PSIHOLOGIJA UDK 159.955.2.072 2000, 1-2, str. 53-74

Efekti konteksta u zadatku kategorizacije pripadnika prirodnih kategorija

GORAN MILOVANOVIĆ

Laboratorija za eksperimentalnu psihologiju Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu

U zadatku kategorizacije, ispitan je efekat promene eksperimentalnog konteksta na vreme kategorizacije pripadnika prirodnih kategorija. Na osnovu podataka iz produkcije 300 ispitanika izračunate su prosečne subjektivne veličine za 6 prirodnih kategorija (gradovi, reke, planine, sisari, insekti, ptice). 110 ispitanika procenjivalo je tipičnost pripadnika istih 6 kategorija. Izvedeno je 6 eksperimenata kategorizacije u kojima su kontrastirani pripadnici po 2 od 6 kategorija u istraživanju. Izvedena je analiza varijanse za svih 6 ogleda , kao i analiza varijanse vremena reakcije za pripadnike iste kategorije u različitim kontekstima. Analize otkrivaju značajan efekat pripadnosti u ogledima sa kategorijama gradova, reka i planina i odsustvo značajnosti ovog efekta u ogledima sa kategorijama sisara, ptica i insekata, što je u suprotnosti sa nalazima dobijenim u ranijim istraživanjima u kojima je korišćen zadatak semantičke verifikacije (Milovanović i Ivanović, 1996). Takođe, u zadatku kategorizacije nije potpuno repliciran nalaz interakcije pripadnosti i kategorije kojoj kategorisani pojam pripada, koji je stabilan u istraživanju semantičkom verifikacijom. Diskutovana je mogućnost predikcije vremena reakcije za pozitivne odgovore na osnovu normirane veličine kategorije. Po razmatranju razlika između formalno sličnih zadataka semantičke verifikacije i kategoriza-cije, nameće se pretpostavka o mogućnosti postojanja različitih kognitivnih strategija u ova dva zadatka.

Ključne reči: kategorizacija, efekat konteksta, prirodne kategorije

U dosadašnjim istraživanjima u kojima je korišćena metoda semantičke

verifikacije bilo je različitih pokušaja da se definiše kontekst u odnosu na koji se posmatra verifikacija određenih iskaza ili grupa iskaza (Lorch, 1981; McCloskey & Glucksbereg, 1979; Milovanović i Ivanović, 1996). Metoda semantičke verifikacije podrazumeva prikazivanje apodiktičnih predikativnih iskaza gde se zahteva od ispitanika da u što je moguće kraćem vremenu donesu odluku o istinitosnoj vrednosti prikazanog iskaza. Kontekst u ovoj eksperi-mentalnoj paradigmi može da se definiše manje ili više široko: mogu da ga

G. Milovanović

54

predstavljaju svi iskazi koji prethode iskazu koji se verifikuje, samo neposredno prethodeći iskazi, iskazi istog ili sličnog tipa, itd. Najuopštenije, efekat konteksta se definiše kao uticaj karakteristika pojedinačnog stimulusa, parova stimulusa ili čitave grupe stimulusa na vreme reakcije za druge stimuluse u istom eksperimentu (Chang, 1986). Nažalost, većina istraživanja u kojima se konstatuje postojanje efekta konteksta u zadatku semantičke verifikacije ne stavlja ovaj efekat u fokus interesovanja. Ova činjenica nas je motivisala da u prethodnim istraživanjima sistematski pristupimo ispitivanju efekta konteksta (Milovanović i Ivanović, 1996, 1997; Milovanović i Janković, 1998; Milovanović, 1998).

Zadatak kategorizacije je najčešće korišćena verzija metode semantičke verifikacije. U zadatku kategorizacije je potrebno odrediti da li je dati pojam pripadnik određene kategorije. Ovaj zadatak se realizuje bilo prikazivanjem samo imena pojmova i kategorija, bilo prikazivanjem predikativnih iskaza u kojima se tvrdi pripadnost pojma kategoriji (npr. “Jelen je sisar.”, “Slon je ptica.”). U literaturi se ove dve varijante zadatka kategorizacije skoro podjedna-ko često sreću pod nazivima "zadatak semantičke verifikacije" i "zadatak kategorizacije". Da bismo izbegli terminološku zbrku, nazivaćemo zadatakom semantičke verifikacije verziju u kojoj se koriste predikativni iskazi, a zadatkom kategorizacije verziju u kojoj se prikazuju samo imena kategorija i pojmova.1 U oba slučaja pozitivan odgovor se daje ukoliko dati pojam/subjekat iskaza pripada prikazanoj kategoriji/atribuciji iskaza. Dalje, slični termini se koriste i za odgovarajuće kognitivne procese, pa tako govorimo o procesu semantičke verifikacije ili o procesu kategorizacije. Razlika u značenju je opet u nijansi: proces kategorizacije podrazumeva utvrđivanje pripadnosti datog pojma određenoj kategoriji na osnovu poznavanja karakteristika pojma i kategorije ili nalaženja njihove direktne veze u postuliranom memorijskom sistemu, dok se pod procesom semantičke verifikacije podrazumeva dolaženje do istinitosne vrednosti iskaza u kome se pripadnost tvrdi. Tako proces kategorizacije predstavlja podfazu procesa semantičke verifikacije koji je širi kognitivni proces, pošto pored kategorizacije obuhvata analizu strukture predikativnog iskaza i eventualno dodatni proces suđenja (ukoliko se prikazuju iskazi različitog kvaliteta, uporedi Rot i Kostić, 1995).

U istoj seansi zadatka kategorizacije eksperiment je moguće izvesti sa pojmovima koji potiču iz dve, tri ili većeg broja kategorija. Čak i ako je eksperiment izveden sa pojmovima koji potiču iz malog broja kategorija, opravdano je postaviti pitanje da li postoje varijable inherentne kategorijama u 1 Ovo je od posebne važnosti, pošto se deo naših razmatranja u ovom radu oslanja na poređenje rezultata dobijenih u zadatku semantičke verifikacije i zadatku kategorizacije.

EFEKTI KONTEKSTA U KATEGORIZACIJI

55

zadatku koje utiču na proces utvrđivanja pripadnosti. Milovanović i Ivanovićeva (Milovanović i Ivanović, 1996) su izveli seriju eksperimenata semantičke verifikacije u kojima su subjekti prikazanih iskaza bili pripadnici samo dve kategorije. Takvi jednostavni eksperimenti uključuju četiri različite eksperimentalne situacije, što možemo pokazati na primeru ogleda sa kategorijama sisara i ptica: S1-K1 (subjekat iz prve kategorije, atribucija iz prve kategorije npr. "Jelen je sisar."), S1 – K2 (subjekat iz prve kategorije, atribucija iz druge kategorije, npr. "Jelen je ptica."), S2 – K1 (subjekat iz druge, atribucija iz prve kategorije, npr. "Kreja je sisar.) i S2 – K2 (subjekat i atribucija iz druge kategorije, npr. "Kreja je ptica."). Rezultati tih eksperimenata su pokazali da se vremena verifikacije iskaza sa subjektima koji potiču iz određene kategorije menjaju u funkciji veličina i prosečnih tipičnosti obe kategorije koje su kontrastirane u istom eksperimentu (Milovanović i Ivanović, 1996).

Cilj ovog istraživanja je da se ispitaju efekti konteksta na proces kategorizacije upotrebom zadataka kategorizacije u kojima su prikazani pripadnici samo dve kategorije. Pošto je semantička verifikacija najčešće korišćena eksperimentalna paradigma u istraživanjima procesa kategorizacije, nalaze dobijene zadatkom kategorizacije poredićemo sa nalazima prethodnih studija u kojima je korišćena metoda semantičke verifikacije.

Efekti veličine kategorija i prosečnih tipičnosti na proces semantičke verifikacije

U ovom istraživanju pod kontekstom podrazumevamo kategorije iz

kojih potiču pojmovi prikazani u zadatku kategorizacije. Pripadnici kategorije sisara se mogu u jednoj eksperimentalnoj senasi prikazati sa pripadnicima kategorije ptica, a u drugoj eksperimentalnoj seansi sa pripadnicima kategorije insekata, pa bismo u prvom slučaju rekli da su pripadnici kategorije sisari prikazani u kontekstu pripadnika ptica, a u drugom u kontekstu ptica. Da bismo operacionalizovali problem, uvešćemo distnikciju između dve vrste varijabli koje mogu da imaju uticaja na proces kategorizacije. Deskriptorima kategorija nazivaćemo varijable koje se odnose na datu kategoriju (npr. veličina katego-rije). Sa druge strane imamo varijable koje definišu vezu između pripadnika kategorija i same kategorije (npr. tipičnost). Prema tome, u prvom delu istraživanja odredićemo (a) veličine kategorija koje će biti upotrebljene u zadatku kategorizacije i (b) tipičnosti njihovih pripadnika.

Efekat veličine kategorije je jedan od osnovnih nalaza istraživanja metodom semantičke verifikacije. Verifikacija će biti brža za one iskaze u

G. Milovanović

56

kojima je kategorija kojoj subjekat pripada po definiciji manja, npr. verifikacija je brža za iskaz “Slavuj je ptica.” nego za iskaz “Slavuj je životinja.” (Landauer & Freedman, 1968, Landauer & Meyer, 1972). Ipak, u ovim istraživanjima koja su pokazala postojanje efekta veličine, veličina klase bila je definisana na osnovu načela da su nadređene kategorije u hijerarhijskoj organizaciji pojmova veće od podređenih. Nisu pružena nikakva kvantitativna određenja veličine kategorije. Na ovo je svakako uticala motivacija istraživača krajem 60-ih i početkom 70-ih, čija su istraživanja većinom imala za cilj upravo dokazivanje ili obaranje modela hijerarhijske semantičke mreže (Collins & Quillian, 1969). Svakako ne postoji način da se sazna tačan broj pripadnika određene kategorije koje neka osoba može da prepozna, i u tom smislu je veličina kategorije direktno nedostupna. Ipak, mogućnost određivanja veličine kategorije pruža zadatak produkcije, u kome se od subjekata zahteva da u određenom vre-menskom periodu zapišu imena svih pojmova određene kategorije kojih mogu da se sete (Milovanović i Ivanović, 1996). Veličina kategorije definiše se kao prosečan broj produkovanih pripadnika date kategorije. Ovako određena veličina kategorije pokazuje se kao značajan prediktor vremena obrade odre-đenih vrsta iskaza u zadatku semantičke verifikacije. Prvo, ako zbir veličina dve kategorije prikazane u zadatku tretiramo kao veličinu ukupnog korpusa pojmova koje kognitivni sistem obrađuje, ova veličina omogućava izračunava-nje verovatnoće pojave iskaza sa subjektom iz date kategorije, kada su poznate veličine obe kategorije u eksperimentu. Pokazuje se da tako dobijena verovatnoća visoko korelira sa prosečnim vremenima verifikacije za odgovore “da” date kategorije. Drugi važan nalaz je da se u eksperimentu semantičke verifikacije sa pojmovima iz dve kategorije na odgovorima “da” skoro uvek brže verifikuje veća kategorija (efekat kategorije, up. Milovanović i Ivanović, 1996).

Druga varijabla sa značajnim efektom u zadatku kategorizacije je tipičnost. Tipičnost predstavlja meru u kojoj je određeni pripadnik neke kategorije istovremeno i njen "dobar" predstavnik, odnosno u kojoj meri on predstavlja "dobar primer" pripadnika te kategorije. Tipičnošću kvantitativno izražavamo stepen povezanosti u značenju između pripadnika neke kategorije i same kategorije. Uobičajeno, tipičnost se kvantitativno određuje procenjiva-njem na unipolarnim skalama, tako što se subjektima zadaje lista pojmova pored kojih se nalaze skale i imena kategorija kojima ti pojmovi pripadaju; veći broj na skali označava veću tipičnost datog pojma. Postoje pokušaji da se definišu i druge mere povezanosti značenja među pojmovima i kategorijama (npr. semantička distanca, Rips, Shoben & Smith, 1973). Efekat tipičnosti predstavlja još jedan stabilan nalaz ispitivanja metodom semantičke

EFEKTI KONTEKSTA U KATEGORIZACIJI

57

verifikacije: verifikacija je brža za iskaze koji sadrže tipičnijeg predstavnika kategorije (npr. iskaz “Jelen je sisar.” se verifikuje brže od iskaza “Šišmiš je sisar.”). U slučaju netačnih iskaza brže se verifikuju iskazi koji sadrže pojmove niske tipičnosti (za iskaz “Jelen je ptica.” potrebno je duže vreme obrade da bi se odbacio kao netačan nego za iskaz “Delfin je ptica.”, Lorch, Jr., 1981). U istraživanju efekata kontekstualnih varijabli na proces semantičke verifikacije Milovanović i Ivanovićeva su pokazali da prosečna tipičnost kategorije preko veličine kategorije u multiploj regresiji značajno doprinosi proporciji objašnje-ne varijanse vremena verifikacije za odgovore "da" kada se posmatraju pojmovi sa intuitivno uočljivim semantičkim crtama (kategorije sisara, ptica, insekata, Milovanović i Ivanović, 1996).

U ovom istraživanju, kao kvantitativni deskriptor kategorija koristimo subjektivnu veličinu dobijenu u zadatku produkcije, a kao varijablu koja određuje vezu pojmova sa kategorijama koristimo procenu tipičnosti. Potrebno je odmah navesti neka ograničenja ovog pristupa: naime, opis kategorija poznavanjem njihovih subjektivnih veličina i tipičnosti pripadnika nije ni izdaleka iscrpan. Postoji nekoliko varijabli u istraživanjima semantičke memorije koje nisu uključene u naše istraživanje: dominantnost instance, domi-nantnost kategorije2, frekvenca pripadnika i kategorija i odgovarajuće familijarnosti. Za sve ove varijable je poznato da imaju određeni efekat na vreme verifikacije (Larochelle & Pineau, 1994).

Produktivnost i procene tipičnosti

Opisaćemo postupak produkcije pripadnika za šest kategorija upotrebljenih u istraživanju. Produkcijom dobijeni pripadnici kategorija upotrebljeni su za naknadne procene tipičnosti, a zatim i kao stimulusi u eksperimentima kategorizacije.

Metod

Subjekti: 300 studenata Odeljenja za psihologiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu produkovalo je pripadnike 6 prirodnih kategorija (sisari, ptice, insekti, gradovi, reke, planine).

Stimulusi i procedura: Svim subjektima je dodeljen formular u čijem se vrhu nalazilo ime jedne od 6 upotrebljenih kategorija, dok je ostatak formulara bio popunjen numerisanim 2 Dominantnost instance predstavlja učestalost kojom subjekti navode određeni pojam kao pripadnika date kategorije, dok dominantnost kategorije predstavlja učestalost navođenja određene kategorije kao nadređene datom pojmu (Larochelle & Pineau, 1994).

G. Milovanović

58

poljima za upisivanje pripadnika. 50 subjekata je produkovalo pripadnike iste kategorije. Od subjekata se zahtevalo da u vremenskom periodu od 30 min zapišu u formular imena svih pripadnika navedene kategorije kojih mogu da se sete.

Rezultati

Produktivnost određene kategorije se koristi za izvođenje mere subjektivne veličine kategorije. Subjektivna veličina kategorije (S) se određuje kao prosečan broj pripadnika kategorije koje je 50 subjekata produkovalo u periodu od 30 min. U Tabeli 1. date su subjektivne veličine3 za 6 kategorija.

Izvedene su dve jednofaktorske analize varijanse po subjektima da bi se ustanovile razlike u subjektivnim veličinama kategorija. Jedna analiza je obuhvatila kategorije geografskih pojmova (gradovi, reke i planine), a druga kategorije životinja (sisari, insekti i ptice). Rezultati pokazuju značajne razlike u subjektivnim veličinama: F(2,147) = 286.1, p < 0.01 u prvoj, i F(2,147) = 48.85, p < 0.01 u drugoj analizi. Sve kategorije se međusobno statistički značajno razlikuju po subjektivnim veličinama, osim kategorija reke i planine.

Tabela 1: Subjektivne veličine kategorija dobijene analizom produktivnosti

kategorija

subjektivna veličina

gradovi 111 reke 48 planine 42 sisari 53 ptice 41 insekti 32

Pošto su na ovaj način dobijene subjektivne veličine kategorija,

pristupilo se procenjivanju tipičnosti njihovih pripadnika.

Metod

Subjekti: 110 studenata prve godine Odeljenja za psihologiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu učestvovalo je u proceni tipičnosti pripadnika 6 kategorija pojmova (gradovi, reke, planine, sisari, ptice, insekti). 3 Navedene vrednosti u Tabeli 1 su zaokružene, pošto je nemoguće izraziti veličinu kategorije u jedinici broja pripadnika realnim brojem dobijenim računanjem proseka.

EFEKTI KONTEKSTA U KATEGORIZACIJI

59

Stimulusi i procedura: Svim subjektima je dodeljen formular, u čijem je vrhu bilo odštampano upustvo za procenu tipičnosti. Ostatak formulara činilo je 207 pojmova, i to: 37 pripadnika gradova, 34 planina, 36 reka, 34 sisara, 33 ptica i 33 insekata. Pored svakog predstavnika određene kategorije data je petostepena skala, iza koje se nalazilo ime kategorije kojoj odgovarajaći predstavnik pripada. Uputsvo za skaliranje tipičnosti je glasilo: “Pred vama se nalazi lista pojmova. Pored svakog od njih se nalazi petostepena skala i ime kategorije kojoj taj pojam pripada. Vaš zadatak je da procenite na datoj skali tipičnost pojma koji je napisan pored skale. Pod tipičnošću se podrazumeva koliko je određeni pojam dobar predstavnik kategorije kojoj pripada, bilo po broju tipičnih karakteristika te kategorije, ili na neki drugi način.”. Na osnovu dobijenih podataka izračunate su prosečne vrednosti tipičnosti za svaki od upotrebljenih pojmova.

Rezultati U Tabeli 2. dati su proseci i standardne devijacije tipičnosti u okvirima

kategorija sisara, ptica, insekata, gradova, reka i planina. Analizom tipičnosti dobijamo prosečne tipičnosti za pojedinačne

pripadnike kategorija, a njihovom daljom analizom i prosečne tipičnosti unutar svake od kategorija. Analize varijanse pokazuju da se kategorije sisari, ptice i insekti međusobno ne razlikuju po prosečnoj tipičnosti, za razliku od kategorija gradova, reka i planina: F(2, 104) = 7.30, p < 0.01. Naknadnim testovima utvrđene su i sledeće razlike: gradovi/planine F(1, 104) = 14.57, p < 0.01; gradovi/reke F(1,104) = 3.98, p < 0.05.

Tabela 2: Proseci i standardne devijacije procena tipičnosti

kategorija M SD gradovi 4.09 0.52 reke 3.86 0.49 planine 3.64 0.47 sisari 3.65 0.52 ptice 3.89 0.58 insekti 3.83 0.53

Podaci dobijeni analizom tipičnosti se na više načina razlikuju od

rezultata dobijenih u prethodnim studijama. U istraživanju konteksta u semantičkoj verifikaciji Milovanovića i Ivanovićeve (1996), u grupi pojmova koja sadrži sisare, ptice i insekte postoji osnovni efekat tipičnosti, iako se naknadnim testovima utvrđuje da je jedina statistički značajna razlika u prosečnoj tipičnosti među ovim kategorijama ona između ptica i insekata. Takođe, ako uporedimo aktualne podatke sa rezultatima prethodne studije,

G. Milovanović

60

uočava se da su sada dobijene znatno više vrednosti prosečne tipičinosti za kategorije sisara, insekata i ptica. Ova odstupanja mogu biti posledica načina na koji je tipičnost skalirana u prvom i drugom istraživanju: Milovanović i Ivanovićeva, (1996) koriste skaliranje tipičnosti u bloku, odnosno postupak u kome jedan ispitanik procenjuje tipičnost samo jedne kategorije na formularu koji osim pripadnika te kategorije ne sadrži pripadnike drugih. U našem istraži-vanju je moguće da su na dobijene procene tipičnosti jedne kategorije uticale karakteristike procena za druge kategorije koje su joj činile kontekst, jer je tipičnost procenjivana od strane istih ispitanika za sve kategorije odjednom (Milovanović i Ivanović, 1996).

Pripadnici šest kategorija, dobijeni produkcijom, za koje je procenjena tipičnost u kategorijama kojima pripadaju, upotrebljeni su kao stimulusi u eksperimentima kategorizacije sa ciljem da se ispita efekat promene konteksta na proces kategorizacije pripadnika određene kategorije.

Eksperimenti 1 - 6

Izvedeno je šest eksperimenata sa zadatkom kategorizacije. U svakom eksperimentu prikazani su pojmovi iz dve od šest kategorija za koje smo utvrdili veličinu. Jedna kategorija pojmova upotrebljena u određenom eksperi-mentu tretirana je kao kontekst drugoj kategoriji prikazanoj u istom eksperimentu, i obrnuto. Umesto zadatka semantičke verifikacije, upotrebljen je jednostavniji zadatak kategorizacije. Na ekranu monitora subjektima se prvo prikazuje ime kategorije, ispod kojeg se posle interstimulusnog intervala prikazuje određeni pojam. Od subjekata se zahteva da odgovore pritiskom na taster “da” ukoliko dati pojam pripada prikazanoj kategoriji, a pritiskom na taster “ne” ukoliko ne pripada. Ovaj način ispitivanja procesa verifikacije nije nov (Larochelle & Pineau, 1994). Zbog promene eksperimentalne paradigme, biće neophodno naknadno poređenje rezultata dobijenih standardnim oblikom semantičke verifikacije i zadatka koji koristimo u ovoj studiji. Metod

Subjekti: Po 20 studenata prve godine Odeljenja za psihologiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu učestvovalo je u eksperimentima 1 - 6.

Stimulusi, nacrt i postupak: Stimuluse za svaki eksperiment činilo je 30 pripadnika 2 od 6 kategorija u istraživanju, i imena obe kategorije koje učestvuju u tom eksperimentu. Po 15 pojmova iz svake kategorije korišćeno je u situacijama “da” (kada prikazani pojam pripada

EFEKTI KONTEKSTA U KATEGORIZACIJI

61

prethodno prikazanoj kategoriji), i po 15 pojmova u situacijama “ne”. Stimulusi sa odgovorom "ne" generisani su sparivanjem pripadnika određene kategorije sa imenom druge kategorije u eksperimentu, tako da se u svakom ogledu pojavljuju imena samo dve kategorije pojmova, onih iz kojih potiču pojmovi koje treba kategorisati. Tako se svaki eksperiment sastojao od ukupno 60 parova stimulusa; kod 30 parova pojam je pripadao prethodno prikazanoj kategoriji (odgovor "da"), a kod drugih 30 parova to nije bio slučaj (odgovor “ne”). Svi eksperimenti su planirani po istovetnom dvofaktorskom nacrtu (2 x 2), sa faktorom kategorija (npr. "sisar"/"ptica") i faktorom pripadnosti kategoriji (pripada/ne pripada). Po opisanom nacrtu izvedeno je 6 eksperimenata, i to: eksperiment 1 (sisari/ptice), eksperiment 2 (sisari/insekti), eksperiment 3 (ptice/insekti), eksperiment 4 (gradovi/reke), eksperiment 5 (gradovi/planine), eksperiment 6 (reke/planine). Tako sve svaka od 6 kategorija koristi u dva eksperimenta, u različitom eksperimentalnom kontekstu; važno je napomenuti da se uvek za istu kategoriju koristi istih prethodno odabranih 30 pripadnika, što omogućava da se porede vremena verifikacije iz dva različita ogleda. Na istovetan način je za svaki eksperiment pripremljena i vežba od 12 stimulusa.

Stimulusi su prikazivani na 14-inčnom ekranu monitora PC. Prvo je prikazivano ime jedne od dve kategorije u trajanju od 2000 ms, zatim je sledila pauza od 500 ms posle koje je prikazan pojam za koji treba odrediti da li pripada toj kategoriji. Pojmovi su prikazivani u trajanju 4000 ms, koliko je bilo i maksimalno dozvoljeno vreme za davanje odgovora. U slučaju prekoračenja datog vremena, subjekti su zvučnim signalom i porukom na ekranu opominjani da moraju davati brže odgovore. Jedna seansa eksperimenta kategorizacije trajala je oko 10 minuta, uključujući i vežbu od 12 stimulusa.

Rezultati

Obrađeni su rezultati za po 15 subjekata koji su učestvovali u

eksperimentima 1 – 6; za svaki eksperiment iz analize je isključeno 5 subjekata zbog prevelikog broja grešaka. Izvedene su dve grupe analiza varijanse: jedna, u kojoj su urađene standardne analize varijanse po opisanim nacrtima za svaki od 6 ogleda, i druga grupa, u kojoj je efekat konteksta analiziran tako što su poređena vremena reakcije za tačne i netačne odgovore iz jedne iste kategorije u različitim eksperimentima. Nacrti za drugu grupu analiza su dvofaktorski, sa ponovljenim faktorom pripadnosti kategoriji, i neponovljenim faktorom eksperimenta (konteksta). Tako se dobija informacija o ponašanju istih 30 pripadnika jedne kategorije u odnosu na to sa kojom je kategorijom bila kontastirana u dva eksperimenta u kojima je upotrebljena. Vremena reakcije za sve situacije u eksperimentima 1 – 6 data su u tabeli 4. Odnosi vremena reakcije za pripadajuće (odgovori "da") i nepripadajuće (odgovori "ne") stimuluse u odnosu na kategoriju iz koje potiču u eksperimentu dati su na slikama 1 – 2.

Rezultati analiza varijanse za eksperimente 1 – 3 pokazuju sledeće: U eksperimentu 1, u kome su kontrastirane kategorije sisara i ptica, faktori pripadnosti i kategorije nisu dostigli statističku značajnost, dok je interakcija ova dva faktora statistički značajna: F(1, 14) = 15.79, p < 0.01 (slika 1). U

G. Milovanović

62

eksperimentu 2, kategorije sisara i insekata (slika 1), pripadnost nije dostigla značajnost, dok je efekat kategorije statistički značajan: F(1,14) = 22.43, p < 0.01, a interakcija ova dva faktora nije značajna. Eksperiment 3 je sadržao pripadnike kategorija ptica i insekata (slika 1): efekat pripadnosti nije dostigao značajnost, značajan je efekat kategorije: F(1,14) = 53.68, p < 0.01 i interakcija pripadnosti i kategorije: F(1,14) = 51.39, p < 0.01. Analize varijanse u eksperi-mentima 4 – 6 pokazuju sledeće: u eksperimentu 4, gradovi i reke (slika 2), značajni su efekti oba faktora i njihova interakcija, i to pripadnost: F(1,14) = 21.29, p < 0.01, kategorija: F(1, 14) = 9.50, p < 0.01, i interakcija: F(1, 14) = 9.34, p < 0.01. U eksperimentu 5, gradovi i planine (slika 2), pripadnost ima značajan efekat: F(1,14) = 7.30, p < 0.05, značajan je i efekat kategorije: F(1, 14) = 13.25, p < 0.01, dok dvostruka interakcija nije značajna. U eksperimentu 6, reke i planine (slika 2), pripadnost ima efekta: F(1, 14) = 21.70, p < 0.01, faktor kategorije je bez značajnog efekta: F(1, 14) = 1.16, p < 0.3, dvostruka interakcija je značajna: F(1, 14) = 10.20, p < 0.01.

Tabela 4: Prosečna vremena reakcije u eksperimentima 1 - 6.

eksperiment 1 eksperiment 2 eksperiment 3 sisari ptice sisari insekti ptice insekti

pripada 1085 998 1003 1091 857 1087 ne pripada 1009 1123 993 1052 968 955

eksperiment 4 eksperiment 5 eksperiment 6 gradovi reke gradovi planine reke planine

pripada 841 948 890 965 948 897 ne pripada 936 965 929 1033 955 1052

Analize konteksta, izvedene po dvofaktorskom nacrtu sa neponovljenim faktorom konteksta (eksperimenta) i ponovljenim faktorom pripadnosti kategoriji pokazuju sledeće4: efekat pripadnosti kategoriji je značajan za kategoriju sisara: F(1, 28 ) = 7.53, p < 0.01, ptica: F(1, 28) = 49.31, p < 0.01, insekata: F(1, 28) = 15.26, p < 0.01, gradova: F(1, 28) = 27.21, p < 0.01, i planina: F(1, 28) = 19.35, p < 0.01, dok nije značajan za kategoriju reka. Interakcija ova dva faktora je značajna u analizi gradova: F(1, 28) = 4.55, p < 0.05, i insekata: F(1, 28) = 4.52, p < 0.05, dok za ostale kategorije ne dostiže statističku značajnost.

4 U analizi konteksta ne navodimo osnovne efekte neponovljenog faktora konteksta.

EFEKTI KONTEKSTA U KATEGORIZACIJI

63

Slika 1: Odnos pripadnosti i kategorije u eksperimentima 1, 2 i 3.

eksperiment 1 (sisari i ptice)

800

900

1000

1100

1200

pripada ne pripada

sisari

ptice

eksperiment 2 (sisari i insekti)

800

900

1000

1100

1200

pripada ne pripada

insekti

sisari

eksperiment 3 (ptice i insekti)

800

900

1000

1100

1200

pripada ne pripada

ptice

insekti

G. Milovanović

64

Slika 2: Odnos pripadnosti i kategorije u eksperimentima 4, 5 i 6.

eksperiment 4 (gradovi i reke)

800

900

1000

1100

1200

pripada ne pripada

gradovi

reke

eksperiment 6. (reke i planine)

800

900

1000

1100

1200

pripada ne pripada

planine

reke

eksperiment 5. (gradovi i planine)

800

900

1000

1100

1200

pripada ne pripada

planine

gradovi

EFEKTI KONTEKSTA U KATEGORIZACIJI

65

Diskusija Diskutovaćemo nekoliko aspekata rezultata dobijenih analizom

varijanse vremena reakcije u eksperimentima 1 – 6. Pre svega, uporedićemo dobijene nalaze sa nalazima eksperimenata istovetnih nacrta izvedenih po standardnoj paradigmi semantičke verifikacije (prikazivanje rečenica oblika “S je C.”). Zatim ćemo ispitati u kojoj meri neki od ranije razvijenih prediktora vremena reakcije u zadatku semantičke verifikacije mogu da objasne dobijene rezultate u zadatku kategorizacije. Na kraju, pokušaćemo da dobijemo uvid u efekte konteksta diskutujući promene u kategorizaciji pripadnika jedne kategorije u kontekstu druge dve sa kojima su prikazani u odgovarajućem eskperimentu.

Poređenje zadatka kategorizacije i semantičke verifikacije u standardnom obliku. U odnosu na studiju efekata kontekstualnih varijabli na proces semantičke verifikacije koju su sproveli Milovanović i Ivanovićeva (Milovanović i Ivanović, 1996), koja je bazirana na analizama 6 eksperimenata izvedenih standardnom metodom semantičke verifikacije, sa istovetnim nacrtima i kategorijama koje koristimo u ovom istraživanju, sadašnji rezultati se bitno razlikuju. Osnovni nalaz prethodne studije bio je postojanje interakcije između faktora pripadnosti kategoriji i kategorije iz koje potiče verifikovani pojam, koja se dosledno javila u svih 6 eksperimenata. U našem istraživanju ovaj nalaz je delimično repliciran pošto interakcija nije dostigla statističku značajnost u eksperimentu sa kategorijama sisara i insekata (eksperiment 2) i u eksperimentu sa kategorijama gradova i planina (eksperiment 5). Dalje, u studiji metodom semantičke verifikacije efekat pripadnosti značajan je u svih 6 izvedenih ogleda, dok je u zadatku kategorizacije on značajan samo za oglede 4 – 6 (gradovi i reke, gradovi i planine, reke i planine). U ovom istraživanju delimično je repliciran efekat kategorije kojoj pripadaju kategorisani pojmovi: on nije značajan u eksperimentima sa kategorijama reka i planina (eksperiment 6) i sa kategorijama sisara i ptica (eksperiment 1), dok je u svim ostalim eksperimentima dostigao značajnost, za razliku od istraživanja semantičkom verifikacijom u kojem nije dostigao statističku značajnost u ogledima sa kategorijama gradova i reka, i kategorijama reka i planina, dok je u ostalim ogledima značajan. U tabeli 5 dat je pregled značajnosti efekata faktora pripadnosti i kategorije u dva istraživanja.

G. Milovanović

66

Tabela 5: Efekti faktora pripadnosti, kategorije i interakcije ova dva faktora u istraživanjima metodom kategorizacije i semantičke verifikacije (rezultati semantičke verifikacije prema Milovanović i Ivanović, 1996); ** označava značajnost na nivou p < 0.01, * na nivou p < 0.05.

značajnost

kategorijesemantička verifikacija kategorizacija

pripadnost ** pripadnost - kategorija ** kategorija -

sisari ptice interakcija ** interakcija **

pripadnost ** pripadnost - kategorija ** kategorija **

sisari insekti interakcija ** interakcija -

pripadnost ** pripadnost - kategorija ** kategorija **

ptice insekti interakcija ** interakcija **

pripadnost ** pripadnost ** kategorija - kategorija **

gradovi reke interakcija * interakcija **

pripadnost ** pripadnost * kategorija ** kategorija **

gradovi planine interakcija ** interakcija -

pripadnost ** pripadnost ** kategorija - kategorija -

reke planine interakcija ** interakcija **

Razlika u nalazima dobijenim u zadatku kategorizacije i zadatku

semantičke verifikacije ogleda se u odsustvu efekta pripadnosti u zadatku kategorizacije u svim eksperimentima u kojima su učestvovale kategorije sisara, ptica i insekata, međusobno kontrastirane (eksperimenti 1 – 3). Ovaj efekat je značajan u svim eksperimentima u istraživanju semantičkom verifikacijom, pri čemu su stimulusi koji se odlikuju pripadnošću subjekta kategoriji verifikovani brže od stimulusa koji se ne odlikuju tom pripadnošću.

EFEKTI KONTEKSTA U KATEGORIZACIJI

67

U eksperimentima sa kategorijama gradova, reka i planina, ovaj efekat je repliciran u istraživanju kategorizacijom. U eksperimentima 1 (sisari i ptice, slika 1.) i 3 (ptice i insekti, slika 1.) može se zaključiti da je efekat pripadnosti maskiran interakcijom sa faktorom kategorije; testovi kontrasta pokazuju da se pripadajuće i nepripadajuće situacije, posmatrane u odnosu na kategoriju iz koje pojmovi potiču, međusobno razlikuju: značajna je razlika između pripadajućih i nepripa-dajućih parova stimulusa u kategoriji ptica u ogledu sa sisarima: F(1, 14) = 16.68, p < 0.01, kao i odgovarajuća razlika za kategoriju sisara u istom ogledu: F(1, 14) = 7.63, p < 0.05. U eksperimentu 3, sa kategorijama ptica i insekata, efekat pripadnosti je značajan u kategoriji ptica: F(1, 14) = 41.69, p < 0.01, kao i u kategoriji insekata: F(1, 14) = 20.81, p < 0.01.

Za pojmove iz kategorija sisara i insekata vezana je sledeća pravilnost: kontrastirani sa kategorijom ptica, u odgovarajućim eksperimentima, brže se odbacuju u nepripadajućim situacijama nego što je potrebno za njihovu kategorizaciju kada su prikazani sa kategorijom kojoj pripadaju. Pojmovi iz kategorije ptica se uvek brže kategorišu u pripadajućim situacijama nego što se odbacuju u situacijama kada je prethodno prikazana neodgovarajuća kategorija.

U eksperimentu 2, sa kategorijama sisara i insekata, testovi kontrasta pokazuju da pripadnost nema nikakvog efekta kada se posmatra po nivoima faktora kategorije. U eksperimentu 4, sa kategorijama gradova i reka, dobijen je značajan osnovni efekat pripadnosti, ali se pokazuje da je razlika između pripadajućih i nepripadajućih stimulisa značajna za kategoriju gradova: F(1, 14) = 56.16, p < 0.01, ali ne i za kategoriju reka: F(1, 14) = 0.69, p < 0.42. Isto tako, u eksperimentu 6, sa kategorijama reka i planina, efekat pripadnosti postoji za planine: F(1, 14) = 28.61, p < 0.01, ali ne i za reke: F(1, 14) = 0.06, p < 0.81. Nalaz eksperimenta 6 (reke i planine) upravo je u suprotnosti sa nalazima metodom semantičke verifikacije, gde je efekat pripadnosti bio značajan za kategoriju reka. Nalaz eksperimenta 4, sa kategorijama gradova i reka, ponavlja nalaze odgovarajućeg eksperimenta semantičke verifikacije, s tim što je u kategorizaciji značajnost dostigao faktor kategorije pojmova.

Veoma je složeno izvršiti potpuno poređenje rezultata dobijenih semantičkom verifikacijom i zadatkom kategorizacije u ove dve studije. Pre svega, o procesu semantičke verifikacije se ni iz daleka ne zna dovoljno da bi se mogla naći stabilna teorijska osnova po kojoj bi bilo moguće uporediti predstavljene dve grupe eksperimenata. Zatim, kako aktualno istraživanje tako i istraživanje Milovanovića i Ivanovićeve iz 1996. predstavljaju retke pokušaje da se ispitivanju procesa verifikacije i procesa u semantičkoj memoriji pristupi analizom efekata konteksta putem nacrta u kojima se kontrastiraju po dve

G. Milovanović

68

kategorije, tako da ne postoji dovoljan broj istraživanja sa kojima možemo da poredimo dobijene nalaze.

Suštinski problem poređenja ove dve studije sastoji se u osnovanoj

mogućnosti da, zbog promene eksperimentalne paradigme, dolazi do promene strategije ispitanika pri davanju odgovora. Razmatranje ove mogućnosti zahtevalo bi opširnu studiju samo po sebi, pošto je neophodna prethodna operacionalizacija mogućih strategija u dva zadatka, što nije u potpunosti postignuto ni za daleko češće upotrebljavanu semantičku verifikaciju (Kintsch, 1980).

Predikcija vremena reakcije za pozitivne odgovore. Prethodna

istraživanja su pokazala da je na osnovu varijabli kojima opisujemo kategorije moguće dati zadovoljavajuće predikcije vremena reakcije za odgovore “da” u semantičkoj verifikaciji (Milovanović i Ivanović, 1996, 1997, Milovanović, 1998). Preciznije, poznajući subjektivne veličine kategorija koje učestvuju u eksperimentima po opisanim nacrtima, moguće je predvideti prosečna vremena verifikacije za iskaze sa pojmovima određene kategorije. Sledeći izraz uvodi pojam normirane veličine kategorije (Milovanović i Ivanović, 1996.):

(1)

gde je Si subjektivna veličina kategorije čiju vrednost normiramo, Sc subjektivna veličina druge kategorije u eksperimentu, i Sn normirana veličina kategorije Si. Radi se o veoma jednostavnom načinu da se ustanovi odnos između veličina dve kategorije koje se nalaze u istom eksperimentu; pri tom, ovako izračunat odnos predstavlja proporciju, i ujedno verovatnoću pojave pojma iz određene kategorije u eksperimentu. Pokazuje se da ovaj odnos u velikoj meri objašnjava prosečno vreme verifikacije po kategorijama za pozitivne odgovore: za eksperimente sa kategorijama gradova, reka i planina, r2 = 0.91, i r2 = 0.80 za eksperimente sa kategorijama sisara, insekata i ptica (Milovanović i Ivanović, 1996). Normirana veličina kategorije daje dobre predikcije vremena verifikacije i u eksperimentima u kojima koristimo pojmove iz više kategorija (Milovanović, 1998.). U eksperimentima sa kategorijama sisara, ptica i insekata, pokazuje se da normirana veličina i prosečna tipičnost kategorije kao druga varijabla u multiploj regresiji objašnjavaju skoro svu

ci

in SS

SS

+=

EFEKTI KONTEKSTA U KATEGORIZACIJI

69

varijansu vremena verifikacije za odgovore “da” po kategorijama (r2 = 0.99, Milovanović i Ivanović, 1996). Postavlja se pitanje da li normirana veličina kategorije i u zadatku kategorizacije može da pruži predikciju vremena reakcije.

Izračunate su normirane veličine kategorija po izrazu (1), na osnovu prethodno dobijenih subjektivnih veličina kategorija (tabela 1.), a zatim je izvedena linearna regresiona analiza u kojoj su kontrastirane normirane veličine kategorija i vreme reakcije za odgovore “da” za stimuluse sa pojmovima pripadnicima odgovarajuće kategorije, i to za dve grupe ogleda: prvu, u kojoj su uzeti u analizu eksperimenti 1 – 3 (sa kategorijama sisara, ptica i insekata), i drugu, eksperimenti 4 – 6 (gradovi, reke, planine). Rezultati analiza su sledeći: za prvu grupu eksperimenata, r2 = 0.20, F(1, 4) = 1.04, p < 0.36 (slika 3), i r2 = 0.81, F(1, 4) = 7.70, p < 0.05 (slika 4). Prosečna tipičnost kategorije ne doprinosi značajno procentu objašnjene varijanse ni u jednom slučaju. Vidimo da je normirana veličina kategorije relativno dobar prediktor vremena reakcije za eksperimente sa kategorijama gradova, reka i planina, ali je predikcija bez statističke značajnosti za eksperimente sa kategorijama sisara, ptica i insekata. U istraživanjima semantičkom verifikacijom u kojima se normirana veličina pokazala kao dobar prediktor, ona je takođe bila jače povezana sa vremenom reakcije za eksperimente sa kategorijama geografskih pojmova, ali su i te veze sa vremenom reakcije bile daleko veće i značajnije.

Slika 3: Odnos normirane veličine kategorije i vremena kategorizacije za eksperimente 1 – 3 (kategorije sisara, ptica i insekata)

Sn

880

960

1040

1120

0.36 0.40 0.44 0.48 0.52 0.56 0.60 0.64

G. Milovanović

70

Slika 4: Odnos normirane veličine kategorije i vremena kategorizacije za eksperimente 4 – 6 (kategorije gradova, reka i planina)

Pokazuje se da je u zadatku kategorizacije kognitivni sistem manje

osetljiv na verovatnoću pojave pojma iz određene kategorije, kao i da prosečna tipičnost kategorije nema nikakvog udela u objašnjenju vremena reakcije za pozitivne odgovore. Pošto nisu poznate druge varijable (osim frekvence, koja nije uključena u nacrt) kojima možemo da opišemo kategorije koje koristimo u eksperimentima, ostaje nejasno koje su varijable na kojima kognitivni sistem bazira odluku o pripadnosti ili nepripadnosti pojma kategoriji. Relativno dobra predikcija za kategorije gradova, reka i planina je nalaz koji je dobijen i u metodi semantičke verifikacije; izgleda da je za ovu grupu kategorija ključna varijabla upravo subjektivna veličina, na osnovu koje je moguće razviti strategiju sa nekom vrstom očekivanja baziranom na verovatnoći pojave pojma iz određene kategorije. Međutim, statistički je neznačajna predikcija na osnovu odnosa subjektivnih veličina za kategorije sisara, ptica i insekata; ona je bila značajna u semantičkoj verifikaciji, i potpuna sa uvođenjem u analizu varijable tipičnosti, dok u slučaju kategorizacije uvođenje druge varijable ne dovodi ni do kakvog porasta procenta objašnjene varijanse.

Analize konteksta. Kao što je već rečeno, podaci dobijeni eksperimentima 1 – 6 iskorišćeni su i tako što su analizirana vremena reakcije za pripadnike jedne kategorije u različitim eksperimentima. Tehnički, izvođena je analiza varijanse za stimuluse koji se odlikuju ili ne odlikuju pripadnošću pojma kategoriji, uključujući neponovljeni faktor konteksta, odn. eksperimenta iz kojeg potiču određeni podaci. Tako su dobijene analize efekta konteksta za svih 6 korišćenih kategorija pojmova, i to: sisari (među pticama i insektima), ptice (među sisarima i insektima), insekti (među sisarima i pticama), gradovi (među rekama i planinama), planine (među rekama i gradovima) i reke (među

Sn

840

880

920

960

0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8

EFEKTI KONTEKSTA U KATEGORIZACIJI

71

planinama i gradovima). Ovaj postupak predstavlja nov, do sada neisproban način da se stekne uvid u efekte konteksta na proces kategorizacije. Izvođenje ove analize je omogućeno i opravdano time što su isti pripadnici određene kategorije korišćeni u oba eksperimenta u kojima se ona pojavljuje.

Interakcija dva faktora koji učestvuju u ovoj analizi, odnosno konteksta i pripadnosti statistički je značajna u kategorijama gradova i insekata. U kategoriji gradova, detaljnije razmatranje pokazuje da je veća razlika u vremenima reakcije na pripadajuće i nepripadajuće stimuluse kada su prikazani u kontekstu kategorije reka (F(1,28) = 27.00, p < 0.01) nego kada su prikazani u kontekstu planina (F(1,28) = 4.75, p < 0.05). U slučaju kategorije insekata, nema razlike između pripadajućih i nepripadajućih stimulusa u kontekstu sisara (F(1,28) = 1.58, p < 0.21), ali je ta razlika značajna u kontekstu ptica (F(1,28) = 18.2, p < 0.01). Treba napomenuti da interakcija konteksta i pripadnosti nalazi na ivici značajnosti (F(1, 28) = 2.98, p < 0.09) u kategoriji planina.

U poređenju zadatka kategorizacije i zadatka semantičke verifikacije, za koje možemo da pretpostavimo da počivaju na istim kognitivnim procesima, možemo da zaključimo da se neki u verifikaciji stabilni efekti delimično gube u kategorizaciji. Pre svega tu mislimo na efekat pripadnosti, koji je se uvek javlja u semantičkoj verifikaciji, dok se u ovom istraživanju kategorizacijom javlja samo u ogledima u kojima učestvuju kategorije gradova, reka i planina. Ako uzmemo u obzir formalnu sličnost dva zadatka, odn. činjenicu da su za davanje tačnih odgovora u verifikaciji i kategorizaciji neophodne iste informacije i analogno, isti kognitivni procesi, naš zaključak može biti da se za svaki od dva zadatka razvija specifična strategija davanja odgovora čije su posledice dobijeni različiti profili rezultata. U prilog ovome ide i nalaz o manjem procentu objašnjene varijanse vremena reakcije prediktorom normirane veličine kategorije u zadatku kategorizacije. Podsetimo se, dok je u verifikaciji normirana veličina kategorije bila dobar prediktor vremena verifikacije za odgovore "da", u kategorizaciji ona zadržava prediktivnu moć samo u odnosu na vremena iz eksperimenata sa kategorijama gradova, reka i planina. Takođe, i u odnosu na kategorije gradova, reka i planina, bolja je predikcija ovom varijablom u paradigmi verifikacije nego u kategorizaciji. Moguće je da do pada u procentu objašnjene varijanse dolazi upravo zbog upotrebe drugačije kognitivne strategije, koja bi se u slučaju kategorizacije manje oslanjala na varijable kao što je veličina kategorije. Ipak, pretpostavku o postojanju različitih kognitivnih strategija u dva zadatka moramo da usvojimo sa velikim oprezom, pošto preostaje da se ispitaju efekti varijabli koje nisu u nacrtu ovog istraživanja na verifikaciju i kategorizaciju u ogledima sa dve kontrastirane kategorije.

G. Milovanović

72

Reference

Banks, W. P., Clark, H. H., Lucy, P. (1975). The Locus of the Semantic Congruity Effect in Comparative Judgments. Jounal of Experimental Psychology: Human Perception and Performance, Vol. 104, No. 1, 35 - 47.

Chang, T. M. (1986.). Semantic memory: Facts and models. Psychological Bulletin, 99, 199-220. Collins, A. M. & Quillian, M. R. (1969). Retrieval time from semantic memory. Journal of

Verbal Learning and Verbal Behavior, 8, 240-247. Collins, A. M. & Quillian, M. R. (1970). Does Category Size Affect Categorization Time|

Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior, 9, 432-438. Collins, A. M., Loftus, E. (1975). A spreading-activation thoery of semantic processing.

Psychological Review, 82, 407-428. Conrad, C. (1972). Cognitive economy in semantic Memory. Journal of Experimental

Psychology, 1972, Vol. 92, No.2, 149-154. Kintsch, W. (1980). Semantic Memory: A Tutorial. U Attention and Performance VIII, R. S.

Nickerson (Ed.) 1980, Hillsdale, NJ: LEA. Kounios, J., Montgomery, E. C., Smith, R. W. (1994). Semantic Memory and the granularity of

semantic relations: Evidence from speed-accuracy decomposition. Memory & Cognition, 1994, 22 (6), 729-741.

Landauer, T. K. & Freedman, J. L. (1968). Information Retrieval from Long-Term Memory: Category Size and Recognition Time. Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior, 7, 291-295.

Landauer, T. K., & Meyer, D. E. (1972). Category Size and Semantic-Memory Retrieval. Journal of Verbal Learning and Verbal Behaviour, 11, 539-549.

Larochelle, S., Pineau, H. (1994). Determinants of Response Times in the Semantic Verification Task. Journal of Memory and Language, 33, 796-823.

Lorch, Jr. F. (1981). Efects of Relation Strenght and Semantic Overlap on Retreval and Comparison Processes during Sentence Verification. Journal of Verbal Behaviour, 20, 593-610.

McCloskey, M., Glucksberg, S. (1979). Decision Processes in Veryfing Category Membership Statements: Implications for Models of Semantic Memory. Cognitive Science, 11, 1-37.

Milovanović, G. (1995). Efekat semantičke kongruencije u verifikaciji predikativnih iskaza. Psihologija XXIX, 2-3, 353-372.

Milovanović, G., Ivanović, I. (1996). Efekti kontekstualnih varijabli na proces semantičke verifikacije. LEP Saopštenja, 35.

Milovanović, G. i Ivanović, I. (1997). Efekti variranja konteksta na proces semantičke verifikacije. Izlaganje na III naučnom skupu Empirijska istraživanja u psihologiji, 7. i 8. mart, 1997., Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu.

Milovanović, G. (1997). Veličina prirodnih kategorija i njihov broj - važne determinante procesa semantičke verifikacije. Izlaganje na IV naučnom skupu Empirijska istraživanja u psihologiji, 11. i 12. februar, 1998., Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu.

Milovanović, G. i Janković, D. (1998). Odnos tipičnosti i veličine kategorije u zadatku semantičke verifikacije. Izlaganje na IV naučnom skupu Empirijska istraživanja u psihologiji, 11. i 12. februar, 1998., Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu.

EFEKTI KONTEKSTA U KATEGORIZACIJI

73

Patchella, R. G. (1974). The Interpretation of Reaction Time in Information-Processing Research. U Human Information Processing: Tutorials in Performance and Cognition, Barry H. Kantowitz (Ur.), LEA, 1974, Hillsdale, New Jersey.

Rot, N., Kostić, A. (1993). Uticaj kvaliteta i veridikalnosti na vreme verifikacije predikativnih i perceptivnih sudova. Psihologija XXVI, 3-4, 275 - 293.

Rot, N., Kostić, A. (1995). Uticaj konteksta na verifikovanje predikativnih iskaza. LEP Saopštenja, 19.

Rips, L. J., Shoben, E. J., & Smith, E. E. (1973). Semantic distance and the verification of semantic relations. Journal of Verbal Learning and Verbal Behaviour, 12, 1- 20.

Smith, E. E., Shoben, E. J., & Rips, L. J. (1974). Structure and processes in semantic decisions. Psychological Review, 81, 214-241.

Contextual Effects in Categorization Task with Natural Categories

Goran Milovanović

Laboratory for Experimental Psychology

University of Belgrade, Serbia, Yugoslavia

The categorization task was used to determine the effect of experimental context on categorization time of members of natural categories. Production data obtained from 300 subjects were used to estimate the average subjective sizes of 6 natural categories (cities, rivers, mountains, mammals, insects, birds). 110 subjects estimated the typicality value for members of the same 6 catego-ries. Six experiments with categorization task, with two of the six categories in each, were performed. The analysis of variance was performed for each of the six experiments, as well as for the members of the same category in different context. The analyses show significant effect of category membership only in experiments involving categories of cities, rivers and mountains. This outcome doesn’t comply with the results of former study with semantic verification task (Milovanović & Ivanović, 1996). Also, two-way interaction between category membership and category in which the given concept naturally belongs failed to replicate in categorization task. The possibility to predict reaction times of correct responses using the normalized category size was discussed. Different cognitive strategies in semantic verification and categorization task are proposed. Key words: categorization, contextual effects, natural categories