SabitBegic

EKOLOGIJA ZRAK, VODA. TLO

Tuzla, 2000. godine

IZDAVACL

RECEZENTl

LEKTOR'

TEHNICKA OBRADA'

TIRAZ:

STAMPA.

ZA STAMPARIJU'

KARTONAZA - TOJSICI "EKO-ZELENI" TUZLA

Prof. dr. Mustafa Omanovie Prof. dr. Mirsad Bonlagie

Prof. dr. Asim Halilovie

Zlatan Begie

1000

BB KARTONAZA Tojsiei

Abdulah Gutic

ClP- Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo

504.03/.06

BEGIC, Sabit

1 Ekologija: zrak, voda, tlo 1 Sabit Begie.-

Tuzla: Eko-zeleni (etc.). 2000. - 381 str. GraL prikazi : 24 em

I COBISS-BIH - ill 7577350 -----

J MisUenjem Fuleralnog ministarstv~ obrawvanja, Di\llke,. kultur~ i sport~, ~rQj O?-15~124!/~?: ~'~i;' ~s~~~~ clana ]9,tacka llstava 2. Zakona 0 porczu na prClmet prOlzvoda i usluga ( s ... ?~\'me FtderaC1JC ,I . If 1, -i 25/97). knjiga prof. dr. Sabita Begita ''EKOLOGIJA ZRAK, VDDA, TLO- Je oslobodena placanJ

1. ZRAK

1.1. ZRAK I NJEGOVO ZAGADENJE

ZIakpredslavlja smjesu raznih vrsta pIinova. Plinovi mogu biti u stalnom i promjenlJivom omjeru. Stalni sastojci zraka su: mlrogen. iN). oksigen (0), hidrogen (m, i plemenili plinovi, a promjcnlji vi saslujci su: karbon-dioksid i vodena para. Uprizemnim slojevima zraka prisntne su cestice prasine raznog poriJekla, mikroba, pepela, ""raznili piinova iz tchnoloskih i drugih procesa.

Razvojem industrijeiurbanizma nastale su bilne promjene u saslavu zraka. Ove promjene moraju biti predmet paznje i svjesne i organizovanije akcije ljudi i cijelog covjecanstva u smislu oCllvanja plirodnog svojstva zraka kako bi se izbjegle stetne i opasne posljedice.

Potrosnja oksigena u SAD je vee sada znatno vee a od njegove proizvodnje na njihovoj teritoriji. Meaulim, nedostatak se nadoknaduje kretanjem vazdusnih masa sa okeana i iz Kanade. Te rezervc nisu neiscrpne.

Ogromne kolicine oksigena trose se u industrijskim procesima, u saobracaju i sagorijevanjcm goriva: cvrstih, tecnih i gasovitih. Trosenjem, odnosno, sagoriJcvanJem oksigena nastaje karbon-dioksid koji, istina, nije otrovan, ali svojim prisllstvom djcluje na klimatske promjene.

~Kolik~~ je zrak neophodan covjeku, najbolje govori podalak da covjek moze da ZlVl bez hrane oko 40 dana, bez vode 5 dana, a bez zraka sruno 5 minuta. U toku 24 sata covjeku je potrebno oko 1 kg luane, 2,5 kg vode i 12,kiSzraka. Dok kvalitet hrane i vode covjek moze da bira, dolle je pnnuden da llZlma onaj zrak u korn se momentalno kre6e.

1.1.1. Posljedice zagadenja zraka . Zagadivanjem zraka ugrozava se zdravlje Ijudi, zivotinjskog i biljnog

SY'lJeta u cJel1111. Takoder, ugrozen je opstanak covjcka i stvorena materijalna, kultu11la i druga vrijednost.

Razvilak proizv~dnje u svijetu caste takvom brzinom da je vee POIOVlllOlll ovog vlJeka poslalo ocigledno da prirodne sile nisu u mogucnosti da~ ncut~'alisu ogromne mase proizvodnih otpadaka, sto je dovelo do narusavanJa ravnoteze u prirodi.

2

I l

i I , f

! I

~ , l ! ! \

! I

I na kraju treba imati na umu da tehnika i tehnologija donose blagostanje koje, uostalorn i uzivamo, ali ako se koriste neznalacki 1 nebrizljivo, one 1110gu da predstavljaju veliku opasnost za covjeka,

1.1.2. Uticaj zagadenja zraka na zdravlje ljudi Godine 1952. usljed previsokih koncentracija cadi i sumpordioksida

(S02) u Londonu je za 4 dana umrlo oko 4000 Ijudi, zena i djece. Sliena sudbina je zadesila i Njujork 1963., a u Tokiu je 1970. godine sruno II jednom mjesecu oboljelo 9000 Ijudi.

,' .. ~erozagadenje negativno djeluje na sve organe covjeka, a koji ee organ vise stradati zavisi od nacina prodiranja zagadenja U organizam. Respirat011li sislem je najugrozeniji. Na njega aerozagadenje djeluje akutno i hronicno. Akutno stanje se javlja u cetvrtom danu trajanja zagadenja. Razumije se, tu ne oboliJeva stanovnistvo u cijelosti vee kao i u drugim epidemijama mikrobnog i virusnog porijekla prvo obolijevaju djeea i stare 050be.

Sluzokoza disajnih puleva svojom hi5toloskom gradom raspolaie znacajnim mehaTtizmima za odbrane od prisustva stetnih agenasa u udahnutom zraku. Medutim, dugotrajno prisustvo i djejstvo zagadivaca zraka dovodi do blokjranja odbrambenog mehallizma.

Rak respirato11l0g sistema JC narocito aktuelan kod stanovnika velikih gradova gdje dolazi do naglih pove6avanja aerozagadenja.

Na~cne st~dije 3ll vee ukazale na uzrocnu vezu izmcdu nastajanja raka pluea i aerozagadenja, 5 obzirom da su kancerogene supstance stalno prisutneu zraku naseljenih mjesta bilo da im je porijeklo iz uglja, 102 ulja, ispusnih pIinova iii radioaktivnih materija. Utvrdeno je da nepotpuni,m sagorijevanjem dolazi do stvaranja kancerogena medu kojima je najkarakteristicniji 3-4 benzopiren.

Aerozagadenje djelimieno apsorbuje 5vjetlo5no zracenje, smanjuje koliCinu helllijsko-aktivnog ultraljubicastog zracenja, time se sprecava prirodna sinteza vitamina D u kozi i potpomaze pojavu rahitisa.

3

NajcesCi obEci djelovanja toksicnih materija, prisutnih u zraku, na zdravlje ljudi su akutna i hroniena travanja.

Akutna travania nastaju ako se u organizam za krace vrijeme unese veea kolieina toksicnih (otrovnih) materija. Ova trovanja nastaju u slucajevima vecih havarija u fabrikama lociranim u naselju. Tada nastaje grupno, odnosno, masovno trovanje.

Hronicna trovanja nastaju aka U orgamzam ulazi manja kolicina otrovnih materija u toku duzeg perioda. Ovo trovanje se razvija postepeno, bez vidljivog pocetka.

Tokslcnim materijama smatramo o"nc sup stance koje ostecuju organizam, kada su u njemu prisutne u relativno niskoj koncentraciji. Treba imati na nmu da neke supstance pod nonnalnirn uslovima nisu otravne iako mogu da izazovu trovanje kad se unesu u covjeciji organizam. Dakle, travanje zavisi od niza parametara, kao naprimjer od koncentracije olrovnc supstance, duzine ekspozicije, fizickih i hemijskih osobina materije, puta ulaska U organizain, zdravstvenog stanja, distribucije u organizam, metaholizma, izlucivanja itd.

U pogledu odnosa organizma i toksii'nosti supstance, slika je vrlo slozena. Koza i sluzokoza predstavljaju granicnc povrsine organizma preko kojih se vrsi resorpcija ,tetnih materija. PosEje resorpcije toksicna supstanca dolazi u krv, a zatim po cijelom organizmu dolazeCi II dodir sa celijama raznih tkiva i organa.

1.1.4. Efekti stetne snpstance

Pri odvijanju odredenog tehnoloskog procesa, stetne materije dospijevaju u okolni zrak u obliku pare, cestica prasine, kapljica i aerosola.

Otrovnost matcrije za\,ls1:

4

Otrovnost materije z3visi:

a) od njene koncentracije; b) od duzine vremen. izlozenosti organizma; c) od zdravstvenog stanja organizma; d) od fizicko-hemijskih osobina stetne supstance; e) ad metabolizma stetne materije U organizmu.

Kolicina materije koja izaziva toksicnost moze se predstaviti jednacinom:

D=CT

D - doza stetne materijc C - koncentracija stetne materiJe T - vrijeme izlozenosti toksicnoj supstanci.

Umnozak C T bi teoretski trcbao biti konstantan. To z!laCi da manja koncentracija jedne otrovne 111aterije tokom duzcg vremenu izaziva isti toksicni efe-kat kao ekspozicija visokoj koncentraciji tokom kraceg vremena.

Kolicine (doze) 'tetnih matcrija mogu se podijcliti na sljedcce grupe:

1. Doze koje izazivaju akutno trovanje, rnoguca srnrt; 2. Doze koje izazivaju subaklltno trovanje; 3. Doze koje izazivaju hroni6no trovanje; 4. Maksimalno dozvoljene doze, kOJe preJstavJjaju norme SigU111oSti.

5

6

1.1.5. Put kretanja toksicne materije u organizmu

Toksicna supstanea

~ Transport u krvi

~ Distribueija u tkivu

~ Koncentracija toksicnih supstanci

na mjestu toksicnih efekata

i~~~. Ekskreeija

/' '> li' 'l( Feces Urin

ko?:a, membrana sluzokaze

membrane eeliie

membrane

membrane

biolransformacija

1.1.6. Putevi unosenja stetnih materija u organizam

Stelne malcriie mogu dospicti u organizam na razne nacine:

aJ prcko organa za disanje, b) prcko organa za varenie, c) prcko k02e i sluzokoze.

1.1.6.1. Organi za disanje Preko organa loa disanje unose se najee,,,e gasovite stetne maleriie. U

torn slucaju otrov najbrze i najlakse stize do kapilarnog sistema i tako djejstvuje direktno na eeIije organizma. Ovakav nacin trovanja je naJopasmJ1.

l.l.6.2. Koza i sluzokoza

Zdrava i nepovrijedena ko:!.a predstavlja odredenu prepreku normalnoj resorpciji otrova. DakJe, koza je zastitnik spoljasnjih djelavanja stetnih materija. Medutim, gasoviti i lakoisparlji vi olroyi mogu djelimicno pro"i kraz zdrav epiderm (od metala to moze ziva). Ako je koza povrijedena, bilo mehanicki (ogrebotine, posjekotine i 81) bi1a hemij8kim putem, atrov rnnogo brze dolazi u orgauizam.

1.1.6.3. Organi za varenje Stetne materije prisutne u hrani, vow iii na sakama ruku kojima se

unosi hrana, resorbuje se prcko sluzokaze usta, jednjaka,zeluca i crijeva. Najve6i dio rcsorpcije se ostvaruje u crijevinla, ne sarno zato sto se hrana u ustima i jednjaku zadrhva kratko, vee i zbog toga sta su crijeva po svojoj fmlli:ciji odredcna da vrse rcsorpciju hrane pa zajedno sa njom i prisutne otrovne materijc. Zeludac je sekretorni organ, a ne resorpcioni pa se preko njega vrlo malo unosi stetnih materija U organizam.

Inace resarbavane malelije preko crijeva daspijevaju preka krvi u jctru i tu dolazi do njihovag koncentrisanja i pocctka toksicnog djelovanja.

1.1.7. NaCin djelovanja stetnih materija Otrovnc materije djeluju na organizam tako da izazivaju poremecaje n

izicko-hell1ijskoll1 staflju protoplazll1e osjet~jivih celija. Posljedica lih porell1eCaja jeste i ncmogu6nost vrsenJa zivotnih funkcija pojedinih organa Lt organizmu.

7

Da bi jedna otrovna materija djejstvovala toksicno na organizam, mora biti unijeta u toksicnoj dozi, a da bi bila resorbovana mora biti u obliku rastvora, iii da bude takve prirodc da so u dodi11l sa tecnostima organizma pretvori u rastvorljivi oblik.

1.1.7.1. Adaptiranje na stetne materije ~;tetne materlje koje se u maloj koliCini Ul10se U organizam u duzcm

vremenskolTI periodu postaju sve manje stetne. U tom slucaju organizam takvih oBoba se jednostavna adaptira na njihova prisllstvO. PojaYll navikavanja na otrove objasnjavaju razni aotori kod razlicitih otrova n3 razliCite nacine. Njihova zajednicka hipoteza se zasniva nn tome da organizmi izlozeni postepenom djelovanju stetnih materija mogu podnijeti bez opasnosti po 2ivot doze koje bi izazyale smrt kod osoba nenaviknutlh na takve materije.

1.1.7.2. Mehanizam djelovanja hemijskih materija na orgamzam covjeka

Nallena istraiivanja S11 pokazala da je ciljno mjeslo hemijskih materija kaje iz vaniske sredine dospijevaju u tijel0 eovjeka tkivua celija. l.'pravo na' tkivnoj 6el1ji se desavaju sve promjenc u rcakeiji lzmedu organizma i hemijske materije. Hemijske malerije se do tkivne celije transportuju pomo6u knrL Stoga plazll1a igra znacajnu ulogu. U plaZlni 3U posebno znacajnc proteinske materije, a posebno mjesto pripada hemoglobinll. On ima veliku moe povezivanja hemijskih materija jer ima veliki broj aminokiselinskih ostataka. Nadalje, hemijske materije stupaju u hemijsku veZll sa 6elijskom. membranom pri cemu nastaju kompleksi iz kojih nastaje promjena fizioloskih aktivnosti 6elije. Prve promjenc se javljaju pli propustljivosti same membrane i na11lsavanja intcgriteta cclije. U grupi tkiva Cije su celije cesce izlozene negativnom uticaju hcmijskjh matetija su:

8

cchje jetre, celije bubrega, ceJije ~ervDog tkiva, pluea i srca.

1.1.8. Uticaj zagadenog zraka na biJjni svijet Naucnoje utvrdeno daje biljni svijet dalcko osjetljiviji na zagadenja u

zraku od covjeka (pominje se broj 15 puta). Zagadenja prisutna u zraku ulaze kroz olvore lisea dospijevajuci u

bilJku nonnainom respiraeijom. l.' iistu biIjke nastupa rcakcija izmedu poIutanta i klorofila. l.' tom slucaju gubi se klorofil i doJazi do poremecaja fotosintcze. Tada lisce poprima blijedozclenu i zuckastu boju. Biljka poCinje krZljati uz znacajno smanjenje prinosa.

U teziill slucajevima zagaoenja zraka biljka l1gine. Razne vrsie zagadenja razlieito djeluju na biljni svijet.

Utyrc'iivanje uzrocnika sastoji se u izlaganju biljke razliCitim koncentracljamn pohltanata U fazliCitim vrcmenskim intervalima. Taka se moze utvrditi minimalna konccn1racija polutanta u zraku cije se prisustvo moze dozvoliti.

l.' okolini Minhcna Sunee u prosjeku sijo sto sati dllze nego u centm grada, gdje je visoka koncentracija otpadnih plinova poremetila ravnotezu. Dtvrdeno je da povecana kolicina prasine i sumpordioksida u zraku industrijska mjesta biljcze smanjcnje godisnjeg obasjavanja sunea za vise od 17 %, a to ima direktnc posUedicc na biljni syljet.

Predstavnik Ceske u tJNO u Njujorku na konfercnciji za zivotntl sredinu je izjavio da je sjever ('cske "Vrt pakla". Ova oblast je zbog zagadenog zraka opustosena za osamdeset hiljada hektara sumskog podrucja. Pokusni misevi kojima jc u hranu umijesan pepeo iz dima jedne teI1110elektrane u toj oblasti, uginuli su poslije dva dana. Tu sumrak poCinje vee oko podne, a izazivan je otpadnim gasovima okolnih fabrika i termoelektrana. Ponekad je taj sUl1U"ak toJiki da se svjetla na automohilima moraju paliti prcko dana.

l.' Kalifomiji je bastovane zadcsila neocekivana nevoija: odjednom su biljkc zastale u rastu a evjetenja skoro da llije bilo. Poscbne promjene su primijccene na cvijecu karanfila, ruia i orhideja. Pod nonnalnim okolnostima cvjecarstvo je ovoj americkoj saveznoj dr7avi donosilo obrt od sto miliona dolara godisnje. Czrok unistcnja cvijcc,n otkrili 511 naucnici sa Univerziteta u Kalifomiji. Biljke je zahyatio ctiIen cija i neznaina kohcina u zr

Etilen potice iz ispusnih gasova automobila. Dul: autoputa pogodene su sve biljkc, a na veeoj udaljenosti ad gustog saobracaja sarno neke vrste kao paradajz, badem, biljka bibera, karanfili i orhideje. Bastovani su na osnovu istraZiv311ja iZVllkli logican zakljucak i preselili p1antaze u dijelove koji su dovoljno udaljeni od saobracajniea.

Sliean slucaj zadesio je sume kOJe se prostiru na dvadeset hektara, na udaljenosti od osam kilometara od minhenskog aerodroma. Sumu je zahvatila cudna bolest. Iglice omorike su dobijale ervenu boju, a slabla je, bila da je mlado iii staro, imalo vrlo malo soka.

Nakoll duzeg ispitivanja uzrocnik je naden u ispusnim gasovima koje avioni ispustaju prilikom polijetanja i slijetanja na aerodroffi.

1.1.9. Uticaj zagadenog zraka na materijalna dobra

MatcrUalna dobra (gradevinski matcrijali od metala i nCll1etala, f,rtlma, koza, papir i dr.) izlozena djejstvu zagadenog zraka propadaju zbog

hemijske reakeije koja se odviJa izmedu polutanata i materijala. Koliko ce polutanti u zraku djdovati no materijalno dobro zavisi izmcdu ostalog i od prisusl va vodene pare jer mnogi polutanti poCinju agresivno djelovati t~_k u prisustvu v_l~g9) Takav sIucaj je sa oksidima sumpora i nitrogena. Kise iznad velikih industrijskih objekata i urbanih sredina su resto kisele, zbog apsorpcije polutanata iz zraka. Kisele kise ~ogu prouzrokovati vdike stele, osobilO na biljnom i zivotinjskom svijetu.

Metalne konstrukcije u zagadenom zraku vremenski brzo stradaju od pojave korozije. Isti je slucaj i sa fasadama zgrada. Koza, papir i tekstil, lakoder se oste6uju pojavom polutanata u zraku. Guma je osobito osjetljiva na ozon, zbog reakcije izmcdu ozona i sirovina iz kojih se proiz voeli guma.

Razlicite vrste kamenja, od koj ih je sacinjena Kelnska kaledrala, pokazuje mzlicitu otpomost prcma stetnim agresivnim matcrijama prisutnim u zraku. Utvrdcno je da l1ijedan kamen nije dovoljno otporan na zagadenjc iz zraka. Stoga su strucnjaci odbili da prilikom renoviranja upotrcbljavaju cvrsce kamenje koje se ne bi oduprlo stetnim uticajima iz zraka s jednc, a ueinilo bi ul1lJetnicko dJelo falsiEkovanim, s druge strane.

Ncma sumnje, razaranjc urnjetnickih spomenika pod uticajem zagacienog zraka stvara ozbiljnu zabrinutost metlU onima koji njeguju i

[0

odrZavaju spomenike. Ustvari, postoje tri uzrocnika koji djeluju na razaranje gradevina: hemijski, bioloski i fizicki. Pri tom, nikad ne nastupa sarno jedan od ovih uzrocnika, vee se kombinuju. Kad Je u pitanju hemijski uticaj, misli se prije svega na zagaden zrak. Agresivni sastavni diJelovi zagadenog zraka su, narocito posljednjih godina, ozbiljno i opasno ngrozili umjetnicka djela i gradevine. Ovim hemijskim djelovanjem ugrozeno je bezbroj umjetnickih djela, spomcnika i gradevina. Ovaj proces je daleko primjetniji u mjestima razvijenije industrijc, strucnjaci iz ove oblasti su vee dab znak za uzbunu: ako se u najskorije vrijeme ne pronadn rjesenja za smanjenje zagadenja n zrakn, maze se racunati da ce za neku deccniju propasti najvcci dio srednjovjekovnih gradevina i skulptura. Dakle, prijeti opasnost od unistenja nenadoknadivog kulturnog blaga. Bioloski uzrocnik predstavljaju alge, mahovina, liSajevi i gljivice. Oni se javljaju na gradevinama, tamo gdje ima vlage, uslovljavaju6i potom hcmijsko i [lzitko raspadanje. U grupu fizickih uzrocnika spadaju mraz i tega. Kako mraz tako i tega djeluju na karncn rasprskavaju6e (voda u kamenu se mrZ11e i siri i time kamen rasprskava, isto djelovanje im. i zega). Kisa neprestano utice na proces raspadanja.

U Njemackoj, Bavarska je posebno pogodena unistavanjem kamenih i bronzanih ornamenata. Najprimjetnije SIl stete na skulpturama i gradevinama od prirodllog kamcna. Koriscen je kamcn pjescanik. iz franackih kamenoloma. Ovaj pjesi'ani skriljac je posebno ugrozen pod micajcm sumpordioksida, iz zraka. To zagadenje dospijeva u vazduh prj sagorijevanju uglp i loz-ulja. Pod uticruem sumpordioksida minerali koji obrazuju kamen mijenjaju se u lako rastvorlji ve soli. Kristalizacijom ovih soli, a cesto se ponavlja u zavisnosti od vlage, gornja povrsina kamena ohrapavi i omeksa. Tako omek,an kamen u obliku slojeva pacinje da se raspada.

U Minhenu gdje jc zrak prilicno zagaden primije6ena su teska oSle6enja na nadgrobnim plocama izgradenim od crvenog melTIlera. Ovaj kamen Je prolbran kalcilnim diJelovima. Kroz ove obojene dijelave Lamena proeliru u dubinu sulfatna jedinjenJU (gipsa i magnezijuma), koji potiskuju grudvice krecnjaka iz kamcne mase napolje. Takvi negativni utiC1:\ju zagadenja zraka su toliko ostetili Marijin stub u Minhenu da se morao 1970. godine potpuno mijenjali.

Pretvaranje krecnjaka u gips ne djeIuje razaraju6e samo kod crvenog mermera 1 pJescanika j vee 1 kad bijelog mermcra koji je u Njemacku

11

donesen iz Jtalije. Mnoge fignre izradene od ovog kamena toliko su ostecene da se vise ne mogu jasno razaznati liea.

Umjetnicka djela izradena od bronze su, pod uticajem zagadenog zraka, uveliko ostecena. Koroziona mjcsta Sli nar06to izrazena tam a gdje se uatalozila cad. Tu je korozija ostavila male kratere, koji se vise ne mogu poprav]ti.

Koliko zagadeni zrak ima negativnog uticaja na materijalna dobra najbolje govori podalak iz Venecije gdje ad cetiri slotine palata tog grada prema nalazu italijansklh naucnika tri stotine su u stanju propadanja, a kao uzrocnici su navedcni gasovi svih vrsta. Dtvrdeno je da zagaden zrak unisti scst odsto mennera godisnje.

"Kleopatrina igla", egipatski obelisk, je hiljadama godina "prkosila" pjescanim olujama i temperatumim promjenama izmedu dana i n06 sve do kraja proslog s10ljeea kad je plemenitim gestom Ismail Pas a 1881. godine ovaj spomenik od dvijc stotine tona poklonio Sjedinjenim Americkim Drzavama. Spomenik je postavljen u Njujorku u Centralnom parkn. Trebalo je cekati samo sto godina i noCiti da S11 reljefi stubo"a prctrpjeli vise stete nego za ranije protekle hiljade godina. Eto, zagaden zrak amentke metropole se pokazao jacim od ekstrcmne africke klime.

1.1.10. Vrste industrijskih otrova prisutnih n zrakn

Trovanja industrijskim otrovima se javljaju SYudo lama gdje se javljaju ste(na isparenja iIi prasina otrovnih supstanci.

Industrijski otrovi se mogu dijeliti prema svojim hcmijskim i fiz]cko--hemijskim osobinama i prema patofizioloskom djejstvu i osteCivanjn organa covjeka.

Svakim danom otrovnih materija je sve vise, kako u radnoj taka i u zlvotnoj sredini. One se mogu sresti u sirovinama, polufabrikatima, finalnim proizvodima i U otpadnim materijama. Razumije se, tokslcnost odredcue malenje zav;si od vise faktara. U prvom redu svaka materija 1ma svoju karakteristicDU osohinu koja se mijcnja u zavlsnosti od spoljasnjih uslova. Postoji vise nacina podjele otrovnih supstancija. U nasoj literaturi se najcescc susrcce podjcla u 11 grupa.

12

l.1.10.1. Prva grupa

U ovu gmpu spadtiju otrovne materijc koje ostccuju fcrmcn1e za disanje, a to suo

su:

Cijanovodicna kiselina Cijanhlorid Cijanbromid Acetonitliti Akrilouitriti Bcnzonitriti Dinitrofenol Dinitroortokrezol Insektici eli i dr.

1.1.10.2. Druga grupa

U ovu gnJpu spadaju otrovne materije kojc ostecuju hemoglobin, a to

Karbonoksid Arsenhidrogen Nitrobenzol Dinitrobenzol Trinitrobenzol Anilin j dr.

1.1.10.3. Treea gnlpa

U ovu grupu spadaju otrovne mnterije koje oSlecllju hematopoetskj sistem, a to su:

Oloyo Vanadijurn Telrahloretan

14

Benzen Nitrobenzen Dinitrobcnzen Trinitrobenzen i dL

1.l.1 0.4. Cetvrta gmpa

U 0\11 grupu spadaju olwvne materi.!e kojc ostecuju krv, tu spadaju:

Tetrahloretan Fenilhidrazin i df.

1.1.10.5. Peta gmpa

Olrovi ove grupe oSlecuju krvnc sudove, a spadaju:

Nitrozni plinovi Etilnitriti Amilnitril Ni troglicerin i dr.

1.1.1 0.6. Sesta gmpa

Otrovi ave grope ostecuju centralni ncrvni sistem, a spadaju: Sumporhidrogcn Karbondisulfid Propan Dekan Acetilen Metilhlorid, metlenhlorid, metilkrol11id i etilbromid Tctrahlorl11ctan Trihloretilen Butanol Benzin Piridin

1.1.10.7. Sedma gmpa

U 0\11 grupu spadaju otrovne malerije kojc ostecuju jelru, a to su:

Olovo Nikalkarbonil Karbondisulfid Hloridni karbonhidrogeni Fenoli i dL

l.1.1O.8. Osma gmpa

Materije ave grupe otrova ostecuju bubrege:

Fosfor Ziva HI or Terpentin i dL

l. 1. 10.9. Deveta gmpa

Otrovne materije svrstane u ovu grupu ostecuju kosti, a tu spadaju:

Posfor Fluor i dL

1.1.10.10. Deseta grupa

Otrovne materije svrstane u ovu grupu u dodiru sa covjekol11 oste6uju koiu, sluzuice i respiratomi sistel11, a tu spadaju:

Hlor Brol11 Jod Amonijak Kischne (Hel, HF, IiNO" H2S04 , H,P04)

15

Oksidi nitrogena Oksidi sumpora Alkalije (NaOH, KOH, NH40H, CaO) Hloridni krec Fozgen Organskajedinjenja broma Organske kiseline (mravlja, sirretna, oksalna) Formaldehid Accton Etilenoksid lzopren fenol Krezol i dr.

L1,lO,l L Jedanaesta grupa

U OYU grupu spadaju zagusljive materijc kao sto su:

Karbondioksid Metan Etan Aceti len i dr.

1,2, TOKSICNOST PRISUTNIH MATERIJA U ZRAKU

Naucno je utvrdeno I dokazano da prisustvo toksicnih materija u zraku predstavlja stalnu opasnost po zdravlje stanovni,tva, Stepen zagadenosti zraka zavisi ad prirode prisutne materije, temperature, vlaznosti i kretanja zraka i dl1Jgih usloya.

Kao zagadivaci zraka mogu biti gasoYi, dimovi, pare i prasina. Pod gasom se podrazumijeva s\'aka supstanca koja se nalazi u

gasovitom stanju, a ne prclazi 11 tecllo i (vrsto stanje na ohicnoj temperatuli (20C).

Dimovi i pare predsta\'ljaju materiju shenu materiji gasnog stanja, S tom razlikom sto se cestice ove rnaterije na sobnoj tcmperaturi kondenzujl1 11 tecnost, odnosno formiraju (vrstu materiju.

Prasina predstavlja usitnjenu cvrstu materiju djspergonmu ~~'-zTaku. Prasina nastajeJ najcesce mehanickim djc10vanjem dok se dimovi i pare stvaraju kao rezu1tat hemijskih reakcija. Dimovi se sastoje iz cadi (karbona), toksicnih gasova i prasine. Kad se udise u visokim koncentracijama moze imati toksicno djelovanje.

Djelovanje toksicnih materija na Ijl1dski organizam zavisi od vise faktora od kojih su najbitniji fizicko-hemi.lske osubine i duiina ekspozicije. Tako se closlo do zaklJl1caka do se uvede "maksimalna dozvoljena koncentracija fl (MDK) za svaku stctnu Sllpstancu cije prisustvo u vazdllhu nije skndljivo, odnosno 11C izazivaju patoloskc promjene ill oboljcnja kojn sc 1110gu otkriti postojcCim metodama.

U naprednim zemljama svijcta svakc godinc izdaje se revidirana lista MDK.

Poznavati vrijednost i\,IDK je \TOrna vazno za strucnjake raznih profila. U pn'om redu za struclljake koji se have projcktoyanjcm lndllstrijskih proccsa, aparnta 1 urcdaja. Svi 0"1'1 projektl morajll biti izvedeni taka da II zraku DC dOde do prekoraccl1ja Hijcdnosti ::vTDK.

1.2.1. Toksicl1c matcrijc

1.2.1.1. Sumpordioksid (SOz)

1.2.1.1.1. Pojava sumponlioksida u c"~l,,, U atmosferu dolazi k

Sa stano vista aerozagadenja bitno jc znati da S02 stupa u reakciju sa mnogim jedinjenjima. Ove reakcije mogu biti fotohernijske i kataliti6ke.

Otuda S02 uz katalizator oksidllje H2S do elementamog sumpora:

Nadalje. S02 se uz katalizator oksiduje do S03: Yz02

S02 --' S03

Uz katalizator FeS04 sa H20 i O2 prelazi u H2S04

S02 + H20 + Y2 O2 --. H2S04

Oksidi mctala kao sto Sll MgO. Fe203, MnZ03 direktno oksiduju S02 u sulfate:

4MgO + 4S02 --. 3MgS04 + MgS

Pod djcjstvom sunccvc svjetiosti (energijc) reakcija oksidacije S02 u S03 ide:

sunccva energija .. S03

1.2.1.1.3. Stetno djelovanje sumpordioksida Sumpordioksid dje\uje na kozu i sluzokozu nadrazujuce, a kod

koncentracije od 0,83 mmol!m3 stipa za 06. Pri koncentraciji od 0,31 mmol/m3 se osjeca nadraiivanje nosa i gria uz pojavu kaslja. Stalno udisanje malih kolicina ovog gasa dovodi do hronicnih trovanja, pracenih pojacanim lucenjem pljuvacke, nadrazajima sluzokoze usta, zapaljenjem organa za disanje i :tcluca, zamorenoi;6u i dr.

Sumpordioksid li atmosferi ostecuje gracicvinske i konstrukcione materijale. Zatim, tekstilna vlakna, papir, bOJe i lakovc i sve se to oSlecuje u atmosfed II kojoj jc prislltan S02. Azotni dioksid prisutan u atmosferi znatno nbrzava prevodenja S02 u odgovarajucc sulfate. Uz prisustvo

18

solame radijacije ova reakcija je dvostruko brza. Povecana relativna vlaznost doprinosi stvaranju sumpome kiseiine koja gravitaciono iIi sa kapima kise i snijegom pada na tIo mijenjajuci mu pH vrijcdnost (pH = 4). Time se zaustavlja proccs raspadanja organskih matcrija (unisteni mikroorganizmi). a slim zajedno i nastanak spojcva azota kojc biljkc koriste za ishranu. Takoder, kiseline mogu bitno uticati na sadrzaj mineral a u zemlji. Pod djcjstvom kiseline vaini minerali (Ca, Mg i dr) se ras(varaju na gornjim slojevima zemlje. Sumpordioksid u konlaktu sa vegctacijom izaziva ostecenje lista. To ostecenje se temelji na apsorpciji S02 ad strar,e biljke pri cemu se S02 transformise u H2S04 koja ostecuje list, odnosno njegove celije. Osjetljivost biljke na S02 zavisi od temperature, vlaznosti vazduha, intenziteta svjctlosti i sastava tla na kame rastu.

Odredena ispitivanja uticaja S02 na ljude su pokazala da je 4 - 5 puta vcee toksicno djelovanje S02 u prisustvu cvrstih cestica koje, ocigledno, podsticu oksidaciju S02 u sumpomu kiselinu. Ovaj proces posebno podsticu cestiee soli zeljeza, mangana i vanadijuma.

1.2.1.1.4. Mjere zastite Pojava sumpordioksida u zraku ima dalekosezne posIjedice kako na

zdravlJe ljudi tako i na biljni i zivotinjski svijet i covjckova materijalna dobra.

Prisustvo sumpordioksida u zraku u radnoj ili zivotnoj sredini se moze utvrditi pomocu krpc natopIjene u amonijaku (stvaraju se hijele pahuIjice).

ZaStitna mjcra ad sumpordioksida sa,loji se u posjedovanju gas-maske sa odgovarajucim filterom za sumpordioksid.

1.2.1.2. Hidrogen-sulfid (H2S) 1.2.1.2.1. Pojava hidrogen-sultida u zraku U atmosferu dolazi pri raspadanju malerija biljnog i zivotinjskog

poriJekla. DakIe, bioloskim raspadanjem II okeanima i na kopnu nastaje

19

hjdrogen-sulfid. Irna ga u kanalizacionim gasovima, rudnlclma uglja, gipsu i sumporu.

1.2.1.2.2. Fizicko hemijske osobine hidrogen-sulfida Hidrogen-sulfid je gas bez boje, karakterlstlcnog mirisa (odaje miris

nn pokvarena jaja), tczi je od zraka. Radnik koji navikne 11a njegov miris, jednostavno prcstaje osjccati njcgovo pnsustvo,

1.2.1.2.3. Stetno djelovanje hidrogcn-sulfida Hidrogen-sulfid pri manjim konccntracijama u zraku od O,J do 0.4 %

rac1.1nato za zapre-minu, grize za OCl, nos j grlo (krva-va pljuvacka - naccta pluca). Kod veCih koncentracija 0,5 o~~) u zrahL prvo n3shlpa nadrazcl10st sluznih zlijezda~ zatim f,TUscnjc i anda smrt usljcd povfcdc centra za disanje_

Prj duzern djelovanju manjih koncentraclja hidrogen-sulfida (0,1-0,4 %) tr8jno se ostecuje ncrvni sistem, a ogleda se u pojavi nesvjcsticc, ghrvobo1je, grcevima i prekidu disnnja.

1.2.1.2.4. Mjcrc zastite U zonu zatrovanu hidrogen-sulfidom ne smije se ulazi1i hez aparata za

spasavanje (samospasjlac). Radne prostorije koje Sll ugrozcnc rojavom hidrogen-sulfida moraju hili obezbjedenc ~igurnim sistemom v-entilacijc, a radniei odgovarajucim licnim z8,stitnim sredst'vima (gasmaska za hidrogen-sulfid).

1.2.1.3. HIor (Ch)

1.2.1.3.1. Poj:na Mora u zralm U prirodi ga nema slobodnog nego samo U obljku mznih jcdinjcnja.

Najcesce se jav1ja U ohliku jedinjenja natrijum8, hllijuma, olol'a, baknL srebra i dr.

20

U atmosfem radne i zivotnc sredille dospijeva iz tehnoloskih procesa gdje se dobija hlor ili njegova jedinjenJa_

1.2.1.3.2. Fizicko-hemijs!w osobine hlora Blor je gas, zuto-zelenkaste boje, 2,5 puta tezi od zraka, rastvara se u

vodi dajuei hlomu vodu koja se raziaze (narncito pod djejstvom svjcllasti) na hloridnu kisel1nu i oksigen. Ako je suh, hlor nije korozivan, ali u prisust"j "lage agresjvno djeluje na mctalc.

1.2.1.3.3. Stetno djelovanjc hlora S(etno djelovanje hlora na zdravlje covjeka prikazano je II sIjedeeoj

tabeli L

T b I 1 a ea ------ --------

Koncentracija hlora VrUemc izlozcnosti Djejstvo na cJ'pm rna-II rumol/m' " _______ .

Kod lakseg travanja bolesnik oSJeca vrtoglavicu, napad kasIja i otezano disanje. Treba imati na umu da i lakse slueajeve trovanja hlorom prate psihicki poremecaji (melanholija, deprcsi vne krize, stanje nespokojstva itd).

1.2.1.3.4. Mjere zastite Hlor dospijeva u atmosferu najeesce prskanjem boca iii nekog drugog

suda u kojem je uskladisten hlor. Utyrdeno je da pri ekspIoziji suda koji sadrii jednu tonu hlora maze da zagadi zrak na povrsini ad 20.000 m2 Dakle, pri hayariji postrojenja hlora treba izvrsiti hitnu evakllacijll stanovnistva i radnika koji nemajll maske na uzvisena mjcsta, jer hlor kao gas (eZi od zraka najprije ugrozava najniza mjesta. Za(o je dobro da se tacna odrede opasne zone i organizujc prva pomo6.

Osobe iz strucnih spasilaekih sluzbi trebaju da znaju sta ce poduzimati sa zatrovanim licima do pruzanja Ijekarske nsluge. Za(rovane osobe treba smjestiti u toplu pros(oriju, skinuti im, eventualno, uprljanu odjecu od hlora, a koza kOJa je bila izIozena dJejstvu hlora mora se prati rastvorom sode bikarbone. Ako je otrovano lice u besvjesnom stanju, treba ga staviti da lezi pou'buske sa glavom i grudima lahko opustenim. Ne treba primjenjivati vjestacko disanje sYe dok zatravani daje znake zivota, jer se vjeslackim disanjem moze pogorsati stanje.

Radnici koji rade u prostorijama gdJe se moze pojaviti hlor morajuda posjedujn liena zastitna sredstva u prvom redu gas-masku za hlor: U mdnoj i zivotnoj sredini maksimalna dozvoljena koncentracija hlara iznosi 0,5 ppm.

1.2.1.4. Karbon-monoksid (CO)

1.2.1.4.1. Pojava karbon-monoksida u zraku Karbon-monoksid dospijeva u zrak preko produkata sagorijevanja,

narocito kada je sagorijevanje nepotpuno. Dim cigarete saddi znacajne koliCine karbon-monoksida. Takoner, kod nepotpunog sagorijevanja

22

benzina i ulja u motorima naslaje karbon-monoksid i ukoliko on ulazi ncposredno u automobil moze dati do trovanja. . Konstatovani su mnogi tragicni slucajcvi u zatvorcnim garazama g9je Je motor automobila bio npaljen. U najvecoj opasnosti su osobe koje rade tamo gdje se pripremaju iii preraduju gasovi koji sadrze vece kolieine ovog otrovnog gasa. Vatrogasci su takoder ugrozeni koliko ad vatre toliko i od ol1lamljujuceg djejstva ovog gasa. Zato vatrogasci l1loraju imati liena zastilna sredstva (gas-maske) za karbon-monoksid.

1.2.1.4.2. Fizicko-hemijske osobine To je gas bez boje i mirisa, Iaksi je ad zraka pa se koncentrise u

gomjim slojevima atmos!'ere. On gori plavieastim plal1lenom. Njegova se opasnost krije n podl1luklosti jer se njegovo prisustvo ne moze otkriti Ijudskim culinlu za miris.

Karbon"monoksid u zraku reaguje prema sljedeCim jedllaeinama:

CO + O2 -+COz + Yz O2 CO + H20 -+C02 + H2 CO + 0 3 -+C02 + O2 CO + N02 -+C02 + NO

Sve izlozene reakcije su veorna spore. Mcdutim pod djejstvom ultravioletnih zraka i cesliea metala reakcija izmedu CO i oksigena je vrlo aktivna:

CO+Yz02 +M -+C02 +M

Takoder, reakcija izmedu CO i H20 uz prisustvo bakterija se odvija veoma brzo:

4CO + 2H20 (+bakterije) -+ CH4 + 3C02

23

Karbon-monoksid je tipiean otrov ljudske krvi. Pri udisanju on negativno potiskuje kiseonik iz hemoglobina. Afinitct CO prem" hemoglobinu je 210 puta veei nego oksigena (02).Takoder, ovaj gas ima negativno djejstvo j na nervni sistem.

Stetno djejstvo karbon-monoksida je odredeno ne samo njegovom koncentracijom u zraku, nego i vremenom trajanja udisanja sto pokazuje sljedeca tabela 2.

Tabela 2 ~~.~~~---,---~--~~--,--------.--~ Proccnat CO po Vrijeme trajanja zapre~nini u zraku (%2 disan13 U l1lillutama Simptorni

lspod 0,01 480 Nema ih __ _ ~_ lznad 0,01 _--,4;:8;00:-__ +_.cP-,o,,"spl'.'a~n,,:o",:st'.:i. tegolJ"-.. ~ ___ ~O~.O~" ___ .. __ c-____ --,4~8~0 ___ ~ __ ~O~pa~s~n~o~ ____ _

0,Q3 60 Nema ih 0,Ql '1' 60 Pospanost i tegoba

. ------

c----..::~"'::'-"~~~I ~~ pospall~~~s~~yObOlJ-"-c-____ 0c:,"'3~2 5-10 GJavobolia i paspano,t f-[I ____ ..::O"',.3:::2 __ .. ___--....::;3;O;o"-----+-'=''''o~)"'p'a"::.sn0 po zivat ... _ [ ___ ~ _ _"0"'.6c.4'--__ 1-2 nlavoholja i posnanost c-___ _"O"',64 10-13 Opas~o po zivot I 1,28 1-3 Smrt

1.2.1.4.4. Mjere zastite Radnik koji radi n prostorijama gdje se u zraku moze pojaviti karbon-

monoksid mora posjedovati gas-masku sa filtcrom. Aka uprkos primjeni zastitnih ll1jera dode do trovanja, ul1csrecenog

treba iznijeti 1Z zatrovane prostorije, osloboditi ga odjece koja ga steze, a onda ga podvrgnuti vjcStackom disanju ill po mogucnosti davanjo oksigena.

Ne dozvoliti mu hila kakvo naprezanje iIi izlaganje prchladi jcr hi se time povecao ulosak oksigena U organizmu.

24

1.2.1.5. Karbon-dioksid (C02)

1.2.1.5.1. Pojava karbon-diolcsida u zraku Ovaj gas dospijev3 u zrnk najccscc pri sagorijevanju i to potpunom

sagorijevanju materije koja sadrzi karbon. 1ma ga u rudnicima, podzemnim kanalim3, sahtovima, U tuneli1l1

1.2.1.6. Karbon-disulfid (CS 2)

1.2.1.6.1. Pojava karbon-disulfida Ovaj gas u atmosferu dospijeva pri izvoe!enjn procesa koksovanja iIi

djejstva sumpomih para na zagrijani ugalj. On se koristi u industriji viskoze, zatim koristi se kao dobar rastvarac fosfora, masti i ulja, smola i voskova. U poljoprivredi se korisli kao sredslvo za nnistenje biljnih stetocina.

1.2.1.6.2. Fizicko-hcmijske osobine Karbon-disulfid je bezbojna lcenost, jakog i karakteristicnog mirisa,

kljuea na 46,3C prelazeci intcnzivno u gasovito stan]e. Dobro se mijesa sa alkoholom i cterom, a stajanjem na svjetlu pozuti pri cemu se izdvaja alementami sumpor. Pare karbon-disulfida u smjesi sa zrakom su eksplozivne. Na abienoj tcmperaturi se veoma intenziv110 isparava, a posta je 2,5 puta teii od zeaka koncenlrisc se u nizim slojevima.

1.2.1.6.3. f:ltetna djeiovanja karbon-disulfida Pri kracem vremenskom iZlaganju karbon-disulfida, javlja se

glavobolja, mucnina uz pojavu povra6anja i pospanosti. Kod duieg perioda njegovoj izlozenosti javljaju se zmarci u nogama i rukama praceni bolovima (prsti na ispruzenim rukama drhte, a hod postaje nesiguran). Takodcr) javlja se nesanica, uznelnirenost i smanjenje polne moti. Kod teskih slucajeva trovanja ovim gasom nastaju duboki psihicki poremecaji koji mogu dovesti do ubis!ava i samoubistava. OboljeIi se tesko kreee iIi hoda sitnim koracima, uz naglo smanjenje fizicke snage i patpune polne impolencijc.

1.2.1.6.4. Mjere zastite

26

1.2.1.6.4. Mjere zastite Liea koja dolaze u dodir sa zrakom koji bi mogao biti zagaden

karbon-disulfidom moraju biti obezbijedena odgovarajuCim licnim zastitnim sredstvima (gas-maska sa odgovaraju6im filterom za ovaj gas).

Radnici koji dolaze u dodir sa ovim gasom moraju obratiti paznju na izvoma mjesta kao sto su n3. poslovima livenja celofana, predenje svile i lransporta kisc10g otpada u induslriji viskoze.

Ljudska koza n dodiru sa karbon-disulfidom podlijeie pojavi plikova. U tom slucaju koia lako puca pri cemu moze doci do pojave tezih oboljenja i dcnnalitisa .. Maksimalna dozvoljena koncentracija karbon-disulfida u zrakn radne sredine iznosi do 10 ppm.

1.2.1.7.1. Pojava nitrogen-oksida u zraku Ovi gasovi dospijcvaju u atmosferu sa raznih izvora, a najcesce pri

proizvodnji azotne kischne. Znacajan izvor nitrogen-oksida jc baklerijska aktivnost i reakcija lzmedu nitrogena i oksigena u gOll1jim slojevima atmosfere.

Izgaranje goliva na visokim temperaturama (benzin u motorima automobila iii lozistima termoe1ektrana), odnosno svuda tame gdje se stvara visoka temperatura, predstavlja izvor nilrogen-oksida.

1.2.1.7.2. Fizicko-hemijskc osobine To su tamnozuti gasovi, tezi ad vazduha, sa vlagom daju azotaslu i

azotnu kiselinu.

1.2.1.7.3. Stetno djelovanje nitrogen-oksida Pri udisanju zraka koji sadrii od 0,5 do 1 mg nitrogen-obida na litar

zraka u trajanju od 30 minuta prvo nastupa kasalj i zee!. Poslije ovih simptoma zatrovana osoba se moze osjecati sasvim dobra da bi poslije 10

27

1.2,1.7.4. Mjere zastile Hef!T1ctlzacija procesa koji prcdstuyljaju iz\o'or nastaja~0a nitrogen-

oksida u zraku mogu sprijeCitl njegovu pojavlL Tamo gdje nije moguce uvesti hem1etizaciju procesa treba S8 obavczno pridrZavati propisa i uputstava za kOfisccnjc licnih zastitnih srcdstava. (gas-m8ska sa filtcrom za nitrogen-oksic1e).

Njihovo prisustvo Maksimalna dozvaljena akside iznosi 5ppm.

se dokazuje koncentracija

1.2.1.8. Amonijak (Nih)

pomocu detekcionih metoda. na radnim mjcstima za a20tne

L2.I.!U. Pojava amonijaka u zraku U atmosferu amonjjak dospijeva lZ tehnoloskih proccsa u kojima se

dobija amonijak iii se on koristi kao sirovina za dobijanje hemijskih proizvoda, kno n aprimj cr. proizvodnja kalcinirane sode po Solvaj-cvom postupku. Nadaljc, amonijak se koristi za proizvodnju municijc, cksproziYa, boja, Ijcpila, vjestackog dul,riYa i elr. Zbog svoje osobine da lako isparava n~sno je primjcnu u industriji hlac1cnja.

1.2.1.8.2. Fizicko-hemijske osobine To je gas karakteristicnog mirisa, laksi od zraka i lako rastvorlji\' U

yadi.

1.2.1.8.3. Stetno djelovanje amonijaka Udisanjem amonijaka nastupa Dadr(lz3j sluzokozc rcspirDtOll1ih

organa. Pri tome se javlja lucenje sluzl 1Z nosa i suza 1Z oCiju, potom nastaju 118padi gu.scnja: posUjc (,ega moze nastupilj Qkutni bronhitis. Smrt luoze nastllpit.i usljed paralize STea.

28

1.2.1.8.3. Stetno djelovanje amonijaka Udisanjem mnonijaka nastupa nadrazaj Slllzokoze respiratornih

organa. Prj tome se javlja lucenje sluzi lZ nosa i suza lZ ociju~ potom nastaju napadi gu.senja) poslije cega maze nastupiti ;]kUt111 bronhitis. Smrt moze nZlsillpiti tL':"ljed paralize srca.

1.2.1.8.4. Mjcre zastite S obzlrom da se javlja najceSce u zraku n3 radnim mjestima gdje se

amonijak dohija ill sc koristi za dohijanje clrugih proizYoda, nerrphocino je izvrsiti automatizaciju radnih nljesta i hennetizaciju procesa koji predstav1jaju izvor nast;:mka ovih gnso\'s, RZldnici n3 o\'1m mjcstima rnon0u hiti obczbjcc1cnl gas-maskDllla sa filtcrom za amonijak Njegovo priSlistvo se utvnluje dctckc150m porrwcll Drcgerovih cj n'i:_i ca.

i\-laksimalno dozvoljcna koncentracija za mYlonijak u radnoj sredini iznosi 50 ppm.

1.2.1.9. Prasina u zraku

Prasina prcdstavlj8 male C'\'Tste fe-stice clispcrgo\'Jnc u zraku.

Vrste pr8sine po p0rijcklu:

a) ncorganska b) organska 1 c) mjcsov'ita prasinZl.

Neorg~mska nrasinf!, ug18vnonl fl;}stajc k

U organizam prasina dolazi najcesce preko respiratomog sistema mada i preko usta nije njedak slucaj.

Utvrdeno je da 50 % udahnute prasine se zadrzava u nosu. Tu zastaju, uglavnom, cestice velicine 10 - 15 mikrona. Jedan dio prasine prije nego sto sligue do pluea zaliJcpi se za 51uzoko2:u gomjih disajnih puteva odakle se iskasljavanjem jZbacuJe napolje.

Meautim, u pluene mjehurice (alveole) dospijeva prasina, ito, uglavnom, cestice ciji je prccnik manji ad 5 mikrona.

Djejstvo prasine na organizam moze biti toksicno, ukoliko se radi 0 rastvorljivim prasinama kao sLo su arsen, olovo i druge agresivne materije. Dakle, U zi (zadebljala i reljefasta povriiina ko::>e).

Maksimalno dozvoljcna koncentracija azbesta 11 zraku Tadne sredine iznosi 175 cestica na I em3 zraka.

Cementna prasina prisutna u zraku radne iii zivotne sredine dovodi do osteeenja sIuzokoze respiratomog sistema i bronhitisa stanovnika tog mjesta. Takoder, ccmentna prasina stemo djeluje na covjeciju kozu (alergicni denna!i!is) i sluzokozu ociju i nosa (dovodi do konjunktivitisa i pcrforacije nosne pregrade).

Maksimalno dozvoljena koncentracija cementne prasine u zraku radne sredine iznosi 1750 cestica na 1 em3 zraka.

Zeljezna prasina, koja so javlja pri obradi i preradi metala (lurpijanje, brusenje, tokarenje i dr) pri udisanju izaziva bolest siderozu. U zavisnosti od vrste udahnute mciaine prasine pluea se obaje crvenom bojom aka u njih dospijevaju aksidi dvovalentnog zeljeza, a cmam ake dolazi pragina trovalentnog zeljeza.

Maksimalna dozvoljcna koncentracija metainc praSine u zraku iznosi 1750 cestica na 1 em3 zraka.

Aluminiiska prasina izaziva pneumokoniozu zvanu alumi11oza. Ova bolest dovodi do gubitka apetita, jakog suhog kaslJU, poremecaja u organima za varenje i osjecaj bola u cijelom tijelu. Takoaer, aiuminijska rragina stetno dje1uje 11a 06 i kozu dovodeci do dennatitisa i alergicnih reakeija.

Maksimalna dozvoljcna koncentraeija aluminiJske prasine u zraku iznosi 1750 cestica na 1 em3 zraka.

Prasina staklene vune pli udisanju dovodi do pneumokonioze sa fibroznom reakcijom na plu6ima. U dodiru sa koz-om zavlaci se u nju doprinose6i stvaranju sekundamih infekcija.

Maksimalno dozvoljena masena koncentracija prasine od staklene vune u zraku iznosi 2 mglm3 zraka.

Prasina zitarica ili mlinska prasina sadrii ('estice skIoba, bakterije, gljivice, spore, a mogu se naei i primjese slobodnog silicijum dioksida koji vodi porijeklo od mlinskog kamena. Akutna trovan)" mlinskom prasillom su poznata pod nazivol11 Hgroznica mlinara ll U tom slucaju bolesnik osjeca jezlJ, glavobolju, muku, opsti zmnor, kihavicu i kasalj. Pri hronicnol11 trovanju mlinskOln prasinom nastaje bronhitis sa fibrozom pluea.

31

Groznka izazvana pamucnom prasinom manifestuje se kasljem, nadrazajem gomjih disajnih organa, opstom slahoscu, drhtavlcom viso"kom temperatufom.

Bisinoza je takoc1er bales1 lZaZyana pamucnom prasinom, a rnanifestuje se pojavom bronhitls3 i astme.

Kasaii Tkaca se odraZ3\'8 opstOl11 slaboscu, znojcnjem, oSJec~Fm grebanja u grlu, kasljcm i bolovima u prcdjelu gmdnog kOS

1.2.1.11.2. Fizicko-hemijske osobine olova To je Inekan rnaterijal i relativno niske tackc topljenja (327(iC). Glovo

klJuca na 1740"C. U Cistoj vodi (vodi bez CO" NHJ j 0) sc ne "rastvma. Rastvara se u sircetnoj kis~elini uz prisllstvo oksigena iz zraka.

1.2.1.11.3. Stetno djejstvo olova 010vo se unosi U organizam preko:

disajnih organa, digestivnog trakta i koze.

Disujni organi su najcesci put dolaska 010\':1 U organizarn. l'Jjegova apsorpcija pocinje vee u gOITljim dijelovima rcspiraton10g sistema i to preko sluzokozc. Taka unijclo olovo ubzi direk1no u kry zaobilazcci jetrinu barijcru.

Olovo unijeto preka usta U organlzan1 jc manje opasno se najvecim dijclom climinisc preho izmcta.

Koza isto tako predstavlja put prodiranja oIova U organizarn, samo sto je U odnosu na put nosa i usia daleko manje opasan, ali se ipak ne bi smio z:memariti.

Olovo resorbovano U organiznlu, uglavnom, cirkulise u y,xvi u koloidnom obliku olovnog fosfata izazivajuci patoloske pronljene na jetri, bubrezima, slezeni, i deponovanje olova u kostirna, oda1Je se povremeno mobilise ponovo u krv.

Izluciyanje oLova 1Z organizma vrsi 5t' preko mokract', stolicc, pljuvacke i prcko koznih zliJczda.

Hronicno trovanje olovorn 5C luanifestuje glavoboljOlll, ncsvjcsticom, slabljenjem apetita, razdraziji'loscU, ncsanicolIl, zamoforll, "010vn1 rub!! (izIiad zuba sivi rub) i elI.

Akutno olrovana osoba irna sladunjav osjt~caj u ustima pracen gadcnjem i povracanjcm nZ jake bolovc u stol1lukn. Bolcsnik dobija blijcd izgled, ubrzo pada u ncsvjesno stanje. Smrt moze nastupiii drugog iii treceg dana. Medutim, aka utroVlli"1a osoba prezivi pcti dan onda su vclike mogucnosti za njegovo izljccenje.

34

Akutao otrovJ.na osoba ima sladunjav oSJecaJ U ustinla pracen gac1cnjem i povracanjem uz jake bolove u stomaku. Bolesnik dobija blijed izgled, ubrzo pada u nesvjcsno stanje. Smrt maze nastupiti drugog iii tre6eg dana. l'v1cGutim, aka otrovana osoba prcZlvi peti dan onda ,'.ill velike mogucnosti za njegovo izljecenje.

1.2.1.11.4. Mjere zastite Da oi olova bila sto nnnje u zr3.ku radne i lvotne okoline neophodno

JC proees proiz'v'odnje i prcrade olova U SLO vecoj nljeri automutizovati, mchanizovati i podvrCi ga besprijekonlOj ventilaciji uz savremene metode

filtracij~ gasova koji odlaze U okoiinu. Nadalje, neophodno je vrsiti stalnu i povremenu kontrolu uslova rada

(utvn:Evanje koncentracije olovnih para prasine) strucno osposobljavunje i usavrsavanje radnika.

'lamo gdje nije rijeseno pitanje helmctizucije procesa moraju se uvesti ficnu zastitna sredstv_ui ipslstlrati na njihovoj upotrebi.

Prisustvo olova u ahnosferi se utvniuje mctodOlll kolorimetrije i spcktrofotometrije. h1aksimalna dozvoljena masena koncentracija olova u zrllicu radne sredinc iznos.1 0,15 mglm3 znika.

1.2.1.12. Ziva - hydrargyrum (Hg)

1.2.1.12.1. Pojava :l:ivc u zraku ~?iva u atmosferu dospijeva U obliku zivinill para~ kao i para i prasine

njcnih jec1injenja. U takvonl obliku ziva~ ugiavIlom, izvire iz tehnoloskih proccsa gdje se ona ili njcne rade preraciuju. Procesi gdje ziva dolazi u donir sa covjekom su:

~" kopanje zivinih !Uda, topljenje zive iz ruda. livenje i transportovanje :live, proizvodnja i prill1jena praskavc zive, proizvodnja zivinib mjenlih instrumenata (tennometri, barometri, aerometri i elL),

35

primjena neorganskih i organskih jedinjenja iive kao sredstva za dezinfekciju, upotreba pribora od zive u laboratorijama.

1.2,1.12,2 .. Fizicko - hemijske osobine Ziva je jedini metal koji se na obicnoj temperaturi nalazi u tecnom

stanju, sa tackom kljucanja ad 356,9C, Njene pare sn sedmn puta teze od zraka, Ziva se lsparava i na oblcnoj temperaturi, ali se njena lsparljivost pOVCCE\\'3 sa povecanjem temperature.

1.2.1 .12.3. Stetllo djelovanje z.ive Jos 11 srcdnjem vijck11 1665. godino, kada su trovanja zivom bi1a

veoma cesta donijeta su pmvila 0 opasnostima pr1 radu sa zivom. Dukle, trovanja zivom su vee odavno poznata 1 tu ne hi trebalo biti niceg nepoznatog.

Treba znati da 21,-'a na obicnoj temperaturi isparava koncentrujuti sc u zraku, a osobe koje takav zrak udisu lz10zene Sll hronicnolT,! t'rO\Tanju, a pOllck3d 1 akutnom.

}\ tronmje ~e l1umifestuje holom u stomaku, pc)"vracanjcm, glsvobcdjom, upalom zdr1jela 1 krvavom stolicom. Sn1rt moze nastup1ti

prvog clan a. Hronicno tro\'anje :hvom se karakterise gubltkom npetita,

vrtoglaylcom. glavoboljom, zamorom, psihickim promjenama kao uzbUc1cnost i razdrazljivost, pracenim gubhkom samopcuzdanja.

1,2.1

J\1jcre zast1te s3sioje sc prijc svc.ga 11 SpreC3\'anju dircktnog kont8kta sa zivorn i njenim jcdilljenima, DakIe, gdje god je to moguc,e, upotrebu zive zmnijeniti manje otrovnim metal om.

Radne sreellnc trcha testo kontrolisati no. sadrzaj 71vinih para. S obzirom da su zivine pare ,,-'coma teske, vcmilacioni sistem treba graditi

36

1.2.1.12.4. Mjere zastite I\/fjere zastite sastoje se prijc svcga 11 sprecavanju dircktnog kontakta

sa :liVOlli i njenim jedinjenima. Dakle, gdje god je to maguce; upotrebu zive zamijeniti manje otrovnim Inetalom.

Radne sredine treba cesta kontrolisati nu sadrzaj zivinih para. S obzirom da su zivine pare "eoma te.ske, ventilacioni SiStClll treha graditi tako da usisne haube budu postavljcnc u visini pada. Ziva i'-' njena jcdinjenja se ne smiju grijati bez odgoyarajucih mjera zastitc.

Rndnici koji rade u atmosferi u koju 1110gU da dospijll zivinc pare [rebaju biti obezbijedeni licnim zastitnim sredstyima:

za zastitu disajnih organa (gas-m.uska za 2ivu), za zastitu ruku (gumene nlkavic.e), za zastitu tijela (radno odijc10 sa kapom).

Takvc radnikc treba podvrgnull spccijalnim ljckarskim pregledima (svakih scst mjGscci) gdje im sc izmcdu ostalog utvrc1uje prisutna ziva 11 mokra6i i tim prcoe odredenu granicu, radnika trcha prcmjestiti sa tog radnog mjesta. U atmosferi sc njcno prisustvo utvfdujc koloTlmctrijski. rvraksimalno dozvoljena koncentracija zive u zraku iznosi 0,1 mg/m3 zraka.

1.2.1.13. Cink (Zn)

1.2.1.13.1. Pojaya cinka u zraku Pl1 prolzvodnji i preradi cinka javljaju se u zraku njcgove pare pod

cijim djejstvom radnici obolijevaju od bolesti "cinkova groznica" kojoj su narocito podlozni livei.

37

Cestice nastale okSldaciJom (cinkov oksid) pri ndisanjn ne zadrzavaju se u nosu, zdrijelu i ustima, vee idu ncsmctano do pluca, udnOS110 ab-/eola, a odatlc u krv djelujuci kao strano tijelo.

Simptomi trovanja cinkom su sljedeci: bolo\'i II zelucu, povra6anjc sa iIi bez sukrvicc, a zatim do laze nap:1(.ij "cinkove groznicel! praceni glavoboJj01l1, kasijem, jakom drhuyicom sa povecanom temperutL:rom i prcznojavunjCll1.

S obzlrom dajc osnu\-ni iz\'or c,loko\'ih para i njcgovc prt1.

1.2.1.15. Arsen (As) 1.2.1.15.1. Pojava arsena u zraku Prasina i gasovi arsena i arsenovih jedinjenja dalaze u atmosferu,

uglavnom, 1Z tehnoloskih proccsa proizvodnje arsena, arsenovih nlda, kao i pli dobljanju i drugih metal a u c,ijim rudarna ima arsenn. Primjesa arsena ima u bakru, olovu, bizmutu, antjmOTIll, knliju, piritu i mnogim drugim rudama. Arsen se rijetko nalazi u elementamom stanju II prirodi. Medutim, i U ohliku jedinjenja nema ga mnogo na jednom mjcstu iako jc priliono rasprostranjen. Najpoznatiji mineral arsenaje arsenopirit (FeAsS) gdje zagrijavanjem n3 ternperaturi od 633C bez pnsllstva zraka arsen sublimira.

1.2.1.15.2. Fizicko - hemijske osobine Arsen se javIja u vecem broju svojih modifikaeija. Najvise se korist;

kristalni iIi melalni arsen. On dobro provodi taplotu i struju. ne rastnra se u vodi. Stajanjem na vazduhll po povrsini se Slvori oksidni sloj.

1.2.1.15.3. Stetno djejstvo arsen3 Jos II starom vijeku koristena Sll arsenova jedinjenja (oksidi i sulfidil

za krirninalna trovanja. To Sll otrovi koji imaju izrazito djejstvo nU oksidativne procese napadajuci fermente koji regullsi BJ vitamine, zbog cega otrovana osoba osjeca nedostatak B 1 vitamina.

Aklltno trovanje se karakterise vrtoglavicom, glavobolJom, nadraZajem sluzokoze (pri udisanju arsenove prasine) pracen kihavicom poznatom pod imenom "arsenova gripa".

Na k02; se javljaju mjehuriCi koji lahko pucaju. U tdim slllcajevima trovanja U z3visnosti od vrstc arsenovog jedinjenja javlja se krv u mokraCi i krvarenje iz nosa. BoIesnik osjeea bolove II grlu, slabost govora i stalnu zed. Obim mokrace se stalno smanjuje da bi na kraju potpuno prestala sa smrtnim ishodom.

prj hronicnom trovanju javija sc zamar, Vl1:og1avlca, bol u ze!ucu, otezano disanjc sa kasljern i pritiskom u grudima, a moze doCi do opadanja kose i noktiju.

40

A~u.tno trovanje se karakterise vrtoglavicom, glavoholjom, nadrazaJcm sluzokoze (prl udisanju arsenovc praslne) pracen kihavicoID poznatom pod imenom "arscnova gripa".

Na kozi se javljaju mjehurici koji lahko pucaju. 1J tezim slucaje'lima trovanja U z

1.2.1.16.3. Stetno djejstvo fosfora (bijelog) Hronicno tr(wunjc se manifcstujc smanjcnjcm sadrzaja kakijurna Ll

k06tima i umnnjcnju udbrambenc moci organiZnl

Pri akutnom trovanju dolazl do vrtoglavice, opste slabosti, urblJoenosti i bolov3 u predjelu zelucu.

HronicTIa trovanja se javUaju najcesce kod zmesteticara, SlD1ptomi :;u narkoticni: neosjetljivost 11a bol, pospanost i stanjc s11eno pijanstvu.

N1egovo utvrc11vanlc U 7raku zasniva se na metodi razlagallja hlorofo;111a, a onda se "'izdvojenl hlor OdrC-(tl~ic pOn1obJ srebronitrata. U radnoj atmosferi IvlDK za hloroform iznosi 50 ppm.

1.2.1.22. Hidrogencijan To je bezbojna lahko isparUi\'u tecnost, 1ma miris i ukus gorkog

badema, Tokslcnost hidrogcncijana nastnje udlsanjcm. dak1e, prehn respiratornog sistema, mach do trovanja moze doCi apsorpcijom pre-ko koze. Zbog svoje vdike otrovnosti clj3.nidi su bili dosta I"J!-imjenjivani u kriminalne svrhe.

Simptomi trovanja, ughrvnom, 7,-1"\'i5( od koncentfacije udahnutog zraka. Pri visokim koncentrac1jama !Doze doh do trenutne smrti (oko 3000 ppm).

r-ostojc retiri stJdija troyanja HeN:

L stadijum: vrioglavica, glavoboJja; ncsigurar. hod i n3ci.ra:":aj sluzokoze;

2. stadijum: vrlo otezano disanjc; 3. stadijurn: javijaju se greevi slicni grcevima kod padavlce; 4. stadjjum: stadijum g11senja pri cemu ubrzo nastupa smli.

Hidrogencijan se u zra};:u utv:'dujc detekcijom pomocu Dregcro\'ih cjcvCica i metodom kolorimetrijc.

l'vlaksimalna dozvoljcna konccnlraclja HeN u zrakl1 i?:nosi 10 ppm.

46

I.

I

Hidrogencijan se U 7fJl(ll ut"vn:'luje detekcijom pomoclJ Dregerovih cjevcica i metodom koJorimetrije,

?\1akslmalna d07.voljena koncentracija HeN 11 zraku iznosi 10 ppm.

1.2.1.23. Fosgen (CaCh) Fosgen je gas neprijatnog mirlsa, tezije od y(}zduhu, U pri~mstvu vlagc

stvara hloridnu kiselinu (Hel). Zagrijavanjcm na tcmperaturn od 200C razlaze se na hlor i ugljenm.onoksid.

Fosgen ima veliku primjcnu 11 industriji pla.sticnih mass, sintetickih vlakan8 i farmaccutsko-hcl11ijskoj industriji.

Stetno djejst vo fosgcna n3 zdravlje Uudi se ogleda u pocctku pojavom vrtog1avi.ce, glavobolje i pritiskn u grudima. a kasnlje, U zavisnosti od kODcentracijc fosgcDa, nastaje kasalj j tcsko disanje, pojacan rad SIca" povracanje i opstu traffiOSt. Smrt nastupa u.'-.1jed (ugusenje).

Njegovo prisusn'-o u zraku_ se utvrduje detckcijortl POlY!0CU Dregcrovih Cjcvclca.

Maksirnalna dozvo]jena koncentracija u 7:1'a1

1.2.1.25. Alkoholi To SD bezbojne isparljive tekucine, iu_kse od vode, imaju narkoticne

osobine tj. imaju stetno djejstvo na ccntralni ncrvni sistenL Postoji vise vrsla aikohoia. OvdJe 6e biti pomenlll meli! i elil alkohol.

1.2.1.25.1. Metilalkohol

To je bijela ncutralna tecnost, vrlo karaktcristicnog mirisa, dobre rastvara masti, ulja, gUlllU, vusak i smell!. Yletilalkohol je jak otrov nervnog sistema i to pogotOVll za oeni nerv.

Prj udisanju njcgovih para javlja se vrtoglavica, glavobolju, zatim nastupa mucnina .i povrac

To je tekuCina bez boje, karakteristienog mirisa, a stvorene pare su .lO] eksplozivne.

Upotrebljava se kao dobar rastYarac boja i razreclivac.lakova. Njegovo stetno djejstvo n3 covjckovo zdravlJc se ogleda u

narkoticllom obliku (sarno slabije od benzola). Pare toluola prouzrokuju, uglavnom, nervne smetnje, kaa sto su

vrtoglavica, nesanica i razdra7Jjivost. Zastitne mjere su iste kao j kod rada sa benzol om. U atmosfeti se dokazuje pomoeu Dreger ejevcica. Maksimalna dozvoljena koncentracija u zraku iznosi 60 ppm.

Ksilol je bezbojna tecnost, karakteristicnog mitisa, a isparljivost mu je na abicnoj tem1'eraturi vrlo mala. Sto se tice njegove tokS1CUOStl, bez sumnje, manje je OlrOyan od benzola.

Z~acl akutno trovanjc se manifesl11je u pojacanom radu srca, opijenosti, anelniji ruku i nogu, uZTIemirenost, gluvoholja, llcsanjca i u tezim slucajevlma stanjc slieno koml.

Pri hronicnom trovanju nastupa sum U llsima: osjecaj pritiska u stomaku i anemija.

U atmosfeti se utvrcluje kao i benzoL Maksimalna dozYoljena koncentracija ksilola u zraku iznosi 100 ppm.

To je bijelo - zuta teenost sa mirisom i ukusom gorkog badema, a u dodim sa 1'1 amenom paJi se i goti. .

Hronicno trovanje nastupa kada se duze vremena unOSl U orgamzam manja koncentracija para nitrobenzola. U samom pocetku javlja fie glavobolja, treptanja pred oCima, vrtoglavica i opstn slabost. ~.

Pri al(utnom trovanju sa nitrobenzolom, odnosno, unoscTIJcm u organizam vecih koncentracija nitrobenzola nastipa .gubitak pamcenj~ da bi se za kratko vrijeme vr3t110, ali vee dnlgi dan stanJe se naglo pogorsava uz opasnost da nastup; SImi.

50

Hronicno trovanje nastupa kada se duze vremena unosi u organizam manja koncentracija para nitrobenzola. U samom pocetku jaYlja se glavoboUa, trcptanja pred 06ma .. \Ttoglavlca j opsta sJabost.

Fli akutnom trovaniu sa nitrobcnzolom, odnosno, unosenjem u organizam vet1h koncentracija nitrobcnzola nastipa g11bitak pamcenja da bi se za kratko vrijeme vratilo, ali vee drugi dan stanje se naglo pogorsaya uz opasnost da nastupl smrt.

Njegoyo prisustvo u zraku so utYfc!uje kolorimetrijski. I'vfaksimalna dozvoljena koncentracija nitrobcnzola u zraku iznosi 1

ppm.

Ahilin iii aminobcnzol jc bezbojna ICcnast koja stajanjem uz pojavu svjetlosti vrlo brzo potamni uz izdvajanjc karakteristicnog mirisa. Po toksicnom djelovanju anilin je sliean djejstvll ranije pomcnlltih nitrojcdinjcnj a.

Akutno trovanje nastupa pri udisanju veee koneentracije njegovih para. U tezinl slucajcvima trovanja anilino1l1 dolazi do l1brzanog disanja, moe pamccnja s(: guhi, pada tjelesna temperatura, psiholosko uzhudenje se pojaCJ\'3 HZ 1110gucno.st par;:dize i smrti.

Posebno Sli alkoholicari osjetljivi na djejstvo anilina koji j u malim koncentracijJITlJ iZ

1.2.1.32. Organske boje Organskc boje su aromaticna iii heterociklicna jedinjenja sa sadrzajem

bcnzolovog prstena. Posto se organske boje dobipju iz toksicnih materija. kao sto su

amino i nitro spojevi arOll1aticnog reda, nonnalno je occkivati toksicni efckat organske boje.

Veliki je broj organskih boja koje se danas kariste u raznim industrijskim granuma: tekstilnoj, koznoj, prehrambenoj, industriji hartije. i dr. Osobe kOJe dolaze u dodir sa organs kim bojama unose ih u organizam U obliku para iii prasine, a maze i preko koze izazivajuci toksicna djejstva. Neke boje (alizarin) stvaraju crvenkaste mjchurice na koii uz mogucnost malignih obolJenja.

1.2.1.33. Nikotin

Nikotin je maslinasta tecnost, ncprijatnog mirisa i ukusa, stajanjcm na vazduhu oksidise se dobijajuci pritom braon boju.

Njegoyu toksicnost dolazl do izrazaja pri udisanju duhanske prasinc i slobodnog nikutina. To jc nervni otrov koji djejstvuje na vegclativni nervni sistcm i to prvo nadraiajno, a zatim dolazi do paralitickog Jjejstva.

Pri akutnom truvanju nastupa glavobolja, vrtogluvica, siabost, povracallje, bolovi II prcdjelu srca, otezano disallje i snizenje temperature tijela. U tdim slucajevima trovanja moze nastupiti besvjesllo stanje pa i smrt usljed paralize organa za disanje i rada srca.

Pri hronicnom trovanju (desava se cesto II fabrikama dnhana) simptomi trovanja su: nadrazaji sluzokozc nasa i jednjaka, bronhitis, konjunktivitis, gubitak apetita, l11alolu-\'J1ost, poremecaj funkcije zeluca i kod :lena prirnjctan porcmecaj u menstrualnom ciklusu.

Njegovo prisustvo u vazduhu se utvrdujc luetodom kolorimetrije. ?v1aksimalna dozvoljena koncentracija u zraku iznosi 0,5 mg/m3,

1.2.1.34. Morfin

To je prosak bijele boje, gorkog ukusa, nema mirisa i lahko kristalizira sa jednim molekulom -vade.

l\1orfin se dobija lZ OpijUl113: a opijum iz nezrelih cahura 111aka.

52

1.2.1.34. Morfin

To je prasak bijele boje, gorkog ukusa, nema mirisa i lahko kristalizira sa jcdnim rnolekulom vode.

Morfin se dabija iz opijuma, a opi]ull1 iz nezrclih cahura maka, Njegova toksicno djejstvo se na]cesce javlja kod radnika koji rade II

proizvodnji 111orfina, Ako se manja konccnlracija morfina unosi u organizam d lze vremena, maze dati do postcpenog navikavanja 11a njega,

Simptonu lrovanja morfinom ogledaju se u opSloj uzbudenosti, nelv'ozi i neuravllotezcnosti osobe koja je dosla u kontakt sa morfinom. Moze doc; i do srnrti.

Njegovo prisustvo u zraku utvrduje se kolorimetrijski.

1.2.1.35. Strihnin

Stnlmin je vrlo jak O[rov. Dovoljno je 0,1 g unijeti u organizmn pa da nastupl trenutna smrt. Sirnptomi lfovanja se manifestuju u ukrucenosti misica nogu i lcda. On se vrio brzo apsorbujc sa koze i sluzokozc. U organima covjecijeg organizma rasporeduje se vrlo r8.vnomjerno.

Njegovo dokazivanje Ll zraku prostorijc vfsi Se gravimctrijsl-::i. M,;,ksimulno dozvoljenu konccnlracija strihnina u zraku izuosi 0,15

mg/mo.

1.2.1.36. Kofein

v To jc bijcli iglicasti kristalni prasak koji so lahko rastvma u voui. Stetno djejstvo kofeina se rnanifestuje na centralnom nervnom sistemu.

Akutno trovanjc kofeinOln je nedovoljno prollceno, a hronicna trovanja su cesta kod degustatora, pa i onih koji rade na priprcrni i obradi caja. i kafc .. Simptomi trovanja sc rnanifestuju u sljedccem: gubitak apctlta, nesamca, uzbudenjc i ubrzano disanje.

Maksimalna dozvoljena koncentracija iznosi 3 mg/:m3 zraka.

53

1.3. A1MOSFERA

1.3.1. Svojstva atmosfere Atmosfera obezbjeduje oksigcn za ZiVl svjjcr i karbon - dioksid za

fotosjntezu 11 zelenim biJjkama, ozonski omotac kao zaklon od smrtonosnih ultrav}olctnih zrnka, oborine (kisa, snjjeg) koje natapaju zen1Iju.

AtmosfcTu clni sloj zraka dehljine 90 km~ :~astavljenog od nilfogcnn (N), oksigena (0). argona CAr), karbon - dioksida (C02). OstaE sastojcl su prisutni lJ" tragoYlm~L Razllmije SC, o\'aj sastav se odnosi r:a suhi zrak. Inaee, vodeml para u zrak'U je vrlo p:romjcnljivJ j krece se od 0., 1 do 5 0/(1-

Tempc"1turn atmosfcre jc 11 dirck:'l1oj 'Zavi, 1l0sli od stc.pcna ap""orpcije suncevog zrr:'2cnja i ona se mijenja sa sirinom; godisnjim dOOOl1L prisutnom naoblakorH ltd.

Upravo ]Jorncnuta temperDtura i nj':~lla promjcmi sa \';

Poscbno vazan izvor topiole u atmosferi je Zemija. Povrsina Zemije apsorbuje vidljivo zracenje pri tome zagrijavajuci troposfenL Posto, pritisak u atmosi'eri opada sa visinom, otuda se topli zrak dize uvis i ekspandira pri cemu temperatura opada za iznos ekvivalcntan radu koji se izvrsi pri ckspanziji. Zrak se dize u visine sve dok se ne ollladi na lemperuluru okolnog zraka.

1.3.2. Acrozagadcnje i mcteoroloski uslovi Gasovi koji napustaju industrijske i tcnnoenergetske dimnjake odlaze

u atmosferu. Da Ii ce ani poslije iz\jcsne visinc poceii padati iii ce se rasprostirati vodoravno, zavis! od prornjene temperature zraka sa visino111. Ako se gasovi brzo ne ohiade dizat ce se visoko sio .ie sa stanovista zagadenja povoljna situacija, jer se polutanti dispcrguju visoko i daleko od izvom, pa ne mogu imati stetna djejstva II bIizini izvora. Razunlije St. time nije rijesen probiem aerozagadenja, jcr transport polutanuta na ~'elike ualjim:: moze izazvati nepozeljne ef'ekte na okolinu u predjelima gdje ne postoje izvori zagadenja. Ukoliko temperatura gasova sa visinom naglo pada i postane lliza od okoline, doei ce do padanja gasova i to u neposrcdnoj blizini izvora zagaucnja sto ima za posljedicu nagli porast konccntracije polutanat.a.

Cest je slucaj da temperatura zraka sa visinom raste, umjesto da opada. To je najteza sltuacija sa aspekta zagadenja zraka, jer l1e mozc cloCi do znatnije raspodjcle polutanala.

Preka dana povrsina zenlUe se zagrijava, a nocu se ista hladi zraceCi energiju ponovo u svemir. Ako su nob vedrc, bez oblaka, zracenje je intenzivnije, a to dovodi do znatnog hladenja slojcva zraka neposredno uz povrsinu pri ccmu nastaje inverzija temperature koja pojavom dana nestaje (slika 2.).

S6

),\"J", "'_ . /hiadn, /1/, 7 c; // / I (/7777Ji ;;J7;'p!77777.T

Slika 2.

I

~olutanti koji dospiju u atmosferu razbIazuju se uslJed difuzije j nUJesanja. Sve Je to uVJelovano temperatul11im razlikama. Pod djejstvom suncevog zracenja dolazi do fotollernijskill reakcija izmedu pojedinih supstancl u zraku, a oborinc (kisu, snijeg), vjetar i temperature predstavljaju najvaznije mehanizme uklanj~ll1ja polutanata iz atmosferc.

Posloji znatna temperaturaa razlika izmeuu gradova i okoinih predjela. Te razlike posto]e i ljeti i zimi. Rel1eksija i zracenje energijc su lZilllJenJem zbog pro111jena u karakteristikama povrsina. U gradovi,ma su prisutni krovovi, plocnici, bctonskc i asfaltne povrsine koje dircktno apsorbuju suncevu energiju. Posto nema vcgctacije, nema ni vlage, a s tim nema ni hladcnja usljed isparavanja.

Disperzija polutanata zavisi od brzinc i intenziteta vjetra. ObOline pred~tavljaju najefikasniji nacin uklanJUnja polutanata iz atmosfere.

Cc~tice. pr.isutne u zraku apsorbuju suncevu s\'jetiost zbog cega gTado~l p:"lmaJu 15-20 % manje zraccnja nego nenaseijcnc oblasti gdje nelna ceshca. . Karbon-dioksid se ne smatta polutantom iako predstavlja proizvod

lJudskc aktlvnostl. On imu znacajan uLicaj na klimu Zcmlje. On je sposoban ~~ apsorbira i, emitira dugovaino zracenje. Porasiom njegove

konc~ntraClJC u atnlOsferi sprijeccno jc emitiranjc zracenja sa Zcmlje u SVC1111f. Otuda se srednja temperatura na Zemlji povccava sto moze imati kalastrofalne posljcdice. Naprimjcr, dvostruko povecanje konccntracije CO2 povecala bi prosjecnu temperaturu na Zemlji za 2,8"C. To bi izazivalo _topljenje lcda u polarnim l110rima time bi porastao riivo rnora i potopio priobaino podrucje.

~ Dru?a ekolosl~a opasnost je pojava smanjenja konccntracijc Ozona pri cemu ?l se. pov.~cal0 kratkovalno zracenje na povrsini Zemljc. Zapravo, ozon JC taJ kOJl apsorbira najveci dio stetnog ultravioletnog zracenja. Najvecu opasnost za ozon predstavljaju supersonicni avioni u koiirna izgaranjem visokooktanskog benzina nastaju velike kolicinc vodcne p~rc i karbon-dlOkslda, liZ oslllbaclanje lop late. Na toj povisenoj temperaturi naslaJe nllrogen-oksid (NO) koji reagujnCi sa ozonorn dijele N02:

. Isto tako kOl1centracija ozona se smanjujc pojavom ha]ogeniranih Indrokarbona u atlllosferi. To su najceSce freon 11, CFC13 i freon 12 kojl

57

se koriste kao aerosolni potiskivaci. Oni dugo ostaju nepr01ulJenjem atmosferi jer ne postoje prirodni na':1111 njihovog raspadanja.

u

Pod djejstvom kmtkotalasnog zracenJa raspadaju sc u elementami halogen koji smanjuje koncentraciju ozona:

Cl + 02-".CIO + O2 C10 + 0 ----I>- CJ -'

Polutanti u atTnt::)sfcri koji nastaju pri fotGhemijskim proccsllna z;:.~vu se fotohemijski ,~)Lsi(L1 nti,

Pri gor;,,-a nastnJj lTIcdusobno i1i sa ,l,""';m poiutante. OYe pt0C,;se

prisl:.tnjrn spojc'/ima rcag1.1.1H pocistlce sunccYJ svjctlost

sagorijcvanja stvarajuci nove Otuda ilflfltnO

fotooksidaciju NO [, ;,1"0:> S02 u itd. Energija ITiolekulu N02 pri ccmu

n8.staje jedan ~Hom oksigena. 0 '.'a1\o stvoren atom oksigcna reaguje molckulom kiY,ecmika formir8juci nzon:

N02 --~ NO + 0, o + O2 + 1'v1 ~----p 0 3 + IV!, 0 3 + ~O ---~ NO;;. + O 2 ,

gdje jc 1\,1 ncka rQokkula 1Z zfaka.

1.4. MOGUC:NOSTI lJl'J/\PRFDENJA I ZASTITE ~T' A l{ \ (lD c A r< , I)ru A "TJ ' LJ.:(, t-,k.": ,It l~""4,_'-r!\L .. l v j-U\. /'-\

p,)stoji slfok SpE'kiar mogucnosti i n36ina \"azduha od 7nra.(ti\!anja, a tri su o.;;huvna i to:

58

lH18preae-nj8 (c

i zastite

,

,

l. 2.

uvooenjem tehnoloskih procesa l)cz otpadaka; metode j postrojenja za unaprcdcnjc kvalitcta zraka;

3. vaspitno-obrazovna djelatnost 1.1 f-tmkciji lmapredcnja zivotne sredine.

1.4.1. Tehnoloski procesi bez otpadaka

Fabrik:a he? o1pndnih materija je fbbrika buducnosti. Istim'" t(lkav prilaz tchnologiji zabtijC'va, prljc svcga, izmjcne U organjzovanju industrijc i u njenoj ckonomici.

Veoma vazno pitanje ekonomikcje to - oa li je jcdan illdm;trijsb ohjekat rentabiJan ili nije. PIed eLonomistc se postavlja kmpan zac1atnk, koji se sastojl u ana-liz] svih dohjh 1 stefa, 8 koje drustvu donosi neadekvatna tehnolog1ja (prlja\'d tchnologUii). Tu sc, prij>?- s\'Cga_ mi~:li Da nepotplJDO korisccnje sirovin8. 'koj(': :;e gubc 11 otpa-::irna: sicte, kojc nanose sarm olpacL a koji tmju okoiinll izazivajuci :::azn~ oboljenja ljudi, smanjenjc poJjopri'\'lTdnih proizvodn, 11l8S0VnO uginuce rihe i dr. Ak0 S~, analizom stanja mvrdi (lJ je stet a koju donosi grana -vcca od clobili" tak\'a fabribl nema pr.:J\() n

Nema sUlnnje da se mora brze mijenjati odnos prema prirodi. Razumije SC, to se postize podizanjenl drustvene svijesti i razvojem sopstvcnc naukc i tehno]ogije.

Cudno je da znalan broj induslrijskib objckata posjedujc poslrojcnja za preCiscD.\'anje otpadnih gasova, koje nazaiost, U tome san10 djclimicllO uspijevaju. Dok su jedna postrojcnja konstruktivno neadekvatna, druga su nedovoljno odrzavana. 1ma slucajcva gdje su ugrac.leni eflkasni urcJaji, ali se zbog visokih troskova odd3vanja ne vrsi redovna eksploatacija.

Ncoprostive Sli grcske kojc su pmvlJcne pri izvodcnju radova na uredajima za preciscavanjc, a da prethodno nisu umdene ncophodnc

~tudije. Taka su se rasipala znatna malcrijalna sredstva.

Ako se tome doda i taj podatak da su radove na uredajima za preCiscflvanje cesto izvodila ncspecijalizQvana preduzcca, uz povrsan i slab nadzor od slranc invcstilora, onda se moglo i ocekivati pogors::mjc situacijc u poglcdu zagac.ienja racine i zivotne srcdine.

1.4.2. Metode i postrojcnja za unaprcdenje kvaliteta zraka

Postrojcnja za ocuvanje kvalitcta zraka na radnim 111jestima leaa i kvaliteta 7jvotne sredinc, razlikuju se meuusobno prema metodi koja se koristl, namjcni i svrsi. To, prije svega, zavisi ad prisutnog zagaclenja (prasina, razni toksicni gasovi ili smjeSajcdnih l drugih).

Ta zagadenja polien ad raznih masina, aparata, nreclaja i industrijskih proccsa. __

Pcisfoji vise metoda otklanjanja zagadenjJ kak(} iz -zraka sa radnih mjesta tako i iz olpadnih gasova. Svaka metoda ima dobru i losu stranti. S obzirom na zahtjeve kvalitcta olk!anjanja neCisloca, izbor se priklanja onoj metodi koja je bliZa rjesenjn postavljenog problema. Tn so no smiju izgubiti iz vida ekonomski pakazateUi, kao sto su troskovi oddavanja nredaja, investicion3 ulaganja, vijek lrajanja, troskovi rada ureclaja i druga .~ ulaganja.

60

I 1

I

1.4.3. Metode otldanjanja prasine . Ot~~an~anje prasine iz zraka sa radnih mjesta i otpadnih plinova ll1dustnJskth procesa vfsi se pomOCll postrojenja za otprasivanje.

Ovo postrojenje sastoji sc iz tri glavna dijela: J. cjevovoda za usisavanje, 2. odvajai' prasinc (fillra, ciklona i raznih drugih odvajaca) i 3. venlilatora.

1.4.4. Cjevovod za usisavanje Cjevovod za usisavunje ima zudatak da usisava prasinu sa izvora i da

jc uSl~jc~ava prcma otprasivacu. Da bi sistcm otprasivanja bcsprijekorno funkclOlllsao, neophodno ie, izmcdu osta!og, da posJednje pravilno dl111enZlOIllsan cJevovod. U prvom redu se mora voditi racnna 0 izboru oclgovarajuce . brzinc strujanja zraka u cjevovodn. Brzina strujanja vazcluha zaVISI ad:

a) specificne gustine cestica, b) dimenzije cestica i c) oblika ('estica. Da bi se izbjeglo talozenje pmsine u vodoravnim cijevovodima treba

u HJ.Hna omog.uc~ti znatno veell brzinu strujanja zraka, odnosno gasa, za razlJku od kOSIh I okomitih cjevovoda.

Postrojcnja za otprasi vanje mogu biii razliCite izvedbe zavisno od uslo\~a po.d ,kojim ~e [unkcionisati i zahtjeva za stepenom otprusjvanja.

. Na sIreI 3. pnkazano je poslrojenje otprasivanja veccg broja radnih I~Jcsta (:azvodna mreza) gdje sc cijevni sistem sastoji iz magi::;tralnog

~Jcvovona (glavnog cjevovocla) ogranaka, usisnih kapa (hauba) i KompreSlOl1og cJevovoda.

61

Slika 3. Postrojcnje za otpraivonje: 1 - usi:')'/"w kapa, 2 - ogranak glavf10g

cjcl'ovoda, 3 - glavni cjcl'ovod, 4 - ventilatur, 5 - komprcsioni cjevovod, 6 . - odvajac praine

Usisna kapa (hauba) predstavlja dio cjevovoda, odnosno njegovog ogranka. Ona sluzi za sakupljanje prasine TI3 izvoru. USlsne kapc moraju da zadovo lje sljedc6e zahtjeve:

a) da svojom konstmkcijom omogu6i najefikasnije hvatanje prasine, b) da ima male aerodinamicnc otpore, e) da omoguCi nesmetan prilaz radnOlTI mjestu.

Izlozeno postrojenje maze se primijeniti i za otprasivanje zaprasenih gas ova koj] se javljaju pri odrcdenom tehnoloskorn proccsu. U tom slucaju ogranci glavnog cjevovoda se povezu dircktno na izvore zapraseni h gaso\, a. .

1.4.5. Odvajaci prasillc Oni imajll zadatak da odstrane - odvoje praslnu 1Z zraka i time

doprinesu unaprtdenju kako radne tako i zivotne sredine. Odvajaci prasine mogu se svrstati u dvije grupe ito:

a) suhi odvajaci prasine i b) mokri odvajaCi prasine .

. " 62

1.4.6. Suhi odva.iaCi prasinc

Od suhih odvajaca prasinc najccsc.e se koriste:

a) taloine komore (mehanicki aparati), b) cildoni, c) inercioni separator, d) filteli (vrecasti filteri, elcktrofilteri i drJ

Ta10zna komora ful1kcionise na PflllCipu gravitacijc ce~tica prasine. ~ Zapravo, zapraseni gas dolazi II jednu kornoru gdjc mu brzina paclne sa 20

na 1,5 m/s pri cemu nastupa talozenje cestic3. Dobra strana avih uTutaja je 1.1 tome sto su jednostavni, imaju mali gubitak pritiska, sto znaci da su mali pogonski troskovi. IV1e(iutim, sIaba im jc strana u tome sto zauzimaju veliki zaprcminskl prostor, a time i ve1ike troskove izgruJnje, i drogo, imaju nizak stepen otprasivanja.

Ciklon se sastoj; od dva cilindra: vanjskog j unutrasnjcg (slika 4.). Spoljasnji cil1ndar se u donjem d.ijeluz_Qvrsava 1\0l111S0D1, a zatim otvorom za ispustanje prasine. Princip fqda cildona sastoji sc u tome sto se

zapr~~~nr zr3~_ d.qhL?k.om u prostor mCO"ll ci1indrima poc.injc krctati pod djcjstvom _.c~ntrifugalnc sile uz zid spoljasnjeg cilindra i konusa prih1iz3'i/ajllci sc otvoru. Znlk oslobodcIl od CGstica prasine nilpusta ciklon kroz unutrasnji cilindar.-

Dimenzije ciklona ovisc od kollcinc zaprascnog zraka koji treba prccistiti. Pri izboru vc1iCinc ciklona bolje jc uzim8tl manje ciklone jer je njihova cfikasnost Ciscc'nja z.raka veca. Daklc, aka se rach 0 veeoj ko11cini zaprasenog gasa (veta od 4 m 3/s) treba uzeti dva ciklona (51j1 se ulazni prikljucci spnjaju zajednickim prikljuckom, a oyaj za kompresionu cijev postrojenja.

Optimalna b_fzina zaprasenog gasa u ulaznom prikljucku ciklona iznoslod 16 do 18 m/s.

63

U slueajevima kad je u zaprasenom zraku prisutan veliki postotak prasine i pepela eye su dimenzije suvise male, tada je efekat odvajanja prasinc nedovoljan. U tonl slucaju ugraduju se kombinovani cikloni koji imaju mali koeficijent otpora i visok stepcn odvajanja. Kombinacioni ciklon predstavlja kombinaciju prilnarnog eiklana postavljen u seriji sa dva sekundarna eikiona.

I I 4 Ir-e

I I ~--~-}. \~

Slika 4.

~1_

eiklon: 1 - ulaz zaprascnog gasu, 2 - izlaz oCisi:enog zraka, 3 - val/jski cilindar, 4 - uflutrasnji cilindar

Multicikloni su cildoni maJih dimenzija, ali su efikasniji u odvajanju prasine od vccih eiklana (centrifugalna sila je U obrnutoj proporciji sa poJuprecnikom eikIona). Uveden je u proizvodnju pod nazivom baterijski eiklonski separator (s1.5.). On se sastoji ad vcccg broja cikJona sa ugradcnim lopatican1a koje omogucuju rotaciju zaprasenog zraka Cime se postlze efikasna separacija prasinc usljed pojacanc centrifugalne sile. Dakle, Slllanjenjcm precnika pojedinacnih elemenata (ciklona) postizu se vece centrifugalnc sile, tilue i veCi stepen odvajanja prasine. Medutim, ovdje se mora voditi racuna 0 mogucnosti zacepIjcnja koje je cesce kod manjih nego kod vccih ciklona.

64

,~

I 1 I

1 j i I ' I I i i ,

/' ' f

, , I

:: I . I

III i~) I \ \ ~.

t2

, , i I

i I I i I

tJ~/ Slika 5.

Multiciklon: 1 - ufaz zapraiienog gasa, 2 - izlaz oi'iscenog zraka, 3 - ;zlaz pra.{:ine, 4 - eiklon

lnercioni separator sastoji se od vcceg broja prstenova Ciji komp1et ima oblik resetke, odnosIlo zaluzina (s1.6.).

65

Zapraseni zrak ulazeci kroz veei otvor ovog uredaja i prolazeci kraz njega (veei dio ovog zraka 90 -.95 %) naglo ;zlazl,U atmosferu kroz proreze izmedu prstenova. Na kraJu ovog odvapca prasme ostalo Jc;nalo zraka sa visokom koncentracijom prasiue. OVlm uredaJem moguce Je adstraniti 90% prasine iz zraka.

Slika 6.

Inercioni separator: 1 - uraz zaprasenog zraka, 2 - izlaz zraka, 3 - reL(:etke (Zaluzine)

Vrecasti filteri imaju visok stepen odvajanja prasinc (do 9~.~,) pa se koriste tamo gdje se ne moze postiei zadovoljavajuCi stepen preclSCaVanja ciklonima iIi makrim advajacima. .

Vrecasti filter se ,astoji iz donjeg dijela kroz koji ulazi zaprasem zrak i gornjeg dijela gdje Sli smjestene ~r~6ice i "me~laniza~ za ~tresanJe vre~~.

U donjem dijelu filtera skuplJaJu se cestlce ko)e .se lznose po,;,.,cu puznog transportera. Vrece su izradene ad platna, a nJlhov bro.) maze da

66

I I

i I I i j I

--1 ,\ I I 1 -I

I'

I I I i I

:j

I :1 II

1 1 -~

bude i do 15 komada. Otresanje vreca vrsi se u intervalima (6-7 minuta). Ustvmi, intcrvali se magu podesiti prema patrebi koncentracije prasine.

Na s1ici 7. prikazan je vrecasti filter koji funkcionise tako sto zaprasenl zrak dolazeCi sa odsisTIlh radnlh mjesta na strojevima (izvora zagadenja) ulazi u donji dio filtera, a zatim kroz vrece gdje se odvoje cestice, a onda izlaznim cjevovodom ide 11 ventilator pa 11 atmosfen1.

Zacepljenost vrecaje osnovni llzrok neispravnosti rada ovog filtera. Uzroci zacepljenja vreca S11 sljede6i:

1. 2. 3. 4. 5.

vlazna prasina u zraku, prosupljenost vreca, nedovoljno otresanje vreca, previsoko optereeenje vreca filtera (visoka koncentracija prasine), neodgovarajuca tkanina vrecastog filtera.

I /

Slika 7.

Vrccastifilter: I - u1a:: zarra.~c71og zraka, 2 - izlaz ocL~cenog zraka, 3-izTaz pra/~ine, 4 - 1Tcce

67

Elektrofilteri magu postici slcpcn odvapnja prasine cak 99,9 %. Tako nesto ne moze se ostvariti sa bilo kojim drugim odvajaccm prasine. MCQutiln, ncdostatak imje prilicno visoka il1vesticiona vrijcdnost

Elektrofilter se sastoJl od filterskih komara, lijevka za talozenje prasine, izalacije, transfonllatora i ispravljaca. Dva 5n glavna dijela: komora sa elektrodama za odvajar~ie prasine 1 elektricna oprcl11a Zil obezbjcdenje e!ektroda visokim naponom (s1.8.).

Eleklrode imaju oblik pluca poredane u jednom nizn i to naizmjcnicno: pozitivnc i l1cgativne elektrode odrc(tcnog razmaka. Oko negativriih e1ektroda dobzi do praznjcqja koje uzrokl~je emisiju elektrona, sto dovoLli do jonizacijc zraka. JOlllzinme "molckule zraka se sudaraju sa cesticama prasinc predajuCi 1m ncgati vni naboj. T ako nabij ene cestice prasinc privlacc sc od pozitivno nabijenih plota (clektroua) gdje se taloze. Isialozcna prasina se s vrenlcna na vrijeme otrcsa po~ebninl urcdajenl. Prasina pri oLres:.mju pada u bunkc:r koji se naluzi ispod Kumvre ekklr-Jda.

Stepen talozenja ccstica u elekLrofilicru z3visi od vrste cesIica, oclnosno njibu\'e moe! za provodl.jivoscu elcktriciteta. ~rairl1e, nesagcrjdi ugljik U L.apl';J.senom zraku sc odlikujc vccom elcktroprovodijivoscu negu pepeo.

S Dbzirom da e1cLtrofiltcri in13ju visoka invcsticiona u1aganja, kao i troskovc racia i odrzuv-anju, r:lzurn ljlv'o jc cia ce sc oni ugrLHliv~lti Tj~ v_Him rnjcstimrr gdje su zahljcvi 2.a stepcnom odstranjiyanja prasine visoki.

68

!. ig:..,----q~~~~ l /~ ! I I r---'~ -~~-71 I '/1 -

1

'I G\ . I' Ii' I I! ~ 1\/1 \ 111\, l lil~ 1 111\ I /' 1.'1 X II'" --'. 'I' / "'./\: /\,Iil LI! I L.J I ~ I ~--" i.i..Ll! \2 \--/l'\ I/'\ l /. 6 \ " .Y.._ \1 r" [JG2~:?~---.:;:-:2::::"'-"-:"~'S;;(':"~t

Jl t3

Elektro!ilter: 1 - ulaz zaprasenog gasf.-!, 2 - izlaz za otisceni gas, 3 _ izlaz prasrne, 4 - Ui'(?ctaj za stresanje jonizirq/ucih elektroda, 5 _ talaine

elektrode, 6 - puini tralJSporter 1.4.7. Mokri odvajaci prashie' U grupi mokrill odvajaca prasine najces6e se koriste:

a) protustrujni skruber (odvajac prasinc) sa punilom; b) centrifugalni skruber; c) mokri odvajac prasine PVM; d) venturi odvajac prasine i e) pjenasti odvajac prasine.

.Protllstr~jni skruber saplinilom spada medu prve odvaja"e prosine kOJ~ Su k?ll.stenJ u mdl:stnJl za odstranjivanje prasine 1Z otpadnih iIi " pr~'zvodmh gasova. To Je, ustvari, kololla eija je visina od 2 do 5 puta ., vcca od precnika. Zapraseni gas ulazi sa donje, a i.zlazi sa gornje strane ove. k.olone,. a voda ,de u suprotnorn pravcu (odozgo prema dole). Na donJoJ stra:" kolone ugradena je reselka na kojn je postavljeno punilo. PUIlllo maze bltl razllclto: u upotrebi SU najcesce keramicki eienlcnti (komadi cijevi), piljevina, kamen i koles. Visina sloja je uslovlJena stepenom odvajanja prasine (sa visinom sloja raste efekat odvajanja), Meduttm, 1 Vlsma mora unatl optlmalnu granicu. Otpor prolaza zraka kroz kolonu raste sa visillom sloja punila. Time so povecava i energija transporta gasa.

Iznad pnnila postavljena je razdjelna ploca koja ima zadatak da r-avnomjemo" po cijeloj povrsini punila, razdijeli gas i vodu. Dakle, razdJelna ~loca, svoJom konstrukcijom omogncuje veei kontakt izmedn gasnc. '1 t~cne..raze. 011a sc sastoji od veceg broja cijevi sa dva razli6ita promJera 1 dVIJC razlicite yisine.

Kroz cijevi ve6eg promjera i veee visine izlazi gas, a kroz cijevi manjeg promjera i manjc visine ulazi voda .

.. Protustrujnim kretanjem gas a i vade kroz punilo kolone dolazi do nJ1hovog medusobnog kontakta, odnosno, ispirallja gasa. Cwste cestice pn,sutne u gasu ovlazice se (otdaju) i strujom vode krenuce u obliku mulp proma donjoj strani kolone, odnosno, skrubera. Takoder, doc; 6e i

69

do djelimienog rastvaranja pojedinih gasova u vodi. To, uostalom, zavisi od vrste gasa ti. njihove rastvorljivosti u vodi.

Na slici 9. plikazan ie izgled protustrujnog skrubera.

t 2 9 /8

2

5 ~

6 .~

1 '- J--.

Slika 9.

Skruber sa plInilom: 1 ~ ulaz zraka, 2 - izlaz zraka, 3 - ,da::. vade, 4 - idaz muljcvitc vode, 5 - punilo, 6 - resetka, 7 - razdjelna ploea, 8 - cUevi za

ulaz vade, 9 - cijevi za izlaz vade

Centrifugalni skruberi su hidrocikloni "iii so unutrasnji zidoYi kvase VOdOffi. Koristi se, uglavnom, U usisnim ventilacionim sisteml1na za ukianjanje prasine iz zraka. Takva potreba ukazuje se kod abrade i transporta kvarcnog pijeska, koksa, uglja, krecnjaka, razlic,itih ruda i st. (na drobilicama, elevatotima, presipnim mjestima i dr.). .

Po izgledu ovaj sbuber prcdstavlia yertikalni cilindar koji se u donjem dijelu konusno zavrsav3. _ Unutrasnji zid ovog cil1ndra se kyasi vodom i neophodno je da se odrzava neprckidui film kako bi se sprijecilo izbacivanje vade ad strane struje vazdllha.

70

i j ,

! ! I I f; ! I I !

I I I ! I

i I

Zapraseni zrak se kreee u cilindru po putanji spirale tako da se cestice prasinc pod djejstvom centrifugalne sile prislanjaju uza zid dolazeei u kontakt sa tankim slojem vode. Tu se cestice ovlaze, oteZaju i krecu prema doni oj strani skrubera zajeduo sa vodom.

Stepen odvajanja prasine U ovom skruberu raste sa povecanjem specifiene mase prasine i brzine zraka. Takocler, efekat otklanjanja prasine raste sa smanjenjem promjcra centrifugalnog skrubera.

Na slici 10. prikazan je cenmfugalni skmber.

----

----

Slika 10.

Centrifugalni skruber." 1 - ulaz zapracnog zraka, 2 izlaz oCiscenog zraka, 3 - uTaz vade, 4 - izlaz muljcvitc 'vade

Mokri odvajac prasine tipa PVM se cesto spominje u ruskoj Eteraturi. Onje dosta shean odvajacu prasine tipa 1'oto1::10n, a sastoji se od kucista u kome Sil ugradene pregrade (gornja i donjn),

Zapraseni zrak ulaz; sa strane odvajaca (iznad konusnog dUela) prolazeei izmeclu dvije pregrade (gomje i donje) udara u ponsinu vode. Voda se rasprskava 11 '~itne kapljice omogucujuCi 1m prisan "kontakt sa cesticama prasine prisutnim u zraku. Cestice prasine se ovlaze i time

71

postaju teze te silom zemijine teie padaju n vodu. U va eli, koja ima konstantan niva, u konusnom dijelu ovog skrubera, dospjela prasina se talozi na dno konusa, a odatle se isposta u kanal (slika 11.).

Zapraseni gas prijc ricgo Sio dode u kontakt sa rasprscnom VOd0111, zapravo, na samOlll ulazu u skruber) izlozen je tankim mlazevin1a vode koji neprekldno iZbijaju iz luseva jJostavljenih sa gomje strane ulaza kornorc. Tu sc odstrane najvecinl dijclom krupnije cestice, a ostatak se uklani pri konlaktu sa povrsinom vode. Odatlc zrak ponese kapljice vode

)2

1 -~

\7 '-.!...

9 r

pa se rnoraju uklonit! pornocu odvajaca kapi ito prije nego sto zrak dode do ventilatora.

Slika 11.

J'vfokri odl'ajac prasine: 1 - ulaz zaprasenog zraka, 2 - izlaz ocicenog zraka, 3 - ulaz vode, 4 - izlaz l1JuljCl'ite vode, 5 - odvajac kapi, 6 - gornja

pregrada, 7 - donja pregrada, 8 - ventilafOl', 9 - ureilaj za odrzavanJe konstantllog nivaa vade

n

/

Ventnri odvajac prasine se sasloji od Venturijeve ciiev! (1), advajaea kapi (2) i centraine cjeveice (3) za dovod vode. .

On funkcionise taka sto voda dolazi u "grlo" (suienje-5) Venturijevc c~Jevi pod znacajno visokim pritiskom i velikoll1 brzinom stvarajuci VakUU111. Tako stvorenim vakuumom omogucuje S0 uVlacenje zaprascnog gasa u Venturijevu cijev. U "grin" Venturijcvecijevi dolazi do prisnog kontakta lzmeau zagadenog gasa i vade. Relativno vis aka brzina kretanja cestica prasinc s jedlle i kapljica s druge stranc znacajno doprinosi njihovOln medusobnom sudaranju, a zatim oklupnjavanju i taloienju cestica. Dakle, sitnc cvrste cestice prasine sluze kao jezgra za stvaranjc f10kula na kapljicama vode.

Vcntmi uredaj moze da funkcionise taka da uvlaci zapraseni gas i bez vcntilatora. Taj slucaj se rijetko primjenJuje jer nije dovoljno ni efikasan ni ~nvesticiono opravdan za tako mali protok gasa. No, ovaj urenaj SVOJOlll konstrukcijom sll1anjujc otpore zracnc faze u sistemu (olaksava vcntilatoru us is zraka). Mcdutim, za istu tu vrijednost gubi se energija na pumpi koja potiskuje vodu prcko centraine cjevcice (3) u VenLUrijevu elJev.

Ovlaicnc, uvecane i otezalc cestice prasine zajedno sa mlazom vade odlaze pr-ema don)oj strani odvajaca kapi (2), odakle se ispusta u kana!. Gas oslobodcn prasine odlazi prema gornjoj strani odvajaca kapi odakle se ispusta u atmosferu. Venturi odvajac se koristi u tchnoloskim procesima za preciscavanje proizvodnih iIi otpadnih gasova. Njegov aprosceni izgled je prikazan na sliei 12.

Slika 12.

(

73

Venturi odvajac prasine: 1 - venturi cijev, 2 - advajac kapi, 3 - centralna cjevCica za davod vade, 4 - grla (,,"zenje venturi cijevij,' 5 - ulaz

zaprasenog gaSG, 6 - izlaz oCiscenog gasa, 7 - ulaz vade, 8 - izlaz muljevite vade

Pjenasti odvajae prasine, pri radu, karakterise se stvaranjem sloJa vodene pjene (mjehuri6a vode) na resetki kroz ciju perforaciju prolazi zapraseni gas. On se sastoji od kolonc cilindricnog oblika Cija se gomjn i donja strana zavrsava kOll11sno. U ul1utrasnjosti kolone postavljene su reset