Batina sjeveroistone Bosne VIII

122

Mr. sc. Amra Hadihasanovi

AUTENTINOST I PROBLEM INTERPRETACIJE UMJETNIKIH I

ARHITEKTONSKIH OBLIKA U PROCESU ZATITE SPOMENIKA

KULTURE PRIMJER BEHRAM-BEGOVE (ARENE) DAMIJE U TUZLI

Tradicionalni i moderni umjetniki i arhitektonski oblici i njihova

zatita

Kulturno-historijsko naslijee u najirem smislu predstavlja skup svih kulturnih

dobara kako materijalne, tako i duhovne kulture ovjeanstva od najstarijih vremena

do danas. Od nenabrojivo mnoga naina na koje je mogue klasificirati i kvalificirati ova

dobra izdvojiemo podjelu koja se odnosi na tradicionalne i netradicionalne umjetnike

i arhitektonske oblike. Ovakva podjela gotovo je potpuno zanemarena unutar

djelatnosti zatite kulturno-historijskog naslijea, to je prema naem miljenju, uzrok

brojnih problema ili u najmanu ruku dilema i nedoumica sa kojima se susreu djelatnici

zatite kulturnog naslijea.

Naime, u pravilu se zaboravlja krucijalna injenica da je moderna nastala na

raskidu sa tradicionalnim kulturama i civilizacijama te su arhitekture i umjetnosti koje

su ove iznjedrile zapravo antipod modernoj kulturi i civilizaciji u svim njenim

manifestacionim i pojavnim oblicima. Taj raskol koji se desio unutar zapadnoevropske

srednjovjekovne kulture predstavlja sudbonosan dogaaj za cijelu planetu i sve njene

kulture i civilizacije. Sa pojavom renesanse kao razdjelnice moemo rei da poinje

moderna kao potpuno nova kultura i civilizacija sutinski razliita od dotadanjih, iji

e se uticaj proiriti itavim svijetom. Kao pojava ili stanje duha, moderna e

kulminirati u devetnaestom stoljeu sa industrijalizacijom koja je praktino poharala i

pomela gotovo u potpunosti brojne tradicionalne umjetnosti i zanate, ne samo u Evropi

nego diljem svijeta. Svijet se zapravo tek tada suoava sa injenicom propasti

tradicionalnih umjetnosti i zanata kao i tradicionalnom arhitekturom u jednom veoma

kratkom razdoblju. Tada praktino i poinje nastanak i razvoj zatite kulturno-

historijskog naslijea kao posebne djelatnosti koja je veoma brzo prela put od

nacionalnih do internacionalnih institucija zatite.

Iako je iznimno znaajno naglasiti uzroke i posljedice pojave moderne na

nestanak, odnosno prekid tradicionalnih umjetnosti i zanata, smatramo takoer

vanim skrenuti panju na duh moderne, odnosno postmoderne, a napose sutinske

razlike izmeu modernih i tradicionalnih umjetnosti i arhitekture. Naime, one su po

prirodi zapravo antipodi budui da imaju razliita ishodita pa ih nije mogue

klasificirati na isti nain. U tom smislu treba imati u vidu njihove sutinske razlike kao

Batina sjeveroistone Bosne VIII

123

magistralne odrednice koje razliita kulturna dobra odreuju razliitim parametrima.

U najkraem, tradicionalna i moderna umjetnost se temelje na tradicionalnoj i

modernoj kulturno-umjetnikoj paradigmi i to teocentrinoj, na kojoj poiva svaka

tradicionalna kultura i civilizacija i antropocentrinoj paradigmi, koja ini temelje

moderne kulture.

esto se zaboravlja, a unutar djelatnosti zatite gotovo potpuno zanemaruje,

injenica da svaka tradicionalna kultura proishodi iz naroitog duhovnog ozraja ije

ishodite predstavlja odreena duhovno religijska tradicija kojom vladaju metafizike

ideje. To su naroiti svjetovi, rekli bismo konglomerati brojnih oblika i manifestacija

tradicionalnih kultura koji mogu biti svete naravi do onih koji nemaju religijsko-

sakralno znaenje niti funkciju i koje uslovno moemo imenovati profanim

umjetnostima i zanatima. S druge strane moderna umjetnost i arhitektura u cjelini

poiva na antropocentrinoj kulturno-umjetnikoj paradigmi, bez obzira da li je rije o

individualnim, partikularnim idejama njenih autora, poput postmoderne umjetnosti ili

idejama kolektivnog ljudskog uma, poput primjerice renesansne umjetnosti ili baroka.

Moderna umjetnost i arhitektura nisu nastale na metafizikim idejama ve ih bitno

odreuju individualne ili kolektivne ideje koje nemaju nita sa tradicionalnim

umjetnostima. U najkraem, ova umjetnika i arhitektonska djela nose stilske

karakteristike njihovih autora kao kolektivnih ili partikularnih ideja koje nisu nastale

na prenosu, ve na raskidu i diskontinuitetu. Njihov krajnji cilj i imperativ je biti

drugaiji, biti razliit od prethodnih i buduih arhitektonskih i umjetnikih djela, za

razliku od tradicionalnih, koji su uvijek u prenosu odnosu nastoje sauvati kontinuitet.

Te ideje bitno odreuje vrijeme nastanka i autorski peat ovih djela koje su promjenjive

kategorije, za razliku od tradicionalnih, dominantno metafizikih, nadvremenskih i

transcendentnih ideja, koje je mogue iskazati samo simbolikim jezikom. Moderna

umjetnost nema nita sa metafizikim idejama tradicionalnih umjetnosti pa ak i tada

kada se bave svetopovijesnim temama, to nam je obilato pokazala evropska umjetnost

renesansne i baroka ali i drugih stilova koji su slijedili.

Tradicionalna kultura i umjetnost, bez obzira o kojoj je rije, poiva na obrascima

koje obezbjeuje samo tradicija. Oni su permanentno u prenosu sve dok traje i ivi

predmetna tradicija. Obrasci na kojima se temelje prenose vanvremenske i

nadindividualne ideje iji kontinuitet mora biti obezbjeen sve dok ta tradicija ivi.

Autentinost njenih obrazaca ne ovisi od prenosioca, umjetnika ili arhitekte, bez obzira

o kakvom je umjetniku rije. Zapravo, tradicionalni umjetnik ima veoma vanu ulogu u

interpretaciji umjetnikih djela, ali se njegova pozicija bitno razlikuje od pozicije

modernog umjetnika koji ne nasljeuje obrasce ve ih sam kreira.

Moderan pristup zatiti kulturno historijskog naslijea nastao je na istoj matrici

kao i historija umjetnosti kao moderna nauka. Svi umjetniki i arhitektonski oblici

promatraju se u diskursu njihove periodizacije kao umjetnike tvorbe nastale u

razliitim vremenskim okvirima i razliitim kulturno-umjetnikim paradigmama,

ukljuujui i djela moderne i postmoderne umjetnosti dvadesetog stoljea iji su autori

Batina sjeveroistone Bosne VIII

124

nosioci i njihovih ideja i realizacija. Ovaj diskurs promatranja kulturno-umjetnikih

dobara stavlja u fokus osobenost individualnog umjetnikog izraza i vremenske okvire

u kojima su djela nastala kao primarne karakteristike, to su parametri koji su znaajni

za djela moderne, odnosno postmoderne umjetnosti, ali su za djela tradicionalne

umjetnosti i arhitekture od sekundarne vanosti. Zanemaruje se iznimno vana

injenica da tradicionalni umjetniki oblici jesu nastali u odreenom vremenu i njih su

takoer realizirali umjetnici kao pojedinci, ali oni nose vanvremenske i

nadindividualne ideje. Dokumentrana vrijednost njihovih realizacija ima odreenu

funkciju u procesu valorizacije ovih kulturnih dobara, ali sutinski je od sekundarne

vanosti. Isto tako autorski peat, odnosno autorizacija, je sekundarne vanosti za djela

tradicionalne umjetnosti, dok je za djela moderne, odnosno postmoderne umjetnosti

od krucijalne vanosti, s obzirom da je moderni umjetnik kreator i ideje i realizacije

umjetnikog djela.

Moderna konzervatorsko-restauratorska zatita polazi sa stanovita koja se

temelje na modernoj, to e rei antropocentrinoj kulturno-umjetnikoj paradigmi,

bez obzira da li je rije o djelima moderne ili tradicionalne umjetnosti. U takvom

diskursu razmatrana problematika zatite kulturnih dobara ima teite na

individualnoj kreaciji autora, bez obzira da li su predmetna djela umjetnike realizacije

tradicionalne ili moderne, odnosno netradicionalne umjetnosti. Naime, tradicionalne

umjetnike forme mjere se parametrima moderne umjetnosti to je posebno

problematino kada se takav pristup primjenjuje unutar djelatnosti zatite kulturno-

historijskog naslijea.

Problem autentinosti tradicionalnih i modernih arhitektonskih i

umjetnikih oblika

Autentinost, kao osnovni parameter po kojem se vrednuju kulturna dobra, ima

razliita znaenja zavisno od karakteristika kulturno-umjetnikih dobara koja se tite.

Autentinost tradicionalnog umjetnikog djela odnosi se na vjerodostojnost prenesenh

umjetnikih ili arhitektonskih obrazaca, to implicira da se ne moe davati primat

umjetniku s obzirom da on nije kreator umjetnikih obrazaca, ve njihov prenosioc.

Njegova uloga u stvaranju umjetnikog djela iznimno je vana, ali nije primarna, to se

gotovo redovno zanemaruje u modernom pristupu konzervatorsko-restauratorskoj

intervenciji na djelima tradicionalne umjetnosti. Moderni pristup zatiti kulturnih

dobara, s druge strane, uvijek polazi od autora kao nosioca ideje djela i njegove

realizacije, to je veoma problematino kada je rije o djelima tradicionalne umjetnosti.

Dakle, autentinost tradicionalnog umjetnikog djela odnosi se na izvorne oblike

tradicionalnih umjetnikih formi kao odraz tradicionalnog stila dok se autentinost

modernih, netradicionalnih umjetnikih oblika odnosi na stilske karakteristike koje su

vezane za odreene vremenske okvire, kao i autore ideja i realizacija ovih umjetnikih

tvorbi.

Batina sjeveroistone Bosne VIII

125

Imajui u vidu injenicu da su ove razlike sutinske a ne periferne, pristup

ouvanju tradicionalnih i modernih arhitektonskih i umjetnikih djela mora se

razlikovati upravo onako kako se oni razlikuju jedni od drugih. Kako se moderna

konzervatorsko-r