocuk ilemleri tersine e-virebilme kapasitesine eriir.ocuklar bu dnemde sralama, snflandrma ve karlatrma ilemleri iin emalar gelitirirler.

Nesneleri renk, uzunluk, yapld madde gibi farkl zelliklerine bal olarak snflandrabilirler.Belirli nesneler arasndaki deimeyen ilikileri, nesneleri grmeden mantk yrtme yoluylakavrayabilirler. rnein "Hasan, Aye'den uzun, Aye de Di-lek'ten uzun ise, Hasan'nn Dilek'ten deuzun olmas gerektiini" gzleriyle grmeden de bilebilirler. lkretim 3. snfn sonlarna doru,ocuklar toplama ve karmann bir arada kullanld basit matematiksel ilemleri zihinsel olarakyapabilir duruma gelirler.

Somut ilemler dneminde ocuklarn bilisel yaplar, baz problemleri zihinsel olarak zebilecekdzeye gelmi olmakla birlikte, bu dnemde bir problemin zlmesi, somut nesnelerle balantlolmasna baldr. Problemlere, deiik yollardan giderek zmler bulmakta glk ekilir. Soyutdnce tam olarak gelimemi olduu iin, tmyle kuramsal olarak verilen bir problem karsndabaarszla uranabilir. Bu dnemdeki ocuklar "adalet, eitlik, zgrlk" gibi soyut kavramlarkonumalar srasnda kullanabilmelerine karn, ieriklerini kavramada sorunlar vardr.

4- SOYUT LEMLER DNEMEn st bilisel geliim dnemi olan soyut ilemler dnemi, 12 ya sonrasnda ergenlikle birlikte yeralmaya balayarak, yetikinlik yllarna uzanr. Somut ilemler dnemi bir soruna deiik yollardan

8/14/2019 eKPSS ETM BLMLER 3- GELM PSKOLOJS

12/33

yaklamada glk ekilirken, soyut ilemler dneminde iinde greceli dnce gelierek, birsorun deiik biimlerde ele alnabilir. Genelleme, tmdengelim, tmevarm gibi zihinsel ilemleryaplr. Hipotezler kurularak, doruluklar kontrol edilir. Soyut dnce gelitii iin, soyut kavramlarkullanlarak, zerlerinde fikir yrtlr. Bu dneme ulaan ocuklar tartmalara katlmay severler.te yandan resim, mzik, iir, dans duygu ve dncelerin sembollerle aktarld etkinliklere ilgiartarak sadece izleyici olmakla yetinilmez, ura alan olarak da seilir.Son dnem olan soyut ilemler dneminden sonra, bilisel yapda niteliksel bir gelime ortaya

kmaz. Ancak geirilen yaantlara bal olarak niceliksel gelimeler her zaman mmkndr.

ERGENLK DNEMNDE DNCE BM NASILDIR?Soyut ilemler dnemi, dnmenin yetikinler dzeyine ulat dnemdir. Dnemin balangcergenlik yllarna denk gelir. Bylece ergenlik dneminde hzl bedensel gelimeye paralel olarakzihinsel gelime de hzlanr. Soyut ilemler dnemi iinde ocukluk ana has dnce biimi,yetikinlik dnemindeki dnce biimine dnmekle birlikte, bu dnm birdenbire olmaz.Ergenlik dnemi iinde, yetikin dncesinin zelliklerini tmyle iermeyen, ergenlik dneminehas olarak kabul edilebilecek bir dnce biimi kendini gsterir.Ortaretim yllarna denk gelen ergenlik a iinde ergen ben-merkezcilii diye adlandrlan birdnce biimi ortaya kar. Bu durum, soyut ilemler dnemi ile ergenlik dnemine giriin, aayukar ayn zamanlara rastlamas ile aklanabilir. Dnceyle oynamaktan holanan gen, deiikalanlarda adeta kendine has kuramlar gelitirerek, bunlarn abartl bir savunucusu olur. Kendidnce biiminin en dorusu olduuna inanarak, evresiyle gereksiz tartmalara girebilir.

Ergenlerin sk sk kullandklar iki cmle, bu ben-merkezci dnce biiminin tipik ifadesidir.Bunlardan birincisi ben her eyle baa kabilirim, bana bir ey olmaz", dieri ise "yetikinler benianlamyor" ifadeleridir. Bu yataki genler kendilerinin adeta dokunulmazl olduuna inanr veolmadk riskler alabilirler. rnein ok hzl ve tehlikeli bir biimde araba kullanabilir, ok sevdiiiin incecik bir montu en souk havalarda bile giymeye devam ederler vb... Ergenlerin, yetikinlerinkendilerini anlamadklarn dnmelerinin nedeni de, belli yaantlarn yalnzca kendi balarnageldiine inanmalardr.

rnein, ilk kez ak olan bir gen kz annesine "Anne, sen ak olmann nasl bir ey olduunubilmiyorsun..." dediinde buna itenlikle inanr. Yaadklar duygular iin de bu kural geerlidir.

Yaadklar bir olay karsnda hi kimse onlar kadar fkelenmemi-tir ya da sevinmemitir.

Sonu olarak, ergenlerde ben-merkezci dnce geliimsel bir zellik olarak ortaya kar ve

gzlenmesi doaldr. Genlerin bu zelliklerini bilerek onlara yaklamak, tartmaya girmekten okonlar anlamaya almak, kuaklar aras atmalarn iddetini azaltacaktr. Normal koullar altnda,ergenlik dneminin sonlarna doru ben-merkezci dnce biimi etkisini kaybetmektedir.

HENZ WERNER KURAMI

Werner'n kuramnda temel olan kavram 'ortogenez'dir. Bu kavram geliimin iki temelkarakteristii olan farkllama ve hiye-rarik entegrasyonu ierir. Farkllama prensibine gre,ilkel ve genellemi hareket sistemleri tekaml ederek farkllarken, ayn zaman da da diersistemlerle kaynaarak daha btnc ve genellemi hareketler oluturur.

Hiyerarik entegrasyon prensibine gre, entegrasyonda gelimeler olduka, bu gelimi sistemlerkendisine gre daha az gelimi olan sistemlerin yerini alr. Her bir geliim safhas bir ncekiaamaya baml olmakla birlikte, nitelik olarak farkldr ve nceki aamalarn davranlarnynetimini stlenir.Hiyerarik entegrasyona paralel olan prensip, genetik spiral prensibidir. Bu prensibin anahatlarna gre, ocuk olgunlua ularken kendi geliiminin son aamasna doru ilerlemedurumundayken, zaman zaman bir nceki geliim aamasna geici bir gerilemede bulunacaktr.

Werner bymeyi safhada deerlendirir. Bunlar duyusal motor geliim, alg geliimi vednme geliimidir.

http://www.ekpss.com/

8/14/2019 eKPSS ETM BLMLER 3- GELM PSKOLOJS

13/33

JEROME BRUNER KURAMIBruner'in almalar bebeklik, okul ncesi, okul a ve erikinlik zerinde younlamtr.Bruner'in teorik yaklam Piaget'nin teorisin den farkllklar gstermekle beraber geliimin

formulasyonunda farkl bak as getirmesi itibariyle incelenmeye deer bir yaklamdr. Her ikibilim adamnn bildirdii, hem fikir olduu temel, ortak yaklam insan geliiminin bir seriilerleyici ve her biri nitelik itibariyle dierinden farkl safhalardan olutuu prensibidir.Bruner insan geliimini incelerken aamadan sz eder. Bunlar Hareket Dnemi, mgelemeDnemi ve Sembolik Dnem'dir.

a- Hareket DnemiBu dnemde bebein dnya hakknda bilgilenmesi aina olduu nesnelerle tekrarlayc motorfaaliyetleri sayesinde gerekleir. Bakma, ynelme, avulama, yakalama gibi davranma biimleribilgi kazanmada temel ilemlerdir. Bu ilemler esnasnda bebek evresini nesnelletirerekilikilendirir.

Bruner'e gre en temel bilgilenme sreci, bebein evresindeki nesnelere younlaarak bakmas

sayesinde gerekleir. Bebekler gz hareketleri ve baklarn sabitletirerek evrelerindeki dnyahakknda temel bilgileri kazanrlar. Bebek motor yeteneini gelimesiyle nesneleri yakalamayabalar. Yakalama davran alg srecinde zenginlemeye neden olur. Bu noktada bebek grselalg sayesinde ekil farkn; ayn zamanda yakalama davran ile de mesafe farkn btnletirir.Grme ve dokunma yoluyla gelen girdiler egdmle btnleir ve bebein bilgi kazanmasndazenginleme salar.

b- mgeleme DnemiBu dnemde ocuk gittike hayal gcn daha fazla kullanmakta dr. ocuk dnyasn nesnelolarak temsil edebilme kapasitesi kazanm tr. Bu nedenle evresini deerlendirip, yaarkenocuk dorudan fiziki temasa daha az baml kalr, hayal gcn kullanabilir duruma gelmi- tir.Bu ikinci safha, birincisinden daha gelimi bir aamadr ve bu nok tada ocuk, artk nesneleribelirli somut zelliklerine gre snflandrabilir.

c- Sembolik DnemBu dnem de kii dnyay en st dzeyde temsil edebilme yeteneini kazanmtr. Sembollerioluturur veya semboller aracl ile dnce gerekleir. Sembolik dnemde ocuun konumabecerisinde nemli deiiklikler olur. Bruner'e gre dil alt dnemlerden bamsz ilemeklebirlikte, hareket ve imgeleme dnemlerinde olumu olan olaylarla ilikili sembolik dnemin birsistemidir. Bu noktada Bruner ile Piaget'in grleri farkldr. Piaget'ye gre sembolik dnce dilgeliiminin n kouludur. Dil, bilgi ve soyutlamann ifadesi iin bir vesiledir. Oysa Bruner'e gredil bir soyutlama srecidir. Bu dnem, soyutlama yapabilme yeteneinin gelitii dnemdir.Kiinin nasl dnd erken dnemlerdeki Hareket ve mgeleme dnemlerinin deneyimleriylebelirlenir.

DL GELM

Dil geliiminde de, tpk teki geliim alanlarnda olduu gibi, ayn yalardaki ocuklar benzerzellikler gstermektedirler. Ayn yalardaki ocuklarn kullandklar szcklerin says, kurduklarcmle yaplar, hatta ses tonlar ve vurgulamalar bile birbirlerine benzemektedir. Bu benzerlikleridikkate alan geliim psikologlar, dil geliiminin bilisel geliime paralel olarak ortaya ktnkabul ederler.

Birey, bilisel geliim dnemlerinde ilerledike dil kullanmndaki beceri ve yetenekleri deartmaktadr. Bilindii gibi yeni domu bebeklerin kardklar sesler, farkl tonlardaki alamalar

http://www.ekpss.com/

8/14/2019 eKPSS ETM BLMLER 3- GELM PSKOLOJS

14/33

ile snrl kalmaktadr. 3 aylk olduklarnda bebeklerin, keyiflerinin yerinde olduunu gsterensesler de kardklarna tank oluruz. 6 aylk bebekler, daha uzun sreli sesler karmayabalarlar. Bir yaa doru ilerledike, bebeklerin kard seslerin tonlamalarnda, vurgularndabelirgin farkllamalar bekler. yle ki; anneler henz hibir anlaml szck karmam olsa da,bebeklerinin ne istediklerini kardklar seslerden anlarlar, adeta bebeklerinin kendileri ileszcksz bir iletiim kurduklarn hissederler. Bebekler 12 aylk kadarken ilk anlaml szcklerinisylerler. 12. ayn sonunda bebeklerin szck daarcnda ortalama 3, 18. ayn sonunda 20

kadar szck bulunmaktadr. 2 ya sonunda szck says 200 civarn, 5 ya sonunda ise 2000'bulur.

Anlald gibi bir buuk yandan sonra, szck daarcnda hzl bir genileme ortayakmaktadr. Bu durum dil geliiminin dier alanlardaki geliim ile yakndan ilikili olduunugstermektedir. zellikle motor geliim ile dil geliimi arasnda sk bir iliki bulunmaktadr. Sonuolarak fiziksel geliim ile birlikte bilisel geliim, dil geliimine zemin hazrlamaktadrlar.Bebeklerin kard ilk ses, farkllamam seslerden oluan alama, nasl oluyor da zengindilbilgisi kurallarn ieren bir yetikin konumasna dnyor?Bu soruyla ilikili olarak eitli aratrmalar ve gelitirilmi kuramlar bulunmaktadr. Dilgeliiminin nasl ortaya ktna ilikin farkl grler vardr.imdi bu grlerden ikisine ele alrsak:

A. Davran GrBu gre gre ocuklar konuulan dili, herhangi bir eyi rendikleri gibi renirler. Bebeklerin,kendilerini istendik sonulara gtrdn kefettikleri sesleri tekrar etmeleri ile, konuulan dilrenilmeye balanr. Bebekler sesleri tekrar ederken, gnlk dildeki szcklere benzeyen seslerkardklarnda, evrelerindeki yaknlar tarafndan dllendirilirler. Bylece bebek, sylediizaman pekitirilen sesleri daha sk kullanmaya balar. Pekitirilmeyen seslerin kullanlma sklise azalr. Sonuta da konuma ekillenir. Pekitirilmenin yan sra, bebeklerin sklkla duyduklarsesleri taklit etmeleri de dilin kazanlmasnda nemli olmaktadr.Ancak baz kuramclara gre, dil geliimini yalnz taklit ya da pekitirmeyle aklamak mmkn olmamaktadr. Ayn evde yetienocuklarn farkl zamanlarda konumaya balamas, bunun yannda farkl kltrlerde yetienocuklarn syledikleri ilk szcklerin benzer sesleri iermesi, hi iitemeyen ocuklarn zeleitimle konumay renebilmesi gibi nedenler, dil geliimine ynelik farkl bak alarnnortaya kmasna yol amtr.

B. Psikolinguistik YaklamChomsky ve Lenneberg gibi dilbilimciler, dil geliiminin biyolojik temellere dayandn nesrmektedirler. Ancak, evresel koullarn dil geliimi zerindeki etkilerini de gz ardetmemektedirler.Dil Geliimini biyolojik ve psikolojik temellere bal olarak aklayan kuramlara "psikolinguistikkuramlar" ad verilmektedir. Bunlarn iinde en nemlisi Chomsky'nin kuramdr. Bu kurama greinsanlar doutan dil renebilmek iin zel bir mekanizmaya sahiptirler. Bu mekanizma,ocuun evresinde konuulan dili iselletirmesini, kurallarn anlayarak renmesini ve dahasonra da uygun dilbilgisi kurallar ile konumasn salar. Dil kurallarn kavrama ve kullanmaymmkn klan bu mekanizma sayesinde tm ocuklar ayn aamalardan geerek, biyolojik olarakbelli bir olgunluk dzeyine geldiklerinde, tpk yrmeyi renir gibi konumay renmektedirler.Ksaca sylemek gerekirse, psiko-linguis-tik kuramlara ilikin olarak konumay renmede,szcklerin anlamlarn 'kavrama" ve "anlaml sesler karma ya da konuma" olmak zere iki

farkl sreten sz edilebilir. Bu sreler birbirleri ile i iedir ve bilisel geliime paralel olarakgelime gsterirler.

KISACA:Bilisel geliime ilikin olarak "dnme ve kavrama sisteminde ortaya kan gelimeler"biiminde genel bir tanm verilebilir. Je-an Piaget, bilisel geliimi aklamaya ynelik kapsaml birkuram gelitirmitir. Pi-aget'ye gre bilisel geliimde nemli olan biyolojik olgunlama ile,geirilen renme yaantlarnn etkileimidir.Bilisel geliim byk lde biyolojik olgunlamadan etkilenmekle birlikte, bireyin yan bilmek,onun hangi dnemde olduunu bilmek iin kesin bir l olmamaktadr. te yandan, herhangi biryata, bilisel olarak birden fazla dnemin zelliklerini tamak da olasdr. Piaget ergenlikdnemi ve sonrasna denk gelen son geliim dnemini, "soyut ilemler dnemi" olarak ifadeetmitir. Ancak, yine Piaget'ye gre, bilisel geliim biyolojik olgunlama ile birlikte geirilenyaantlardan da etkilendii iin, baz yetikinlerin yalar ne olursa olsun soyut ilemler

dnemine ulaamam olmas da mmkn olabilir.Bilisel geliim, birbirini izleyen drt dnem iinde ortaya kmaktadr. Dnemler ilerledike,ocuklarn kavrama ve problem zme yeteneklerinde niteliksel gelimeler gzlenmektedir.

8/14/2019 eKPSS ETM BLMLER 3- GELM PSKOLOJS

15/33

Bilisel geliim dnemlerinden ilki Duyu-sal-Motor Dnemdir. Doumdan iki yaa kadar olan budnem iinde bebekler, duyular ve motor faaliyetleri yoluyla d dnya ile iliki kurar, dnemiinde ilerledike evresinde olup bitenleri ve kendisinin evresinden farkl olduunu kefetmeyebalarlar. Dnem iinde nesne devamllnn kazanlmas ile bilisel geliimde refleks dzeyindetepki verilen dnemden zihinsel ilemlerin kullanlmaya balanmasna bir gei olur.

2-7 ya arasna denk gelen bilisel geliim dnemi lem ncesi Dnemidir. Bu dnemdekiocuklar ben-merkezci bir dnce yapsna sahiptirler. Bu dnemde mantkl dnme ilemihenz gelimemi olduundan, ocuklar nesnelerin grntlerinin etkisi altnda kalrlar. Henzbilisel yaplar korunumu kavrayabilecek dzeye ulamamtr. Tek ynl bir mantk iletirler.Hayal dnyalar olduka genitir.

7-12 ya arasnda yer alan Somut lemler Dnemi'nde, ocuk bilisel glklerin stesindengelmeye balar. Korunum problemleri bu dnemde zlr, ocuk ilemleri tersine evirebilir.Snflama ve sralama ilemlerini yapabilir.

Bilisel geliim dnemlerinden sonuncusu Soyut lemler Dnemi'dir. Ergenlik dnemindenbalayarak, yetikinlik yllarna doru uzanr. Ergenlik dnemi iinde, ilem ncesi dnemdekinebenzer ben-merkezci dnce biimi yeniden gzlenir. Bu dnemde soyut dnce yetisi gelitiiiin, soyut kavramlar kullanlarak, zerlerinde fikir yrtlr. Genelleme, tmdengelim,tmevarm gibi zihinsel ilemler yaplr.Son dnem olan soyut ilemler dneminden sonra, bilisel yapda niteliksel bir gelime ortayakmaz. Ancak geirilen yaantlara bal olarak niceliksel gelimeler olabilir rencilerinokullarda gsterdikleri baar, zihinsel yeteneklerinin dnda birok farkl deikenle de ilgilidir.Okullarda rehber retmenleri katks ile, baar dzeyi arttrlabilir.

Dil geliimi de, bilisel geliime paralel olarak ortaya kan bir geliim alandr. Dil geliimininnasl ortaya ktna ilikin farkl grler bulunmaktadr. Bunlardan davran gre greocuklar konuulan dili, herhangi bir eyi rendikleri gibi renirler. kardklar seslerinpekitirilmesi ve evredeki seslerin taklidi ile konuma renilir.

Dil geliimini biyolojik temellere balayan grlere gre ise, dil geliiminde biyolojik vepsikolojik temeller bir arada ie koyulmaktadr. Dil geliimini biyolojik ve psikolojik etkenlere balolarak aklayan kuramlara psikolinguistik kuramlar ad verilmektedir. Psiko-linguistikkuramlarda, konumann renilmesinde, szcklerin anlamlarn kavrama ve anlaml seslerkarma ya da konuma olmak zere iki farkl sreten sz edilmektedir. Bu sreler birbirleri ilei iedir ve bilisel geliime paralel olarak gelime gsterirler.

Dil kullanmnda da yaa bal olarak deiiklikler ortaya kmaktadr. Bir yalarnda iki-szckle balayan konuma, be yalarnda 2000'i geen szck says ve gramer yaps ile, biryetikininkine benzer biime dnr.

retmenlerin bilisel geliimle birlikte dil geliimini de desteklemek iin, okulda her geliimdzeyinde alabilecekleri nlemler bulunmaktadr.

KLK GELM

Kiilik Nedir?

Kiilik teriminin yabanc dillerdeki ortak kkeni "persona" szcne dayanmaktadr. Personaszcnn asl anlam, Latin dilinde tiyatro oyuncularnn kulland "maske" anlamna

http://www.ekpss.com/

8/14/2019 eKPSS ETM BLMLER 3- GELM PSKOLOJS

16/33

gelmektedir.Psikolojide kiilik, bir insann btn ilgilerinin, tutumlarnn, yeteneklerinin, konuma tarznn, dgrnnn ve evresine uyum biiminin zelliklerini ieren bir terimdir.Bununla birlikte, kiilik kendine zg ve ahenkli bir btndr. yle ki, bir insana ilikin her niteliko insan anlamada bize ipucu verir. Onun bellei, d grn, direnme sreci, sesi ve konumatarz, tepki hz, insanlara, doaya ya da makinelere kar ilgi duymas vb. zellikleri o insannkiiliini tanmlamada nemlidir. Anlatlmak istenen, kiiliin, bireylerin dier kiiler yannda

gsterdii davran zellikleridir. Psikologlara gre kiilik, bireyin zel ve onu dierlerinden ayrandavranlarn iermektedir. zeldir nk bireyin sklkla yapt ya da en tipik davranlarntemsil eder. Ayrt edicidir. nk bu davranlar bireyi bakalarndan ayrr. Bununla birlikte"kiilik" terimi, bireyi dier bireylerden ayran, farkl klan ve bireyin ilerdeki davranlarnilgilendiren tah-minlerimizin dayanan oluturan, greceli olarak deimez zelliklerini belirtir.Kiiliin ortak ve genel bir tanmna varlamamtr. Kiilik retildii kurama bal deerler vetanmlamalar kapsamaktadr.Kurumlarn hepsinin konusu ayn olup insan anlamaya almaktadrlar. Hepsinin sonutavarmaya altklar nokta bu bilinmeyenleri zp, pratik sonulara ulaabilmektedir.

SGMUND FREUD VE PSKANALTK KURAMnsanlk tarihinde ruh hastalklarnn tedavisi bazen insancl yollarla, bazen de insanlk d yollarlayaplmtr. Akl hastalarnn kafataslarna kt ruhlar dar kartmak iin delikler delinmi,kimisi de yaklmtr. Zamanla bu tutum deimi akl hastalna kar daha insancl bir tutum

sz konusu olmaya balamtr.Psikoanalitik gre gre, kiiliin gelimesi ve davranlarn olumasyla determinizm(gerekircilik) arasnda bir balant vardr Doada nedeni olmayan hibir sonu yoktur. Aynbiimde insan kiiliindeki sreler de kendiliinden olumaz. Deiik nedenler deiik duygu,tutum davran ve kiilik yaplarna yol aar. Ksaca insann kiiliinden kaynaklanan herdavrann bir nedeni vardr. Bu nedenin kkeni bebeklik, ocukluk, genlik alarna dayanr. Bugr Freud ile balamtr.Baz davranlarmz kolaylkla aklarken bazlarn zorlukla aklarz, hatta bazen hiaklayamayz. Freud insan davrannn nedenlerinin bilin, bilinalt ve bilind olmak zere ayr blmden olutuunu ileri srer.

Bilin: Alg ve bilgilerin ak seik izlendii duygu, dnce, tutum, heyecan ve davrana ilikinhaberdarln bulunduu sre. Bu gre gre bilin o anda yaananlarierir. Tm dikkatini dersine vermi renci o anda devinin bilincindedir. Dersini bitirdii an

karn asa al, uykusu gelmise uykusuzluu bilinlenir. Dnceler insann aklndan arkaarkaya bir sel gibi akp giderler: Bir anda ancak bir dnce ya da alg bilinlidir. Oysa bilin altderin bir depo gibidir.

Bilinalt: Gereklie ilikin sorunlar zmeye almak gibi gelimi dnce biimlerinin yansra d kurma gibi ilkel sreleri de ierir. Bilince yakn olan, hemen bilinli olacak bilgiler, anlarve dncelerden oluur. Srekli olarak bilinle balantldr. rnein siz u anda evrenizde olanher eyin bilincinde deilsiniz. Bunlarn sz edilir edilmez bu uyarlarn bir resmi, daha dorusuans bilincinizde canlanacaktr. Bilinalt bilinlenme olana olan anlarn deposudur. Bilind,zorlansa bile bilinlenmesi yasaklanm yaantlarn tmn ierir.

Bilind: Bilind, bilinli alglamann dnda kalan tm zihinsel olaylar, dolaysyla bilinaltn ierir. Bunlar istendii anda. bilin alanna karlamaz. Konuma, tutum ve davrantakieitli anlatm yollan ve simgelerle gnlk davrana yansrlar.

Freud'a gre, ryalarda bilin d istekler doyum bulur. Ryann olumasnda bilin dnda yatanbir igd rol oynar. Freud'un grnn doruluu kiinin rya grmesi engellendiinde grlenbulgular gsterilerek savunulmutur.Bilind neden bylesine gl koruma altndadr? nk ruhsal dnyann dzeyinde 'Freud'unid dedii yap bulunur. Kendine zg 'dzeni, mant,' davran biimiyle, yaamnn ilkdnemlerindeki tm zellikleri koruyarak id bilindnda egemenliini srdrtr, Her ne kadarbilindna kar ylan enerji akm glyse de bir kapyla yine de bilince alr.Bu kurama gre insann kiilii biyolojik bir temele dayanmaktadr. Kiilii oluturan yap yaniid, ego, sperego srekli etkileim halindedir.

d: Kaltmsal olarak gelen igdleri ieren ve doutan varolan psikolojik gizil glerin tmdr.Ruhsal enerji kayna olan id, dier iki sistemin almas iin gerekli olan gc de salar.Enerjisini bedensel srelerden alr. d fazla enerji birikimine katlanamaz. Byle bir durumorganizmada gerilim yaratr. Bu gerilimi giderebilmek iin id biriken enerjiyi boaltma eilimigsterir. Buna id'in haz ilkesi denir.

8/14/2019 eKPSS ETM BLMLER 3- GELM PSKOLOJS

17/33

Ego: Douta varolan ve zamanla gelien ego insann biyolojik yapsna ters olan ya dagereklere uygun dmeyen eylemleri bilinaltna bastrr. Ego, kiiliin gereki yrtmeorgandr. Gcn id'den alr. Egonun grevi kendi iinde ve dnda uyum salamaktr.Ego ayn zamanda id, sperego ve d dnya da atma halinde olan istekler arasnda biruzlama salamakla da ykmldr.Sperego: Kiiliin nc ve en son gelien sistemi olan sperego toplum yasalarn kapsar.Douta varolmayan ancak gelimeyle beliren sperego iimizdeki yargtr.

Speregonun balca ilevleri;1. id'den gelen igdsel drtleri bastrmak ve ynlendirmek. Bunlar zellikle aklanmastoplumun ho karlamad nitelikte cinsel ve saldrgan drtlerdir.2. Egoyu gereki amalar yerine trelerin amalarna ynlendirmeye ikna etmek.3. Kusursuz olmaya abalamaktr.

d kiiliin biyolojik blmn, ego psikolojik ye sperego toplumsal blmlerini oluturur.Bylece kiilik, bir btn olarak iler.Freud'a gre doutan varolan genel igdler gelimeyle ayrr. gdlerin yaamn ilk be,alt ylna kadar gelimesi sz konusu olduundan, psikanalitik gr kiiliin temelininocuklukta yattn savunur.ocuk dnyaya geldii anda libidonun (doutan gelen, yaam iin gerekli olan cinsel igd)gcyle davranta bulunmaya balar. Tm bedeni libidoya doyum salayabilecek niteliktedir. Bu

ilkel doyum, bir ok dnem geirerek toplumsal bir nitelik kazanr. Libidonun gelimednemlerine "Psiko-seksel gelime" denir. Her dnem bir ncekinden etkilenir ve bir sonrakidnemi etkiler.

FREUD'UN PSKOSEKSEL GELM DNEMLER

1- Oral dnem: Doumla balar, bir buuk yana kadar srer. Balca haz kayna azdanbesin almaktadr. Besin alnrken nce dudaklar ve az boluu uyarlr sonra yutulur, eer besinmaddesinden holanl-mazsa darya tkrlr. Daha sonra diler belirdiinde az, srma veineme amacyla da kullanlr. Bu iki rol, etkinlik tr, yani aza alma ve srma, sonralargeliecek karakter zelliklerine ilk rnek olur. Azn dolmasndan tr duyulan haz dahasonralar bilgi ya da eya edinmeden salanan doyumla yer deitirebilir. Isrma ve oralsaldrganln yerini gizli alay ve tartmaya eilim alabilir. Erken dnemde id vardr, gednemde ego olumaya balar. Oral dnem bebein annesine en baml olduu ve onun

bakmna en ok gereksinim duyduu dnemdir. Bebek iin beslenmesi sevildiinin, karnnndoyurulmamas ise istenmediinin iaretidir. Yeterince beslenemeyen ya da tersine kendi banabeslenebilecekken bile annesi tarafndan uzun sre emzirilmeye devam edilen bebeklerdegvensiz ve baml bir kiiliin olumasnn temelleri atlm olur. Daha ileri yalardaki egogelimesine karn bamllk eilimi yaam boyu srer ve kiinin kaygl olduu ya da gveniniyitirdii dnemlerde tekrar n plana geer.

2- Anal dnem: Bir buuk ile ya aras srer. Besin maddesi sindirildikten sonra atklarbarsan son blgesinde birikir ve ans kaslar zerinde belirli gte basn yaptnda daryaatlr. Dknn boalmas rahatszla son verir ve bir ferahlama duygusu yaratr. Yaamn ikinci ylnda balayan dklama eitimi dneminde ocuk, ansblgesindeki gerilimi boaltmadan duyduu hazz ertelemeyi renmek zorunda kalr. Anneninbu dnemdeki tutumu ve dklama ilevine ilikin kendi duygular, ocuun ileride sahip olacakarakter zelliklerini nemli oranda etkiler. Eer anne kat ve baskl bir yntem uygularsa ocuk

dksn tutar ve kabz olur. Bu tutum dier davran alanlarn da etkilerse ocuk tutucu birkarakter gelitirir, ileriki yaamnda inat ve cimri olur. Baskl yntem bazen ocuun kzgnlkyaamasna ve dksn sklkla ve en uygunsuz zamanlarda brakma alkanl gelitirmesine deyol aabilir. Bylesi bir tepki biimi de sonraki yaamndaki baz karakter zelliklelerine ilk rnekolur. Eziyet etme eilimi, ykclk, kzgnlk nbetleri, pasakllk ve danklk bunlar arasndasaylabilir. te yandan, dklamay. zendiren ve onaylayan bir annenin ocuunda dklamaeyleminin ok nemli olduu kans uyanr. leriki yaamna egemen olacak yaratclk veretkenlie temel oluturur. Erken anal dnemde ego ge anal dnemde spe-rego gelimeyebalar.

3- Fallik dnem: Geliimin bu dneminde cinsel organlarn ilevlerine ilikin cinsel ve saldrganierikli duygular nem kazanr. Bu dnemde oluan ve babasn ldrdkten sonra annesiyleevlenen Teb Kralndan adn alan Oedipus kompleksi, farkl cinsten olan ebeveyne kar cinselduygularn, ayn cinsten olana kar ise dmanca duygularn olumasyla belirlenir. Erkek ocukannesine sahip olmak ve babasn aradan karmak, kz ocuk annesini uzaklatrarak babasnayaknlamak ister. ile be ya arasndaki ocuun davranlar Oedipus kompleksi etkisialtndadr. Beinci yatan sonra bu etki ortadan kalkar ya da bastrlarak, yaam boyu kiilii

8/14/2019 eKPSS ETM BLMLER 3- GELM PSKOLOJS

18/33

etkileyen bir g olarak kalr. Kar cinse ve otoriteye, kar gelitirilen tutumlar Oedipuskarmaas tarafndan belirlenir. Oedipus kompleksi erkek ve kz ocukta farkllk gsterir.Balangta her ikisi de gereksinimlerini karlad iin anneye baldr ve annenin sevgisinipaylat iin babadan holanmazlar. Bu duygular erkek ocukta srer, kz ocukta isedeiiklie urar. Her ikisinde de beinci yldan sonra zmlenir ya da bastrlr. Bu dnemdesperegonun gelimesini tamamlamas gerekir. Bu dnemde cinsel kimlik gelimeye balar.ocuk cinsiyet farkllklarn kefeder, sorular sorar, merak yznden cezalandrlan, sorduu

sorular ve davranlar iin knanan ocuklar, yetikinlik dneminde uygun cinsel kimliibenimsemede sorunlarla karlaabilirler.

4- rtl dnem: Bu dnemde cinsel geliimin belli bir aamas yaanmamaktadr. Bu dnemocuun ilkokul dnemini kapsar.

5- Genital dnem: Ergen, artk yalnzca kiisel amalarla deil, zgeci nedenlerle de dierinsanlara yaklamaya balar. Cinsel ekicilik, toplumsallama, grup etkinlikleri, meslekplanlamas ve yuva kurma istei bu dnemde belirir. Kendisine dnk olan ocuk, gereklereynelik toplumsal yetikine dnrFreud yukarda tanmlanan drt dnemin birbirinden kesin bir biimde ayrlmadn ve kiiliinson dzenlemesinde her bir dnemin katksnn bulunduunu nemle vurgulamtr.

SAVUNMA MEKANZMALARIki ayr tr savunmaya ynelik mekanizmadan sz edilebilir. Birinci grup psikolojik onarmmekanizmalar, ikinci grup davranlarmz hakl gsterecek bir neden bulma gibi ego savunmamekanizmalardr. Bir insann tek bir savunma mekanizmasn deil birok savunmamekanizmalarn bir arada kulland bilinir. nsann iinde bulunduu koullara gre bunlar deiir.

Yaamnn bir dneminden dierine farkllk gsterebilir. Kii kulland savunma mekanizmalarnnfarknda deildir. Zira bunlar bilin dndadr.

SAVUNMA MEKANZMALARININ ETLER

1) BastrmaUygun grlmeyen istek ve anlan bilinten uzaklatrma mekanizmasdr. Doktora gitmektenkorkan birisi randevusunu unutabilir. Bu gibi durumlarda kiiler yapmalar gereken eylerin anlarnbask altna alrlar. Genellikle unutmalar, kamalar eklinde davranlardr.

2) Neden BulmaBu mekanizmada iki temel savunma esi bulunur.1. Kiinin davrann hakl gstermeye allr.2. Ulalmayan amalara ilikin d krldn rtmeye allr.Neden bulma gnlk yaamda herkesin olduka sklkla kullanld bir mekanizmadr. rnein;

pahal ald eyann bir dier dkkanda daha ucuz fiyatla satlan eini gren kii ikisinin de aynolduunu bilmekle birlikte arada mutlaka bir nitelik fark olduuna kendisini inandrmaya alarakaklanm olma olasln grmezlikten gelir, ya da dier birinin paras yoksa yaamda nemli olaneyin dostluk ve sevgi olduuna kendini inandrr.Sevmedii einin bulunmaz niteliklerini sayabilir.

3) YanstmaGnlk yaamda insanlarn ok kullandklar bir mekanizmadr. Yanstma mekanizmas kiiyianksiyeteden (kaygdan) iki biimde koruyabilir:1. Kii kendi eksikliklerinin ve yenilgilerinin sorumluluunu ya da suunu bakalarna ykler veya2. Sululuk duygular uyandracak nitelikteki drtlerini, dncelerini ve isteklerini dier insanlaraykler.Snavlarnda baarsz olan bir renci, retmenin haka davranmadna inanr. Oyuncak atnnzerinde sallanrken den bir ocuk dnp atn tekmeler. Amirine kzar, hrsn karsndan alr. Benyapmadm o yapt der. Su srekli kendinde deil bakalarndadr.

4) dnlemeBazen belirli bir amac olan abaya ynelik davranlar biiminde de kullanlabilir. rnein: Bedenselbir sakatl olan bir insan, srekli abalar sonucu bu durumun olumsuz etkilerini dnleyebilir.

http://www.ekpss.com/

8/14/2019 eKPSS ETM BLMLER 3- GELM PSKOLOJS

19/33

dnleyici tepkiler daha ok dolayl bir biimde gelitirilir. Kr adam iyi bir hatip veya avukat olur.Sakatlnn ya da yetersizliinin etkilerini dorudan gidermek yerine kii bir dier ynngelitirerek ya da ilgiyi bir dier ynne ekerek bu eksikliini dnleyebilir. Ne var ki tmdnleme tepkileri olumlu ve yararl deildir.

5) YceltmeBu mekanizmada ilkel nitelikteki eilim ve tepkiler doal amalardan evrilerek toplumca beenilen

etkinliklere dntrlr. Bu nedenle savunma mekanizmalar iinde en baarl ve olumlu olanyceltme mekanizmasnn oluumu yle zetlenebilir:

1. Cinsel ya da saldrgan niteliklerin etkisiz duruma getirilmesi,2. Gerek amacn ketlenmesi,3. Ego tarafndan enerjiye biim verilmesi.

Yceltme mekanizmas srekli olarak pi-siik enerji ile beslenmeyi gerektirir.bundan tr yceltmemekanizmas enerjinin engellenmedii durumlarda kullanlabilir. rnein ocuu olmayan kadnyuva aabilir. Saldrgan adam cerrah veya kasap olabilir, okumayan renciler iin vakf kurabilir.

6) zdelemeNormal geliim sreci iinde ocuk ya da erginin benliine rnek olarak, erkekse babasna, kzsaannesine, ya da dier kiileri seip onlara benzemeye almas olarak izlenir. Birey model ald veidealletirdii kii gibi olmak ister onun gibi giyinir konuur ve davranr

7) Yn DeitirmeBelirli bir uyarnn neden olduu tepkinin aa vurulmas tehlikeli olduunda tepkilerinin ouyarandan bir bakasna yneltilmesine ya da o tepkinin yerine baka daha uygun bir tepkigsterilmesine denir. Ynetiminde glk ekilen duygu ait olduu nesne ya da duruma yneltilir.Ayrca tehlikeli varsaylan duygunun yaratt tepkinin yerine de bir dier tepki gsterilir. zelliklereddedilmeye ve eletiriye kar ar duyarl kiiler evrelerine kar gelitirdikleri uysal tutumlarnaltndaki kzgnlk duygularn srekli bastrr ve sonradan nasl olsa kendilerine katlanmakdurumunda olan "amar olanlarna" boaltrlar. Beklemek zorunda kalan askerlerin bazensnaklarndan birden frlayarak gzn dnm bir biimde dmana saldrdklarn ve tepkiseldavranlarnn da karln yaamlar ile dedikleri grlmtr.

ERK ERKSON'UN PSKOSOSYAL GELM DNEMLER

Erikson klasik psikoanalitik kurama baz yeni grler eklemekle beraber temelde psikoanalitikkuramdan tam olarak ayrlmamtr. Erikson insan yaam dngsnde sekz evre belirlemitir.Dnemler incelendii zaman zde bir ayrlk olmad, ancak deyi ayrlklar ve baz eklentilerinbulunduu grlr.

BEBEKLK DNEM

1- Gvene kar gvensizlik: Erikson semasndaki ilk evre, klasik psikoanalitik kuramdagenellikle yaamn ilk yln kapsayan oral evrenin karldr. Erikson'un grne gre budnemde ortaya kan sosyal etkileim boyutu bir uta gven, dier uta ise gvensizliktir.ocuun dnyaya, baka insanlara ve kendine gvenme derecesi byk lde grd bakmnniteliine baldr. Gereksinimleri uyarldklar anda karlanan, rahatszlklar abucak giderilen,ba baslan, okanp sevilen, kendisiyle oynanan, konuulan bebek dnyann yaam iin gvenilirbir yer olduu ve insanlarn yardmc ve gvenilebilir olduklar yolunda bir duygu gelitirir.Bakmn tutarsz, yetersiz ve reddedici olduu zamansa bebekte genel olarak dnyaya, zelolarak da insanlara kar daha sonraki geliim evrelerine tayabilecei temel bir gvensizlik,korku ve kuku tutumu geliir. Bu duygu bir yandan evrenin gvenirliini yanstt gibi biryandan da kendi benliinin sreklilik ve aynlk tayan baklmaya deer bir varlk olduunugsterir. Yani hem evre hem de kendi varl gvenilir niteliktedir.

evremdekiler bana bakyor, veriyor, varln tanyor. Onlarn srekli, tutarl ve ayn kiiler oluugvenilir kesinliktedir. "Bende verilmeye baklmaya deer, gvenilen bir varlm" Bu evredeocuk kendi varln kendisine verilenle e tutmaktadr. "Ben bana verilenim". ocua ok iyi

http://www.ekpss.com/

8/14/2019 eKPSS ETM BLMLER 3- GELM PSKOLOJS

20/33

bakm veren bakclarnda sreklilik olmas gerekir.Ve aynlk bulunmayan ocuk yuvalarnda ennemli sorun temel gven duygusunun gelimemesi ya da yklmasdr.Burada belirtmek gerekir ki, temel gven ya da gvensizlik sorunu yaamn ilk ylnda, bir dahakarlamamak zere tamamen zmlenmi deildir. Birbirini izleyen geliim evrelerinin herbirinde yeniden ortaya kacaktr. Bunun yle olmasnda hem umut hem de tehlike vardr.Gvensizlik, duygusu ile okula balayan ocuk, kendini gvenilir yapacak bir retmene ihtiyaduyar.

OKUL NCES DNEM

2- zerklie Kar Kuku ve UtanBu ikinci geliim dneminde, ocuun yrmeye ve konumaya balamas ile annesine olanbamllnda azalma balamtr. Yrme, koma, istedii nesneleri eline alma, istediklerinibrakma tuvalet kontrolnn ortaya kmasn da beraberinde getirir. Bylece ocuk zerk birbiimde davranmaya ve bu bamsz eylemlerinden zevk almaya balar. ocua eylemlerinikontrol etme olanan vermek, zerklik duygusunun gelimeye balamasn salayacaktr.Eer ana-baba kk ocuun yapabildiklerini yapabildii kadar istedii zamanda ve hzdayapmaya olan gereksinimini bilir ona gre davranrsa ocuk kaslarn ve evresini kontroledebileceine ilikin bir duygu zerklik duygusu, gelitirir.kendisine verilenle e tutmaktadr. "Ben bana verilenim". ocua ok iyi bakm verenbakclarnda sreklilik olmas gerekir.Ve aynlk bulunmayan ocuk yuvalarnda en nemli sorun

temel gven duygusunun gelimemesi ya da yklmasdr.Burada belirtmek gerekir ki, temel gven ya da gvensizlik sorunu yaamn ilk ylnda, bir dahakarlamamak zere tamamen zmlenmi deildir. Birbirini izleyen geliim evrelerinin herbirinde yeniden ortaya kacaktr. Bunun yle olmasnda hem umut hem de tehlike vardr.Gvensizlik, duygusu ile okula balayan ocuk, kendini gvenilir yapacak bir retmene ihtiyaduyar.

Ar koruyucu ya da baskc bir ocuk yetitirme tutumu ile ocuunkiler yerine kendi istekleri vekurallarn geerli klan, davranlarnn kontroln ocua brakmayan anne babalar, ocuunzerk olma abalarn engelleyeceklerdir.Anne-babann ar kontrol ocuun kendi kapasitesine ynelik kukulara dmesine ve utanduymasna yol aacaktr. ocuun davranlarn ok sk bir biimde denetleyen, hogrsz,"mkemmel" davran elde etmek iin sk sk cezaya bavuran anne baba tutumu, ocukta "tekbana hi bir eyi beceremem" duygusunu oluturur kuku ve utan duygularn ortaya

kmasna yol aar. Eer ocuk bu evreyi zerklik duygusundan daha 'ar basan utan ya dakuku duygularyla geerse, bu onun daha sonraki ergenlik ve yetikinlik zerklik giriimleriniolumsuz ynde etkileyecektir Tersine bu evreyi utan ve kuku duygularnn ok stnde zerklikduygusu ile geen ocuk yaamn daha sonraki evreleri iin zerklik ynnden iyi hazrlanmdemektir. te yandan, bu dnemde zerkliin kuku ve utanla oluturduu byle bir dengedaha sonraki olaylarla olumlu ya da olumsuz ynde deiebilir. te yandan "ocuk zarar grr"kaygsyla, ocuun zgrce davranmasna olanak tanmayan ar koruyucu ana-baba tutumu dazerklik duygusunun gelimesini engelleyecektir. Kukusuz her ana babann ocuklarnayardmda telal olduu zamanlar vardr. ocuklar bu gibi masum yanllar balayacak kadarcesurdur.

3- Giriimcilie Kar SululukBu dnemde artk yrme ve konumaya ilikin bir sorunu kalmayan ocuk, zerk yani bamszbir biimde hareket edip, isteklerini, dile getirebilme dil geliimine ve rahatlkla hareket edip,

evresini aratrabil-mesine bal olarak, ocuun etrafnda olup bitenlere ynelik merak daartar. evresinde olaylar anlayabilmek iin srekli sorular sorar, giriimlerde bulunur.Cinsiyet farkllklar da bu yata kefedilerek bu konuda da sorular sorulur. ocuun sorduusorular yznden azarlamak, aratrma ve giriimlerine engel olmak, ocukta sululukduygularnn gelimesine neden olacaktr.Bu dnemde yetikinlerin dnyasn da merak etmeye balayan ocuk, evresindeki bykleri deizlemeye balar. Ancak kendi fiziksel yapsnn ufakl, yetikini adeta birer "dev" gibialglamasna neden olur. ocuklarn bu dnemde hayal dnyalar da olduka genitir. Bazocuklar hayallerinde asla anne-babalar gibi olmayacaklarndan, bydklerinde de hep bylekk kalacaklarndan korkabilirler. ocuu srekli eletiren, sorular ve eylemleri iin sulayanbir yetikin tutumu, ocuun sulanmasna, kendi davranlarn daima hatal bulmasna yol aarve "Asla bykler gibi olamayacam" trden korkular gelitirmesine neden olabilir. Sulanmannbir baka yan ise giriimciliin engellenmesidir. Sulanan ocuk aratrmadan vazgeerek kendikabuuna ekilebilir.ocuun aratrma giriimlerini destekleyerek, sorduu sorulara anlayabilecei biimde uyguncevaplar veren, sevecen ve ilgili yetikin modeller olan anne-babalar, ocuun bu dnemibaaryla atlatarak bir sonraki dneme ilerlemelerine yardmc olurlar.

8/14/2019 eKPSS ETM BLMLER 3- GELM PSKOLOJS

21/33

Anaokullarnn Psiko-Sosyal Geliime Etkisi3-6 yalar arasna denk gelen anaokulu yllar ile, psiko-sosyal geliim dnemlerindengiriimcilie kar sululuk karmaasnn yaand dnem, birbirleriyle akmaktadr.Erikson'a gre okul ncesi dnemde salanan uygun evresel koullar kendine gven,bamszlk, zerklik, giriimcilik gibi kiilik geliimini olumlu ynde etkileyen duygularnkazanlmasnda byk nem tamaktadr.

LKOKUL DNEM

4- alma ve Baarl Olmaya Karlk Aalk DuygusuBu dnemde ilkokula balayan ocuk iin artk oyun oynamak eski ekiciliini kaybetmi yerinibir eyler retmek, yapt ilerle baarl olmak istei almtr Yapt iler iin beeni toplamak,arkadalar ve yetikinler tarafndan takdir edilmek, bu dnemdeki ocuklarn fiziksel ve zihinselkapasiteleri asndan da artk yeni eyler renmeye ve retmeye hazrdrlar.

Bu dnemde ocuklarda alma istei yaratmak ve onlara baar duygusunu tattrmak byknem tamaktadr. Erkson, ocuklar "ben baarlym" duygusunu yaamalarn ana-babatutumlarnn yan sra, okul ortamna da sorumluluk yklemekte. ocuklarn yaptklar ileri takdireden, baarl olabilecei alanlarda ocuun kendini snamasna olanak veren anne-baba veretmenler, bu geliim dneminde yer alan baarl olmaya kar aalk duygularna kaplmakarmaasnn stesinden gelinmesinde ocua yardmc olurlar "Ben baarlym" inanc ile kiilik

geliimi olumlu olarak etkilenmi ocuk bir sonraki geliim dnemine gvenle girer Aksi haldekendisi, yeterince baarl olarak alglamayan, yapt iler ve almalar ounlukla akranlar veyetikinler tarafndan onaylanmayan ocuklarda aalk duygusunun tohumlar kiilik yapsnaeklenmi olmaktadr.

lkokullar ve Psiko-Sosyal GeliimOkul ana giren ocuklar gnlerinin byk bir ksmn okulda retmenleri, ve arkadalarylageirmeye balarlar. Okul yaamnda, derslerinde baarl olma, ocuun kendine gvenmesiasndan nemli olmaktadr.Doal olarak kiiler yetenekli olduklar alanlarda daha kolay baarl olurlar. Okulda, ocuunkendisini tanmasna, yeteneklerinin farkna varmasna rehberlik yapmak gerekir. Yetenekliolduu alanda alma olanaklar, salanarak ocua baary tattrmak ocuun kiilik geliimineolumlu katklarda bulunacaktr.lkokulda baarl olmann sadece trke, matematik gibi temel derslerdeki baarya bal

olmadn unutmamak gerekir. rencilerin bazlar matematikte, bazlar beden eitimindedaha iyidir. Baz ocuklar da sosyal ilikilerde ok baarldrlar. Ksaca, eer aratrlacak olursa,her ocuun baarl olabilecei bir alan mutlaka bulunabilir. Ancak, retmenlerin, rencilerininbaarl olabilecekleri alanlar kefedebilmeleri iin,iyi birer gzlemci olmalar, geliim dnemlerine uygun olarak hazrlanm farkl ortamlarda,rencilerini izlemeleri gerekir.te yandan rencinin baarl olmas kadar baarlarnn farknda olmas da nem tamaktadr.Ayrm yapmadan her renciyi desteklemek, zellikle gvensiz rencilerin kk ilerlemelerininbile farkna varp, bunu renciye iletmek, psiko-sosyal geliimi olumlu ynde etkileyecektir.

ERGENLK DNEM - ORTAOKUL LSE YILLARI

5- Kimlie Kar Kimlik BocalamasErgenlik dnemi ocukluktan yetikinlie doru bir gei dnemi olarak kabul edilmektedir.

Ortaokul-lise yllar arasnda denk gelen ergenlik dnemi srasnda, organizmada gerekleenfizyolojik ve biyolojik deiiklikler, bu aa bir olarak giren bireyi, dnemin sonunda gen biryetikin biimine dntrr. Kukusuz kk ocuu, gen bir yetikin yapan deiikliklersadece fizyolojik ya da biyolojik etkenlere bal deildir. Bilisel yapdaki gelime, zihinselyetilerin olgunlamas, d dnyay alglama ve kavramada deiikliklere yol aar.Ksaca bu dnemde hem ocuun kendisini ve dnyay alglay hem de dier insanlarn ocuualglay eskisi gibi deildir. Eskiden hep ocuk olarak alglanrken, imdi kimi zaman ocuk kimizaman da yetikin olarak nitelendirilmektedir. Tm bu etkenler ocuu, bir kimlik aramaya doruitmekte ve sonuta ocuk ergenlik dnemini ya "kimliini kazanm" olarak ya da "kimlikkarmaas" ile atlatacaktr.Ergenlik dneminde kimlik aray balamasna karn, dnemin sonunda mutlaka kimlikduygusunun kazanlm olmas da gerekmez. Baz durumlarda kimliin kazanlmas sonrakigeliim dnemlerine ertelenmi olabilir. Her ergen bu dnemde belirli llerde kimlikoluturmakta, ancak baz ergenlerde bocalamann iddeti daha fazla olmaktadr.

Kimlik bocalamasna yol aan etkenler grupta toplanabilir:

8/14/2019 eKPSS ETM BLMLER 3- GELM PSKOLOJS

22/33

1. Dnce sistemindeki deiiklikler2. Cinsel rollerdeki deimeler3. Meslek seimine ynelme.

Dnce sistemindeki deiiklikler: Ergenlik ayla birlikte, ergende fiziksel adan olduu kadarbilisel adan ortaya kan deiiklikler de dikkati ekmeye balar. Pi-aget'nin grne grebilisel geliim birbirlerinden niteliksel farkllklar gsteren dnemlerle hiyerarik bir sra izleyen

bir sre iinde kendini gsterir. Bilisel geliimde en son ulama dnem "soyut ilemler"dnemidir ve bireylerin bu dneme erime yalar,ergenlik ana girdii dnemle akr. Budneme kadar olaylar aras ilikiler ve neden sonu balantlarn, ancak somut ilemlererevesinde kavrayan ve dz bir mantkla bilisel ilemler yapan ocuklar, bir olaya bakalarnn farkl olabileceini anlk problemlerin deiik biimlerde zmlenebileceini grmeye,analiz, sentez, transfer, tmevarm, genelleme gibi st dzeydeki bilisel ilemleri yapabilmeyebalarlar.

Ancak soyut ilemler dnemine ergenlerin hepsinin ayn anda girmedikleri gibi, bir bilisel geliimdneminden tekine gei de aniden deil, belirli bir sre iinde gerekleir. Bu gei sreciierisindeki ergenler ise, evrelerinde olup bitenlere ilikin fikir yrtlrken, "ergenlik dnemitarz" denilebilecek bir mantk iletmektedirler. Bu mantk iletme tarznn bir zellii "ilemncesi" bilisel geliim dzeyinin, bir zellii olan "ben-merkezci" dncenin yeniden ortayakmasdr. Ergen iin nemli olann kendi dnceleri ve kendisinin dnyay alglay biimi

olmas da, bu dnce tarznn bir rn olarak ortaya kar. Ergen bu dnemde kendi kendisiniok eletirir, kendisini ok eletirdii, iin de, herkes tarafndan eletirildiini sanr. Sanki,herkesin dikkati onun zerindedir, herkes onun d grnne ok nem vermektedir.

Ergenin ben-merkezci dnce biiminin dier bir zellii de, kendi dncesinin, kendiinanlarnn en doru, en orijinal olduunu sanmasdr. Anlalabilecei gibi ergen bir elikilerdnyasnda yaamaktadr. Bir yandan, evresindekilerin kendisine ilikin dncelerine ok nemverirken, bir yandan da kendisini "herkesten daha akll" olarak grmektedir. Bu dnce tarz,ergen yetikinlie doru ilerleyip, kendine uygun bir kimlik gelitirdike azalmaya balar.Kimliini kazanmas, bir yetikin olabilmesi iin ergenin balangta bir yetikin modelegereksinimi vardr. evresinde,gvendii, sevdii, kendisini yarglamadna, olduu gibi kabulettiine inand bir yetikin bulunduunda, nceleri ona benzemek, onun gibi olmak ister.Ancak, anne baba, retmen gibi yakn evresindeki 'yetikinler tarafndan srekli eletiriliyor,davranlar yarglanyorsa, byklerin "kendisini anlamadklarna" olan inanc pekierek onlardan

uzaklar. Kendisini aralarnda rahat edebilecei, anlay ve hogr bulabilecei en yakn grubayneltir. evremizde gzleyerek ya da kitle iletiim aralar yoluyla olduumuz gibi eteleriniine giren, tarikatlara katlan genler, kimlik bulma krizinde baarl olmayanlara rnek olarakverilebilir. Ergen, eer kendisine yaknlk gsteren hi kin bulamazsa, bu defa tek bana kalpiine kapanarak patolojik davran rntleri gelitirmeye balayabilir.Anlald gibi ergenler, kendilerini olduu gibi kabul eden, sevgi, sayg gsteren, gven vedestek veren modelleri ile karlama ansna sahip olurlarsa, salklkl bir kimlik gelitirebilirlerAksi halde kimlik aray ya da kimlik karmaas uzun yllar boyu devam eder.

Cinsel rollerdeki deimeler: Ergenlik dnemine gelindiinde, fiziksel olarak bedende erkekve dii zelliklerinin belirginlemesi ile birlikte, kadn ya da erkek cinsel rollerinin benimsenerekkimlie katma ilemi hzlanr.Hzla deien sosyo-ekonomik koullar, geleneksel cinsel rollerdeki deiiklikleri de beraberindegetirmilerdir. Elli yl geriye gittiinizde toplumumuzda kadn ve erkek rollerinin 'ok daha

belirgin olduunu grebilirsiniz, o dnemlerde kz ocuklar genellikle okullarn bitirinceevlenirler, anne ve ev kadn olurlard. Meslek sahibi kadn says gnmze oranla ok daha snrl idi. Erkek ocuklar ise okurlar evlerinin ekonomik sorumluluunuyklenirlerdi.Gnmzde cinsiyet rollerine ynelik kalp yarglar olduka deimi durumdadr. Kadnlar i vemeslek yaamnda yklendikleri sorumluluklarla geleneksel olarak erkeklere has olduudnlen rolleri de slen-meye, erkekler ise ev ilerinde ve ocuk bakmndan sorumluluklareleriyle paylamaya baladlar. Dolaysyla kadn ve erkek rolleri arasndaki farkllklargnmzde gitgide azalyor gibi grnmektedir.Bireyin gelitirecei cinsiyet rolleri iinde yaad toplum ve ailesi tarafndanbenimsenmektedir.Yaplan aratrmalar kadn ya da erkek cinsiyetine ait olarak kabul edilen veounluk tarafndan benimsenen cinsiyet rolleri ile ilgili kalp yarglarn bulunduunugstermektedir.Bu kalp yarglar cinsiyet rolnn kazanlmasnda da etkili olmakta, bireyler kendi cinsiyetlerineilikin kalp yarglara uygun davranma eilimi gstermektedirler. Gnmzde genler arasndacinsiyet rollerine ynelik kalp yarglarn yaygn olduu grlmektedir. Bu duruma bal olarakergenler, cinsiyetler arasnda bir farkllk olmadn dnmelerine karn, kendi cinsiyetlerine

8/14/2019 eKPSS ETM BLMLER 3- GELM PSKOLOJS

23/33

has olan zelliklerden syrlamamlardr. Bu ikilem de ergenleri, eskiye oranla cinsiyet rollerineuygun davranlar benimsemede gle, dolaysyla kimlik kazanmada daha ok bocalamayaitmi grnmektedirErgenlere, kimlik bocalamasnn stesinden gelebilmeleri iin, nyarglardan etkilenmeden kendiyetenek ve ilgilerini uygun davran zelliklerini benimsemelerinde yardmc olunabilir. Kadn veerkek cinsiyet rollerine ilikin grler iki grupta toplanabilir. Bu grlerden birisi, kadn veerkek cinsiyet rollerinin tek boyutlu olduunu, yani bireyin sadece kadn ve sadece erkek cinsiyet

rollerine sahip olabileceini savunmaktadr. Dier gr ise kadn ve erkek cinsiyet rollerinin ikiayr boyutta olduunu ve bir bireyin deiik llerde kadns ve erkeksi zelliklere ayni andasahip olabileceini savunmaktadr. Kadn ya da erkek kendi cinsiyetini reddetmeden, her ikicinsiyetin kimliine ilikin bir rol karmaasna dmeden her iki cinse ait ileri deyapabilir.rnein bir kadn taksi ofr olabilirken bir erkek ev ilerinde de sorumluluklaryklenir.

Androjen davranlar ana-babalar ve retmenler tarafndan tevik edilecek olursa, ergenlerinnasl bir cinsiyet rol edineceklerine ilikin bocalama azalacaktr. Bylece de kz rencilerineitim ve mesleklerinde ilerleme iin daha gdlenmi, erkek rencilerin ise kendilerinebakalarnn duygularna kar daha ak, insanlara kar daha yumuak ve sevecen olmalarna dayardmc olunabilir.Erikson'un zdeim kurma ve kimlik karmaas zerine grleri, ergen davrann anlamamzkolaylatrmaktadr. zellikle lise rencilerinin bir blm karar vermenin bunalts, cinsel

rollere ynelik karmaa, hatta psiko-sosyal bir erteleme sreci yznden derslere ilgilerinikaybedebilirler. renciye yakn anlayl bir retmen tutumu ve okul aile ibirlii ile genceverilen psikolojik destek ve rehberlik, bu dnemde olumsuz bir kimlie ynelmeyi nleyecektir

YETKNLK DNEM

6- Yaknla Kar Uzaklk (Yaltlmlk):Eer birey ergenlik baaryla geirebilmesi iin gerekli yap talarna sahip demektir. Budnemde, bakalar ile yakn ilikiler kurabilme yeteneinin kazanlm olmas gerekir. Gen buyetenei kazanm ise, kar cinsle ilikiler kurup bir aile olmaya doru ynelir.Erikson yaknl kimliklerin kaynamas olarak tanmlar.Ona gre yaknlk, sre iinde kendini yitirme korkusu olmakszn bir bakasyla paylaabilme vebir bakasn sevebilme yetiidir. Burada da, kimlikte olduu gibi, toplumsal koullar yaknlkduygusunun geliimine yardm edebilir ya da bu gelimeye ket vurabilir. Yaknlk cinsellii

iermek zorunda deildir, arkadalar arasndaki ilikiyi ierir En tehlikeli koullar altnda birliktedvm askerler birbirlerine kar, yaknl en geni anlamyla rnekleyen, bir ballk duygusugelitirirler. Yakn bireyler derin ve uzun sreli sevgi ilikileri kurar ve srdrrler. Sevgiyizorunluluklar ve balar olmakszn sunarlar. Eer, arkadalarla ya da evlilikte ele bir yaknlkduygusu kurulup gelitiril-memise, Erikson'a gre, sonu, bir yaltlmlk, paylamak ya da bakpsevmek iin kimsesi olmamak yani yalnzlk duygusudur.Birey eer bu dnemde, dier insanlarla yakn ilikiler kurmay baaramaz ise insanlardan uzakkalmay grev ve zorunluluk gerektirecek ilerden kanmay tercih eder. Bu durum yalnzlkduygusunun benlie hakim olmasna yol aar.

7- zgecilie Kar Kendine Dnklk:Yedinci evre orta ya ya da aa yukar, ailedeki ocuklarn ergenlie ulat ve ana-babann ive mesleklerinde yerletikleri dnemin bir ucunda zgecilik, br ucunda da kendine dnklk vedurgunluk duygular bulunan yeni bir boyutu birlikte getirir.

zgecilikte, Erikson, kiinin dar anlamda, ailesinin ve tesindeki gelecek ara bu kuaklarn iindeyaayaca toplumla ilgilenmeye balamasn anlatmak ister.

8- Benlik Btnlne Kar Umutsuzluk:Erikson'un evreler emasnda sekizinci ve son evre aa yukar bireyin temel abalarnntamamlanmak zere olduu, ciddi dncelere zaman bulunduu varsa torunlarla ho zamangeirildii dneme rastlar. Bu dnemde ncelik kazanan boyut bir ucu