Edukacione i druge potrebe političkih partija u Crnoj Gori ...€¦ · da žene čine i najmanje polovinu biračke populacije u Crnoj Gori. Prema Ustavu “država jemči ravnopravnost

Projekat finansira Evropska unija Crna Gora

Ministarstvo za ljudska i manjinska prava

Edukacione i druge potrebe političkih

partija u Crnoj Gori po pitanju političkog

osnaživanja žena

Analiza konteksta i potreba

2011.

Program „Rodna ravnopravnost IPA 2010“ finansira Delegacija Evropske unije u Crnoj Gori, a

sprovodi Kancelarija Programa Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP) u Crnoj Gori u saradnji sa

Ministarstvom za ljudska i manjinska prava.



Analizu je uradila je nezavisna konsultantkinja Olivera Komar. Mišljenja, zaključci i stavovi

izneseni u publikaciji su stavovi autora i ne predstavljaju nužno stavove partnera u Programu.

Kratki izvodi iz ove publikacije mogu se nepromijenjeni reprodukovati bez odobrenja autora,

pod uslovom da se navede izvor.



Sadržaj Uvodne napomene .................................................................................................................................. 4

Metodološke napomene .......................................................................................................................... 5

Političke partije i participacija žena u politici .......................................................................................... 7

Problemi i preporuke ............................................................................................................................ 11

Adekvatnost pravnog okvira za ravnomjernu zastupljenost žena u politici ..................................... 11

Žene u partijama: norma i implementacija ....................................................................................... 14

Opšta procjena situacije: da li postoji pozitivan trend ..................................................................... 19

“Žensko” i “muško” lice politike........................................................................................................ 21

Mobilizacija žena za bavljenje politikom .......................................................................................... 23

„Ženska“ solidarnost i problem selekcije partijskih kadrova ............................................................ 24

Osnovne prepreke za bavljenje politikom ........................................................................................ 25

Obrazovne potrebe ........................................................................................................................... 29

Planiranje i principi organizacije obrazovne podrške ....................................................................... 32

Partnerstvom ka ravnomjernijoj zastupljenosti žena u politici ........................................................ 33

Zaključak ............................................................................................................................................... 34

Literatura ............................................................................................................................................... 35



Uvodne napomene

Prema podacima iz posljednjeg Popisa stanovništva koji je sproveden 2011. godine, u Crnoj Gori

živi 313.793 žena, što čini 50.61% od ukupne populacije1. Moglo bi se shodno tome pretpostaviti

da žene čine i najmanje polovinu biračke populacije u Crnoj Gori. Prema Ustavu “država jemči

ravnopravnost žene i muškarca i razvija politiku jednakih mogućnosti” (član 18), međutim, iako

su žene formalno slobodne i pozvane da učestvuju u politici i političkom odlučivanju, partijski

podaci i statistika daju sasvim drugačiju sliku. Ravnopravne u početnim brojevima,

neravnopravne na mjestima na kojima se formalno raspodjeljuje neki od oblika moći, a

prevashodno politička ili ekonomska, žene se susreću sa nizom formalnih i neformalnih prepreka

koje ih

onemogućavaju u

tome da aktivno

odlučuju o svojoj i

budućnosti društva u

kome žive.

Kao što se kaže i u samom zvaničnom komentaru na opšti komentar 23 Komiteta za eliminaciju

diskriminacije nad ženama nijedan politički sistem na svijetu nije obezbijedio ženama uživanje

pune koristi od jednake participacije i brojne ekonomske, socijalne i kulturne barijere sa kojima

se žene suočavaju ozbiljno limitiraju njihovu mogućnost participacije čak i u demokratskim

sistemima u kojima su se prilike za žensku populaciju generalno popravile. Čak ni stabilne

demokratije nisu uspjele da u potpunosti i jednako integrišu stavove i mišljenja polovine svoje

populacije - ženske2, zaključuje se u Komentaru.

Postavlja se pitanje, šta se onda može očekivati u tzv. novim demokratijama u kojima je proces

društvene transformacije još uvijek u toku i u kojima se demokratija nalazi u različitim fazama

konsolidacije. Kakva je uloga i mjesto žena kao političke manjine u političkim sistemima u

kojima se demokratska pravila još uvijek uče, ne postoji društveni konsenzus oko osnovnih

vrijednosti u odnosu na koja bi ova pravila bila utemeljena, a politička kultura ne odgovara

uspostavljenoj političkoj strukturi? Prema preliminarnom izvještaju Komiteta Konvencije o

1 Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u 2011. godini, Zavod za statistiku Crne Gore, http://www.monstat.org/cg/ 2 CEDAW, General Recommendation 23, Comment 14. “No political system has conferred on women both the right to and the benefit of full and equal participation. While democratic systems have improved women's opportunities for involvement in political life, the many economic, social and cultural barriers they continue to face have seriously limited their participation. Even historically stable democracies have failed to integrate fully and equally the opinions and interests of the female half of the population.”

“Žene u političkim partijama moraju da budu svjesne kolika je njihova odgovornost.

One su modeli za druge žene da se uključe u politiku”

(članica političke partije)

http://www.monstat.org/cg/



eliminaciji svih oblika diskriminacije žena3 od 21. oktobra 2011. godine brojni su pozitivni

aspekti i promjene u oblasti zaštite žena od raznih oblika diskriminacije, pa i političke, međutim,

brojni su i preostali problemi sa kojima se Crna Gora treba izboriti.

Ovaj izvještaj za svoj predmet ima analizu položaja žena u procesu političkog odlučivanja u

Crnoj Gori. On se, stoga bavi ženama kao političkim subjektima, sa jedne strane kao biračima,

ali sa druge i članicama političkih partija koje se nalaze ili žele da se nađu u poziciji biranih. Na

osnovu uvida u prikupljene podatke koji ukazuju na osnovne determinantne ponašanja žena kao

birača, te na osnovu iskustava, stavova i mišljenja žena i muškaraca koji se kroz političke partije

aktivno bave politikom, namjera nam je bila da izvršimo procjenu i analizu edukacionih, ali i

drugih (resursnih, tehničkih, medijskih) potreba žena u političkim partijama u Crnoj Gori u svrhu

njihovog osnaživanja.

Metodološke napomene

Ciljevi izvještaja su:

- Da se sprovede dubinska evaluacija programa i statuta parlamentarnih političkih partija,

kao i generalno nivoa učešća žena u radu političkih partija,

- Da se analiziraju barijere za političko osnaživanje žena, kao i da se procjeni mogućnost

da političke partije uvedu mehanizme afirmativne akcije u svoje funkcionisanje uz punu

svijest o tome da bi ovakvi mehanizmi mogli da im donesu političke benefite,

- Da se analizira praksa koju političke partije u Crnoj Gori imaju po pitanju političkog

osnaživanja žena, uključujući ustanovljenje kvota, sprovođenje treninga ili pak

opredjeljivanje budžeta partije za ovu svrhu,

- Da se procijene edukacione potrebe žena u političkim partijama,

- Da se formulišu konkretne preporuke za političke partije i ženske grupe unutar partija u

cilju povećanja kvaliteta participacije žena u politici.

Kako je krajnji cilj izvještaja da se utvrdi koje su osnovne edukacione potrebe žena u političkim

partijama u Crnoj Gori, istraživanje je organizovano kroz dvije vrste aktivnosti. Prije svega kroz

desk istraživanje prikupljeni su statistički i drugi podaci o učešću žena u politici, pravilima koje

to učešće determinišu, kako kroz političke partije tako uopšte. Prikupljeni su osnovni programski

i statutarni partijski dokumenti političkih partija, te kontaktirana Državna izborna komisija u

vezu sa podacima koji se nalaze u njihovom posjedu. Takođe, analizirane su ustavne i zakonske

norme u okviru kojih se odvija politička participacija žena u politici.

Jedan od objektivnih problema za prikupljanje podataka o ženama kao učesnicama u političkom

procesu jeste činjenica da se statistika u odnosu na pol ne obrađuje u najvećem broju institucija,

ali ni u samim političkim partijama. To je, između ostalih, i jedna od važnijih preporuka

3 Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women - CEDAW



CEDAW izvještaja4 koju bi u narednom izvještajnom periodu trebalo ispuniti. Da bi se

prevazišao problem podataka u određenim sferama u kojima se statistika po polu ne vodi,

koristili smo dostupna međunarodna istraživanja, kao na primjer podatke Međuparlamentarne

unije ili podatke Evropskog istraživanja vrijednosti5.

Drugi vid prikupljanja podataka bio je polustrukturirani intervju sa članicama i članovima

političkih partija u Crnoj Gori, kako bi se prikupili podaci o tome kako pravila koja su definisana

državnim i partijskim normama zaista funkcionišu u dnevnom partijskom životu. Kako bi

informacije koje se prikupljaju bile jedinstvene za sve političke partije kao osnovni instrument

ovog dijela istraživanja konstruisan je upitnik koji je sadržao tri osnovne cjeline.

Prva cjelina je bila usmjerena na provjeru podataka o normativnom okviru u kom se participacija

odvija. Svrha ovog dijela upitnika bila je i da se provjeri da li postoje i u kojoj mjeri se poštuju,

prema svjedočenjima ispitanika, pravila za podsticanje ravnopravnije zastupljenosti žena u

osnovnim partijskim dokumentima, kakva su statuti i programi, ali i dodatnim odlukama,

planovima, implementacionim planovima ili deklaracijama.

Drugi dio upitnika je nastojao da pribavi mjerljive podatke na osnovu kojih se može analizirati u

kojoj mjeri se gore navedena pravila primjenjuju, te dobijeni podaci uz određene napomene

upoređivati među partijama.

Treći dio upitnika imao je za cilj da ispita stavove, mišljenja i vrijednosti ispitanika, tj. članova

političkih partija i ženskog i muškog pola kada je u pitanju položaj žena u konkretnoj partiji iz

koje dolaze, ali i generalno pitanje rodne ravnopravnosti. Poseban set pitanja bio je usmjeren na

to da se evaluiraju efekti prethodno sprovedenih treninga i sličnim edukativnih aktivnosti po

pitanju izmjene stavova, ali i prakse u političkim partijama iz koje ispitanici dolaze. Na osnovu

ovih podataka, bilo je moguće pripremiti niz specifičnih preporuka po pitanju organizacije

budućih edukativnih aktivnosti u oblasti političke rodne ravnopravnosti.

Ispitanici kojih je ukupno bilo 19 bili su članovi političkih partija oba pola na različitim

pozicijama i različitih godišta. Kako se dio pitanja odnosio na samu partiju i njenu zvaničnu

politiku, bar jedan ispitanik iz svake političke partije se nalazio na relativno visokom nivou

4 “Ipak, Komitet izražava žaljenje zbog kašnjenja izvještaja, kao i nedostatka statističkih podataka razvrstanih po polu i kvalitativnih podataka o situaciji u kojoj se žene nalaze u velikom broju oblasti koje su naznačene u Konvenciji, sa posebnom pažnjom posvećenom ženama koje pripadaju ranjivim socijalnim grupama.”

5 Evropsko istraživanje vrijednosti je sveobuhvatno, kros-nacionalno i longitudinalno istraživanje osnovnih ljudskih vrijednosti. Ono pruža uvid u osnovne ideje, uvjerenja, preferencije, stavove, vrijednosti i mišljenja građana širom Evrope. U pitanju je jedinstveni međunarodni istraživački projekat koji ispituje kako Evropljani promišljaju život, porodicu, posao, religiju, politiku ili uopšte društvene odnose. Prvi put je sprovedeno 1981. godine, a od tada se broj zemalja učesnica povećavao. Posljednji talas, koji je obavljen 2008. godine po prvi put je uključo Crnu Goru uz 47 drugih država u Evropi.



odlučivanja. Dio koji se odnosio na iskustva, stavove, mišljenja i praksu u političkim partija

postavljan je članovima i članicama koji su imali različit nivo angažovanja u partijama. U

nekoliko situacija razgovor je sproveden u formi grupnog intervjua u kome je učestvovalo više

ispitanika iz iste partije.

Sve političke partije su kontaktirane radi učešća u istraživanju, a pozitivno su odgovorili

predstavnici sljedećih partija: Demokratska partija socijalista (DPS), Socijalistička narodna

partija (SNP), Socijaldemokratska partija (SDP), Nova srpska demokratija (NOVA), Pokret za

promjene (PZP), Bošnjačka stranka (BS), Demokratska unija Albanaca (DUA) i Hrvatska

građanska inicijativa (HGI).

Iako su zvanično kontaktirane putem službenih e mail adresa Demokratski savez Albanaca (DS),

Forca i Perspektiva nisu odgovorile na upit i samim tim nisu prihvatile intervju.

Političke partije i

participacija žena

u politici

Upravo na političke partije možemo gledati kao na svojevrsno ogledalo pozicije žena u društvu.

Iako najčešće formalno u potpunosti podržavaju ravnopravnost među polovima i promovišu je u

svojim programima, činjenica da se na partijskim pozicijama od značaja nalazi veoma mali broj

žena, pokazuje pravu sliku njihovog odnosa do ove teme.

Nije nepoznato da su političke partije interno najnedemokratskiji entiteti u političkom sistemu.

Kontraverzno, ali istinito, u temelje demokratske deliberacije ugrađene su političke partije koje

su same izuzetno nedemokratski organizovane. Ovaj stav se ne odnosi samo na Crnu Goru, već

je u pitanju univerzalna karakteristika partijskih organizacija. Partijama generalno nedostaje

transparentnost u donošenju odluka kako po pitanju definisanja pozicije partije u odnosu na opšte

ili konkretne političke probleme, tako i po pitanju kadrovske politike. Upravo posmatrajući

ponašanje elita u političkim partijama, jedan od najznačajnihih teoretičara političke sociologije

Robert Mihels definisao je svoj gvozdeni zakon oligarhije koji kaže da će svaki entitet ili

organizovana grupa imati tendenciju koncentracije moći u rukama male grupe lidera. Ova

tendencija, zajedno sa nepostojanjem sistema napredovanja koji je zasnovan na opštim

zaslugama, po tzv. meritokratskom principu, te snažna centralizacija resursa i moći unutar

političkih partija umanjuje šansu žena da zauzmu značajnije učešće u funkcionisanju političke

organizacije. Kao dodatni efekat, obeshrabruje ih da u tome čak i pokušaju, što predstavlja

kombinaciju dva faktora koja nužno vode do neravnopravnog i neravnomjernog učešća u

političkom odlučivanju.

“Želim da govorim i još bitnije – želim da me čuju!”

(članica partije na lokalnom nivou)



Ako se, na primjer, pogleda statistika o sastavu glavnih organa za donošenje odluka u državi,

slika je dosta siva. Tako se svega devet žena nalazi na spisku poslanika nacionalnog parlamenta

(11% od ukupnog broja), svega jedna žena se nalazi na poziciji ministra u izvršnoj vlasti

(6.25%), svega jedna žena je na poziciji predsjednika političke partije u Crnoj Gori (9% u

odnosu na

parlamentarne partije).

Nijedna žena se ne

nalazi na mjestu

potpredsjednika vlade,

nijedna žena nije se

našla na poziciji predsjednika Vlade ili predsjednika države. Da je u pitanju generalni problem

nedostatka žena na mjestima na kojima se raspodjeljuje moć, govore i drugi indikatori: ima

svega nekoliko žena na vodećim menadžerskim pozicijama u preduzetništvu, u drugim

organizacijama i javnim institucijama, sportskim klubovima, tj. na bilo kojm mjestu na kome se

donose odluke koje znače distribuciju moći.

No, iako je priroda političkih partija generalno problem u smislu da predstavlja milje u kome

postoji “prirodan” osnov za ravnopravnost, žene u zapadnim demokratijama uspjele su da se

izbore za ravnomjernije učešće u odlučivanju nego što je to slučaj sa novim demokratijama.

Prema podacima Interparlamentarne unije iz 2011. godine6, prosječan procenat žena u

nacionalnim parlamentima u svijetu je 19.8%, pri čemu je taj procenat za donje domove

parlamenata ili za jednodomne parlamente 20%, a za gornje domove parlamenata 18.5% (u tabeli

1 dati su podaci prema dijelovima svijeta). Prema istim podacima, Crna Gora sa 11% žena u

nacionalnom parlamentu zauzima 97. mjesto u svijetu, a ispred nje su sve države bivše članice

SFRJ – Makedonija na 24. mjestu (30.9%), Hrvatska na 44. mjestu (23.5%), Srbija na 50. mjestu

(21.6%), BiH na 72. mjestu (16.7%) i Slovenija na 82. mjestu (14.4%)

Donji dom Gornji dom Prosječno

Nordijske zemlje 42.3 - -

Sjeverna i Južna

Amerika

22.6 23.4 22.7

Evropa – OSCE zemlje

sa nordijskim

zemljama

22.3 20.5 22

6 Interparlamentarna unija je međunarodna organizacija parlamenata u svijetu koja je osnovana 1989. godine. www.ipu.org

“Najvažnije bi bilo da se nađe način da se žene oslobode. Mi smo veoma

tradicionalno društvo, znate... Ona osjeća kako nije njeno da staje ispred brata ili

muža. One koje nam dođu su već oslobođene. Treba raditi sa ostalima.”

(član političke partije)

http://www.ipu.org/



Evropa – OSCE zemlje

bez nordijskih zemalja

20.5 20.5 20.5

Subsaharska Afrika 20.4 19.1 20.3

Azija 18.3 15.2 18

Arapske zemlje 13.5 7.3 12.2

Pacifičke zemlje 12.9 32.6 15.2

Tabela 1 – Procenat žena u parlamentima u različitim regijama svijeta

Iako su formalna pravila i procedure u zemljama starih demokratija preslikane u većini novih

demokratija, život tih normi, tj. demokratske strukture prelomljen kroz prizmu znatno drugačije

političke kulture proizvodi bitno različite rezultate.

Tako, na primjer, Crna Gora ima gotovo idealan izborni okvir za omogućavanje ravnomjerne

reprezentacije žena. Od uvođenja pluralizma koristi se proporcionalni izborni sistem, koji se

smatra najadekvatnijim za obezbjeđivanje ravnomjernije reprezentacije žena u parlamentu, sa ili

bez sistema kvota. Naime, u ovom sistemu, birači se opredjeljuju za listu poslanika sa koje se

partiji (u zavisnosti od tipa liste koji postoji u datom sistemu i izborne formule) dodjeljuje

procentualno onoliko mandata koliko je dobila glasova. Na taj način postiže se nekoliko važnih

efekata: 1) procenat rasutih glasova se smanjuje i povećava reprezentativnost nacionalnog

parlamenta i 2) povećava se mogućnost da mandat pripadne predstavnicima određenih

manjinskih grupa, a našem slučaju žene se mogu smatrati manjinom u političkom smislu. Ovaj

tip izbornog sistema praktično ostavlja političkim partijama da samostalno kreiraju poredak

kandidata ili kandidatkinja na listi, na taj način utičuću na njihove izglede da nakon izbora dobiju

mandat. Proporcionalni izborni sistem imaju i npr. Austrija (27.9% žena u parlamentu), Belgija

(39.3%), Holandija (39.3%) ili Portugal (26.5%), sve države sa izuzetno visokom zastupljenošću

žena u nacionalnom parlamentu. Ovo je veoma slikovita ilustracija nemoći formalnih pravila da

se izbore sa neadekvatnim tipom političke kulture koji bi trebalo da pravila podrži kako bi ona

zaista zaživjela.

Tip liste u velikoj mjeri određuje opseg partijske moći i utiče na njihovu logiku. Potpuno

zatvorene liste, tako, onemogućuju postizborne partijske kalkulacije, tj. partije moraju svoju

ponudu jasno predstaviti biračima prije samog čina glasanja. Na žalost sve do posljednjih

“Nemamo mi ništa protiv žena i ne zabranjujemo im da učestvuju.

Jednostavno nema dovoljno kvalitetnih žena!”

(član partije)



izmjena izbornog zakona iz septembra 2011. godine Crna Gora nije imala zatvorenu listu, već su

partije mogle postizborno da utiču na poredak polovine osvojenih mandata. Nakon ovih izmjena

Crna Gora je uvela i sistem kvota propisujući da najmanje jedna trećina kandidata na listi mora

biti iz redova manje zastupljenog pola.

Političku kulturu u Crnoj Gori definišemo kao mješovitu – participativno-podaničku. Pri tome se

podrazumijeva da je određeni dio stanovništva počeo da poprima participativne bihejvioralne

obrasce dok se preostali dio i dalje podanički odnosi prema političkom sistemu i nosiocima

vlasti.

Ova podijeljenost društva dovodi do napetosti i tenzija unutar samog sistema, ali proizvodi i

određenu pozitivnu dinamiku. Iako politička kultura u Crnoj Gori sadrži niz vrijednosti koje

veoma preferabilno djeluju na izgradnju liberalno-demokratskog političkog sistema, kao što su

suživot etničkih zajednica i tolerancija ka različitosti (participativni dio), dominantna podanička

kultura ne odgovara ovom tipu političkog sistema. Podanički elementi političke kulture u Crnoj

Gori ogledaju se u:

1) Slabo razvijenoj svijesti o ulaznim funkcijama sistema koji se odnose na input građana ka

vlasti u vidu političke socijalizacije, regrutacije, interesne artikulacija, interesne agregacije ili

političke komunikacije. U sistemu u kome su ove funkcije slabe, javlja se neodgovornost i

neresponzivnost vlasti, što obesmišljava participativnu političku strukturu oličenu u liberalno-

demokratskom političkom sistemu;

2) Slabo razvijenoj svijesti o ulozi pojedinca u funkcionisanju sistema. Ovo se prevashodno

ogleda u izbjegavanju odgovarajućih obaveza koja bi građanin trebalo da ispunjava, kao što su

evaluacija rada organa vlasti, pozivanje na odgovornost, zahtjev za zaštitom prava, interesno

organizovanje i sl. Pojedinac nema svijest o tome da je bitan segment sistema i da od njegovog

ponašanja sistem kao cjelina zavisi. Na taj način se pojedinac oslobađa individualne

odgovornosti koju zahtijeva liberalno-demokratski politički sistem.

3) Paternalističkim očekivanjima od države da obezbijedi partikularne uslove neophodne za život

pojedinca. Ovo ne znači da se očekivanja odnose na to da bi država trebalo da obezbijedi jednake

uslove za sve ili pak uslove za uspješno funkcionisanje ekonomskog sistema koje će stimulisati

zapošljavanje i razvoj opet za sve. Zapravo, odnose se na zahtjeve da se država pobrine za

pojedinačne interese koje članovi društva imaju. Ova očekivanja se transformišu u vrlo

specifičan klijentelistički odnos koji se često javlja u društvima u transformaciji (Almond &

Verba, 2000; Knežević, 2007).



Podanički elementi političke kulture direktno su u vezi sa rodnom dimenzijom politike. Ovaj tip

političke kulture u osnovi predstavlja prenošenje tradicionalnog porodičnog modela na nivo

države. Članovi porodice su dužni odanost i bespogovornu poslušnost pater familiasu, kao što su

članovi države u okviru podaničkog obrasca dužni isti takav odnos prema nosiocima vlasti.

“Pater familias porodice”, ali i države, zauzvrat je dužan da se brine o svojim podanicima, koji to

od njega očekuju. Uloga žene u porodici kao isključivo člana-podanika direktno se preslikava na

njenu ulogu, poziciju i domete u društvu kao cjelini, sa jedne strane kroz odnos muškaraca do

političkog angažovanja žene, a sa druge strane i do odnosa samih žena do svog mjesta i uloge u

državi. Žene tako, prihvatajući opresivne maskuline obrasce ponašanja postaju same sebi

nepremostiva prepreka u političkom angažovanju.

Sve gore navedeno ukazuje na zaključak da se izmjenom formalnih pravila ne mogu očekivati

brze pozitivne promjene po pitanju ravnomjernije zastupljenosti žena na mjestima političkog

odlučivanja. Ipak, očigledno je da su adekvatna i stimulativna formalna pravila nužan, iako ne

dovoljan, uslov da bi se ove promjene pokrenule. Stoga ne treba imati negativan ili skeptičan

stav prema dosadašnjem napretku u normativnom smislu već treba paralelno sa formalnim

promjenama intenzivirati aktivnosti koje će voditi postepenoj izmjeni dominantne

neparticipativne tradicionalne političke kulture kako bi se postigli održivi rezultati.

Problemi i

preporuke

Adekvatnost

pravnog okvira za ravnomjernu zastupljenost žena u politici

Osnovni dokumenti na nacionalnom nivou koji postavljaju okvir za političko angažovanje žena

su: 1) Ustav Crne Gore, 2) Zakon o izboru odbornika i poslanika, 3) Zakon o političkim

partijama, 4) Zakon o finansiranju političkih partija i 5) Zakon o rodnoj ravnopravnosti.

Rodna ravnopravnost je garantovana članom 18 Ustava Crne Gore kojim se država obavezuje da

razvija politike u pravcu rodne ravnopravnosti. Iako je ova odredba uopštena i relativno

neprecizna, što je i uobičajeno za ustavne odredbe, može se smatrati solidnom osnovom za

uvođenje različitih mehanizama afirmativne akcije koje su usmjerene ka povećanju participacije

žena u relevantnom zakonodavstvu. Iako je istina da u mnogim aspektima Ustava nedostaje

rodna senzibilnost, ne može se reći da ovaj najviši pravni akt u državi predstavlja neku vrstu

prepreke za ostvarivanje rodne ravnopravnosti. Važan je član 8 Ustava Crne Gore u kome se

eksplicitno kaže da „(N)eće se smatrati diskriminacijom propisi i uvođenje posebnih mjera koji

su usmjereni na stvaranje uslova za ostvarivanje nacionalne, rodne i ukupne ravnopravnosti i

“Žene moraju da shvate da im politika omogućava da utiču na promjene u društvu i

da im daje pristup vidljivosti i moći.”

(političarka na visokom nivou)



zaštite lica koja su po bilo kom osnovu u nejednakom položaju”. Ovim izričitim stavom pobijaju

se eventualni argumenti da bilo kakva afirmativna akcija koja bi dovela do ravnomjernijeg broja

žena u političkom odlučivanju, uključujući i sistem kvota u izbornom zakonodavstvu, može biti

smatrana diskriminatorskom.

Najvažniji pravni akt po pitanju obezbjeđenja ravnomjernijeg uticaja žena na političko

odlučivanju je izborni zakon. Kao što je već istaknuto, Crna Gora ima gotovo idealan izborni

sistem po pitanju obezbjeđenja ravnomjerne zastupljenosti oba pola u parlamentarnom životu.

Nakon posljednjih izmjena u septembru 2011. godine učinjena su dva značajna pomaka: 1)

izborne liste su potpuno zatvorene i 2) uvedena je obaveza da se na listi nađe najmanje 30%

pripadnika manje zastupljenog pola. Izvještaj CEDAW-a pozdravlja ove promjene iako

naglašava da one nisu dovoljne za ravnomjerno predstavljanje: “Zapažajući nedavno usvajanje

Zakona o izboru odbornika i poslanika koji sadrži kvotu učešća žena na izbornim listama

političkih partija od 30%, Komitet žali što Zakon ne propisuje da svako treće mjesto na izbornim

listama pripada ženi kandidatkinji. Komitet sa zabrinutošću primjećuje da su žene značajno

manje zastupljene u Skupštini (9 od 81-og poslanika), Skupštinskim komitetima (u Odboru za

odbranu i bezbjednost kao i u Odboru za ekonomiju, finansije i budžet nema nijedna žena), u

ministarskom kabinetu (1-a žena od ukupno 20 ministara), skupštinama opština (92-e žene od

ukupno 632-a odbornika), rukovodećoj strukturi opština (1-a žena od 21-og gradonačelnika),

rukovodećim pozicijama i organizacionim tijelima političkih partija, i na višim pozicijama u

pravosuđu i javnim službama, uključujući sektore u kojem su žene većinski zaposlene kao što je

obrazovanje, gdje su direktori škola u ogromnoj većini muškarci.” Stoga se preporučuje da

država potpisnica “(R)azmotri kvotu od 30% u Izbornom zakonu osiguravajući da u svakoj grupi

od tri kandidata na izbornim listama političkih partija bude najmanje jedna žena”.

Iako čak ni efikasan sistem kvota, kakav predlaže CEDAW, ne bi doprinio automatskoj

minimalno željenoj zastupljenosti žena u parlamentima od 30%, učinjene izmjene treba

posmatrati kao bitan napredak u odnosu na prethodna pravila. Ovo posebno važi s obzirom na to

da se Zakon o izboru odbornika i poslanika primjenjuje kako na nacionalnom, tako i na lokalnom

nivou te se očekuje da će obaveza kandidovanja najmanje 30% žena na lokalnim izbornim

listama potaknuti političke partije da rade na jačanju svoje ženske baze na nivou lokalnim

zajednica.

Zakon o političkim partijama je takođe prilično neprecizan po pitanju obezbjeđivanja

ravnomjernije zastupljenosti žena i muškaraca u politici. U cijelom Zakonu ovom tematikom se

bavi samo alineja 9 u članu 11 u kojoj je kao jedan od obaveznih elemenata statuta političke

partije naveden „način obezbjeđenja afirmativne akcije radi ostvarenja ravnopravnosti polova u

postupku izbora organa partije”. Model eksplicitnog navođenja obaveznih elemenata statuta

političkih partija preuzet je iz njemačkog zakona o političkim partijama i upravo za cilj ima

demokratizaciju partijskog odlučivanja. Međutim, u ovom slučaju efekti su veoma ograničeni.



On ne propisuje koji metodi treba da budu upotrebljeni za postizanje rodne ravnopravnosti, kao

ni koji konkretni ciljevi treba da budu postignuti tim metodama. Isključivo obavezuje partije da

imaju pisane politike po pitanju rodne ravnopravnosti u samim partijama, ma kakve one bile.

Političke partije, su kako možemo vidjeti iz tabele 2, uglavnom ispoštovale zakon, ali

zadržavajući se na minimalnim obavezama.

Elementi partijskih statuta po pitanju rodne ravnopravnosti Broj partija

Da li se rodna ravnopravnost pominje na bilo koji način? 7/8

Da li statut uopšte pominje princip rodne ravnopravnosti kao partijski? 4/8

Da li određuje minimalan procenat žena u partijskim organima odlučivanja? 2/8

Da li propisuje mehanizme kojima se taj minimalni procenat postiže? 2/8

Da li je propisano formiranje posebne ženske organizacije unutar partije (npr. ženski forum)? 5/8

Da li postoje rezervisana mjesta za predsjednice ženskih partijskih organizacija u najvišim

tijelima partije?

3/8

Tabela 2: Statuti posmatranih parlamentarnih političkih partija i pitanje rodne ravnopravnosti

Aktuelni Zakon o finansiranju političkih partija ne tretira uopšte pitanje rodne ravnopravnosti,

što je veoma problematično samim tim jer ženske organizacije unutar partije (ženski forumi,

npr.) u najvećem broju slučajeva ne raspolažu sopstvenim budžetima.

Zakonom o rodnoj ravnopravnosti garantuje se ravnopravnost i u privatnom i u javnom životu

pripadnika oba pola, te propisuju opšte i posebne mjere koje treba da dovedu do ostvarivanja

ovog principa. Ovaj zakon se na neki način može smatrati krovnim zakonom i kada je u pitanju

politička ravnopravnom muškaraca i žena, a pozitivno je ocijenjen i u izvještaju CEDAW-a uz

zahtjev za njegovo odlučno poštovanje.

Preporuke:

▪ Iako u ovom trenutku zbog izuzetno visoke većine neophodne za izmjenu (2/3 od

ukupnog broja poslanika) nije izgledna promjena Zakona o izboru odbornika i poslanika,

zahtjev za efikasnim sistemom kvota, kako je to preporučeno i u izvještaju CEDAW-a

treba da ostane imperativ djelovanja. Minimalni standardi efikasnog sistema kvota, pored

postojećeg, treba da obuhvate obavezu da se definiše ravnomjerniji raspored kandidata

oba pola na izbornim listama (npr. najmanje svaka treća osoba manje zastupljenog pola).



▪ Sa druge strane, s obzirom na to da je procedura izmjene nešto jednostavnija (većinom od

svih poslanika), Zakon o političkim partijama bi trebalo izmjeniti na način da se propišu

mnogo jasniju uslovi koje partije moraju da ispune u smislu ostvarenja afirmativne akcije

koja će dovesti do ravnomjernije zastupljenosti žena u partijskim organima. Najbolja

praksa bi trebalo da uključi: 1) osnivanje organizacije žena, 2) definisanje minimuma

predstavnika manje zastupljenog pola u kolektivnim partijskim organima, 3) definisanje

jasnih i transparentnih procedura na osnovu kojih bi se ta mjesta popunjavala. Svi ovi

elementi bi trebalo da budu propisani statutom partije kao najvažnijim i najvišim

partijskim aktom čime bi se principu rodne ravnopravnosti dalo na značaju.

▪ Zakonom o finansiranju političkih partija bi trebalo usloviti finansiranje iz budžeta

države: 1) ostvarivanjem dopunjenih odredbi Zakona o političkim partijama i partijskih

statuta koji se odnose na rodnu ravnopravnost, 2) osnivanjem posebne linije finansiranja

ženskih partijskih organizacija.

▪ S obzirom na važnost ovih dvaju zakona za političke partije, za njihovu izmjenu je

neophodno kreirati najširi front zainteresovanih zagovarača – nevladinih organizacija,

medija, međunarodnih organizacija, državnih institucija, akademske i šire javnosti – koji

će stvoriti široki pritisak na političke partije da podrže neophodne izmjene.

Žene u partijama: norma i implementacija

Kako bismo utvrdili u kojoj mjeri političke partije implementiraju gore opisani normativni okvir

analizirali smo njihova osnovna dokumenta, statute i programe, kao i eventualna posebna

dokumenta koja normiraju pitanje ostvarivanja ravnomjerne zastupljenosti oba pola u organima

partijskog odlučivanja. Nakon toga, interesovalo nas je jezikom brojeva kakve to efekte

proizvodi u stvarnosti,

tj. koliko zaista ima

žena na određenim

mjestima odlučivanja u

partijama.

Opšti je utisak da se u

posljednje vrijeme desilo dosta pozitivnih pomaka. U razgovoru sa predstavnicima partija, došli

smo do informacija da je jedan dio njih mijenjao statute uvodeći efikasnije sisteme za

obezbjeđivanje rodne ravnopravnosti, jedan dio njih je ponovo pokrenuo ženske organizacije u

partiji, a neki su počeli da određuju i posebna finansijska sredstva za usavršavanje žena. No, nisu

svi pomaci pozitivni. U određenom broju partija zabilježili smo i negativne promjene, dok se kod

nekih partija kompletna problematika ignoriše.

Uvidom u partijske statute, zaključili smo (što se vidi iz tabele 2) da je većina političkih partija

ispoštovala zakonsku odredbu i u osnovnom partijskom dokumentu, statutu, se odredila po

“Kad već dođu i kad su motivisane, moramo da uložimo u njihovu edukaciju i

jačanje sposobnosti kako bi mogle da se suoče sa izazovima političkog angažovanja

što je kvalitetnije moguće”




pitanju problematike rodne ravnopravnosti. Međutim, nivo primjene ovih odredbi značajno

varira iz više razloga. U nekim slučajevima, ne postoje eksplicitne norme čija primjena bi bila

mjerljiva, već samo generalno zalaganje na nivou principa. U drugim situacijama se norma, iako

vrlo precizna i navodi čak i numeričke parametre za minimalno učešće pripadnika manje

zastupljenog pola, jednostavno ne primjenjuje.

U tabeli 2 su predstavljeni zajednički indikatori prisustva normi vezanih za rodnu ravnopravnost

u partijskim statutima. Vidimo da u čak polovini posmatranih partija, princip rodne

ravnopravnosti nije ni pomenut kao princip koji partija zagovara. U jednoj partiji se rodna

ravnopravnost u uopšte ne pominje. Samo dva statuta određuju minimalan procenat pripadnika

manje zastupljenog pola u partijskim organima i mehanizam kroz koji se vrši nominacija i izbor.

Međutim, čak i u slučaju ove dvije partije, norme nisu ispoštovane i realan broj žena u partijskim

organima znatno je niži od onog na koji se partija u svom statutu obavezala.

Najveći broj političkih partija (5 od 8) ima neki oblik ženske organizacije u partiji, npr. forum

žena. Međutim, u razgovoru sa ispitanicima ispostavilo se da ove organizacije ili imaju veoma

nizak nivo aktivnosti ili su tek počele sa radom. Dakle, i u ovom slučaju postoji diskrepanca

između propisanog i ostvarenog.

Izostanak definisanja ženskih organizacija u statutu kao najvažnijem internom partijskom

dokumenti koji zapravo predstavlja šemu podjele moći i odgovornosti je veoma značajan

indikator. Naime, pozitivno je da su posebne organizacije žena formiranje specijalnim odlukama

partijskih organa u određenim slučajevima, međutim, činjenica da se osnov njihovog

funkcionisanja ne nalazi u statutu kao najvišem partijskom aktu indikator je pozicije koju ove

organizacije faktički zauzimaju u konkretnoj partiji. Dakle, većina političkih partija osniva

ženske organizacije posebnim odlukama i dokumentima koji, pak, ne preciziraju kontinuirane

načine finansiranja.

Sa druge strane, partijski programi imaju drugu vrstu funkcije i simbolike. Oni su svojevrsni

ugovori koje politička partija nudi biračima u zamjenu za podršku na izborima. Stoga, partije

kreiraju programe na način na koji misle da će najbolje privući birače. Nije nepoznato da

motivacija birača ne proističe isključivo od njegove upoznatosti sa partijskim programom, već da

birače motivišu i drugi faktori kao na primjer harizma lidera, socijalno-demografske podjele ili

pak partijska identifikacija. Međutim, uprkos tome partijski program je poruka partije svojim

biračima i neposredno oslikava način na koji partije doživljavaju svoje simpatizere i potencijalne

birače, te njihove prioritete.

Iako većina programa političkih partija pominje i deklarativno promoviše rodnu ravnopravnost u

svojim principima, vidimo da se partije veoma malo i rijetko obraćaju svojim ženskim biračima.

Čak i kada to čine, u pitanju je tradicionalni doživljaj žene koji se svodi gotovo isključivo na

ulogu majke, supruge ili „stuba porodice“. Proističe iz ovoga da partije žensku populaciju, bez



obzira na njeno značajno prisustvo biračkoj populaciji, ne smatraju važnom interesnom grupom

kojoj se treba posebno obratiti. Nedostatak bilo kakve diferencirane poruke koja bi se obraćala

različitim stratifikovanim ženskim grupama govori o praktičnom odsustvu žena kao posebne

biračke grupe koja se targetira izbornom kampanjom.

U tabeli 3 dati su indikatori prisustva žena u partijskim programima iz kojih vidimo ponovo

deklarativno zalaganje za rodnu ravnopravnost bez konkretnih elemenata za njihovo

ostvarivanje. U programima samo dvije partije postoje konkretnije ideje i interesantno je vidjeti

da se upravo u tim dvjema partijama žene nalaze na visokim pozicijama odlučivanja, što govori i

o povratnoj sprezi, tj. o pozitivnom uticaju koju žene koje se nađu na pozicijama odlučivanja

mogu da imaju na politiku partije prema ženama uopšte.

Indikator Broj partija

Da li se rodna ravnopravnost pominje u programu? 7/8

Da li postoje neki konkretni planovi ili ideje po pitanju ostvarenja rodne ravnopravnosti u

programu?

2/8

Tabela 3: Rodna ravnopravnost u partijskim programima

Na poslijetku, pokušali smo da utvrdimo koliko faktički ima žena na bitnim mjestima

odlučivanja u političkim partijama. U tabeli 4 date su informacije o apsolutnom broju i procentu

žena na mjestima odlučivanja u osam partija koje se nalaze na određenim upravljačkim

pozicijama.

Predsjednik partije 1/6 16%

Potpredsjednik partije 2/25 8%

Predsjednički/izvršni odbor 15/106 14%

Glavni odbor 133/720 18.4%

Tabela 4: Zastupljenost žena u bitnim partijskim organima

Podaci o procentu članova ženskog pola u članstvu političkih partija nisu poznati. Na pitanje o

tome koje je postavljeno predstavnicima partija, dobijani su odgovori o približnom broju ili pak

najavljivani projekti novog načina registracije članstva koji će omogućiti uvid u statistiku po

polu. Iako podatak o procentu žena članica političkih partija izostaje, podatak o tome da se po

ovom kriterijumu podaci o članovima u političkim partijama ne obrađuju u skladu je sa

zaključkom CEDAW izvještaja o generalno lošoj statistici po polu koja se u Crnoj Gori vodi.

Da bismo nadomjestili ovaj podatak, posegnuli smo procjeni u uporednoj perspektivi na osnovu

istraživanja European Value Study iz 2008. godine. U konkretnom pitanju, ispitanici su



zamoljeni da kažu da li su trenutno članovi neke političke partije, a njihovi odgovori su

razvrstani po državi i po polu.

Države smo sortirali u tri grupe, tzv. stare demokratije, nove demokratije (bivše socijalističke

države) i države bivše Jugoslavije, te izračunali prosječne vrijednosti po grupama. Vidimo da je

procenat žena i muškaraca koji su formalno učlanjeni u političku partiju niži u tzv. starim

demokratijama nego u novim. Takođe vidimo da je u prosjeku duplo više muškaraca učlanjeno u

političke partije nego žena, te da ovaj odnos ostaje konstantan u gotovo svim državama koje su

uključene u istraživanje.

Procenat muškaraca i žena koji su članovi političkih partija u Crnoj Gori je niži nego što je to

prosječno u novim demokratijama i većini država bivše Jugoslavije i odgovara prosjeku u starim

demokratijama.

Država M Ž

Austrija % 7.8% 5.2%

Belgija % 5.6% 2.4%

Danska % 9.4% 4.4%

Francuska % 3.7% 2.1%

Njemačka % 4.7% 1.8%

Grčka % 6.5% 4.2%

Irska % 6.8% 6.1%

Italija % 5.5% 1.9%

Holandija % 14.3% 10.0%

Norveška % 9.5% 6.1%

Portugal % 3.8% 2.9%

Španija % 3.1% 1.4%

Švedska % 6.9% 3.5%

Švajcarska % 7.1% 2.8%

Velika Britanija % 2.3% 1.8%

Finska % 10.4% 6.2%

Prosjek za "stare demokratije" % 6.70% 3.9%

Poljska % 1.7% 0.1%

Rumunija % 4.5% 3.0%

Rusija % 2.6% 1.5%

Slovačka % 2.2% 0.9%

Turska % 4.4% 1.3%

Ukrajina % 2.6% 2.8%

Albanija % 14.4% 7.6%

Letonija % 2.7% 1.3%

Litvanija % 4.2% 4.0%

Moldavija % 2.5% 1.2%

Bugarska % 5.7% 2.8%

Bjelorusija % 1.0% 0.7%



Estonija % 4.7% 3.0%

Češka % 3.9% 2.6%

Prosjek za "nove demokratije" 9.5% 5.5%

Srbija % 9.3% 4.6%

Slovenija % 4.5% 3.4%

Makedonija % 14.5% 7.4%

BiH % 5.0% 4.0%

Hrvatska % 10.5% 4.5%

Crna Gora % 6.7% 2.8%

Prosjek za države bivše Jugoslavije 8.40% 4.5%

Tabela 5: Procenat muškaraca i žena učlanjenih u političke partije po državama7

Preporuke:

▪ U izvještaju CEDAW-a se preporučuje da država treba da „podstakne političke partije da

u ravnopravnom broju nominuju žene i muškarce kao svoje kandidate i usklade svoje

statute sa Zakonom o rodnoj ravnopravnosti, na primjer, kroz finansiranje partije i kroz

podsticanje elektronskih medija da izdvoje dodatno vrijeme za ove partije u toku izborne

kampanje“. Dakle, u ovoj preporuci imamo dvije poruke:

o da se dio finansijskih sredstava iz državnog budžeta Zakonom opredijeli za

ženske organizacije u partiji, što bi ove podstaklo na aktivaciju ovakvih

potcjelina, i

o da dijelom zakona kojim se normiraju prava tokom izbornih kampanja opredijele

medijski benefiti (u državnim medijima zakonom) za partije koje ispunjavaju

određene standarde po pitanju rodne ravnopravnosti.

Slična akcija bi mogla biti neformalno sprovedena u saradnji sa privatnim medijskim

kućama koje bi mogle biti zainteresovane da podrže ovu akciju od šireg društvenog

značaja.

▪ Kako bi se podstakla komunikacija političkih partija sa biračima ženskog pola: 1)

predizborni programi mogu biti analizirani sa rodnog stajališta te o nalazima obavještena

šira biračka populacija, 2) posebni treninzi usmjereni ka tehnikama planiranja i vođenja

izbornih kampanja bi trebalo da budu organizovani za ženske partijske organizacije kako

bi se one aktivnije uključile u kampanju i samim tim izborile status važnog partijskog

dijela.

7 Izvor: EVS, 2008.



▪ Žene pripadnice ženskih organizacija unutar partije treba upoznati sa pozitivnim

uporednim praksama funkcionisanja ženskih organizacija u drugim državama u kojima

one uspješno rade, kako bi jačale svoje organizacione kapacitete.

▪ Podatke o broju i procentu žena u partijskim organima odlučivanja treba periodično

prikupljati i objavljivati kako bi se prema partijama stvarao eksterni pritisak međusobne

kompeticije po ovom pitanju iz kog bi moglo da proistekne ravnomjernije prisustvo žena

na važnim pozicijama.

Opšta procjena situacije: da li postoji pozitivan trend

Na pitanju osnaživanja žena u politici i povećanju njihove zastupljenosti na mjestima odlučivanja

u prethodnom periodu je dosta rađeno. Realizovani su brojni projekti od strane domaćih i

nevladinih organizacija, a svoj doprinos su dale i državne institucije na čelu sa Kancelarijom za

rodnu ravnopravnost. Aktivnosti su posebno kulminirale u periodu pred donošenje izmjena

izbornog zakona iz razloga što su organizacije koje se zalažu za napredak na ovom polju

ocijenile taj trenutak kao šansu za stvaranje široke koalicije podrške u smislu kreiranja pritiska za

uvođenje sistema kvota u izborna pravila. Podrška je došla i od strane međunarodnih

organizacije koje su se ponudile da koordiniraju aktivnosti usmjerene na uticaj na zakonodavca,

ali i od strane ekspertskih međunarodnih tijela. Tako je, npr. Venecijanska komisija u svom

mišljenju o prijedlogu izmjena izbornog zakona podržala uvođenje efikasnijeg sistema ženskih

kvota: “Član 31 zakona predviđa da se u cilju sprovođenja principa rodne ravnopravnosti na

izbornim listama ne smije naći manje od 20 procenata kandidata manje zastupljenog pola. Ovo je

pozitivna mjera. Ipak, kako bi bila edikasna, ovu odredbu treba dopuniti u smislu da se

obezbijedi da kandidati oba pola budu dovoljno visoko rangirani na listi da imaju realističnu

priliku da dobiju mandat. Na primjer, u zakonu se može normirati obaveza da svaki peti kandidat

na listi mora biti drugačijeg pola.”8 Mišljenje Venecijanske komisije je naravno mišljenje na

predloženi tekst zakona i Komisija u njemu ne preporučuje 20% manje kandidata zastupljenog

pola na listama, već reaguje pozitivno na već učinjen takav prijedlog, tražeći efikasne

mehanizme primjene.

Važno pitanje koje se

postavlja ovim

povodom jeste – da li

su učinjene mjere i

8 Mišljenje Venecijanske komisije br. 630-2011: “Article 31 of the draft law provides that, for the purpose of exercising the gender equality principle, there shall be no less than 20 per cent of candidates of the less represented gender on the candidate list. This is a positive measure. However, in order to be effective, this provision should require that candidates of each gender be ranked high enough on the list to have a realistic opportunity for being allocated a mandate. For example, the law could stipulate that every fifth candidate on the list of candidates should be of different gender.”

“U našem odboru žene nikad ne glasaju za žene”

(članica jednog lokalnog partijskog odbora)



sprovedene akcije proizvele određene efekte, tj. da li se situacija po pitanju statusa žena u politici

popravlja, stagnira ili kvari. U pripremi ovog izvještaja to pitanje smo postavili ispitanicima,

dakle ženama i muškarcima koji su aktivni u politici. Interesovalo nas je kako ocjenjuju trend

promjena u ovoj oblasti.

Odgovor je bio više nego očekivano pozitivan. Iako su muškarci bili generalno optimističniji po

pitanju aktuelnih promjena i jedni i drugi su bili u mogućnosti da navedu niz konkretnih primjera

koji ilustruju pozitivan trend.

Prije svega, ispitanici primjećuju da se opšte raspoloženje po pitanju ženske zastupljenosti u

politici počelo mijenjati u pozitivnom pravcu. Iako, primjećuju neki od njih, postoji i dalje

značajan broj onih koji „ne vide problem“ ili negiraju potrebu za bilo kakvom intervencijom, kao

što je izjavila jedna ispitanica „javno mnjenje radi za nas“.

Kada im je traženo da nabroje što konkretnije primjere pozitivnih promjena, par ispitanika je

navelo da su njihove partije u posljednjih nekoliko godina izmijenile osnovne partijske

dokumente (statut i program) uvevši u njih mehanizme za obezbjeđivanje rodne ravnopravnosti.

Oni priznaju da se odredbe u tim dokumentima još uvijek ne poštuju u cjelini, ali isto tako kažu

da je povećan broj žena u organima odlučivanja njihove partije.

Par ispitanika je posebno istaklo promjene koje su počele da se događaju na lokalnom nivou.

Naime, prema njihovom mišljenju, partije iz kojih dolaze su se u posljednje vrijeme posebno

aktivirale kako bi popravile procenat žena u svojim bazičnim ćelijama na lokalnom nivou. Ovo

je posebno važno, jer je motivisanje žena da se ozbiljnije uključe u politiku, prema njihovom

svjedočenju, posebno težak posao na lokalnom nivou. „Evo, mi smo u opoziciji. Nema posebne

vajde ni benefita od članstva u našoj partiji na lokalnom nivou. Zbog toga, ja moram posebno da

pazim na svakog člana i vrlo često i da udovoljavam njihovoj sujeti. Ne mogu da se borim s

njima oko rodne ravnopravnosti ako joj se oni jako protive“, objasnila nam je jedna predstavnica

opozicione partije svoj problem.

Veoma je interesantno da su partijski visokopozicionirane žene koje smo intervjuisale vrlo

pozitivno ocijenile uvedenu kvotu od 30% pripadnika manje zastupljenog pola na izbornim

listama, ako za ovu normu nije obezbijeđen efikasan sistem primjene. Objektivno, partija ima na

raspolaganju veoma lagodan način da ispoštuje zakon, a da se istovremeno procenat žena u

parlamentima ne promijeni. Zakon propisuje obaveze isključivo u smislu izbornih lista, a ne

dotiče se ishoda izbora. To znači da partija može da 30% kandidata manje zastupljenog pola

rasporedi u donjoj polovini liste na taj način potpuno onemogućavajući im da budu izabrani.

Istovremeno, čak iako partija odluči da se potpuno ogluši i o ovako neefikasnu normu, ne postoji

konkretna sankcija koja će je snaći. Kako je moguće onda da se ovakva parcijalna rješenja

smatraju „važnom pobjedom“?



Jedan od odgovora bi mogao biti da je faktička situacija kada je u pitanju pozicija žena u nekim

političkim partijama mnogo neravnopravnija nego što se to spolja vidi. Veoma je na primjer

indikativna bila izjava jedne visoko pozicionirane političarke o značaju peticije za uvođenje

ženskih izbornih kvota koju je akademska zajednica Crne Gore uputila predsjedniku Skupštine i

poslanicima: “To pismo je bilo za nas od izuzetnog značaja. Tek onda su nas shvatili ozbiljno i

naš zahtjev je dobio potrebnu težinu”.

Preporuke

▪ Iako se u prethodnom periodu mogu primijetiti pozitivni pomaci po pitanju

ravnomjernijeg učešća žena u političkom odlučivanju, evidentno je da se ove primjene

uglavnom dešavaju podstaknute spoljnim uticajem. Takođe, u najvećem broju partija

jednom pokrenute promjene nailaze na podršku i članova partije oba pola. U tom smislu,

važno je nastaviti sa koordiniranim spoljnim podsticajem na menadžmente partija da

jačaju ženske organizacije i podstiču veće učešće žena na najvišim mjestima odlučivanja

u partijama.

“Žensko” i “muško” lice politike

Mjere za povećanje prisustva žena na najvišim mjestima odlučivanja u partijama neće biti

održive ukoliko same partije ne prepoznaju korist od aktivnijeg angažmana svojih ženskih

članica.

Iako je pitanje da li uopšte postoji “žensko” i “muško” lice politike tema o kojoj je teško postići

konsenzus među onima koji se bave pitanjima roda, bilo je interesantno vidjeti da li postoji

razlika u tome kako muški i ženski ispitanici vide ulogu žena u politici.

Žene koje su intervjuisane navode vrlo uopštene razloge za početak aktivnog bavljenja

politikom. Najčešći odgovor je bio da su željele da doprinesu razvoju društva i svoje zajednice.

Neke ističu potrebu borbe protiv diskriminacije nad ženama u tradicionalnom društvu kakvo je

crnogorsko ili pak želju da se direktno učestvuje u donošenju odluka koje se odnose na njih

individualno, ali i njihove prijatelje, porodicu, poznanike. O tome da li se žene i muškarci

drugačije ponašaju u političkom djelovanju, postoje među njima različita mišljenja, dok neke

smatraju da oni

zauzimaju generalno

humaniju perspektivu

i da su spremnije na

dijalog i dogovor,

druge smatraju da je

razlika isključivo na

individualnom nivou i da ne zavisi od pola. Jedan dio žena nisu imale konkretan odgovor na ovo

“Oni sun as shvatili ozbiljno tek kad su dobili pismo od rektora i velikog broja

univerzitetskih profesora sa zahtjevom da se uvedu kvote. Malo je tužno ovo reći,

ali je istina.”




pitanje i teško se otrgnuti utisku da ni same nisu sigurne kakva bi njihova funkcija i pozicija

trebalo da bude.

Muškarci su, pak, slikali politički poželjnu i korektnu sliku o ženi kao humanijem polu koji je

“majka, sestra, supruga” i samim tim zaslužuje poštovanje i donosi humanost u inače veoma

“grubu igru kakva je politika”.

Interesantna je bila potreba i kod određenog broja žena, ali i kod intervjuisanih muškaraca da

nađu opravdanje za žensko bavljenje politikom. Iako je pitanje bilo postavljeno u djelimično

navodećem stilu, očekivani odgovor koji bi ukazivao na isto pravo na učešće je najčešće izostao.

Sasvim suprotno, i žene i muškarci su se trudili da iznađu posebne razloge kojima bi opravdali

prisustvo i potrebu za ženama u politici. To zapravo ukazuje na činjenicu da je proces negdje na

pola puta – od apsolutnog odbijanja, preko naučenog prihvatanja, do ravnopravnosti u kojoj

opravdavanje ženskog prisustva uopšte nije tema.

Preporuke:

▪ Iako je u prethodnom periodu održan veliki broj edukativnih događaja sa ciljem

podizanja svijesti o rodnoj ravnopravnosti, potreba za njima nije prestala. Veoma je

uočljiva razlika između pojedinih ispitanika u odnosu na to kako doživljavaju pitanje

rodne ravnopravnosti. Stoga bi sa aktivnostima koje za cilj imaju izmjenu načina na koji

se uloga žene doživljava u društvu generalno, a posebno politici, trebalo nastaviti. Pri

tome treba voditi računa da se pristup stratifikuje prema različitim ciljnim grupama kako

bi se izbjeglo ponavljanje i zasićenje. Posebno važna ciljna grupa su aktivisti oba pola na

lokalnom nivou.

▪ Uloga tzv. uzora je posebno važna. Oni koji su imali iskustva sa aktivnim ženama u

politici, generalno su prijemčiviji za ideju ravnopravnosti i partije u kojima su djelovale

takve žene i zauzele važnije pozicije u odlučivanju su u posljednjem periodu najviše

napredovale po ovom pitanju. Ovakve žene su važne jer 1) predstavljaju uzor za druge

žene, 2) imaju mogućnost da utiču na partijsku politiku, i 3) imaju odgovornost u smislu

predstavljanja žena u politici u očima javnosti. One bi trebalo da budu posebno

senzibilisane po pitanju rodne ravnopravnosti, te osposobljene da profesionalno obavljaju

svoje dužnosti, te samim tim svojim djelovanjem budu najbolji promoteri osnaživnja

žena. U tom smislu trebalo bi nastaviti sa uključivanjem ovakvih žena u što više

aktivnosti koje se sprovode po pitanju rodne ravnopravnosti od strane trećih organizacija

i kreiranjem sistema podrške za njihov rad. Kao što ističe jedna ispitanica: „Žene u

partijama moraju biti svjesne sopstvene odgovornosti u okviru partije i na pozicijama

koje zauzimaju. One su odgovorne da budu dobar model drugim ženama da bi se i one

angažovale“.

▪ Neki od ispitanika koji su uključeni u istraživanje su radikalno promijenili svoj stav u

odnosu na prethodni period. Čak bi se moglo reći da su od veom aktivnih protivnika



posebnih mjera za obezbjeđivanje ravnomjernije zastupljenosti žena postali glavni

podržavaoci ove ideje u svojim partijama. To ukazuje da aktivnosti na senzibilizaciji po

ovom pitanju koje su sprovedene daju rezultate, te da ih treba nastaviti. Prijatelji

osnaživanja žena među muškarcima u partiji su ključno važni kao interna podrška i mogu

imati presudnu ulogu u promjeni klime u cijeloj partiji po ovom pitanju.

Mobilizacija žena za bavljenje politikom

Svi ispitanici, bez obzira na njihov pol, godište, iskustvo ili poziciju koju zauzimaju slažu se sa

tezom da potreba za dodatnim osnaživanjem žena u politici postoji. Na pitanje u kom smislu,

najčešći prvi odgovor je bio – motivacija. Ispitanici kažu da je ženama potrebna snažnija

motivacija nego muškarcima. „One moraju da shvate da je njihovo učešće u kreiranju javnih

politika veoma važno. One moraju da preuzmu odgovornost za društvo u kom žive“, kaže jedna

od ispitanica. „A onda, kada dođu, moramo da uložimo u njihovo obrazovanje i da jačamo

njihove sposobnosti da što kvalitetnije odgovore na izazove politike“, nastavlja.

Problem inicijalnog uključivanja u rad političkih partija je posebno veliki. I žene i muškarci na

višim pozicijama u partijama su izjavili da imaju poteškoće da mobilišu žene za aktivnije učešće

u politici, posebno na lokalnom nivou. Problem je manje ozbiljan na nivou glavnog grada i na

nacionalnom nivou, dok je na nivou određenih opština, po njihovim riječima, gotovo nerješiv.

Treba podsjetiti da se kvote za procenat od 30% pripadnika manje zastupljenog pola na izbornim

listama prema zakonu primjenjuje ne samo na parlamentarnim već i na lokalnom nivou što može

biti značajna prilika, ali istovremeno i opasnost.

Naime, sve partije će se suočiti sa problemom da popune izbornu listu dovoljnim brojem žena na

nivou određenih opština. Ukoliko u tome ne uspiju i naiđu na problem verifikacije izborne liste,

moguć je scenario u kome se početna podrška primjeni ove odredbe može pretvoriti u opštu

tendenciju da se ona izbjegne. Ukoliko, pak, izborna komisija prihvati moguće opravdanje partija

da nemaju dovoljno ženskih kadrova i protumači zakon na način da je verifikacija liste moguća,

stvoriće se veoma negativni presedan. Sa tog stanovišta prvi naredni lokalni izbori koji će se

održati u Herceg Novom i Tivtu (a nedugo zatim i u Kotoru) biće izuzetno važan test za koji

većina partija nije spremna. Jedna od ispitanica koja dolazi iz vrlo progresivne partije kada je u

pitanju ravnomjernije prisustvo žena na partijskim mjestima odlučivanja je problem ilustrovala

sljedećim riječima: „Ja sam prva bila za kvote. Svađala sam se oko toga sa kolegama u stranci.

Sad ne mogu da nađem dovoljno žena da popunimo 30% liste za Tivat. I šta da radim? Kako da

izađem pred oči onima koji su od početka bili protiv kvota? I šta će da se desi ako budemo imali

problem sa verifikacijom liste? Sve će se okrenuti protiv kvota.“



Postoji značajna razlika u tome kako muškarci i žene doživljavaju problem ženske motivacije za

bavljenje politikom. Muški ispitanici su isticali „pitanje oslobađanja“ žena, tj. fokusirali su se na

problem u samim ženama. Sa druge strane, ispitanice su češće navodile spoljne probleme kao

razloge za slabu motivaciju, npr. vaspitanje, tradicija, kućni poslovi, odnosi u porodici i sl. Par

ispitanika iz partija u čijim redovima ima najmanje žena na mjestima odlučivanja smatra da

imaju dovoljno žena među članovima, ali da one nisu „zainteresovane“ za pozicije u partiji. „U

prošlosti, samo su najjače žene uspijevale u politici“, objasnila je tako jedna ispitanica.

Svi ispitanici se slažu sa tezom da je žena nedovoljno u političkim partijama. Ovaj stav najčešće

ilustruju situacijom na nivou države, tj. brojem žena u izvršnoj i zakonodavnoj grani vlasti na

nacionalnom nivou. Tek nakon toga ispitanici se dotiču situacije u sopstvenim partijama. Kao što

smo vidjeli, osim u jednom slučaju, žene se nalaze na poziciji predsjednika partije, a samo u

jednoj partiji je zadovoljen minimalni procenat od 30% žena u važnijem kolektivnom tijelu

partije (izvršnom odboru). Na lokalnom nivou u prosjeku ima svega oko 10% žena u organima

odlučivanja.

Preporuke:

▪ Prvi i samim tim sa stanovišta postavljanja dobre ili loše prakse najvažniji test primjene

ženskih izbornih kvota biće lokalni izbori u Herceg Novom i Tivtu. Samim tim ključno je

važno za uspjeh ovog mehanizma da se on od početka primjenjuje dosljedno. S obzirom

na to da partije prijavljuju velike probleme kada je u pitanju popunjavanje lista ženskim

kandidatima, hitna akcija podrške je neophodna. S obzirom na kratak rok, primjerene bi

bile kampanja za aktivaciju i osnovni seminari osnaživanja žena u politici.

▪ U budućem planiranju aktivnosti, edukacija i sličnih događaja, posebnu pažnju treba

posvetiti partijskim aktivistima na lokalnom nivou, s obzirom na to da je procenat lokalno

angažovanih žena najniži.

„Ženska“ solidarnost i problem selekcije partijskih kadrova

Jedna od važnih tema koja je pokrenuta u razgovorima bila je način izbora i promocije žena na

partijskim pozicijama. Interesantno je upravo što je ta tema pokrenuta na jednom grupnom

intervjuu nakon što se jedna od ispitanica požalila kako postoji problem napredovanja jer su

muškarci ti koji odlučuju koja žena će zauzeti mjesto predsjednice ženske organizacije ili koja će

ući u glavni odbor. Na to su reagovale druge učesnice razgovora komentarom da im “niko nije

kriv” što ne podržavaju jedne druge. „U našem odboru, žene ne glasaju jedne za druge. Koga

muškarci predlože, taj je izabran“, objasnila je druga ispitanica.

Problem napredovanja i selekcije kadrova jeste jedan od važnih problema motivacije žena u

politici. U situaciji u kojoj žene prisustvuju promociji „podobnih“ žena i nemaju mogućnost da



samostalno biraju svoje predstavnice u organima partije, motivacija za angažovanjem opada.

Poseban je problem koji je i istaknut u ovom grupnom razgovoru što su žene nepovjerljive jedna

prema drugoj i ne prepoznaju snagu i uticaj koji kolektivno mogu da imaju. Žene u partijama bi

trebalo da posebno rade na stimulisanju tzv. „ženske“ solidarnosti i da prepoznaju zajedničke

interese za koje se vrijedi zalagati zajedno, čak i međupartijski. „Žene moraju da shvate da im

politika omogućava da utiču na promjene u društvu i da im daje pristup vidljivosti i moći“,

kazala je jedna od ispitanica.

Preporuke:

▪ Treba insistirati da partije uvedu transparentne pisane procedure za izbor žena u

partijskim organima, te za popunjavanje tzv. rezervisanih mjesta koji su namijenjeni

ženama.

▪ Treba jačati koalicioni potencijal žena u partijama kroz sve programe obuke koji se

sprovode. Zabilježeni su primjeri da se članice partija na seminarima i obukama u oblasti

rodne ravnopravnosti međusobno sukobljavaju po partijskim linijama, te stoga treba

dizajnirati posebne sesije koje bi bile usmjerene na jačanje odnosa solidarnosti među

ženama unutar partije ili među partijama kroz zajedničku identifikaciju i planiranje

rješavanja problema.

Osnovne prepreke za bavljenje politikom

Osnovne prepreke za bavljenje politikom na koje žene nailaze, a koje su istakli učesnici intervjua

mogle bi se sumirati u osam glavnih tačaka.

Spoljnje prepreke:

▪ Tradicionalna podjela rodnih uloga. Komentari koji su ilustrovali ovu prepreku bili su:

“politika je za muškarce ”, “pravila u politici su muška”, “čak iako žena ima volju da

pokuša da se angažuje, vrlo brzo odustaje”, “naše društvo razmišlja tradicionalno –

ženama nije mjesto u polici”, “žene se potcjenjuju i misli se da one nisu u stanju da

donose odluke u ime cijelog društva”. Odgovori ispitanika u ovom smislu mogu se

podijeliti na one koji i sami prihvataju ovakvu podjelu i one koji problem vide isključivo

u okruženju koje nameće tradicionalne rodne uloge. Interesantno je da je i među ženama

sa kojima je razgovarano bilo onih koje su na određeni način prihvatile razmišljanje o

odvojenim “ženskim” i “muškim” ulogama. Ipak, među njima nije bilo onih koje se

nalaze na višim pozicijama odlučivanja u partijama. Angažovanije i aktivnije političarke

su u intervjuima bile manje sklone prihvatanju podjele na tradicionalne muške i ženske

uloge i na opravdavanje manjeg političkog angažmana žena u politici, razlozima tradicije.



Iako je nemoguće utvrditi uzročno-posljedični odnos između nivoa angažovanosti i

odnosa prema rodnim ulogama (da li je političarka angažovanija jer ne vjeruje u to da

politika nije za žene ili je pak manje sklona da vjeruje što se više politički angažuje),

očigledno je da među ovim osobinama postoji neka vrsta korelacije.

▪ Poteškoće koje proističu iz kombinovanja privatnih obaveza i posla. Najveći broj

ispitanica je kao generalnu prepreku za veće učešće žena u politici navelo intenzivan

raspored koji žena ima u porodici i na poslu: “imam porodicu, radim i studiram

istovremeno”, „ne može sve da se stigne“, „kad da imam vremena za sebe“. Treba

naglasiti da se porodica u ovim intervjuima nije pojavila kao teret, tj. da je žene nisu

pominjale u negativnom smislu, već isključivo u smislu obrazloženja za nedostatak

vremena.

▪ Nejednak tretman žena u samim partijama i nestimulativno okruženje. Ovaj

argument je najčešće pominjan u razgovorima sa manje angažovanim ženama u

političkim partijama. One su objašnjavale da u partijama nailaze na veoma slabu podršku

za svoje ideje, da nemaju kontrolu nad svojim izborom, tj. da napredovanje žena u

određenim slučajavima determiniše volja viših muških partijskih funkcionera, kao i da ne

vide perspektivu u svom angažmanu. Ispitanice su problem definisale na sljedeći način:

“Ništa nema smisla ukoliko su muškarci ti koji odlučuju koje žene će biti na listama i

kako će biti pozicionirani. Ništa nam ne treba 30% žena koje će muškarci birati. Treba da

ih mi same biramo”. “Ne želim ništa da mi neko da, hoću sama da to uzmem”, objasnila

je druga komentarišući proces kreiranja izbornih partijskih lista i izbora žena u partijske

organe.

▪ Nedostatak efikasne strategije države u pravcu osnaživanja žena kao posljedica loše

ekonomske, socijalne i opšte situacije u zemlji (“pitanja rodne ravnopravnosti su

nekako posljednja među prioritetima”). Na potpitanje da li je odgovornost države da

omogući ženama bolje pozicije u partijama, odgovor je bio u skladu sa već više puta

iskazanim objašnjenjem – same žene u partijama nisu dovoljno jake da se izbore.

▪ Nedostatak medijske podrške (“žene su rijetko prikazane kao uspješni donosioci

odluka“). Par ispitanica je kao spoljnju prepreku navelo djelovanje medija koje forsira

stereotipne ženske uloge. Čak i kada se izvještava o ženama kao učesnicama u političkom

odlučivanju, medijski izvještaji insistiraju na negativnom imidžu ili na trivijalnom

fokusiranju odjeće, stila ili sličnim stereotipno ženskim atributima.

▪ Ekonomska i finansijska zavisnost žena. Iako naveden posljednji u ovom nizu

spoljašnjih problema, pitanje faktične finansijske zavisnosti žena je izuzetno važno i

problematično. Ekonomski zavisna žena ne može biti politički nezavisna.

Ipak, ispitanice nisu bile nekritične na način da sve prepreke definišu kao spoljne i nezavisne od

njih samih. Tako su navele i dva problema koja najdirektnije proističu iz ponašanja samih žena u

politici, a koja predstavljaju ozbiljne prepreke.



Unutrašnje prepreke:

▪ Tendencija da se

izbjegavaju

konflikti i

preuzimanje odgovornosti. Interesantno je da je ovo komentar nekoliko veoma

angažovanih političarki koji je upućen praktično kao prijekor ostalim ženama. Žene su

bile te koje su zamjerile svojim koleginicama izbjegavanje političkog djelovanja koje je u

ovoj situaciji bilo definisano kao konflikt: “one vjeruju da bi probleme trebalo da riješi

neko drugi”.

▪ Međusobna zavist i nedostatak senzibiliteta kada je u pitanju rodna ravnopravnost

među samim ženama (“u našem odboru, žene ne glasaju za žene”).

Među ispitanicima ne postoji konsenzus po pitanju kako se gore navedene prepreke mogu

prevazilaziti, mada je većina istakla spoljnje uticaje i pritiske kao najefikasniji način za

rješavanje problema.

Preporuke:

▪ Pitanje sistema podrške za žene koje su u situaciji da kombinuju porodične i poslovne

obaveze prevazilazi pitanje politike. Naime, državni sistem podrške u vidu predškolskog

vaspitanja i formalni sistem obrazovanja demonstriraju niz nedostataka i onemogućavaju

na primjer kvalitetnu brigu o djeci u periodu kada žena radi. U tom smislu, postoji

problem ograničenog upisa, ograničenog radnog vremena, dugih perioda „odmora“ koji

se pak ne poklapaju sa prirodom obaveza političarke. Sa identičnim problemom se

suočavaju žene u drugim profesijama, biznisu, javnom sektoru i sl. Velike kompanije

ovaj problem rješavaju na nivou same kompanije, organizujući dnevne boravke za djecu

u okviru svojih prostorija, žene koje se nalaze u višim prihodnim razredima angažuju

privatnu pomoć. Pitanje organizacije kvalitetnih dnevnih prihvatilišta za djecu treba

otvoriti kao par excellence političko pitanje koje bi moglo objediniti žene mimo

partijskih linija.

▪ S obzirom na to da se političke partije finansiraju dijelom iz javnih sredstava, legitimno

bi bilo usvojiti određeni set principa u njihovom internom radu, od kojih bi u smislu

većeg i kvalitetnijeg angažovanja žena, jedan bio transparentnost promocije i

napredovanja unutar partija.

▪ Način rješavanja jedne spoljnje prepreke – nedostatak razumijevanja i podrške od strane

muških kolega i jedne unutrašnje prepreke – nedostatka solidarnosti među ženama,

zapravo se može sumirati jednom preporukom – pažljivom organizacijom i vremenskim

planiranjem kombinovanih treninga. Kombinovani treninzi i seminari za muškarce i žene

su važni iz razloga što se u tim situacijama partije nalaze u specifičnim odnosima

kompeticije u kojima su predstavnici partija u situaciji da se upoređuju po kriterijumu

“U prošlosti, samo su najjače žene uspijevale nešto da postignu u politici”.

(predstavnica političke partije sa nacionalnim predznakom)



formalnih i ostvarenih rezultata po pitanju ravnomjerne zastupljenosti oba roda. Iako je u

pitanju neka vrsta “muške” strategije, međusobna kompeticija se u prethodnom periodu

pokazala kao efikasan pokretač pozitivnih promjena.

▪ Kada je u pitanju jačanje ženske solidarnosti i prepoznavanje zajedničkih interesa, dobra

ideja su posebno organizovani unutar-partijski treninzi. Naime, u intervjuima je

pomenuto i određeno negativno iskustvo sa seminara o rodnoj ravnopravnosti na kojima

je usljed određenog neiskustva dolazilo do međupartijskih sukoba na kojima su se žene

dijelile po partijskim linijama, a da je efekat zapravo bio potpuno suprotan planiranom.

Umjesto izgradnje veza i stvaranja koalicija po pitanjima važnim za rodnu ravnopravnost,

produbljivane su podjele. Iz tog razloga je važno posebno raditi sa ženama unutar partija,

posebno onima koje imaju manje iskustva u politici i jačati ih iznutra.

▪ Trenutno je paralelno aktuelan veliki broj aktivnosti kada je u pitanju podrška ženama u

politici, ali i ženama u drugim sferama. Iako određeno preklapanje nije nužno loše, može

da dovede do tzv. “zamora materijala”, te bi bilo veoma korisno uspostaviti neki

neformalni sistem koordinacije aktivnosti koje sprovode državne institucije, nevladine

organizacije i međunarodne organizacije, prevashodno radi proizvodnje efekta sinergije.

▪ Mediji zahtijevaju posebnu pažnju kao važan elemenat za ostvarivanje ravnomjernijeg

prisustva žena na mjestima odlučivanja u politici. Stoga je njihova mobilizacija u smislu

kontinuirane i intenzivne edukacije javnosti po pitanju rodne ravnopravnosti izuzetno

važna. Ipak, najveći efekat neće doći od “propovijedanja” rodne ravnopravnosti koja u

određenim situacijama može da proizvede i suprotne rezultate, već od smanjivanja prakse

predstavljanja žena u stereotipnim obrascima i od suptilnog, ali kontinuiranog slanja

poruke da je politički angažman poželjna društvena uloga za žene.

▪ Negativnu dominantnu sliku o ženama u političkim partijama koje se ponašaju pasivno,

izbjegavaju bilo kakve vrste sukoba (koji se, pak, u politici ne mogu izbjeći) dijele i

muškarci i žene. Iako priznaju da značajan broj političarki potpuno odudara od ove

predstave, očigledno je da postoji određeno generalno nezadovoljstvo kvalitetom

političkog angažmana žena. Iako se ne mogu zaobići važni eksterni razlozi koji dovode

do ovakve situacije, bilo bi pogrešno u potpunosti negirati odgovornost samih žena koje

su politički aktivne. Naime, neophodan je pažljivo koncipiran i kontnuiran rad na

političkom osnaživanju žena kroz prenos znanja i vještina koje su neophodne za bavljenje

politikom, ali i kroz njihovo “oslobađanje” da se potpuno upuste u donošenje odluka,

njihovu odbranu i sprovođenje.

▪ Veliko je pitanje uloge formalnog obrazovanja u oslobađanju žena za političko

djelovanje. Naime, iako ženska populacija u prosjeku bilježi bolje rezultate kada je u

pitanju školovanje, mnogo manje njih iskazuje namjeru da se upusti u vođenje politike na

različitim nivoima. Neposredan primjer bi bili studentski izbori na kojima je uvijek

ubjedljivo više muških kandidata čak i na dominantno “ženskim” fakultetima. U tom

smislu, postavlja se ozbiljno pitanje da li formalne institucije obrazovanja uopšte ili bar u



dovoljnoj mjeri promovišu koncept rodne ravnopravnosti. Revizija nastavnih programa i

metoda, kao i ispitivanje stavova školske i studentske populacije po pitanju rodne

ravnopravnosti u praksi kao svojevrsnog indikatora ishoda učenja u okviru institucija

formalnog sistema obrazovanja bi bila važna za dugoročno rješavanje problema rodne

ravnopravnosti i ravnomjernosti na pozicijama odlučivanja.

Obrazovne potrebe

Jedan od osnovnih ciljeva razgovora sa političarkama i političarima bio je da se i neposredno i

posredno utvrdi nivo i vid obrazovnih potreba žena u politici.

Neposredno su postavljena vrlo konkretna pitanja o prethodnim obukama i o procjeni budućih

potreba.

Ispitanici su bili u stanju da navedu niz seminara i obuka koje su u prethodnom periodu prošli ili

oni lično ili njihove kolege i koleginice iz partija. Najčešće su pomenuti:

▪ Niz seminara koji su organizovani od strane Ministarstva za ljudska i manjinska prava u

saradnji sa Konrad Adenauer Stiftungom (u pitanju je niz od tri uvezana seminara iz

oblasti političke edukacije),

▪ Niz seminara “Žene to mogu”,

▪ Pojedinačni treninzi koji su organizovani od strane samih partija,

▪ Treninzi koje su za partije organizovale nevladine organizacije (npr. “Partije i društvena

zajednica” i “Škola demokratije”).

Generalno, svi ispitanici koji su imali neposrednog iskustva sa nekim od ovih seminara su

zadovoljni. Kao razloge navode to da su preko njih uspjeli da osnaže kako svoja znanja tako o

konkretne vještine koje su neophodne za bavljenje politikom. “Informisani smo o ideologijama,

pa smo onda vježbali pisanje partijskih programa i politika i na kraju javni nastup i million

drugih vrlo praktičnih stvari”, kazala je jedna političarka, “a te su mi vještine pomogle u

debatama unutar same partije”.

Upitani da odrede određene prioritete, ispitanici su posebno istakli javne nastupe (“One moraju

da nauče da javno govore u sopstvenim lokalnim odborima. To je za njih glavno mjesto za

promociju i pozicioniranje unutar partije”, “Ženama uobičajeno nedostaje hrabrost da se jave za

riječ. A i kad ustanu u odbranu svojih ideja, na pojavu prvih prepreka i problema, odustaju”).

Druga tema koja je najčešće pominjana je priprema za dijalog i pregovaranje. I u ovom

slučaju se problem sveo na javnu odbranu sopstvenih stavova, ali je akcenat bio na kvalitetu

argumenata. “Na kraju se posvađaju oko nebitnih stvari jer nemaju dovoljno vještine i iskustva



da skrenu razgovor u konstruktivnom smjeru”. Posebno je istaknuta potreba da se jača

komunikacija i saradnja ne samo između žena unutar pojedinačnih partija već i među partijama.

“Tako smo počele da razmjenjujemo iskustva i shvatile da zapravo imamo iste probleme. A to je

osnov za solidarnost”, objasnila je jedna političarka.

Ostala znanja i vještine koje su pomenute kao neophodne:

▪ Korišćenje novih tehnologija (posebno za starije članice partija),

▪ Upoznavanje i razumijevanje propisa koji podržavaju rodnu ravnopravnost,

▪ Poznavanje tehnika lobiranja i zastupanja,

▪ Strani jezici.

Veliki broj ispitanika je pomenuo uporednu praksu u smislu da su im neophodni vrlo konkretni

primjeri o tome kako je rodna ravnopravnost sprovedena u drugim zemljama. “Jedno je kad

teorijski pričamo priču, ja hoću da čujem šta je gdje uspješno realizovano. Onda taj primjer

mogu da koristim kao jak argument u borbi za ista takva prava”, rekla je jedna političarka.

Nijedna partija čije predstavnike smo anketirali ne vodi evidenciju niti statistiku o tome ko je

prošao koji trening. Pokušali su na konkretno pitanje da procjene broj članova i članica koji su

bili uključeni u neki seminar ili trening na ovu temu, ali su odgovori toliko varirali da ih ne

možemo smatrati pouzdanim indikatorima. U par intervjua je pomenuto da “na treninge uvijek

idu isti ljudi”, što posredno ukazuje na to da nivo realizovanog ne odgovara konkretnim

potrebama.

Dio predstavnika i predstavnica (uglavnom manjih) političkih partija je istaklo da je

nezadovoljno brojem seminara i treninga na koje su pozvani i učestvovali. Drugi dio njih se ne

žali na kvalitet, ali ima druge primjedbe. Prema njihovom mišljenju:

▪ Prošlo je već puno vremena otkad su organizovani posljednji seminari na kojima se

vršena obuka iz osnovnih znanja i vještina,

▪ Političke partije se konstantno podmlađuju i mijenjaju i iako je veliki broj njihovih

kolega i koleginica prošlo veliki broj treninga, sada su već prispjeli neki novi kadrovi koji

imaju iste potrebe.

Generalno, svi sagovornici podržavaju uvođenje novih i produžetak prethodnih treninga na

kojima bi ili mogli i sami da učestvuju ili bi poslali svoje kolege.

Jedan od ciljeva razgovora sa ispitanicima je bio i posredno ustanovljavanje tipa obrazovnih

potreba koje oni imaju. Iako nisu sprovođeni nikakvi formalni testovi i provjere znanja određeni

zaključci se mogu formulisati i na osnovu samih utisaka sa razgovora, a utisak je da je situacija

veoma diferencirana i zahtijeva isti takav pristup. Među političarkama u Crnoj Gori postoji

određeni broj visokokvalifikovanih, stručnih, elokventnih i vještih žena koje su sposobne ne



samo da se same pozicioniraju visoko u hijerarhiji partijskog odlučivanja već i da utiču na bitne

strukturne partijske promjene.

Sa druge strane, jednom broju političarki bi značajno koristilo unapređivanje 1) konkretnih

znanja u najširoj oblasti politike i političkog odlučivanja, 2) vještina kao što su javno

prezentovanje, dijalog, debatovanje i sl. i 3) određenih drugih tehničkih znanja i sposobnosti koji

olakšavaju poslovanje uopšte.

Treninge bi bilo teško koncipirati u odnosu na partijske prioritete koje je su definisali ispitanici.

Tako je jedan od češće pominjanih prioriteta bila je priprema za organizaciju lokalnih izbora u

skladu sa novim izbornim pravilima. Partije prosto nemaju dovoljno aktivnih žena na lokalnom

nivou i imaju problema da ih aktiviraju u kratkom vremenskom periodu. U tom smislu je

pomenuto da bi spoljna asistencija u smislu motivacije i osnovnih treninga bila veoma

dobrodošla. Ukoliko se uzme u obzir to da su ovakvi prijedlozi došli iz partija koje imaju

relativno snažne mreže i organizacije žena, može se postaviti opravdano pitanje koliko je

zapravo partijama problematično da ispune uslove.

Dio ispitanika je, vjerovatno inspirisan temom razgovora kao prioritete svoje partije navelo

postizanje ravnomjernije zastupljenosti žena u organima partijskog odlučivanja. Ipak, većina od

njih nije mogla dati detaljnije informacije o tome na koji način planira da ostvati ovaj cilj.

Ostali prioriteti koji su pomenuti u razgovorima opšteg su karaktera: solidarnost, vladavina

prava, ekonomski prosperitet, meritokratski princip odlučivanja, tolerancija prema različitosti,

ulazak u EU, slobodno društvo, slobodno društvo, obrazovanje i inkluzija mladih i obrazovanih u

proces donošenja odluka, briga o starima i osobama sa invaliditetom.

Preporuke

▪ Partije treba podstaći da počnu da vode evidenciju i statistiku o prisustvu treninzima i

obukama iz koje se mogu konkretno planirati buduće obrazovne potrebe. Tako bi bilo

izuzetno korisno kada bi ženske organizacije unutar partija na osnovu ovakvih podataka

godišnje pripremale i usvajale listu obrazovnih potreba koja bi mogla poslužiti kao osnov

planiranja subjekata koji obezbjeđuju različite obuke.

▪ U najvećoj mogućoj mjeri treba ostvariti komunikaciju i koordinaciju između različitih

institucija ili organizacija koje sprovode obuke i treninge iz ove oblasti kako bi se

povećala njihova efikasnost.

▪ Trebalo bi pronaći način za održivo prenošenje znanja i vještina unutar i među partijama.

Naime, problem smjene generacija koji podrazumijeva potrebu partija za novom serijom

treninga i obuka od samog početka poziva na razmišljanje o problemu održivosti treninga

i kreiranju sistema prenosa znanja unutar samih partija kroz tzv. vršnjačku edukaciju ili

slične aktivnosti.



▪ Prva oblast u kome je neophodna intervencija je poznavanje opštih i specifičnih

koncepata unutar kojih i u vezi sa kojima se donose političke odluke. Dakle, političarke

bi trebalo “naoružati” poznavanjem političkog sistema Crne Gore u odnosu na političke

sisteme okruženja ili EU, poznavanjem partijskog i izbornog sistema, poznavanjem

ustavnog poretka, te nizom specifičnih znanja u odnosu na njihova polja interesovanja iz

npr. socijalne politike, međunarodnih odnosa i organizacija, ljudskih prava, radnih prava,

budžetiranja, evropskih organizacija, menadžemnta izborne kampanje i sl.

▪ Jedan od načina da se to učini na održiv način jeste kreiranje fleksibilnih programa učenja

za odrasle koji bi bio subvencionisan i organizovan u saradnji između više partnera, od

kojih bi osnovni izvođač bile ustanove visokog obrazovanja. Naime, zainteresovanim

političarkama bi se moglo ponuditi da slušaju određeni broj predmeta po izboru koji su

dostupni studentima. Na taj način bi one mogle prema svojim afinitetima kreirati program

svog usavršavanja. Nakon uspješno završenih modula, polaznice bi dobijale formalni

sertifikat sa određenim brojem kredita u skladu sa novim sistemom studiranja koji bi,

pak, mogao biti priznat u slučaju nastavka usavršavanja. Pozitivan efekat ovog modela bi,

pored kompetentnog prenosa znanja bilo bogatstvo ponuđenih programa i njihova

održivost s obzirom na to da se oni ionako organizuju za redovne studente. Sa druge

strane obrazovna reputacija formalnih institucija visokog obrazovanja bi mogla biti

podsticajna za političarke.

▪ Druga oblast je pitanje ostvarivanja vidljivosti kroz usvajanje vrlo konkretnih vještina

kao što su: 1) javno nastupanje, 2) odnosi sa javnošću i rad s medijima, 3) liderstvo i

komunikacija.

Planiranje i principi organizacije obrazovne podrške

Kroz razgovor o prethodnim iskustvima sa obukama, iskristalisale su se određene preporuke i

ideje koje bi trebalo da pomognu planiranju efikasnijeg sistema edukativne podrške:

▪ Bilo bi korisno da se treninzi i obuke organizuju i koncipiraju u tri faze. Prva bi bili

unutarpartijski motivacioni seminari koji bi bili usmjereni na motivisanje i osnaživanje

članica. Druga bi trebalo da obuhvati prenos vrlo konkretnih znanja i vještina i trebalo bi

da bude ženska, ali međupartijska. Treća faza bi podrazumijevala rodno miješane

konferencije kako bi se ostvarili uslovi za već opisani sistem međupartijske kompeticije u

ostvarenju principa rodne ravnopravnosti. “Čak iako lično ne podržavaju rodnu

ravnopravnost u političkim partijama, oni će braniti pozicije svoje partije kao naprednije

od ostalih po tom pitanju”, objasnila je ovu ideju jedna ispitanica.

▪ Treninzi i seminari iz oblasti rodne ravnopravnosti ne smiju biti ograničeni na žensku

populaciju. Primijećeno je da su političari koji su generalno imali negativan stav prema

ženskim kvotama i intervenciji ka povećanju kvaliteta i kvaniteta ženskog učešće u



politici, a koji su prošli određeni broj edukativnih programa značajno revidirali svoje

stavove. Tako da su neki od njih sada ako ne glasni pobornici, onda prijatelji inicijativa

koje su usmjerene ka ovom cilju.

▪ Poseban naglasak treba staviti na selekciju učesnika različitih programa i na njihovu

regionalnu distribuciju. Međutim, neophodan uslov za ovakav pristup bio bi da partije

počnu da vode evidenciju po pitanju prisustva treninzima.

Partnerstvom ka ravnomjernijoj zastupljenosti žena u politici

Interesantna je diferencijacija koju je napravila jedna od veoma aktivnih političarki. Prema

njenom mišljenju i iskustvu, sve aktivnosti treba da budu diferencirane prema tri ciljne grupe:

Prvu ciljnu grupu bi činila generalno javnost, tj. preciznije kreatori javnog mnjenja po pitanju

prihvatanja političkog angažovanja žena u politici, tzv. opinion makers. Naime, javno mnjenje se

formira pod uticajem niza faktora, među kojima ima dosta statičnih na koje je teško uticaji (u

našem primjeru to bi bila tradicija i dominantna politička kultura), ali nipošto ne treba zanemariti

uticaj medija, javnih ličnosti, političara, analitičara, aktivista civilnog sektora i svih onih koji

oblikuju javni diskurs.

Drugu ciljnu grupu čine partijski zvaničnici koji se najdirektnije nalaze na mjestima donošenja

odluka po pitanju učešća žena u politici, tzv. gate keepers. Oni su posebno važni iz razloga što se

strateški nalaze u poziciji ne samo da odlučuju već i da utiču na šire partijsko članstvo.

Treću ciljnu grupu čine muškarci, članovi partija.

Iako nije pomenuta u njenom prijedlogu, četvrta ciljna grupa bi trebalo, naravo da budu same

politički angažovane žene ili one koje imaju namjeru da se politički angažuju.

Ispitanici vjeruju da bi trebalo kreirati veoma široku koaliciju podrške ženama u politici, koju bi

obuhvatale:

▪ Međunarodne organizacije i fondacije,

▪ Vladine institucije, posebno Ministarstvo za ljudska i manjinska prava,

▪ Nevladine organizacije,

▪ Političke partije,

▪ Mediji,

▪ Obrazovni sistem, posebno na univerzitetskom nivou,

▪ Međunarodne “sestrinske” organizacije.

Utisak koji se nameće da je većina sagovornica snažno preferirala “spoljnje” rješenje, tj. da se na

povoljniji odnos prema ženama u politici utiče od strane drugih subjekata, što ukazuje na slabost

da se samostalno izbore s problemima. Iz toga razloga one preferiraju široku spoljnju koaliciju:



“Mi ćemo uvijek nailaziti na prepreke. Partije treba ucijeniti kako bi se odrekle muške moći”.

Ovaj uvid u unutrašnje funkcionisanje partija daje istovremeno veoma informativnu i sivu sliku,

koja je važna radi između ostalog radi nivelacije očekivanja od strane žena u partijama.

Zaključak

Pored svih prepreka sa kojima se žene suočavaju kada je u pitanju politička participacija, počev

od same prirode političkih partija, preko formalnih, normativnih, kulturoloških i tradicionalnih,

ekonomskih i situacionih faktora, u velikom broju slučajeva i same žene sebi predstavljaju

problem. Zarobljene dubokim tradicionalnim opresivnim obrascima ženskih uloga i identiteta,

žene imaju tendenciju da i same formiraju maskuline stavove i ponašanja u svakodnevnom

funkcionisanju. To predstavlja gotovo nesavladivu prepreku - kako podržati žensku političku

emancipaciju u situaciji kada većina žena čak i ne vidi problem.

Pa ipak, preuranjeno i neutemeljeno bi bilo zaključiti da učešče u političkom odlučivanju odbija

žene.

Ne postoje zvanični podaci o ponašanju žena kao birača, što je i logično s obzirom na tajnost kao

jedan od osnovnih izbornih principa. Istraživanja javnog mnjenja ukazuju na to da će žene

vjerovatnije od muškaraca apstinirati od glasanja. Pominjano Evropsko istraživanje vrijednosti

kaže da bi da su sutra izbori glasalo 83% muškaraca i 76% žena u Crnoj Gori. Prema istim

podacima za politiku je zainteresovano 62.5% muškaraca i 31% žena.

Ipak, treba veoma pažljivo interpretirati ove podatke. Pogrešno bi bilo razumjeti ih način da su

žene po prirodi manje zainteresovane za političko odlučivanje. Jedino što ovi podaci pokazuju

jeste da su žene više distancirane od formalne ili konvencionalne političke participacije od

muškaraca. Ne pokazuju, pak, da su žene uopšte odustale od participacije i da se ne interesuju za

društvena i politička pitanja. Naprotiv. Ako pogledamo drugo pitanje koje je postavljeno u ovom

istraživanju da li biste potpisali peticiju, situacija je bitno drugačija. Samo 72% muškaraca je

odgovorilo pozitivno u odnosu na 84% žena. Štaviše, 37% žena je odgovorilo da ne samo da bi

potpisalo peticiju već je to već učinilo u odnosu na samo 22.1% muškaraca koji su odgovorili to

isto.

Možemo zaključiti da žene nisu distancirane od onoga što politika po svojoj prirodi jeste –

odlučivanja, već od konkretnih načina na koje se to odlučivanje sprovodi. Osnaživanje žena

stoga ne bi trebalo svesti samo na mijenjanje načina na koji žene vide sebe u politici, već i bi

trebalo da obuhvati i mijenjanje kompletnog političkog okruženja. Ovo istraživanje je pokazalo

da se situacija po ovom pitanju mijenja u pozitivnom smjeru, te bi te promjene trebalo i dalje

stimulisati i podržavati.



Literatura

Knjige:

Almond, G. A., & Verba, S. (2000). Civilna kultura. Zagreb: Politička kultura.

Knežević, R. (2007). Politička kultura. Podgorica: CID.

Izvještaji:

▪ Zaključni stavovi Komiteta za eliminaciju diskriminacije žena, oktobar, 2011.

▪ Participation of Women in Political Life, Inter-parliamentary Union, Geneva, 1999.

Propisi i zakoni:

▪ Ustav Crne Gore

▪ Zakon o izboru odbornika i poslanika

▪ Zakon o političkim partijama

▪ Zakon o finansiranju političkih partija

▪ Zakon o rodnoj ravnopravnosti

Partijski akti:

Statuti i programi

▪ Demokratske partije socijalista

▪ Socijaldemokratske partije

▪ Socijalističke narodne partije

▪ Nove srpske demokratije

▪ Pokreta za promjene

▪ Hrvatske građanske inicijative

▪ Bošnjačke stranke

▪ Demokratske unije Albanaca

Documents

Edukacione i druge potrebe političkih partija u Crnoj Gori ...€¦ · da žene čine i najmanje polovinu biračke populacije u Crnoj Gori. Prema Ustavu “država jemči ravnopravnost