e Biznesi Skripte DUKAGJINI a4

7/28/2019 e Biznesi Skripte DUKAGJINI a4

1/108

PEJ

Dr. sc. Edmond Beqiri

INFORMATIK BIZNESI- e-business -

Pjes e tekstit(Material i prgatitur pr kolokviumin e dyt)

2011


2/108

2

PrmbajtjaKRKIMET NPR INTERNET .........................................................................3

1 Historiku i veglave krkuese ...............................................................................42 ka shte vegla krkuese dhe pse e shfrytzojn at?.......................................73. Problemet e veglave t krkimit.......................................................................154 Fjalori i termeve krkues ...................................................................................165 Gjasht veglat m t mdha krkuese...............................................................22Pagesat elektronike................................................................................................25Kartelat e Debitit ...................................................................................................27Kartelat e Kreditit..................................................................................................34Metodat kryesore t kryerjes s pagesave............................................................41Pagesat elektronike me e-banking........................................................................45Banka Histroria dhe aktivitete e zakonshme ....................................................45E-banking...............................................................................................................47E-banking shrbimet prkrahse ..........................................................................49Prdorimi i e-bankingut ........................................................................................52Shrbimet bankare q ofrohen n rrug elektronike ...........................................562. Kur dhe si lindi Internet Banking?...................................................................573. Prparsit dhe prfitimet q sjell Internet Banking.......................................589. Forma t tjera bankingu ....................................................................................59KONTRATAT ELEKTRONIKE.........................................................................60

Kuptimi i kontrats................................................................................................60Kontratat elektronike.............................................................................................61Formimi i kontratave elektronike.........................................................................61Ofertat dhe pranimet online ..................................................................................63Vlefshmria e kontratave elektronike ..................................................................66Nnshkrimi i kontratave elektronike....................................................................68Nnshkrimet digjitale............................................................................................74BARKODI .............................................................................................................77Historia e barkodit.................................................................................................77Funksionimi i barkodit..........................................................................................78Barkodi Universal Product Code (UPC)..............................................................79SIMBOLOGJIA ....................................................................................................80Skanert (lexuesit e barkodeve)............................................................................81Programimi i barkodeve........................................................................................82Sistemi GS1 ...........................................................................................................85EAN NUMRI I ARTIKUJVE EUROPIAN.....................................................8710 hapat e marrjes se bar kodit .............................................................................93Standardet teknike ...............................................................................................102Llojet e barkodeve...............................................................................................103

Literatura..............................................................................................................108


3/108

3

Kreu VIII

KRKIMET NPR INTERNET

Shum disenjer te web faqeve jan ballaquar me faktin se ndrtimi isecils web faqe nuk garanton numr t madh t vizitorve. Ekzistojn disamnyra t cilat t drejtojn deri tewebfaqet, por njra nga mnyratkryesore sht ajo prmes veglave

krkuese (ndryshe quhen edhemakina krkuese).Veglat krkuese jan softwer t

cilt e shfrytzojn pyetsinkrkues si krkues t informatave,t cilt e bjn krkimin nprbaza t t dhnave t mdha qprmbajn informata pr Webfaqe dhe zgjedhin vetm ato faqet cilat i prgjigjen query-t. Kyproces na qon deri te lista erezultateve t krkuara. Prandajme an te ktyre veglavepopullarizohen edhewebfaqet.Shembuj t veglavekrkuese t popullarizuara jan :Google, Yahoo, MSN, Lycos etj.

Varsisht se si ne i ndrtojm webfaqet, aq m leht shfrytzuesit do tigjejn ato nprmjet veglave krkuese.Ndrtimi i tyre ashtu si duhet, shum

shpejt mund t fitoj vizitort por nse cilsia e tyre nuk sht n nivelin eduhur neve na duhet t hargjojm shum koh dhe para duke u munduar tamirmbajm at.Pr ta ndrtuar nj faqe ashtu si duhet nuk sht aq vshtir, por m erndsishmja n at faqe sht q t bhen ndrrime t vogla t cilat ndikojnn gjetjen e tyre prmes veglave krkuese.

Shum shpesh disenjert kalojn koh duke u siguruar se faqet e tyre jankompatibile me dy web browsert kryesor duke injoruar browserin e tret tquajtur vegl krkuese.

Fig. 1. Opcioni Find on the Internet


4/108

4

Kto vegla krkuese t prodhuesve t ndryshm jan shum t leht prshfrytzim. S pari duhet aktivizuar njrin nga kto programe dhe n dialogun

e ofruar shnohet fjala ose termi t cilin e krkojm dhe pas krkimit nprInternet do t paraqitet lista e web sajteve relevante t cilat prmbajninformacionin e krkuar.Ka dallime n mnyrat se si punojn veglat e ndryshme krkuese, por ata tgjith funksionojn n tri mnyra themelore:

Ata krkojn n Internet, ose zgjedhin pjes nga Interneti duke ubazuar n fjal kye.

Ata e mbajn indeksin e fjalve t cilat i gjejn, dhe vendin ku i gjejnato.

Ata lejojn shfrytzuesit q t krkojn fjalt ose kombinimet e fjalvet gjetura n at indeks.

Veglat e hershme krkuese mbanin indeksin me disa qindra e mijra faqe edokumente, dhe pranonin ndoshta rreth dy mij krkues gjat dits.N ditt esotme, vegla m e famshme krkuese do t prmbaj me qindra miliona tfaqeve, dhe tu prgjigjet dhjetra miliona t krkuesve pr do dit.

Me nj fjal veglat krkuese jan sajte t veanta n Web t cilat jan t

disenjuara q tu ndihmojn njerzve pr gjetjen e informacioneve t ruajtura nsajte t tjera

1 Historiku i veglave krkuese

Vegla e par e cila sht prdorur pr krkim n Internet ishte Archie.Emri iksaj vegle rrjedh nga archive pa v. sht krijuar m 1990 nga Alan

Emtage, student n Universitetin McGill n Montreal. Programi downlodontelista t direktoriumeve t t gjitha fajllave t vendosur n sajte publike anonimeFTP , duke krijuar baz t t dhnave krkuese t emrave t fajllave. SidoqoftArchie nuk kishte mundsi krkimi prmes prmbajtjes s fajllit.

Prderisa Archie indeksonte fajllat kompjuterik, Gopher indeksoi dokumentete thjeshta. Gopher ishte krijuar m 1991 nga Mark McCahill n Universitetin eMinnesota-s. Pr arsye se kta ishin tekst fajlla, shumica e sajteve Gopher ushndrruan n websajte pas krijimit t World Wide Web.


5/108

5

Dy programet tjera, Veronica dhe Jughead, bnin krkimin e fajllave t ruajturan sistemet e indeksuara Gopher. Veronica (Very Easy Rodent-Oriented

Netwide Index to Computerized Archieves) jepte fjaln kye krkuese nshumicn e titujve t mnys s Gopher n tr listat e Gopher. Jughead(Jonzys Universal Gopher Hierarchy Excavation And Display) ishte vegl qprmbante informata t mnys prej serverve t ndryshm t Gopher.Prderisa emri i motorit krkues Archie nuk i referohej seris Archie comicbook, Veronica dhe Jughead i referohen shkronjave n seri.Web vegla e par krkuese ishte Wandex, indeks i prmbledhur (tashm izhdukur) nga World Wide Web Wanderer, web crawler1 i krijuar nga MatthewGray n MIT2 m 1993. Nj vegl krkuese e hershme tjetr, Aliweb,gjithashtu u shfaq m 1993, i cili ende ekziston edhe sot.Vegla e par krkuese

e ashtuquajturcrawler-based ishte WebCrawler, i cili u shfaq m 1994.Ndryshenga paraardhsit e tij, ky i lejon shfrytzuesit t krkojn pr ndonj fjal nndonj webfaqe, i cili u b shtyll pr t gjitha veglat e njohura n at koh.Poashtu ishte e para e cila njihej m s shumti nga publiku. M 1994 u krijuaLycos (i cili filloi n Universitetin Carnegie Mellon), i cili u b prpjekje e parkomerciale.

Pr nj koh t shkurtr u shfaqn shum vegla krkuese, t cilat i bninkonkurenc njri tjetrit. Ktu prfshiheshin Excite, Infoseek, Inktomi, NorthernLight dhe AltaVista. N njfar mnyre ato garonin me direktoriume t

famshme sikurse Yahoo! M von direktoriumet u prfshin n teknologjin eveglave krkuese pr t ndikuar n favor t funksionimit t tyre.Veglat krkuese njiheshin poashtu si yjet m t shndritshm n Internet n

risit e 1990-ts. Shum kompani u futn n treg mahnitshm, duke pranuarprfitime gjat ofertave publike t tyre.

1.1 Llojet e serviseve krkueseServiset krkuese jan zhvilluar prej shrbimeve t nj vegle t vetme nshrbimet t cilat ofrojn shum vegla. Veglat krkuese kryesisht

kategorizohen n katr lloje: veglat krkuese, direktoriumet, veglat meta-krkuese, dhe sajtet review/rating.

1Web Crawler (Gjithashtu i njohur edhe me emrin Web merimang ose Webrobot)- sht program i cili krkon World Wide Web-in n mnyr sistematikee automatike.

2

MIT ( Massachusetts Institute of Technology) Universitet privat n Cambridge


6/108

6

1.2 Veglat meta-krkueseVegla meta-krkuese drgon pyetsit n veglat shum krkuese dhe n

burime tjera t t dhnave, pastaj mbledh rezultatet n nj mnyr dhe i bn tgatshme pr shfaqje.Burimet e t dhnave mund t jen indekse t brendshme,t shoqruar me tekst t veglave krkuese, arkiva t mesazheve, veglavekrkuese Intranet ose webwide, ose edhe fajlla serversh. Veglat meta-krkuesethjesht lexojn seciln faqe t rezultateve krkuese dhe ekstraktojn tekstinprej HTML3-s.Vegla meta-krkuese jan: AskJeeves, InfoJukebox,EasyAsk etj.

1.3 Direktoriumet

Direktoriumi nuk sht vegl krkuese dhe nuk permbledh lista te web faqevete bazuara n nj fjal kye, mirpo permbledh web faqe sipas kategorive dhennkategorive t ndryshme. Si psh kompjuterik, makineri, mjeksi etj.Kategorizimi behet sipas prmbajtjes s web faqes n prgjithsi e jo sipastermeve dhe fjalive te prdorura ne web faqe.

1.4 Serviset krkuese

1.4.1 Dallimi n mes veglave t krkimit dhe direktoriumeve

Serviset krkuese n prgjithsi kategorizohen n dy lloje: direktoriumet dheveglat krkuese. Shum njerz i ngatrrojn kto dy terme, shpesh dukemenduar pr Yahoo- n si vegl krkuese. (Yahoo sht direktorium.)

Arsyeja pr konfuzitet sht e kuptueshme. Njerzit e shohin butonin krkues(Search) n web sajt dhe kur klikojn n buton ata supozojn se jan dukeshfrytzuar vegln krkuese. T dyja Yahoo dhe Google kan kutit krkuese.

Serviset krkuese shfrytzojn dy burime kryesore pr sigurimin e listave ttyre. Lloji i par i servisit krkues, direktoriumi, shfrytzohet nga njerzit prvendosjen manualisht t web sajteve ose web faqeve n kategori specifike.Direktoriumi shpesh quhet vegl krkuese human-based.

3 HTML (Hypertext Markup Language) Gjuh programuese e cila krijon lidhjet ndokumente t grafiks, zrit (audio) dhe video-fajllave.Kjo nnkupton se shfrytzuesimund t krcej prej nj dokumenti n tjetrin duke shtypur click n njrn nga fjalt e

nnvizuara ose nga fotografit.


7/108

7

Lloji tjetr i servisit krkues, vegla krkuese, e cila prdor softwer tveant t quajtur spiders ose crawlers , pr gjetjen e informacioneve prej web

faqeve. Ky lloj quhet edhe vegl krkuese spider-based ose crawler-based.Ka dallime n funksionin e tyre. N prgjithsi, veglat krkuese kanindeksin m t gjer se sa direktoriumet dhe shfrytzojn merimangat q tshtojn sajte n indeksin e tyre. Prkundrazi, direktoriumet kan indeks m tvogl dhe shpesh mirmbahen nga njerzit. Gjat submit-imit n sajt, dalliminn mes vegls krkuese dhe direktoriumit mund ta shohim edhe n baz tinformatave t cilat i krkojn. Vegla krkuese pyet vetm pr URL-n n tciln duam t submitojm dhe nganjher edhe e-mail adresn. Direktoriumizakonisht pyet pr m shum informata, prfshir aty URL-n, kategorin n tciln duam t kyemi, titullin e sajtit ton, prshkrimin dhe informatat

kontaktuese.

Shum servise krkuese jan hibride, pra kombinim i vegls krkuese dhedirektoriumit. Servisi krkues hibrid zakonisht i gjen shumicn e listave prejnj burimi, prandaj serviset krkuese hibride klasifikohen sipas prdorimit tburimit kryesor. Nse servisi krkues hibrid fiton rezultatet e tij fillestare prejdirektoriumit dhe rezultatet sekondare prej vegls krkuese, servisi krkues nprgjithsi klasifikohet si direktorium.

MSN Krkues klasifikohet si direktorium. Rezultatet e tij primare vijn prejbazs t t dhnave LookSmart, dhe ato sekondare prej vegls krkueseInktomi.

2 ka shte vegla krkuese dhe pse e shfrytzojn at?Nse sajti jon prmban shum materjal, qllimi nuk sht t ket vetm sasi

t prmbajtjes. Q sajti t ket vler, n t duhet t ket qasje lehtsisht. Duhetpasur parasysh arkitekturn e tr sajtit, opcionet e krkimit, por shumnjerzve ju duhet pikrisht tema t ciln jan n krkim e sipr, e jo krkimi i

linqeve t njpasnjshme. Prndryshe vizitort nuk do t munden ta gjejntemn adekuate n sajtin ton.Pr shembull, nse sajti jon i kushtohet qytetit n t cilin jetojm, vizitort t

cilt krkojn materjal rreth arkitekturs, historis s gruas dhe planifikim tqytetit do t ken t gjith nevoja t ndryshme dhe do ta vlersojn sajtin secilinga kndvshtrimet e tyre. sht e knaqshme nse ata mund t marrin diqkaprej sajtit ton, kjo e bn Webin m t rndsishm, por kurr nuk mund tiparashikojm t gjith at q e dshirojn ata!

Vegla krkuese u jep mundsi vizitorve t gjejn diqka n sajtin ton, siveglat e famshme krkuese AltaVista, HotBot ose Google. Pr arsye se sajti


8/108

8

jon sht i prqendruar n nj fush t veant, vegla krkuese do ti lejojvizitort t gjejn informatat shpejt dhe pa kaluar n qindra rezultate t

panevojshme. Kjo do ti mbaj vizitort n sajtin ton, dhe do t na lejoj ne tmsojm se pr ka jan t interesuar vizitort.2.1 Kujt i nevojiten veglat krkuese?Sajtet me t dhna t vlefshme n shum faqe.Numri i faqeve saktsisht, shtvshtir t definohet, sepse varet prej densitetit t t dhnave. Nse kemi pshnj pasqyr prej m shum se 50 libra, vizitort do t dshironin t krkoninpr libra tjera t t njjtit autor, ose libra tjera pr t cilat kan dgjuar m par.Sajtet t cilat fitojn shum vizitor, t cilt sajtet i gjejn prmes motorvekrkuesPopullarizimi i sajteve, t cilat jan duke shtuar informata t reja dhe t

vlefshme.

2.2 Kujt nuk i nevojitet Vegla krkuese?

Sajte shum t vogla ku t dhnat sht leht t vendosen (lokalizohen).Sajtet t cilat jan lista t linqeve t fokusuara n nj tem, me nj strukturkrkimi t mrekullueshme, sikurse JobSmart.Katalogjet dhe sajtet e tjera t bazuara n baz t t dhnave, ku prmbajtasht e tra e ruajtur n baz t t dhnave m shum se sa si HTML statike.

Pra njerzve m shum u nevojitet nj vegl krkuese si baz e t dhnave se savegl krkuese si sajt.

N tabeln e mposhtme jan dhn disa shuma t krkimeve q kan ndodhurnga makinat krkuese m t popullarizuara brenda nj dite n Shtetet eBashkuara t Ameriks, n Mars t vitit 2007.

Krkimet Pr nj dit (Mil-iona) Pr nj muaj (Mil-iona)

Google 91 2,733

Yahoo 60 1,792

MSN 28 845


9/108

9

AOL 16 486

Ask 13 378

Others 6 166

Gjithsej 213 6,400

2.3 Krkimi prmes veglave krkuese

Para se makina krkuese mund tju tregoj se ku sht fajlli apo dokumenti,at s pari duhet gjetur. Pr gjetjen e informacionit npr qindra miliona Webfaqe t cilat ekzistojn, vegla krkuese shfrytzon robott softwerik special, tquajtur spiders, pr krijimin e listave t fjalve t gjetura n Web sajte. Procesiprmes t cilit merimanga krijon listat e saj quhet Web crawling. N mnyrq t krijojn dhe t mirmbajn listn e shfrytzueshme t fjalve, merimangate vegls krkuese duhet t krkojn n shum faqe.

Si fillon ndonj merimang udhtimin npr Web? Piknisjet m tzakonshme jan listat e serverve m t prdorur dhe faqet shum tpopullarizuara. Merimanga do t filloj me nj sajt t popullarizuar, radhitjen efjalve n faqet e tij dhe do t prcjell secilin link t gjetur brenda sajtit. Nkt mnyr, sistemi merimang shpejton udhtimin, duke u shprndar npjest m t shfrytzuara t Web-it.


10/108

10

Fig.1.Merimangat marrin prmbajtjen e Web faqes dhe krijojn fjalkrkuese kye t cilat u mundsojn shfrytzuesve t gjejn faqet q jan duke

i krkuar.

Google.com filloi si nj vegl krkuese akademike. Ky sistem ishte ndrtuars pari nga Sergey Brin dhe Lawrence Page (dy student pasuniversitar), tcilt marrin nj shembull ku tregojn se si merimangat e tyre mund t puno-

jn shpejt. Ata e ndrtuan sistemin e tyre fillestar pr t prdorur merimangat shumfishta, zakonisht tri prej tyre njkohsisht. Secila merimang mund tmbante rreth 300 lidhje me Web faqet e hapura gjat kohs s caktuar. Dukeprdorur katr merimanga, sistemi i tyre mund t krkonte rreth 100 faqe prsekond, duke krijuar rreth 600 kilobajt t dhna do sekond.

Ekzekutimi i do gjje me shpejtsi t madhe, mendohej n ndrtimin e sis-temit q i furnizonte merimangat me informacione t nevojshme. Sistemi i her-shm Google kishte server, i dedikuar q tu siguroj URL-t4 merimangave.N vend se t varej nga ISP pr DNS, q prkthen emrin e serverit n adres,Google ka DNS t vetin, n mnyr q tu shmanget vonesave t mdha.

4 URL(Universal Resource Locator) Adresa e secils faqe t WWW. Pra pr tu gjetur

ndonj faqe, duhet t dihet adresa e saj URL.


11/108

11

Kur merimanga Google krkonte n faqen HTML, bazohej n dy gjra

(mbante t dhna pr dy gjra):

N fjalt brenda faqes Se ku ishin gjet fjalt

Fjalt e vendosura n tituj, nntituj, meta tags dhe pozicione t tjera merndsi relative shnoheshin q duhej tu kushtohej vmendje gjat krkimit tvazhdueshm t shfrytzuesit.Merimanga Google ishte ndrtuar q t radhis(indeksoj) seciln fjal me domethnie n faqe, duke mnjanuar nyjet a,an dhe the. Merimangat tjera marrin rrug t ndryshme.

Kto rrug t ndryshme zakonisht tentojn q ti bjn merimangat q t op-erojn me shpejtsi m t madhe, lejojn shfrytzuesit q t krkojn me efi-kasitet, ose q t dyja. Pr shembull disa merimanga mbajn evidencn efjalve n titull, nntituj dhe linqe, me 100 fjal q m s shpeshti prdoren nfaqe dhe secila fjal n 20 rreshtat e par n tekst. Kt rrug t rrjets n Webthuhet se e shfrytzon Lycos.

Sistemet tjera, sikurse AltaVista, shkojn n drejtim tjetr, duke radhitur dofjal n faqe, duke prfshir a,an,the dhe fjalt e tjera t

parndsishme. N kt drejtim kontribojn sistemet t cilat u kushtojnvmendje pjess s padukshme t Web faqes t quajtur meta tags.

2.4 Meta tags

Meta tags lejojn pronarin e faqes q t specifikoj fjalt kye dhe konceptetsipas t cilave faqja do t indeksohet. Kjo mund t jet nj ndihm, e sidomosn rastet n t cilat fjalt n faqe mund t ken kuptim t dyfisht ose t tre-fisht. Meta tags mund ta drejtojn vegln krkuese n przgjedhjen e duhur t

kuptimeve t ndryshme t mundshme t cilat jan adekuate pr kto fjal. Meg-jithat ekziston nj rrezik n sigurin e meta tags, sepse nj pronar i pakujdes-shm apo i pa ndershm i faqes mund t shtoj meta tags t cilat drejtojn ntema shum t popullarizuara por nuk kan t bjn asgj me prmbajtjen aktu-ale t faqes. Pr mbrojten e tyre nga kjo dukuri, merimangat do t lidhin metatags me prmbajtje t faqes, duke i refuzuar meta tags t cilat nuk i prshtatenfjalve n faqe.

N t vrtet pronari i faqes n kt rast dshiron q prmbajtja e faqes t jete prfshir n rezultatet e aktiviteteve t vegls krkuese.Shum her, pronari i


12/108

12

faqes nuk don q kjo t dal n pah n vegln m t rndsishme krkuese, osenuk don q aktiviteti i merimangs ti qaset faqes. Pr shembull loja e cila

ndrton faqe t reja e aktive sa her q paragrafet e faqes t shfaqen ose linqet ereja t prcjellen. Nse Web merimanga i qaset njrs prej ktyre faqeve, dhefillon ti prcjell t gjitha linqet pr faqet e reja, loja mund t shkaktoj gabimn aktivitet e cila ndikon n zvoglimin e shpejtsis dhe del jasht kontrollit.Pr tju shmangur situatave si kjo, u zbulua i ashtuquajturi robot exclusionprotocol. Ky protokol, i implementuar n paragrafin e meta-tag n fillim tWeb faqes, i tregon merimangs q mos t ndrhyj n faqe (ta lej t qet),as mos ti indeksoj fjalt n faqe e as mos t provoj ti prcjell linqet e saj.

2.5 Ndrtimi i index-it

Sapo merimangat t prfundojn detyrn e gjetjes s informacionit n Webfaqe ( n t vrtet duke pasur parasysh q kjo detyr nuk prfundon kurr,sepse merimangat gjithmon krkojn), vegla krkuese duhet ti ruaj informa-cionet n mnyr q t bhen t shfytzueshme. Ekzistojn dy komponentekryesore t cilat u mundsojn shfyrtzuesve qasje n t dhnat e mbledhura:

Informacioni i ruajtur me t dhna

Metoda me an t s cils informacioni indeksohet

N rastin m t thjesht, makina krkuese mund t ruaj fjaln dhe URL-nnga sht gjetur.N realitet, kjo do ta kufizoj shfrytzimin e makins,meqense nuk do t ket mnyr e cila do t tregonte se a ishte prdorur fjalaadekuate apo jo adekuate n faqe, ose a ishte prdorur fjala njher apo mshum her, ose a prmbante faqja linqe n faqe t tjera t cilat e prmbajnfjaln. Me fjal t tjera, nuk do t ekzistoj nj mnyr e ndrtimit t lists mefaqe t radhitura, e cila tenton t prezantoj faqet m t prdorura n krye tlists s rezultateve t krkimit.

N mnyr q rezultatet t jen m t dobishme, shumica e veglave krkueseruajn m shum se vetm fjaln dhe URL-n. Motori mund t ruaj fjaln saher q fjala shfaqet n faqe. Motori mund t prcaktoj rndsin (vlern)secils hyrje, duke ju rritur vlerat e prcaktuara fjalve meq ato shfaqen gatin krye t dokumentit, n nntituj, linqe, n meta tags ose n titullin e faqes.Secila vegl krkuese komerciale ka nj formul pr prcaktimin e rndsis tfjalve n indeksin e saj. Kjo sht njra nga arsyet se krkimi pr t njjtnfjal n vegla t ndryshme krkuese do t paraqes lista t ndryshme, me faqet prezantuara n renditje t ndryshme.


13/108

13

Pr arsye t pakujdesis ndaj kombinimit preciz t pjesve shtes tinformacionit t ruajtur nga vegla krkuese, t dhnat do t jen t koduara pr

t kursyer hapsirn.Pr shembull makina origjinale Google bn prshkriminduke prdorur 2 bajta, secili me 8 bita, pr zvoglimin e informacionit, edhe psefjala ishte shkruar me shkronja t mdha, madhsia e shkronjave, pozita, dheinformacione t tjera ndihmojn shnimin e tyre n radhitje t prshtatshme.Secili faktor (element) mund t marr 2 ose 3 bita brenda grupimit 2 bajtsh (8bita = 1 bajt). Si rezultat i ksaj, nj sasi e madhe e informacioneve mund truhet n nj form shum t ngjeshur. Pasi informacioni t jet kompakt, aisht i gatshm pr indeksim.

Indeksi ka nj qllim t vetm: Ai lejon q informacioni t gjendet sa m

shpejt q sht e mundur. Ekzistojn disa mnyra pr ndrtimin e indeksit, pormnyra m efektive sht ndrtimi i nj tabele t ashtuquajtur hash table. Nhashing, formula zbatohet duke ja bashkangjitur secils fjal nj vlernumerike. Formula sht e formuluar q n mnyr t barabart ti kategorizojt hyrat prmes numrit t paraprcaktuar t ndarjeve. Ky kategorizim numerikndryshon prej kategorizimit t fjalve prmes alfabetit, dhe ky sht qelsi iefektivitetit t hash tabelave.

2.6 Si bhet krkimi ?

Krkimi npr indeks prfshin ndrtimin e query-t nga shfrytzuesi dheparaqitja e tij prmes vegls krkuese. Pyetsi mund t jet fare i thjesht,minimum nj fjal t vetme. Ndrtimi i nj pyetsi m t ndrlikuar krkonshfrytzimin e operacioneve t Bool-it (pr her t par t shpjeguara ngaGeorge Boole) t cilat u ndihmojn shfrytzuesve q ti prpunojn dhezgjerojn termet (shprehjet) e krkimit.

Operatort Boole-ean m t shpesht jan:

AND T gjitha termet t cilve ju bashkangjitet AND duhet tshfaqen n faqe ose dokumente.Disa vegla krkuese zvendsojnoperatorin + me fjaln AND.

OR S paku njri nga termet t cilve ju bashkangjitet OR duhett shfaqen n faqe ose dokumente.

NOT Termi ose termet q prcjellen me NOT nuk duhet tshfaqen n faqe ose dokumente . Disa motor krkues zvendsojnoperatorin - me fjaln NOT.


14/108

14

FOLLOWED BY Njri nga termet n mnyr t drejtprdrejt duhett jet i prcjellur nga tjetri

NEAR Njri nga termet duhet t jet brenda numrit t specifikuar tfjalve t tjetrit.

Thonjzat Fjalt brenda thonjzave kosiderohen si fraz, dhe ajofraz duhet t gjendet brenda dokumentit ose fajllit.

2.7 Mnyrat e tjera t krkimit

Krkimet e definuara nga operatort Bool-ean jan krkime fjal pr

fjalshe, pra vegla krkon pr fjalt ose frazat saktsisht ashtu sikur janshkruar. Kjo do t paraqet problem nse fjalt hyrse kan kuptime tndryshme. Pr shembull gjuha, mund t jet organ i njeriut, apo gjuha e tfolurit. Nse jemi t interesuar n njrin prej ktyre kuptimeve, ne nuk duam tishohim edhe faqet q tregojn veorit e kuptimit tjetr.Prandaj mund tformulojm fjal krkuese t cilat eliminojn kuptimet q nuk na interesojn,por do t ishte m mir sikur veglat krkuese t ndihmonin n kt drejtim.

Nj prej fushave t vegls rikrkuese sht krkimi concept-based. Kyrikrkim prfshin analizat statistike n faqe q prmbajn fjalt ose frazat prt cilat krkojm, ashtu q t gjejm faqe tjera pr t cilat jemi t interesuar.Me sa duket, informacioni i ruajtur pr seciln faqe sht m i gjer pr veglnkrkuese t ashtuquajtur concept-based, dhe krkohet nj procedur m e gjatpr do krkim. Shum grupe ende po punojn q t prmirsojn rezultatetdhe performancn e ksaj forme t vegls krkuese.T tjert kan lvizur n njhapsir tjetr t krkimit, t quajtur natural-language queries.

Idea pas t ashtuquajturit natural-language queries qndron n at se ju mundt shtypni pyetjen n mnyr t njjt siq do ta kishit pyetur nj njeri afr jush,

d.m.th. ska nevoj ti ndjekim operatort e Bool-it ose strukturat m tkomplikuara t pyetsve. Faqja me pyets me gjuh t zakonshme m epopullarizuara njihet AskJeeves.com, e cila e kontrollon pyetsin pr fjaltkye t cilat pastaj i krkon n indeksin e faqeve. Kjo punon vetm me pyetst thjesht.


15/108

15

3. Problemet e veglave t krkimit

Vegla e krkimit sht aplikacion q krkon t dhna dhe i kthenrezultatet te klienti. Kjo zakonisht nnkupton krijimin e nj faqe HTMLn nj format specifik.

Shumica e veglave t kkimit krkojn brenda nj indeksi, i krijuarnga aplikacioni indeksues. Disa vetm krkojn fajlla ne kohn reale,por pastaj mund t ngadalsohen.

Pr t filluar krkimin te vegla krkuese, shumica e sistemeve prfshinformat. Sajti n t cilin vizitori hyn krijon termin e tij n fushn e tekstit dhemund t selektoj renditjen e prshtatshme n form.Kur ata klikojn butonin Submit, serveri i kalon t dhnat te aplikacioni imotorit krkues.

Pr t kuptuar si nj vegl krkimi punon,mund t shohim n fig. emposhtme nj rast shum t thjesht siq sht Indexer Perl dhe vegla ekrkimit e prshkruar n WebMonkey, artikulli Roll Your Own SearchEngine.

Fig.3 Puna e vegls krkuese n WebMonkey


16/108

16

4 Fjalori i termeve krkues

4.1 Begins-With Partial Word Matching

Disa vegla krkuese prshtasin fjalt e indeksuara t cilat prmbajn terminkrkues n fillim. Kjo quhet partial-word matching. Psh nse bhet krkimipr rose, rregullat vijuese do t prqendrohen n:

rose sht prshtatje e sakt (exact match)

roses i prshtatet pjesrisht n fillim t fjals (begins-with partial word match)

roseola sht poashtu prshtatje e pjesshme n fillim t fjals

arose i prshtatet pjesrisht por jo n fillim t fjals

4.2 Klasifikimi

Klasifikimi sht proces i organizimit t informatave n kategori aktuale, pshsikurse listat e Yahoo-s. Zakonisht kto formojn nj hierarki t degve, metema m t prgjithshme n fillim dhe me tema m specifike n fund. Depart-menti i shopingut mund t ket nnmnyt Produkte- Kpuc etj., kurse sajtii kopshtaris mund ta ket kategorin Bimt Lulet etj. Pra n do rast,krkuesit mund t kuptoj m shum rreth prmbajtjes s faqes kur e din kate-gorin.

4.3 Krkimi sipas datsDisa vegla krkuese prmbajn variantin e krkimit t dokumentave t

modifikuara n nj dat t caktuar, para dats, pas dats, ose ndrmjet dy

datave. Prderisa ekzistojn disa interfejse n lidhje me kt veori, m i suk-sesshmi prfshin mnyn (popup) me variante datash, si kjo:

Last week


17/108

17

4. 4 Exact Match

Disa vegla krkuese i gjejn termet saktsisht ashtu si shkruhen. Ata nukpranojn prshtatje t pjesshme t fjalve, pra nuk gjejn fjal t prafrta osediqka ngjashm.

4.5 False Drop

False Drop sht faqja e cila kthehet si rezultat i cili nuk i prgjigjet krkimitton. N shumicn e rasteve kjo ndodh sepse fjalt mund t prdoren nmnyra t ndryshme. Psh fjala argument n gjuhn angleze do t thot debati nxeht (heated debate) n prgjithsi, por n programim, do t thot vlera ekaluar n nnrutin ose aplikacion tjetr.

Nganjher sajti i indeksuar ose baza e t dhnave korruptohet dhe humbgjurmt e termeve krkues dhe faqet e shoqruara me to. N ato raste, duhet tfshihen fajllat e indeksuar dhe t reindeksohet sajti prej fillimit.

4.6 Fuzzy Matching

Gjetja e fjalve n mnyr t prpikt sht shum strikte (ndonj fjal

i prshtatet krkimit ton e ndonj jo). Prpjekja pr ta prmirsuarkrkimin duke prshtatur m shum se fjala e sakt, teknikat e t ashtu-quajturs fuzzy matching eliminojn fjalt e brthams s tyre dhe pastajgjejn t gjitha format e fjals.

Disa algoritme pr fuzzy matching prdorin kuptimin se fillimi dhefundi i fjalve angleze jan m me rndsi t ndryshohen se sa mesi ityre, prandaj ato i numrojn shkronjat dhe i japin m shum vlerfjalve duke i prshtatur shkronjat m shum n mes se sa n skaje. Fat-

keqsisht, kjo nganjher mund t sjell rezultate t cilat ndikojn shumpak n kuptim, por thjesht mund ti gjej disa prej shkronjave (pshkrkimi pr Tivoli mund t jep rezultatin laxative)

4.7 Fajlli i indeksuar

Krijohet nga programi krkues i indeksuar. Ky fajll i ruan t dhnatnga sajti yn n nj baz t t dhnave t veant, e disenjuar pr njqasje t shpejt. Varsisht prej algoritmin t indeksuar dhe madhsis t


18/108

18

sajtit ton, ky fajll mund t bhet shum i gjer. Fajlli duhet t update-ohet shpesh, sepse prndryshe do t jep rezultate t dala nga prdorimi.

4.8 Gjurmt e linqeve

Forma e indeksimit e cila i gjurmon linqet n nj dokument. Prandajmund t fitojm t gjitha faqet t cilat lidhen n nj faqe t veant, osesortohen rezultatet nga nj numr i caktuar i linqeve. Vite me radh jangjurmuar prmbledhje t indekseve si: Science, Social Science dhe Artand Humanities jan krijuar nga Instituti pr Informata shkencore dheekzistojn bibloteka t mdha, por nuk mund ti qasemi krkimit online

lirshm. Lycos, Google dhe vegla tjera krkuese e bjn tashm kt.

4.9 T dhnat e trashguara

Informatat n formatet e fajllave t vjetr njihen si t dhna ttrashguara. Pra kta jan fajlla shum t vjetr t cilve mund ti

qasemi vetm prmes programeve lexuese t veanta.

4.10 Prshtatja

Kur faqja e indeksuar prmban tekstin e njjt sikurse termi krkues,ather ajo i prshtatet atij termi. Disa vegla krkuese lejojn prshtatjet fjalve t pjesshme dhe i prshtaten fillimit t fjals saktsisht,prderisa tjerat i zgjasin termet krkuese duke prdorur t ashtuquajturnfuzzy matching dhe stemming.

Kur faqja i prgjigjet t gjitha krkimeve t pyetsit, ather ajo iprshtatet atij pyetsi. Prandaj faqja ka pas mundsi ti prshtatettermeve krkuese, por jo ti prshtatet pyetsit si trsi.

4.11 Krkimi npr shum faqe

Disa vegla krkuese indeksojn dhe krkojn faqe krkuese n mshum se nj server. Kjo mund t jet n nj host makin tjetr

(www.example.com vs. products. Example. Com), ose n nj domain t


19/108

19

gjith s bashku (www.domain.edu). Mund t ekzistoj nj indeks pr tgjitha sajtet, ose indekse t ndara t cilat krkohen n t njjtn koh dhe

mbledhen rezultatet prkatse.

4.12 Procesimi i gjuhs t zakonshme

Q ti shmangemi detyrimit t krkuesve t memorizojn gjuhnbooleane ose gjuh t tjera t pyetsit, disa sisteme i lejojn ata tshtypin pyetjen dhe ta shfrytzojn at si pyets. Procesimi m i thjeshti mnjanon stopwords dhe prdor vektorin krkues. Disa sisteme tsofistikuara mundohen t nxjerrin koncepte nga indekseri. T tjert

mundohen t kategorizojn formn e pyetjes dhe e prdorin at pr tadefinuar pyetsin, prandaj kush sht pyetjet nuk trajtohen njjtsikurse sa ose pse. Shembull i mir sht sistemi AskJeeves.

4.13 Portal

Web sajti i cili ofron servise t shumta me qllim q t bhet sajtikryesor pr nj mori t gjer njerzish.Shumica e portaleve t mdhapublike (Excite, Lycos, Yahoo) bhen m t gjera se veglat krkuesepublike, dhe ofrojn shrbime n shum sajte, poashtu linqe torganizuara, email, lajme dhe veori tjera.

Portalet Intranet, nganjher t quajtur Enterprise Information Portals,ofrojn shrbime t ngjashme pr institucionet. Portalet vertikale ose tashtuquajturat vortals jan m t specializuara n tema t veanta siindustria ose hobi.

4.14 PyetsiPyetsi sht kombinim i fjals ose fjalve t prdorura pr krkim dhe

ndonj opcion lejuar nga vegla krkuese. P.sh.:

term=rose AND red NOT hybrid limit=whole words date=since 30 days

sht pyets kompleks i cili i tregon vegls krkuese pr cilat fjal tkrkoj, relacionin n mes tyre, dhe ato nuk mund t jen fjal parciale,


20/108

20

dhe faqja duhet t jet krijuar brenda 30 ditve t fundit.(and the pagemust be dated within the last 30 days)

Shumica e pyetsve n Web veglat krkuese jan shum t thjesht:nj deri n tri fjal. Vetm 3% t krkimeve ndonjher shfrytzojnmnyra t avancuara sikurse krkimet booleane ose krkimet sipasdats.

4.15 Shprehjet n kllapa

Disa vegla krkuese u ofrojn krkuesve grupimin e fjalve,

veanrisht n krkimet Booleane, duke prdor kllapat (). Psh Fac-eted Searching.

4.16 Prshtatja e pjesshme e fjals

Disa vegla krkuese gjejn vetm tekstin e duhur, t tjert gjejn fil-limin e fjalve, prderisa disa t tjerat gjejn termat krkues kudo nfjaln e indeksuar :kto jan fjalt e pjesshme. Psh nse jeni dukekrkuar pr rose:

rose sht prshtatje e sakt (exact match)

roses i prshtatet pjesrisht n fillim t fjals (begins-with partial word match)

roseola sht poashtu prshtatje e pjesshme n fillim t fjals

arose i prshtatet pjesrisht por jo n fillim t fjals

4.17 Krkimi i frazs

Disa vegla krkuese ofrojn mundsin e krkimit t fjalve si fraz, duke eshtypur brenda thonjzave, duke prdorur komandn ose duke klikuar butonin.Kur ata e pranojn kt lloj krkimi, veglat n prgjithsi i vendosin t gjithafjalt t cilat i prshtaten termeve krkuese, pastaj anulohen ato t cilat nuk

jan afr njra tjetrs n radhn korrekte. Pr kryerjen e ksaj detyre, indeksiduhet t ruaj pozitn e fjals n dokument, prandaj vegla krkuese mund t tre-goj se ku jan vendosur fjalt.


21/108

21

4.18 Krkimi i prafrt

Teknika e krkimit Booleane, kontrollon pozitn e termeve dhe igjen vetm ato brenda distancs s caktuar. sht nj mnyr e mirpr shmangien e zgjedhjeve irelevante (te pa vend) dhe fitimit trezultateve m t mira. Disa vegla krkuese na lejojn definimin erendit dhe distancs. Psh: rose w10 heritage mund ta ket kuptiminheritage Brenda 10 fjalve duke prcjellur fjaln rose. Veglatkrkuese mund t lejojn gjithashtu krkimin e frazs, ku fjaltduhet ti prshtaten termit t pyetsit sipas radhitjes s sakt.

4.19 Lista e rezultatevesht lista e Web faqeve t cilat i prshtaten pyetsit. Veglat krkuese

krijojn listn duke kontrolluar indeksin dhe ruajtur t hyrat zgjedhse. Pastaj iruan ato, zakonisht duke u bazuar n algoritmin e tyre relevant, dhe krijonHTML faqen pr shfaqjen e rezultateve.Lista m e thjesht e rezultateveprmban vetm titullin e faqes dhe linkun URL n faqe. Rezultatet m tsuksesshme prfshin t dhnat meta prshkruese (nse jan t vlefshme) osedisa rreshta t par n faqe, data e modifikuar, madhsia e fajllit, dhe vendosjarelevante.

4.20 Rezultati

Shum vegla krkuese shfrytzojn nj numr pr ta gjurmuar lidhjen edokumentit me pyetsin, duke prdorur TF-IDF, fuzzy matching, vektort osealgoritme tjera. Zakonisht sht nj numr ndrmjet 0 dhe 100 (ose prqindje),ndrmjet 1 dhe 10, ndrmjet 0 dhe 1. Sa i prket kualitetit t rezultateve, veglate krkimit dallojn n mes veti, disa japin rezultate m t mira e disa jo. N tgjitha rastet kjo punon m mir me pyets t gjer dhe t sofistikuar se sa me

nj t shkurt.Shum vegla krkuese rikthimin dhe rezultatin i trajtojn si t njjtat gjra:

dokumentet t cilat nuk i prshtaten query-t thjesht rangohen n 0.

4.21 Stemming

Prdorimi i analizs gjuhsore pr kthimin e fjals n formn rrnj t saj,dhe pastaj prshtatja e t gjitha formave t fjals n pyetsin krkues me t

gjitha format e t njjts fjal n dokument. Pr shembull, nse dikush krkon


22/108

22

fjaln active, gjithashtu i nevojiten edhe dokumentet t cilat prmbajnactively, activate, proactive dhe activity.

4.22 Krkimi prmes vektorit

Krkimi prmes vektorit, query-n e krahason me tekstin e indeksuar prgjetjen e prshtatjes m t mir n shumicn e fjalve duke prdorur formulnkomplekse matematikore. Kjo mnyr funksionon m s miri pr pyetsit megjuh t zakonshme (natural-language) fjalsh t shumfishta, si psh Si shtmoti n Prishtin? dhe gjetja e dokumenteve sht e ngjashme me dokumentinekzistues (aktual). Edhe n indekst m t gjer, krkimi sht shum i shpejt.

Sidoqoft, algoritmet mund t shfrytzojn rangimin relevant i cili i hutonshumicn e njerzve.

4.23 Relevanca dhe rangimi relevant

Relevanca sht masa se sa n mnyr t prsosur i prgjigjen pyetjeve faqete indeksuara. Vetm krkuesi mund ta definoj kt, nuk ka mnyr pr taautomatizuar at. Kur ekziston nj numr i madh i prshtatjeve pr pyetsin,veglat krkuese mund t rangojn rezultatet nga rezultati relevant, sortojn

listn e rezultateve, prandaj faqet m t shfrytzueshme do t shfaqen t parat.Ata kan algoritme t ndyshueshme pr definimin e relevances, disa mproduktiv se t tjert.

Fatkeqsisht, shumica e krkimeve t Webit prfshin nj deri n treterma, dhe vetm 3% t tyre shfrytzojn tiparet e avansuara t krkimit sikurse kllapat ose rangimin sipas dats. Veglat krkuese duhet t koncentrohenn gjetjen e dokumenteve relevante dhe pastaj rangimin e tyre n mnyr qfaqet m t shfrytzueshme t shfaqen t parat.

5 Gjasht veglat m t mdha krkuese

Gjasht veglat e famshme krkuese jan: Google HotBot AltaVista Lycos Northern Light Yahoo


23/108

23

5.1 GOOGLE

Google u krijua m 1998 n Stanford. sht nj prej faqeve krkuese t kate-goris s lart,e cila edhe pse me interfejs t thjesht ka fituar lvdata tmdha, duke u bazuar n rezultatet e krkimit. Sot Google mbizotron nkrkimin nprmjet internetit n mbar botn dhe sht br nj kompanishum e pasur.Kompania ka filluar t veproj n drejtime t reja: e-mail, video,harta dhe kthimi n form elektronike i librave t bots.

Adam Smith sht menaxher pr krkimin e librave me internet nGoogle. Sipas tij objektivi i tyre sht q tekstet e librave t t gjith bots,

n t gjitha gjuht dhe kulturat, t mund t krkohen n internet, ashtu si bhetme faqet e internetit. Smith thot se ky projekt nuk prbn krcnim pr autortdhe botuesit: Ne mendojm q vlera e librave rritet n kt mnyr. Ne mundtju bjm t gjeni libra q ju nuk mendonit kurr se ekzistonin.

fig.4. Arkitektura e GoogleDuke prdorur teknologji t prsosur,Google bn krkimin jo vetm pr fjalt

kye dhe frazat, ajo gjithashtu prfshin teknika t cilat prcaktojn radhitjen erezultateve t krkimit. Qllimi kryesor sht t arrihet q Web faqet m tmira t nj subjekti t posaqm do t zbulohen nga shfrytzues t tjer web-i, t


24/108

24

cilt pastaj prfshin linqe prej atyre faqeve n Web faqet e tyre person-ale.Prandaj sa m e njohur t jet faqja, bazuar n faqet e tjera t lidhura n t,

aq m t mdha do t jen rezultatet.

Google nuk i kontrollon aq shum pyetesit ton sikurse AltaVista, HotBotdhe Northen Light. Nuk mund t prdoren operator Boolean tjer prve OR.Krkimet e frazave jan problematike: Nse fraza t ciln e krkojm prfshinfjal t zakonshme sikur rreth ose me, Google nuk do ta merr parasysh at, porkto kufizime nuk jan problem i madh pr krkime t prditshme. Sa mshum fjal kye i japim vegls krkuese Google, kemi mundsi m t madhet gjejm at q jemi duke e krkuar n rezultatet e para t krkimit.

Fig. 5. Web faqja e vegls krkuese Google


25/108

25

Pagesat elektronike

Hyrje

Pagesa sht kuror e do pune, prandaj edhe e atyre q bhen n mnyrelektronike. N tregtin tradicionale sht zhvilluar nj numr i madh imnyrave t pagess pr mallin e bler ose shrbimin, kurse biznesi elektronikato t gjitha i prkrah, por hap edhe mundsi tjera. Disa vite m par, disaparashikuan se ishim n prag t nj shoqrie pa para t gatshme (cash). Parat eletrs dhe eqet duhej tu bashkangjiten Edsel dhe televizorve bardh e zi si

simbole prapambetse t s kaluars.Konsumatort duhej t prvetsonin njalternativ t re pr kryerjen e pagesave:pagesat elektronike (e-payment). Me ardhjene saj, konsumatort nuk ishin t gatshm theqin dor nga parat-letra dhe eqet..N koht e fundit, megjithat, konsumatortduket sikur ndryshuan mendje. Keshi dhe eqetkan akoma prdorim t gjr. Dhe zgjedhja e

pagess me eqe sht 10 prqind e transaksioneve do vit. Por prqindja etransaksioneve t kryera n mnyr elektronike rritet jashtzakonisht shpejt.Rndsia e rolit t pagesave elektronike mund t shihet prej vlers s transak-sionit t kryer. Pagesat elektronike prbjn m shum se 90 prqind t vlerss dollarit t transaksioneve.Pra, kur sht fjala pr opcionet e pagesave elektronike asgj ssht m eprshtatshme se kto lloj pagesash. Nuk ke nevoj t shkruash ek ose t mbashpara-letra, gjithka q duhet t bsh sht t japsh disa informata n Webbrouser dhe t klikosh me miun. Nuk sht udi q m shum dhe m shumnjerz kalojn n pagesa elektronike ose e-pagesa, si nj alternativ pr t dr-

guar eqe prmes mail-it.Ky zhvillim sht br i mundur prej rrjetit t pagesave elektronike, i cilizhvendos fonde brenda dhe jasht kontove duke shfrytzuar mesazhe elek-tronike. Sistemi i pagess elektronike shtrihet prej te ATM makinat e automati-zuara deri te pagesat e faturave n Internet. Kjo detyr shtjellon tipe t ndry-shme t sistemeve t pagesave elektronike dhe shikon n ardhmrin e paraveelektronike.


26/108

26

Tipet kryesore t transaksioneve

Nj pages elektronike sht fardo pages jo-kesh e kryer q nuk prfshineqe(letra). Metodat e pagesave elektronike prfshijn kredit kartat, debit kartatdhe ACH rrjetn. Sistemi i ACH prfshin depozitimin direkt, debitin direkt dheeqet elektronike (e-eqet).Pr t gjitha kto metoda t pagesave elektronike, jan tre tipe kryesore t tran-saksioneve:

1. Pagesa t njhershme (one-time) konsumator-shits sht nprgjithsi e prdorur kur blen online n nj e-commerce faqe, si shtwww.amazon.com . Klikon n ikonn e shports s shopingut,

shkruash informata t kredit karts dhe klikosh n butonin shqyrtuesose arkn (checkout button). Faqja prpunon informatat e kredit kartstuaj dhe t drgon nj e-mail duke t lajmruar se pagesa sht pranuar.N disa web faqe, mund t prdoret e-eku n vend t kredit karts.Pr t paguar prmes e-ekut, shkruan numrin e kontos dhe numrin ekursit (routing number) t banks tuaj. Shitsi e autorizon pagesnprmes banks t konsumatorit, e cila mandej ose inicon nj electronicfunds transfer (EFT) ose printon nj ek dhe ia drgon me e-mailshitsit.

2. Ti kryen pages periodike konsumator-shitskur ti paguan nj faturnprmjet nj debiti direkt regular t listuar prej kontos tnde ekoreose nga nj kredit kart me mbushje automatike. Ky tip i planimit tpagess sht zakonisht i ofruar nga kompanit e sigurimeve t auto-mobilve, kompanit e telefonave dhe kompanit e menaxhimit meqira. Disa kontrata afatgjate (si ata t palestrave ose fitnes qendrave) ekrkojn kt tip t pagess automatike t listuar.

3. Q t prdorsh pages automatike bank-shits, banka jote duhet tofroj shrbime t quajtura online bill pay ose pages online e faturave.

Kyesh te web faqja e banks, shkruash informatat e shitsit dheautorizosh bankn tnde q t kryej transferin elektronik t paraveprej kontos tnde pr t paguar faturn. N t shumtn e rasteve, timund t zgjedhsh nse don q kt ta bsh manualisht pr do faturve e ve apo ti kesh t paguara automatikisht do muaj n t njjtndit.


27/108

27

Pagesat elektronike me kartele

Pagesat elektronike me kartele do dit po bhen pjes e jetes sprditshme t t gjith njerzve. M heret konstatuam q pagesa sht kuror edo pune, prandaj edhe e atyre q bhen n mnyr elektronike. N tregtintradicionale sht zhviluar nj numr i madh i menyrave t pageses pr malline bler ose shrbimin, kurse biznesi elektronik ato t gjitha i prkrah, por hapedhe mundsi t tjera.

Kohve t fundit bankat n vendin ton n kuadr t programit prreduktimin e kryerjes s pagesave me para n dor, si dhe me qellim q paratt qarkullojn nprmjet sistemit bankar kan hedhur n treg karta nga me tndryshmet.

Kartat mangnetike deri m sot kishin vetm funksionin e transmetimit tt dhnave q prmbante karta, ndrsa ato me ip kan aftsin t japin njautorizim t transaksionit q kryhen n ATM apo pika t shitjes. Me kalimin ekohs kartat me ip fitojn edhe funksione t tjera duke qen se ipi dhekapaciteti q ai mund t ket lejon mundsin e futjes s aplikacioneve. Mkonkretisht kjo do t thot se nj kart e pajisur me ip mund t jet

multifunksionale dhe t prdoret si element sigurie nga bankat.Pr t shpjeguar kartelat pr pages, si shembull konkret marrim

banken X e cila ofron kartela te pranuara ndrkomtare si: MasterCard, Maestro,VISA Classic dhe VISA Elektron etj.

Kartelat e Debitit

Definicioni dhe kushtet pr prdorimin e kartelave t debitit

Kartelat Maestro dhe VISA Elektron jan dy kartela debiti m t pranuarandrkombtarisht.

Kartelat e Debitit jan mundsi e re e pagess. Q t dyja kto ju lejojn qt trhiqni para t gatshme dhe t bni blerjen e mallrave t nevojshme si dhe tpaguani pr shrbime t ndryshme. Ato jan kartela debiti q do t thot se jant lidhura me llogarin tuaj rrjedhse. Maestro dhe VISA Elektron jan ndr


28/108

28

kartelat e debitit m t njohura n bot, ka do t thot se ato mund t prdorenkudo q shihni shenjen e tyre.

fig.1. kartela Maestro6

Sot kartelat Maestro dhe VISA Elekton prdoren n m shum se 32 milion

pika tregtare dhe 900,000 bankomate. Ato ju mundsojn q t keni qasje n thollat tuaja kudo, 24 or gjat 7 ditve t javes. Me Kartelet e Debitit ju mundt shpenzoni aq t holla sa ju zotroni n llogarin tuaj bankare, prfshir ktuedhe mbitrheqjen n minus.

Pagesat me Maestro dhe VISA Elektron jan fare t thjeshta, m t shpejtadhe m me shum leverdi. Krahasuar me parat e gatshme, Maestro dhe VISAElektron, jan t sigurta dhe gjithashtu me shum fleksibile. Kjo pr shkak sekto kartele ju mund ti prdorni edhe jasht vendit, duke ju shmangur obligimitq t bni ndrrimin e valutes, apo edhe t mbani me vete shuma t mdha t thollave.


29/108

29

fig.2. kartela VISA Elektron

Banka regjistron transaksionet e klientve t bra me Maestro dhe VISAElektron kshtu q ju mund t shikoni pagesat e realizuara prmes gjendjes sllogaris dhe kjo ju mundson kontroll t plot mbi parat tuaja. Nse gjendenin vend apo jasht, ju nuk keni nevoj q t brengoseni nse me veti keni marrt holla apo jo, pasi q ju keni Maestro dhe VISA Elektron kartelet me vete.

Lshimi i Kartelave t Debitit

Rregullat ekzistuese n lidhje me kartelat e debitit zbatohen pr t dy llojete kartelave si pr Maestro ashtu edhe pr VISA Elektron.

Kartelat e Debitit dhe PIN kodet duhet t merren n godinat e banks.Kartela e Debitit sht dhe mbetet pron e banks gjat gjith kohs dhe duhet tikthehet menjhere banks nse banka e krkon. Mbajtsi kryesor i llogarisPako / mbajtsi i kartels sht prgjegjs edhe pr kthimin e kartelave shtes.

Kartela e Debitit mund ti lshohet t gjith prsonave mbi moshn 18vjeare me vendbanim n Kosov, e q i prmbushin kushtet e parashtruara ngabanka. Kartela e Debitit po ashtu mund tu lshohet t miturve m t vjetr se 16

vje me miratim t prindve. Banka merr vendim pr leshimin e Kartels sDebitit, dhe informon aplikuesin pr vendimin e marr.

Kartel Debiti shtes mund t lshohet me krkes shtes t mbajtsit tkartels pasuar me miratim me shkrim nga mbajtsi kryesor i kartels. Bankado t lshoj Kartel Debiti shtes ,vetm nse sht e knaqur meprmbushjen e t gjitha krkesave t domosdoshme nga aplikuesi. Mbajtsi ikartels shtes sht prgjegjs pr t gjitha transaksionet dhe shpenzimet eshkaktuara gjat prdorimit t Kartels s Debitit, q mban emrin e saj /tij.Mbajtsi kryesor i llogaris sht


30/108

30

bashkarisht i prgjegjshm pr t gjitha mbarvajtjet e transaksioneve t kryeragjat prdorimit t Kartels s Debitit shtes .

Kartela e Debitit nuk lejohet ti jepet pr prdorim ndonj prsoni tjetr,sht e vlefshme pr dy vite nga data e lshimit t saj, dhe riprtrihetautomatikisht edhe pr do dy vitet e ardhshme nse nuk anulohet m heret mekrkesn e mbajtsit t kartels ose t banks. Me kt rast, mbajtsi ikartels do t pranoj kartel dhe PIN kod t ri. Banka e mbshtet ndrrimin ekodit n se sht e nevojshme.

Prdorimi i Kartelave t Debitit

Mbajtsi kryesor i llogaris merr prsipr detyrimin t paguaj t gjithashpenzimet e dala nga prdorimi i Kartels s Debitit. Mbajtsi i kartels mundt prdor Karteln e Debitit pr t kryer blerje apo pagesa pr mallrat dhesherbimet n t gjitha hapsirat tregtare n vend dhe jasht vendit ku duketshenja prkatse e Kartels s Debitit. Mbajtsi i kartels po ashtu mund taprdor Karteln e Debitit pr t trhequr para t gatshme n t gjitha MakinatAutomatike t Keshit (ATM) n vend dhe jasht vendit ku duket shenjaprkatse e Kartels s Debitit.

Gjat prdorimit t Kartels s Debitit npr Makinat Automatike t Keshit(ATM), majtsi i kartels duhet ta identifikoj veten duke shnuar numrinprsonal t identifikimit (PIN kodin) t saj/tij.gjat prdorimit t kaetels nPOS terminale (terminale t pikave t shitjes), kur bhet blerja e mallrave dhesherbimeve apo trheqja e parave n sportelet e banks mbajtsi i kartelsduhet ta identufikoj vetvehtn duke shnuar PIN kodin e saj/tij dhennshkruaj fletpagesn me nnshkrim identik si paraqitet n Karteln eDebitit si dhe duhet t mbaj nj kopje t fletpagess pr t dhnat e saj/tij.do trheqje e parave n Makinat Automatike t Keshit (ATM) i nnshtrohetapo shoqrohet me tarif pr sherbim, si prcaktohet nga vendimi i banks pr

tarifat shrbyese.Mbajtsi i kartels i pranon t gjitha debitet pr transaksionet e bra me

Kartel Debiti pa nnshkrim dhe/ ose pa PIN kod p.sh. prmes blerjeve meporosi postare / transaksionet me porosi telefonike, E-tregti transaksionet(blerja prmes internetit) etj.

Prdorimi i Kartels s Debitit t bllokuar, jo t vlefshme apo t skaduar sidhe prdorimi i saj pr qllime t paligjshme ose lojra sht i ndaluar dhe mundt rezultoj ndjekjen penale t mbajtsit t kartels. Mbajtsi i kartels mbanprgjegjsi t plot pr dmet e shkaktuara.


31/108

31

N rast se Kartela e Debitit ka skaduar, sht dmtuar, sht shpallur epavlefshme etj., mbajtsi i kartels duhet ta sjell Karteln e Debitit n objektet

e banks kshilltari i klientit q e pranon duhet ta pres karteln n dysh nprani t mbajtsit t kartels.

Kushtet e pagess pr Kartelat e Debitit

Kartela e Debitit sht gjithnji e lidhur me llogarin rrjedhse t mbajtsitt kartels n bank. Mund t prdoret vetm nse ka fonde t mjaftushme n

llogari.Mbajtsi i kartels e autorizon bankn t debitoj llogarin rjedhse t tij/saj

me shumn e do transaksioni, pagese apo tarife t aplikushme me rastin eprdorimit t kartels n vend dhe jasht vendit.

M rastin e prdorimit t Kartels s Debitit n shtetet t cilat kan nprdorim valuta tjera nga euro, mbajtsi i kartels duhet ta pranoj kursinvalutor dhe tarifat e aplikushme nga Maestro International prkatsisht VISAInternational.

Ankesat pr transaksionet e blerjes me Kartelat e Debitit

N raste t ndonje ankese q ka t bj me cilsin dhe sasin e mallrave dhesherbimeve. Mbajtsi i kartels duhet ta zgjedh kt mosmarrveshje metregtarin. Banka nuk sht prgjegjse pr cilsin dhe sasin e mallrave aposhrbimeve t blera me Kartel Debiti. Pa marr parasysh ankesn, mbajtsi ikartels sht prgjegjs pr gjith shumn e harxhuar nga prdorimi i Kartelss Debitit.

Kartelat e Debitit t humbura apo t vjedhura

Mbajtsi i kartels mban prgjegjsi ligjore n rast t ndonjkeqprdorimi t Kartels s Debitit. Nse Kartela e Debitit. Humbet ose vidhet,mbajtsi i kartels duhet t raportoj menjher humbjen apo vidhjen e Kartels

s Debitit n qendren pr shrbim t konsumatorve n bank.


32/108

32

Nse Kartela e Debitit gjendet pasi t jet raportuar si e humbur apo evjedhur ajo nuk mund t prdoret. Mbajtsi i kartels duhet t informoj

bankn dhe duhet ta kthej Karteln e Debitit n bank pr shkatrrim.Kur mbajtsi i kartels e ka informuar banken pr humbje apo vjedhje tKartels s Debitit, banka do t lshoj nj Kartel Debiti zvendsuese.Shpenzimet pr zvendsimin e Kartels s Debitit do t debitohen nga llogariae mbajtsit t kartels.

Skadimi i Kartels s Debitit

Pas dats s skadimit, Kartela e Debitit bhet e pavlefshme dhe nuk duhett prdoret.

Pas skadimit, Kartela e Debitit do t riprtrihet automatikisht nga banka.Kartela e Debitit e skaduar duhet t kthehet n bank n momentin e

pranimit t Kartels s Debitit t re.

Anulimi i Kartelave t Debitit

Banka mund t trheq t drejtn e shfrytzimit t Kartels s Debititmbajtsit t kartel n do koh. Nse mbajtsi kryesor i llogaris deshiron tanuloj prdorimin e Kartels s Debitit shtes ai / ajo duhet ta informojnbankn menjhere.

Tregtaret mund ta konfiskojn Karteln e Debitit, ta presin at n dysh nprani t mbajtsit t kartels dhe ta dorzojn n bank, n rast se shtprdorur nga ndonj prson tjetr e jo nga mbajtsi i kartels, apo nse kamarr udhzim t till nga banka.

Tarifat pr Kartelat e Debitit

Tarifat pr lshimin e Kartels s Debitit duhet t paguhen deri n lshimine Kartels s Debitit shtes. Banka i prcakton tarifat pr pages n mimoren esaj dhe i ndryshon tarifat e tilla sipas vendimit t vet. Ndryshimet nstrukturen tarifore mund t bhen n do koh nga banka pa ndonjparalajmrim t klientit dhe do t publikohen n mimoren e fundit t banks.


33/108

33

Mbajtsi i kartels merr prsipr t paguaj t gjitha shpenzimet n lidhje membarvajtjen e transaksioneve prfshir tarifat e bra me Kartelat e Debitit

shtes.

Kufizimet / ndrprerja / bllokimi i Kartelave t Debitit

Banka rezervon t drejtn t ndrprej kontratn dhe t bllokoj Karteln eDebitit n do koh dhe pa deklarim te arsyes (pa paralajmrim).

Kartela e Debitit mbetet pron e banks, e cila mundet, me vendimin e saj

t anuloj vlefshmrin e Kartels s Debitit ose bllokoj at n do koh.Mbajtsi i kartels, n kt rast duhet q menjher t ndrpres prdorimin ekartels dhe ta kthej at n bank. Mbajtsi i kartels mban prgjegjsiligjore nse ai/ajo vazhdon ta prdor edhe m tutje pas krkess s tillKarteln e Debitit t tij/saj.

Mbajtsi kryesor i llogaris mund ta ndrpres kt marrveshje n do kohme nj lajmrim me shkrim dhe duke bashkangjitur Karteln e Debitit prkthim, se bashku me kartela t tjera shtes pr t cilat ai mban prgjegjsi.

N secilin rast, ndrprerja e marrveshjes nuk ndikon n obligimet embetura t mbajtsit t kartels nn kt marrveshje.

Prmbajtja e kushteve dhe juridiksioni gjyqsor

Marrveshja pr lshimin dhe prdorimin e Kartelave t Debitit prmbandefinicionet dhe kushtet e prgjithshme dhe formularin e aplikimit prkats tplotsuar dhe kto definicione dhe kushtet specifike pr prdorimin e Kartelss Debitit. Banka rezervon t drejtn t ndryshoj definicionet dhe kushtet e

prgjithshme dhe t njoftoj mbajtsin e kartels. Nse mbajtsi i kartels nukpajtohet me definicionet dhe kushtet e prgjithshme t ndryshuara, ai/ajo duhetta anuloj marrveshjen pr Karteln e Debitit dhe t kthej Karteln e Debititn bank pr shkatrrim. Nse ai ajo dshton t veproj n kt mnyr, brenda30 ditsh pas informimit, banka e kupton se ai/ajo i ka pranuar kushtet endryshuara. Nse mbajtsi i kartels anulon antarsimin, n momentin kuraplikacioni i tij/saj t jet aprovuar dhe ai ajo t ket pranuar Karteln e Debitit,ai/ajo duhet t paguaj pr shpenzimet e procesit t lshimit t Kartels sDebitit.


34/108

34

Banka merr prsipr prgjegjsin pr ruajtjen dhe mbajtjen e t gjitha tdhnave t mbajtsit t kartels sekrete dhe n prputhshmri me ligjin e

zbatushm. T gjitha tarifat dhe komisionet n lidhje me prdorimin e KartelssDebitit do t mblidhen nga banka n prputhje me vendimet e banks pr tarifate sherbimit. do prdorim i Kartels s Debitit, q nuk sht n prputhje mekto definicione dhe kushte t prgjithshme, rezulton n anulim tmenjhershm t Kartels s Debitit, dhe banka ka autoritet t ndrmarr tgjitha hapat ligjor t nvojshme kundr mbajtsit t kartels.

Kartelat e Kreditit

Definicionet dhe kushtet pr prdorimin e kartelave tkreditit

Banka ju ofron klientve t vet dy lloje t ndryshme t Kredit Kartelave:-MasterCard-VISA ClassicT gjith klientt e pajisur me Kartel Krediti kan nj kufi standard mujor

t shpenzimeve dhe nuk paguajn interes deri n daten e caktuar pr shlyerjen eshpenzimeve.

fig.4. kartela MasterCard


35/108

35

MaesterCard dhe VISA Classic ju ofrojn fleksibilitet, qasje n t hollat

tuaja brenda 24 orve, 7 dit n jav dhe kto kartele mund ti prdorni prpagesa t rastsishme dhe t menjhershme. Me Kartela Krediti sht e thjeshtsepse ato pranohen menjher dhe sht leht t paguani n POS terminalettona n vend dhe n miliona t tjera n mbar botn.Pr t aplikuar, ju duhet t jeni mbi moshen 18 vjeare. T keni t ardhura trregullta mujore t paguara n llogarin tuaj n bank ose duhet t bllokoninllogarin tuaj shumen e cila merret si kufi i shpenzimit t caktuar mujor.

fig.5. kartela VISA Classic

Prdorimi i Kartelave t Kreditit sht shum i thjesht. Kur dshironi tpaguani pr mallrat endryshme dhe sherbime, t tjera ka duhet t bni shtq karteln tuaj tia jepni tregtarit/res. M pas kartela prshkohet n POSterminale ose futet kartela nga ana e CHIP-it. Shuma q ju dshironi t paguanido t futet n POS terminal dhe do t merret autorizimi nga banka. Do t

krkohet nga ju q t nnshkruani faturen e blerjes, nj kopje t s cils do tapranoni ju. N fund, kartela u kthehet juve s bashku me gjrat apo shrbimet epaguara.

Ju mund t prdorni karteln tuaj t Kreditit edhe n internet pr t paguargjra ose shrbime t ndryshme si p.sh. t merrni me qera ndonj vetur, tbni rezervimin e hotelit etj.

Me kartel MasterCard dhe VISA Classic nuk keni nevoj t mbani t hollame vete, me kto kartele mund t bleni do gj sot dhe t paguani m von.

Lshimi i Kartelave t Kreditit


36/108

36

Rregullat ekzistuese n lidhje me Kredit Kartelat zbatohen pr t dyja llojet

e kartelave.Kredit Kartelat dhe PIN kodet duhet t merren n godinat e banks. KreditKartela sht dhe mbetet pron e banks gjat gjith kohs dhe duhet ti kthehetmenjhere banks nse banka e krkon. Mbajtsi kryesor i llogaris pako /mbajtsi i kartels sht prgjegjs edhe pr kthimin e Kredit Karteleve shtes.Kredit Kartela mund ti lshohet t gjith prsonave mbi moshen 18 vjeare, eq i prmbushin kushtet e parashtruara nga banka. Banka merr vendim prlshimin e Kredit Kartels dhe informon aplikuesin pr vendimin e marr.

Kredit Kartela shtes mund t lshohet me krkes t mbajtsit t kartelspasuar me miratimin me shkrim nga mbajtsi kryesor i kartels. Mbajtsi shtessht prgjegjs pr t gjitha transaksionet dhe shpenzimet e shkaktuara gjatprdorimit t Kredit Karteles, q mban emrin e saj/tij. Pr t gjitha mbarvajtjete transaksioneve t kryera gjat prdorimit t Kredit Karteles shtes.

Kredit Kartela nuk lejohet ti jepet pr prdorim ndonj prsoni tjetr, shte vlefshme pr dy vite nga data e lshimit t saj, dhe riprtrihet automatikishtedhe pr do dy vitet e ardhshme nse nuk anulohet m heret me krkesen embajtsit t kartels ose t banks. Me kt rast, mbajtsi i karteles do tpranoj kartele dhe PIN kod t ri. Banka mbshtet ndrrimin e PIN kodit nsesht e nevojshme.

Prdorimi i Kartelave t Kreditit

Mbajtsi kryesor i kartels merr prsipr detyrimin t paguaj t gjirhashpenzimet e dala nga prdorimi i Kredit kartels. Mbajtsi i kartels mund tprdor Kredit Karteln pr t kryer blerje apo pagesa pr mallrat dhe sherbimetn t gjitha hapsirat tregtare n vend dhe jasht vendit ku duket shenjaprkatse e Kredit kartels, brenda limitit shpenzues. Mbajtsi i kartelspoashtu mund t prdor Kredit Karteln pr t trhequr para t gatshme n tgjitha Makinat Automatike t Keshit (ATM) n vend dhe jasht vendit ku duketshenja e Kredit Kartels. Gjat prdorimit t Kredit Kartels nprMakinat Automatike t keshit (ATM), mbajtsi i kartels duhet ta identifikojveten duke shnuar numrin prsonal t identifikimit (PIN kodin) t saj / tij.Gjatprdorimit t Kredit kartels n POS terminale (terminale t pikave t shitjes),kur bhen blerje t mallrave dhe sherbimeve apo trheqje e parave n bankmbajtsi i kartels duhet ta identifikoj vetvehtn duke shnuar PIN kodin esaj/tij dhe nnshkruaj fletpagesn me nnshkrim (identik si paraqitet n KreditKartel) ose vetm duke e nnshkruar fletpagesn me nnshkrimin e tij/saj.

Mbajtsi i kartels sht i obliguar t mbaj nj kopje t fletpagess pr t


37/108

37

dhnat e saj/tij. do trheqje e parave n Makinat Automatike t Keshit (ATM)i nnshtrohet apo i shoqrohet me tarif pr shrbim, si prcaktohet nga

vendimi i banks pr tarifat shrbyese.do Kredit Kartel ka n veanti nj limit shpenzues mujor. Nse totallimiti shpenzues i Kredit Kartels sht tejkaluar, banka ka t drejt t bllokojkarteln. Banka ka t drejt n do koh t ndryshoj limitin shpenzues tprcaktuar ose t anuloj plotsisht pa e paralajmruar mbajtsin e kartels.

Legjitimiteti me PIN kod dhe Kredit Kartel zvendson identifikimin mennshkrim dhe pranohet nga mbajtsi i kartels. Mbajtsi i kartels i pranon tgjitha debit pr transaksionet e bra me Kredit Kartel pa nnshkrim dhe/osepa PIN kod. P.sh. prmes blerjeve me porosi postare / transaksioneve t brame porosi telefonike, blerje prmes internetit, etj.

Prdorimi i Kredit Kartels s bllokuar, jo t vlefshme apo t skaduar si dheprdorimi i saj pr lojra apo qellime t paligjshme sht i ndaluar, dhe mund trezultoj n ndjekjen penale t mbajtsit t kartels. Mbajtsi i kartelelsmban prgjegjsi t plot pr dmet e shkaktuara.

Mbajtsi i kartels q, me rastin e marrjes s Kredit Kartels s saj/tij,duhet ta nnshkruaj at n hapsirn e caktuar. Ai/ajo merr prsipr t mbajPIN kodin sekret dhe ta ruaj karteln dhe PINkodin ndaras n vend t sigurt.PIN kodi nuk duhet t shnohet n Kredit Kartel.

N rast se Kredit Kartela ka skaduar, sht dmtuar, sht shpallur e

pavlefshme etj., mbajtsi i kartels duhet ta sjell Kredit Karteln n objektet ebanks dhe kshilltari i klientit q e pranon duhet ta pres Kredit Karteln ndysh n prani t mbajtsit t kartels.

Mbajtsi i kartels duhet ti ruaj fletpagesat s paku derisa pagesa tkryhet n trsi.

Kushtet e pagess pr Kartelat e Kreditit

Mbajtsi i kartels e autorizon banken t debitoj llogarin rrjedhse t tij/sajme shumen e do transaksioni, pagese apo tarife t aplikushme n rastin e

prdorimit t kartels n vend dhe jasht vendi.Banka lejon pagesa t mvonshme pr shpenzimet e bra me prdorimin e

Kredit Kartels. Banka prgadit pr mbajtsin e kartels gjendjen mujore tpagess kur paraqiten t gjitha transaksionet e bra. Gjendja mujore e pagesesduhet t merret prej dates 1 deri me 15-t t muajit vijues dhe sht prgjegjsie mbajtsit t kartels ta marr at n objektet e banks. Gjat ksaj periudhe,t gjitha shpenzimet e bra gjat prdorimit t Kredit Kartels pr nj muajduhet ti paguhen banks. Nse mbajtsi i kartels dsahton ta kreditojllogarin e tij/saj rrjedhse deri n ditn e 15-t t muajit, Kredit Kartela e tij/saj

do t bllokohet.


38/108

38

Poashtu mbajtsi i kartels do t ngarkohet me tarif ndshkuese pr qdodit vones pr shumen e mbetur. Tarifa ndshkuese mun t ndryshohet nga

banka n qdo koh pa paralajmruar mbajtsin e kartels dhe sht e cekur nudhezuesin m t ri t zbatueshm t mimit nga banka.N rast mbetjeje t shums s pa paguar pas dats 30-t t muajit q vijon,

banka e anulon marrveshjen me mbajtsin e kartels dhe krkon kthimin eKredit Kartels pr shkatrrim. Pas bllokimit t Kredit Kartels ose shpalljes ssaj t pavlefshme, mbajtsi i kartels mbetet prgjegjes pr shumen eprgjithshme rezultuar nga prdorimi i kartels. Prdorimi i Kredit Kartels sbllokuar apo jo t vlefshme sht i ndaluar dhe mbajtsi i kartels mund tndiqet penalisht. Gjat prdorimit t Kredit Kaetels pr trheqjen e thollave.t gatshme, banka do t debiton llogarin e mbajtsit t kartels prshumen e marr n avans si dhe pr shpenzimet shtes pr sherbimin. Nsebrenda 30 ditsh nga data e prdorimit t Kredit Kartels, transaksioni i kryernuk shfaqet n gjendjen mujore t pagess s mbajtsit t kartels, ai/ajo duhetmenjhere ta lajmroj bankn.

Gjat prdorimit t Kredit Kartels n shtete q prdorin valuta tndryshme nga euro, mbajtsi i kartels duhet ta pranoj kursin valutor dhe tarifate aplikushme nga MasterCard International prkatsisht VISA International.

Ankesat pr transaksionet e blerjes me Kartelat e Kreditit

Mbajtsi i kartels zotohet ta kontrolloj gjendjen mujore t pagess dhe nrast t ndonj mosprputhjeje ti raportoj banks me shkrim pa vones., m svoni 30 dit pas gjendjes mujore t pageses. Mbajtsi i kartels duhet tibashkangjes t gjitha fletpagesat dhe dokumentacionin tjetr q mund tkrkohetnga banka letr ankess. N rast moskundshtimi me llogarin, gjendja mujoree pagess do t konsiderohet si e pranuar 30 dit pas dats s llogaris.

N rast t ndonj ankese q ka t bj me cilsin dhe sasin e mallrave dhesherbimeve, mbajtsi i kartels duhet ta zgjidh kt mosmarrveshje metregtarin. Banka nuk sht prgjegjse pr cilsin dhe sasin e mallrave apoasherbimeve t blera me Kredit Karterl. Pa marr parasysh ankesn, mbajtsi ikartels sht prgjegjs pr gjith shumen e shpenzuar / hargjuar ngaprdorimi i Kredit Kartels.

Kredit Kartela e humbur apo t vjedhura

Mbajtsi i kartels mban prgjegjsi ligjore n rast t ndonjkeqprdorimi te Kredit Kartels. Nse Kredit Kartela humbet apo vidhet,mbajtsi i kartels duhet ta raportoj menjhere humbjen apo vjedhjen n

qendren pr shrbim t konsumatorve n bank.


39/108

39

Nse Kredit Kartela gjendet pasi t jet raportuar si e humbur apo evjedhur, nuk mund t prdoret. Mbajtesi i kartels duhet t informoj bankn

dhe duhet ta kthej Kredit Karteln n bank pr shkatrrim.Kur mbajtsi i kartels ta ket informuar bankn pr humbjen apo vjedhjene Kredit Kartels, banka do t lshoj nj Kredit Kartel zvendsuese.Shpenzimet pr zvendsimin e Kredit Kartels do t debitohen nga llogaria embajtsit t kartels.

Skadimi i Kredit Kartels

Pas dats s skadimit, Kredit Kartela bhet e pavlefshme dhe nuk duhet tprdoret.

Pas skadimit, Kredit Kartela automatikisht do t riprtrihet nga banka.Kredit Kartela e skaduar duhet t kthehet n bank n momentin e pranimit

t Kredit Kartels s re.

Anulimi i Kredit Kartels

Banka mund t trheq t drejtn e shfrytzimit te Kredit Kartelsmbajtsit t kartels n qdo koh. Nse mbajtsi kryesor i kartels deshiron tanuloj prdorimin e Kredit Kartels shtes, ai/ajo duhet ta informoj bankn

mejnhere.Tregtart mund ta konfiskojn Kredit Kasrteln, ta presin at n dysh nprani t mbajtsit t kartels dhe ta dorzojn at n bank, n rast se shtprdorur nga ndonj prson tjetr e jo nga mbajtsi i kartels, apo nse kamarr instruksione te tilla nga banka.

Tarifat pr Kredit KartelaTarifat vjetore krahas tarifes tre mujore pr pakon e llogaris duhet t

paguhet gjat lshimit t ndonj Kredit Kartele shtes. Kjo tarif vjetore duhetpoashtu t paguhet pr scilin vit vijues. Banka i prcakton tarifat pr pages nqmimoren e saj dhe i ndryshon tarifat e tilla sipas vedimit t vet pa eparalajmruar mbajtsin e kartels. Ndrrimet n strukturen tarifore do tpublikohet n qmimoren e fundit t banks.

Kufizimet / ndrprerja / bllokimi i Kredit Kartels

Banka rezervon t drejtn t ndryshoj limitin shpenzues. Ndrpreskontraten dhe t bllokoj Kredit Karteln n do koh dhe pa paralajmrim.


40/108

40

Kredit Kartela mbetet pron e banks, e cila mundet, me vendimin e saj, tanuloj vlefshmerin ose bllokoj Kredit Karteln n do koh. Mbajtsi i

kartels, n kt rast duhet menjhere t ndrpres prdorimin e KreditKartels dhe t kthej at n bank. Mbajtsi i kartels mban prgjegjsiligjore nse vazhdon ta prdor edhe m tutje pas krkess s till KreditKarteln.

Mbajtsi kryesor i kartels mund ta ndrpres marveshjen n do koh menj lajmrim me shkrim drejtuar banks dhe duke bashkangjitur Kredit Kartelnpr kthim, s bashku me kartela tjera shtes pr t cilat ai mban prgjegjsi.

N secilin rast ndrprerja e marrveshjes nuk ndikon n obligimet embetura t mbajtsit t kartels nn kt marrveshje.

Prmbajtja e kushteve dhe juridiksioni gjyqsor

Marrveshja pr lshimin dhe prdorimin e Kredit Kartelave prbandefinicionet dhe kushtet e prgjithshme dhe formularin e aplikimit prkats tplotsuar dhe kto definicione dhe kushte specifike pr prdorimin e KreditKartels. Banka rezervon t drejtn t ndryshoj definicionet dhe kushtet eprgjithshme dhe t njoftoj mbajtsin e kartels. Nse mbajtsi i kartels nukpajtohet me definicionet dhe kushtet e prgjithshme t ndryshuara ai/ajo, duhett anuloj marrveshjen pr karteln dhe ta kthej karteln n bank pr

shkatrrim. Nse ai/ ajo dshton t veproj n kt mnyr, brenda 30 ditshpas informimit, banka e kupton se ai/ajo i ka pranuar kushtet e ndryshuara.Nse mbajtsi i kartels anulon marrveshjen, n momentin kur aplikacioni itij/saj t jet aprovuar dhe ai/ajo t ket pranuar Kredit Karteln, ai/ajo duhet tepaguaj pr shpenzimet e procesit t lshimit t Kredit Kartels.

Banka merr prsipr prgjegjsin pr ruajtjen dhe mbajtjen e t gjitha tdhnave t mbajtsit t kartel sekrete dhe n prputhshmeri me ligjin. Tgjitha tarifat dhe komisionet n lidhje me prdorimin e Kredit Kartels do tmblidhennga banka n prputhje me vendimet e baks pr tarifat e shrbimit. doprdorim i Kredit Kartels, q nuk sht n prputhje me kto definicione dhekushte t prgjithshme rezulton n anulim t menjhershm t KreditKartels,dhe banka ka autoritet t ndrmarr t gjith hapat ligjor t nvojshmkundr mbajtsit t kartels.


41/108

41

Metodat kryesore t kryerjes s pagesave

BANKOMATET

15. Trheqja e parave prmes ATMKarteln ton me ip gjithashtu mund t shfrytzojm pr t trhequr

para nga makina automatike pr trheqje t parave (ATM) qe ka llogon e

VISA/ MASTERCARD. Kur t trheqim parat, duhet vepruar n pajtim meparimet e dhna t siguris dhe duhet pritur pr udhzimet q do t paraqiten nekran.

Hapat pr kryerjen e trheqjes s parave nga ATM aparatet do tiprshkruaj n vijim:

1. Futet kartela n ATM ashtu q shiriti magnetik mbetet poshtn ann e djatht

2. N ekran paraqitet mesazhi Ju lutem zgjedhni gjuhn tuaj tpreferuar

Shqip Anglisht

Ne e zgjedhim gjuhn q e dshirojm, duke shtypur n pulln anashprej gjuhs s zgjedhur.

Figura 14. Seleksionimi i transakcionit duke shtypur butonin


42/108

42

3. N ekran t ATM paraqitet mesazhi: Ju lutm shtypni PIN-intuaj

4. Pas ksaj n ekran paraqiten kto opcione: Ndryshim i PIN-it Trheqje Info mbi bilancin

si n figurn e mposhtme:

Figura 15. Shtypja e PIN-it pr qasje n llogari

5. Pasi ta shtypim PIN-in ton dhe shumn e parave t cilndshirojm t trheqim, shtypim ENTER.

Figura 16. Trheqja e parave t gatshme prmes ATM


43/108

43

18. Keqprdorimi i KartelaveMashtrimet n bankautomate shpesh jan t realizuara me ndihmn e

elektotekniks, e cila mundson kopjimin e t dhnave t kartelave dhe t cilatpastaj i transmeton n kartelat fallse. N disa raste t dhnat e marruranprmjet GPRSit drgohen edhe tek grupet kriminale.

18.1. Skiming

Skiming sht nj nga mnyrat q me an t lexuesve t rrejshm t

cilt vendosen n Bankautomate n mnyr mjeshtrore kopjohen t dhnat ngakartelat. Skimeret jan n t shumten e rasteve n kombinim me mikrokameratdhe n kt mnyr vendosen n Bankautomatet e pambrojtura, ku shnojnPIN kodin. Aparatet e tilla n t shumten e rasteve vendosen npr objektepublike p.sh. restaurante ku lidhja e kamarierve me kriminelt e bn tmundur Skimingun e kartelave.

Pr shkak t ktyre situatave sht e preferueshme q kartelatgjithmon duhet t jen n monitorim t pronarit. Blerja n Internet q n fillimsht metod e dyshuar pr blerjen e produkteve dhe shrbimeve, por n

praktik transakcionet jan t sigurta nse blerja bhet n shitoret e vrtetaonline.

18.2. Phishingu

sht metoda e mashtrimit t pronarit t kontos. Lajmrimi i rrejshmnprmjet t emailit se ka ndodhur nj incident n sistemin bankar. Nlajmrim poashtu vjen edhe linku t cilin pronari i kontos e hap me padurimdhe pa menduar fare, ky link n t vrtet e drgon paln prseri n web faqene banks, por q n t vrtet kjo web faqe nuk sht ajo e vrteta edhe pse

duket ashtu e ngjashme.Pastaj pronarit t kartels do ti krkohen t gjitha t dhnat e kartelssepse do tju nevoiten pr aktivizimin e sistemit t siguris. Me kt rast palafaktikisht i jep t gjitha t dhnat e veta n adres t gabuar. Problemi m imadh te ky lloj i mashtrimeve sht se njerzit reagojn me panik dhe pamenduar fare do ti prcjellin t gjitha instrukcionet t cilat ju vijn nga webfaqja e rrejshme. Ktyre mashtrimeve ju ndihmon vet pronari i kartels, i cili nnj mnyr vullnetarisht i jep t dhnat e veta apo bn transakcionin dhe mekt faktikisht edhe e bn mashtrimin legal n baza juridike.


44/108

44

18.3. Pharming metoda

sht m e sofistikuar, fjala sht pr ndeshjen e t dhnave t Internet

lokaleve dhe Bankave n nj faqe t klonuar n t ciln pronari i len t dhnat eveta. N kt rast pronari sht i pafuqishm, pr sigurin sht prgjegjsaplikacioni i cili e bn transakcionin.

Grupet kriminale praktikisht nuk e sulmojn as pronarin as Bankat porvetm lokalet online t internetit. Pr t parandaluar kto raste lokalet onlinenuk i ruajn t dhnat e pronarve t kartelave. Normale sht q pr shkak tevidentimit t mvonshm t ruhen vetm 4 shifrat e fundit t cilat nuk jan tmjaftueshme q t perdoren pr mashtrim. do informacion shtes pr pronarinapo karteln sht e panevojshme dhe mund t klasifikohet si e dyshimt.

Vendet publike jan ndoshta edhe servisi m i shpesht i pagesave.Pompat e benzins, shitoret, restaurantet jan vendet n t cilat kartelat m sshumti kompromentohen duke ju falendruar pronarve t pandrgjegjshmapo t pakujdesshm t kartelave. Mundsin e vjedhjes s t dhnave emundsojn puntoret e shrbimeve t pagesave t cilt zakonisht ju takojngrupeve kriminale t cilat mirren me kt deg t mashtrimeve. Ata n shitorete tyre i mshefin Skimeretme ndihmn e t cilave bjn kopjimin e t dhnave.

Pronart e kartelave n t shumten e rasteve u japin ktyre puntorve,

t cilt e drgojn karteln n vend t panjohur pr ta paguar faturen dhe kshtukta puntor bjn kopjimin e t dhnave. Ka raste kur pronart e kartelave ju

japin PIN-in e kartelave t tyre duke menduar se po e lehtsojn pagesn dhen mnyr gjentelmene po e kryejn obligimin e tyre. N kto raste pronart

jan vet fajtor sepse e mundsojn keqprdorimin e kartelave t tyre.


45/108

45

Pagesat elektronike me e-banking

Banka Histroria dhe aktivitete e zakonshme

Banka sht institucion financiar aktiviteti primar i s cils shtt veproj si agjent pagesash pr klientt si dhe t jap apo marr hua.Banka e par moderne ishte themeluar n Itali n Genoa m 1406, dhe

emri i saj ishte Banco di San Giorgio (Banka e Shn Gjergjit). Shumaktivitete financiare jan shtuar me kalimin e kohs. Pr shembull,bankat jan pjesmarrs t rndsishm n tregjet financiare dhe ofrojnshrbime financiare si jan fondet e investimeve. N disa vende sisht Gjermania, bankat jan pronar kryesor t korporataveindustriale derisa n shtetet tjera si jan Shtetet e Bashkuara bankat ekan t ndaluar t jen pronare t kompanive jo-financiare. N Japoni,bankat zakonisht vargje t entiteteve t kryqzuara t pronarve taksioneve t njohura si zaibatsu. N Franc Bancassurance ka prani

shum t lart, pr shkak se shumica e bankave ofrojn shrbime tsigurimit (tashm madje edhe shrbime t patundshmris) pr klientte tyre.

Gjat shekujve bankat kan ndikuar ekonomit dhe politikn eshum shteteve. Historikisht, qllimi kryesor i banks ishte t sigurojhua pr kompanit tregtare. Bankat sigurojn fondet q mundsojnbizneset t blejn inventar, dhe t kthejn kto fonde me nj norm tinteresit pasi inventari t sht shitur. Pr shekuj, industria bankaresht marr vetm me biznese, por jo me klient. Shrbimet bankare

jan zgjeruar pr t prfshir edhe shrbime pr individ, dhe marrkshtu rrezikun e puns me transaksione shum m t vogla.

Emri bank ka prejardhjen nga fjala Italine banco q do t thottavolin/stol, q prdorej gjat renesancs nga bankiert eFlorentins, t cilt kryenin transaksionet e tyre mbi tavolina tmbuluara me mbulesa t gjelbra. Sidoqoft, ka gjurm t aktivitetevebankare madje dhe n kohrat antike.


46/108

46

Mnyra e puns s bankave

Bankat veprojn si agjent t pagesave duke drejtuar llogari aktive apot kursimeve pr klient, duke paguar eqet e lshuar nga klientt ebanks, dhe duke mbledhur eqet e depozituara n llogarit aktive tklientve. Bankat gjithashtu mundsojn pagesat e klientve prmesmetodave t tjera t pagesave si jan transferimi telegrafik, EFTPOSdhe ATM.

Bankat huazojn para duke pranuar fondet e depozituara nllogarit aktive, duke pranuar depozitime t afatizuara dhe duke dhnsigurime t kredive si jan banknotat ose obligacionet. Bankat

huazojn para duke br ngritje t llogarive aktive t klientve, dukebr vendosje t kredive, dhe duke investuar n sigurime t huave tshitshme dhe forma t tjera t huazimit t parave.

Bankat sigurojn pothuajse t gjitha shrbimet e pagesave, dhellogaria bankare konsiderohet e domosdoshme nga shumica ebizneseve, individve dhe qeverive. Jo-bankat t cilat sigurojnshrbime t pagesave si jan kompanit e drgimit zakonisht nukkonsiderohet zvendsim adekuat pr posedimin e nj llogarie bankare.

Bankat huazojn pjesn m t madhe t fondeve nga bizneset jo-

financiare, dhe huazojn shumicn e fondeve pr shtpit dhe biznesetjo-financiare, por huadhnsit jo-banka sigurojn zvendsim adekuatpr huat bankare, dhe fondet tregjeve t parave, trustet e menaxhimit tparas kesh si dhe institutet tjera financiare jo-banka n shumicn erasteve sigurojn nj zvendsim adekuat pr bankat pr sa i prketshrbimeve t huazimit.

Kanalet e shrbimeve

Bankat ofrojn shum kanale t ndryshme pr qasjet nshrbimet e tyre bankare si dhe n shum shrbime tjera, kto kanaleprfshijn:Degn, qendr bankare apo qendr financiare e cila sht lokacion kubanka apo institucioni financiar ofron nj varg t tjer t shrbimevefytyr-me-fytyr me klientinATM sht pajisje kompjuterizuar telekomunikuese q siguronklientve t institucioneve financiare nj metod pr transaksionevefinanciare n hapsirn publike pa pasur nevoj pr shrbyes njerzor


47/108

47

apo sportelist t banks. Shumica e bankave tashm kan m shumATM se sa deg dhe ATM makinat jan duke siguruar nj varg gjithnj

e m t gjer t shrbimeve pr nj numr n rritje t klientve. Prshembull n Hong Kong, shumica e ATM-ve i mundsojn donjritposedues t llogaris bankare t depozitoj kesh para duke i ushqyerato n makin dhe duke shnuar numrin e llogaris n t cilin duhet tkreditohen parat. Gjithashtu, AMT-t mundsojn poseduesit ekartelave t bankave tjera t marrin pasqyrat e llogarive t tyre dhe ttrheqin t holla, madje edhe nse kartelat e tyre jan t lshuara ngabankat tjera.Posta sht pjes e sistemit postar i cili m veti sht sistem ku

dokumentet e shkruara zakonisht t mbyllura n zarf, si dhe pakot evogla q mund t prmbajn lnd tjera, dorzohen npr destinacionen tr botn. Kjo mund t prdoret pr depozitimin e eqeve dhe pr tdrguar porosi n bank pr pagesn e parave pr palt e treta. Bankatgjithashtu zakonisht prdorin postn pr t shprndar pasqyraperiodike t llogarive pr klientt e tyre.Veprimet bankare telefonike jan shrbim i cili mundsohet ngainstitucioni financiar i cili lejon klientt e tij t kryejn transaksioneprmes telefonit. Kjo zakonisht prfshin pagesat e fatura pr faturuesit ezakonshm (p.sh. elektricitet, telefon etj).Veprimet bankare prmes internetit ose e-banking sht termi i ciliprdoret pr kryerjen transaksioneve, pagesave etj. me Internet prmesbanks, unionit kreditor ose ueb faqes s sigurt shoqrive ndrtuese.

E-bankingE-banking mund t definohet si dorzim i automatizuar i

produkteve dhe shrbimeve t reja dhe atyre tradicionale drejtprdrejt

pr klientt prmes kanaleve elektronike t komunikimit. E-bankingprfshin sistemet q i mundsojn klientve t institucioneve financiare,individve apo bizneseve, ti qasen llogarive, bjn transaksione tbiznesit, ose t marrin informata mbi produktet dhe shrbimetfinanciare prmes rrjets private apo publike, duke prfshir ktu edheinternetin.

Klientt i qasen shrbimit e-banking duke prdorur ndonjpajisje inteligjente elektronike, si sht kompjuteri personal (PC),asistenti personal digjital (PDA), makinat automatike treguese (ATM),


48/108

48

kiosqet, ose telefonat special Touch Tone. Derisa rreziqet dhe kontrolletjan t ngjashme pr kanalet e ndryshme t e-banking, ne do t

fokusohemi kryesisht n shrbimet e bazuara n internet pr shkak seinterneti sht mnyra m e preferuar e klientve pr qasjen n ktshrbim. Diskutimin mbi e-banking do ta fillojm me paraqitjen e dyllojeve t faqeve t internetit, ato informative dhe ato tranzicionale.

Ueb faqet informative i japin klientve qasje n informatat eprgjithshme mbi institucionet financiare. N ann tjetr ueb faqettransaksionale i japin klientve mundsin e kryerjes s transaksioneveprmes ueb faqeve t institucioneve financiare duke iniciuartransaksione bankare ose duke bler produkte apo shrbime.

Transaksionet bankare mund t jen q prej atyre elementare si shtmarrja e pasqyrs s llogaris deri te transferet e shumave t mdha nmes t bizneseve t ndryshme. Shrbimet e e-banking, sikurse ato tekzekutuara prmes kanaleve t tjera zakonisht klasifikohen duke ubazuar n llojin e klientit q sht duke u prkrahur. Tabela emposhtme i v n list disa nga shrbimet e zakonshme e-banking tofruara nga institucionet tjera financiare.Tabela 1: E-banking shrbimet e zakonshme

Shrbimet retail Shrbimet wholesale

Menaxhimi i llogarive Menaxhimi i llogarive

Prezantimi dhe pagimi ifaturave

Menaxhimi i keshit

Hapja e llogarive t reja

Transferet pr klient

Aplikimi pr kredi prbizneset e vogla, aprovimetose avancime

Shrbimet e investimeve /komisioneve

Transferet komerciale

Aplikimi dhe aprovimi ikredive

Pagesat biznes-biznes

Grumbullimi i llogarive Benefitet e t punsuarve/administrimi i pensioneve

Ngaq ueb faqet transaksionale zakonisht mundsojnshkmbimin elektronik t informatave sekrete t klientve prvefondeve q duhen transferuar, shrbimet e siguruara prmes ktyre uebfaqeve ekspozojn institucionin financiar ndaj rrezikut t m t madh sesa te ueb faqet informative. Sistemet e-banking wholosale zakonisht


49/108

49

ekspozojn institucionet financiare ndaj rrezikut m t madh pr secilintransaksion, ngaq transaksionet komerciale zakonisht prfshijn

shuma t mdha t hollash. Prve shtjeve t rrezikut q shoqrohenme ueb faqet informative implementuesit e e-banking duket t kenkonsiderat pr kto gjra gjat rishikimit t sistemit:Kontrollet e siguris pr ruajtjen e informatave t klientve;Procesin e vrtetimit t nevojshm pr verifikimin fillestar t klientvet rinj dhe pr vrtetimin e klientve ekzistues t cilt qasen nshrbimin e-banking;Prgjegjsin pr transaksionet e paautorizuara;Humbjet nga mashtrimet nse institucioni dshton t identifikoj

individt ose bizneset q aplikojn pr llogari apo pr linja t kredis;Shkeljet eventuale t ligjeve ose rregulloreve q kan t bjn meintimitetin e klientve, anti-larjen e parave, anti-terorizmin etj;Perceptimin negativ publik, paknaqsin e klientve, dhe prgjegjsineventuale q do t rezultonin nga dshtimi i prpunimit t pagesave tpalve t treta sipas udhzimeve apo afateve t dhna kohore, mungesae disponueshmris s shrbimeve on-line, ose pr shkak t qasjes spaautorizuar n informatat sekrete t klientve gjat transmisionit apodeponimit.

E-banking shrbimet prkrahsePrve produkteve dhe shrbimeve tradicionale bankare,

institucionet financiare mund t mundsojn nj llojllojshmri tshrbimeve t dizajnuara apo t adaptuara pr t prkrahur e-biznesin.Menaxhmenti duhet t kuptoj kto shrbime dhe rrezikun q eparaqesin ato pr institucionin. N kt pjes do t diskutojm disa nga

shrbimet m t zakonshme prkrahse: weblinkun, grumbullimin ellogarive, autentikimin elektronik, postimi i ueb faqes, pagesat pr e-biznesin dhe aktivitet bankare wireless.

Pagesat pr e-biznes

Shum biznese pranojn forma t ndryshme t pagesaveelektronike pr produktet dhe shrbimet e tyre. Institucionet financiareluajn nj rol t rndsishm n sistemin e pagesave elektronike dukekrijuar dhe shprndar nj llojllojshmri t instrumenteve t pagesave


50/108

50

elektronike, duke pranuar nj llojllojshmri t ngjashme tinstrumenteve, prpunimin e atyre pagesave, dhe duke marr pjes n

sistemet e pastrimit dhe rregullimit t pagesave. Sidoqoft, gjithnj e mshum, institucionet financiare jan n gar me palt e treta pr tsiguruar shrbime t prkrahjes pr sistemet e pagesave pr e-biznes.N mesin e mekanizmave t pagesave elektronike q ofrojninstitucionet financiare pr e-bizneset jan debit dhe kredit prmesinternetit, prezantimi dhe pagesa elektronike e faturave, eqetelektronike, e-mail parat, dhe pagesat e kredit kartelave elektronike.

Shumica e institucioneve financiare lejojn transferime ndr-bankare n mes t llogaris s klientit si pjes e e-banking shrbimeve

elementare. Sidoqoft, transferimet me pal t treta me nivel t rriturt rrezikut apo t mashtrimit shpesh krkojn mbrojte shtes n formt autentikimit shtes si dhe konfirmimin e pagess.

Prezantimi dhe pagesa e faturave

Shrbimet e pagesave t faturave i lejojn klientt t japininstruksione elektronike institucioneve t tyre financiare pr ttransferuar fonde n llogarin bankare n nj dat specifike n t

ardhmen. Klientt mund t bjn pagesa n baza t njhershme apoprsritse, me tarifa t cilat veanrisht vlejn pr artikull ose metarifa mujore. N prgjigje t instruksioneve t pagess elektronike tklientit, institucioni financiar (ose siguruesi i pagess s faturs)gjeneron nj transaksion elektronik zakonisht nj kredi automatike ose drgon nj ek n letr pr biznesin n emr t klientit q ka brkrkesn. Pr t lejuar mundsin e transferimeve t bazuara n letr,institucionet financiare zakonisht kshillojn klientt t bjn pagesa 3 7 dit para afatit t faturs.

Menaxhimi i kesh paras i bazuar n internet sht versionikomercial i pagess s zakonshme t faturs. Klientt e biznesitprdorin sistemin pr t iniciuar pagesat nga palt e treta ose pr ttransferuar para n mes

Documents

e Biznesi Skripte DUKAGJINI a4