Doprinos poljoprivrede čistoj okolini - AGROEKOLOGIJA · Misija je podsticanje regionalnog razvoja korišdenjem lokalnih i nacionalnih izvora sredstava i dostupnih fondova EU i ostalih

1

2

Doprinos poljoprivrede čistoj okolini i zdravoj hrani Urednik Prof. dr Maja Manojlovid Autori Prof. dr Maja Manojlovid, Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet Prof. dr Sanja Lazid, Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet Prof. dr Darinka Bogdanovid, Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet Dr Ranko Čabilovski, Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet Koautori poglavlja Osnovni podaci o projektu, Plan i realizacija projektnih aktivnosti i

Vidljivost projekta

Prof. dr Zdenko Lončarid, Sveučelište u Osijeku, Poljoprivredni fakultet Msc Daniel Haman, Sveučelište u Osijeku, Poljoprivredni fakultet Dr Brigita Popovid, Sveučelište u Osijeku, Poljoprivredni fakultet Dr Krunoslav Karalid, Sveučelište u Osijeku, Poljoprivredni fakultet Dr Vladimir Ivezid,Sveučelište u Osijeku, Poljoprivredni fakultet Koautori poglavlja Zajednički plan upravljanja

Prof. dr Zdenko Lončarid, Sveučelište u Osijeku, Poljoprivredni fakultet Prof. dr Emilia Raspudid, Sveučelište u Osijeku, Poljoprivredni fakultet Prof. dr Jasenka Dosid, Sveučelište u Osijeku, Poljoprivredni fakultet Prof. dr Renata Baličevid, Sveučelište u Osijeku, Poljoprivredni fakultet Recenzenti Prof. dr Momčilo Ubavid, Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet (u penziji) Prof dr Vlada Ličina, Univerzitet u Beogradu, Poljoprivredni fakultet Izdavač: Poljoprivredni fakultet Univerzitet u Novom Sadu Trg Dositeja Obradovida 8, 21000 Novi Sad, Srbija ISBN: 978-86-7520-343-8

3

Učesnici projekta: Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet Prof. dr Maja Manojlovid Prof. dr Sanja Lazid Prof. dr Darinka Bogdanovid Prof. dr Milivoje Belid Prof. dr Ljiljana Nešid Prof. dr Marija Zgomba Prof. dr Branko Konstantinovid Doc. dr Slavica M. Vukovid Doc. dr Vladimir Dirid Dr Bojan Konstantinovid Dr Ranko Čabilovski Nedim Dudevid, dipl. tehn.

Marko Ilid, laborant

Ljubica Damid, laborant

Srednja poljoprivredno-prehrambena škola "Stevan Petrovid - Brile", Ruma Milan Pupovac, dipl.ing.poljoprivredne tehnike i racionalizacije Jovana Dimov, strukovni menadžer Bojana Gravonja, dipl. ing. - master poljoprivrede Regionalana razvojna agencija SREM, Ruma Sanja Stupar, dipl.ing. tehnologije Poljoprivredna stručna služba, Ruma Sanda Klještanovid, dipl. ing. poljoprivrede Agencija za ruralni razvoj opštine Inđija Biljana Zec, dipl. ing.poljoprivrede

4

Sadržaj

1. OSNOVNI PODACI O PROJEKTU AGRI-CONTO-CLEEN 6.

2.PLAN I REALIZACIJA PROJEKTNIH AKTIVNOSTI 12.

3. VIDLJIVOST PROJEKTA 51.

4. REZULTATI PROJEKTA 71.

4.1. Priručnici 71.

4.2. Naučne i stručne publikacije 79.

4.3. Zajednički plan upravljanja 82.

4.4. Baza podataka 91.

4.5. Rezultati analize zemljišta i tumačenje rezultata 92.

4.6. Rezultati analize biljnog materijala i tumačenje rezultata 101.

4.7. Preporuke za đubrenje 106.

4.8. Ostaci pesticida u zemljištu 111.

4.9. Ostaci pesticida u uzorcima povrda i žitarica 121.

5.0. ZAKLJUČAK 131.

6.0. LITERATURA 138.

5

Predgovor

Knjiga Doprinos poljoprivrede čistoj okolini i zdravoj hrani (Agriculture Contribution Towards

Clean Environment and Healthy Food) je završna knjiga IPA projekta Doprinos poljoprivrede čistoj

okolini i zdravoj hrani (AGRO-CONTO-CLEEN) finansiranog od strane Evropske Unije u okviru

programa prekogranične saradnje. Cilj ovog projekta bio je povedanje doprinosa poljoprivrede

očuvanju okoline i proizvodnji kvalitetne i zdravstveno bezbedne hrane uz ostvarivanje visokih

prinosa u pograničnom području Srbija - Hrvatska.

Tokom 24 meseca, koliko je trajao projekat, ostvarene su brojne aktivnosti. Želja autora bila je da

u ovoj knjizi prikažemo najvažnije elemente projekta, aktivnosti i rezultate koji su ostvareni ovim

projektom. Takođe, želja nam je da sadržaj ove knjige upozna poljoprivredne proizvođače,

savetodavne i stručne službe, istraživačke institucije, učenike i studente, s rezultatima projekta,

ukaže im na trenutno stanje poljoprivrede u pograničnom području u pogledu plodnosti i kvaliteta

zemljišta, primene đubriva i sredstava za zaštitu bilja, kvaliteta poljoprivrednih proizvoda, ali i

koncentracije štetnih elemenata u zemljištu i biljnim proizvodima i upozna ih s smernicama i

preporukama kojima može da se unapredi trenutno stanje i ostvare visoki prinosi i kvalitet gajenih

biljaka, naravno uz zaštitu prirodnih resursa.

Urednik

Prof. dr Maja Manojlovid

6

1. OSNOVNI PODACI O PROJEKTU AGRI-CONTO-CLEEN 1.1. POSTUPAK PRIJAVE I POTPISIVANJA UGOVORA

Temeljni problem vezan uz poljoprivrednu proizvodnju u pograničnoj regiji je potreba usklađivanja

nacionalne privrede i povedanja proizvodnje hrane s regionalnim ciljem održive poljoprivrede i

opštim ciljevima zaštite okoline i proizvodnje zdrave hrane. Aktivnosti koje su usmerene na

potrebe nacionalne privrede za povedanjem poljoprivredne i prehrambene proizvodnje, upravo su

povezane s glavnim specifičnim problemom jačanja poljoprivredne proizvodnje i sistema kontrole

uticaja na okolinu. Značajan atribut jačanja poljoprivredne proizvodnje je kontrola upotrebe

đubriva i pesticida s ciljem optimizacije proizvodnje kvalitetne zdrave hrane i očuvanja okoline.

Osim toga, problem je nedovoljna edukacija i osposobljavanje proizvođača za pravilnu primenu

đubriva i pesticida, te nepovoljna struktura biljne i stočarske proizvodnje. Nedovoljna

informisanost poljoprivrednih proizvođača o proizvodnom potencijalu, te tehnologiji đubrenja i

zaštite bilja, dovodi do neupudenosti o uticaju poljoprivrede na opteredenje okoline i kvalitet

hrane.

U pograničnoj regiji nisu dovoljno koordinirane aktivnosti povedanja proizvodnje na održiv i

ekološki prihvatljiv način, iako su naučne institucije i lokalne vlasti prisutne kao neophodan

preduslov regionalnog razvoja. Nadalje, pažnja potrošača nije dovoljno usmerena ka uticaju

poljoprivrede na okolinu i sigurnost hrane, što je rezultat nedovoljno razvijene opšte svesti o

neraskidivoj vezi čiste okoline, proizvođača i potrošača, te kvalitetne i sigurne hrane.

1.2. CILJEVI I ZADACI PROJEKTA

Glavni cilj projekta je povedanje doprinosa poljoprivrede očuvanjem okoline i izgradnjom sistema

poljoprivredne proizvodnje u pravcu proizvodnje kvalitetnije hrane i poljoprivrednih proizvoda.

Poseban cilj je izgradnja održivog sistema kontrole zagađene okoline iz poljoprivrede i poboljšanje

stručnih veština i sposobnosti poljoprivrednih proizvođača i kroz njega povedati svest javnosti o

uticaju poljoprivrede na očuvanje okoline i proizvodnju zdrave hrane.

Kalendar aktivnosti na IPA projektu AGRI- CONTO- CLEEN

REDNI BROJ AKTIVNOSTI SPISAK AKTIVNOSTI

VREME ODRŽAVANJA

MESTO ODRŽAVANJA

1. KICK OFF MEETING 29. maj 2013. OSIJEK

2. INFO DAN 29. oktobar 2013. OSIJEK

3. MEĐUNARODNI SKUP AGRONOMA

27. – 29. januar 2014.

ZLATIBOR


16. – 21. februar 2014.

DUBROVNIK

7

5. RADIONICA S FARMERIMA 24. februar 2014. RUMA

6. TRENING S FARMERIMA 28. februar 2014. VUKOVAR

7. INFO DAN 29. maj 2014. NOVI SAD


26. – 29. januar 2015.

ZLATIBOR

9. TRENING S FARMERIMA 23. januar 2015. RUMA

10. RADIONICA S FARMERIMA 30. januar 2015. OSIJEK


16. – 20. januar 2015.

OPATIJA

12. RADIONICA S FARMERIMA 27. mart2015. INĐIJA

13. TRENING S FARMERIMA 30. mart 2015. VINKOVCI

14. ZAVRŠNA KONFERENCIJA 20. april 2015. RUMA

1.3. CILJANI KORISNICI

Ciljani korisnici projekta su poljoprivredni proizvođači (farmeri), proizvođači hrane, obrazovne

institucije, savetodavne i stručne službe, lokalne i regionalne jedinice samouprave, stručnjaci, mali

i srednji proizvodni subjekti (SME) te studenti i učenici.

1.4. PROGRAMSKO PODRUČJE

Hrvatska: Osječko-baranjska županija, Vukovarsko-srijemska županija

Srbija: Sremski okrug, Južno-bački okrug

1.5. PARTNERI

Republika Srbija

1. Srednja poljoprivredno-prehrambena škola „Stevan Petrovid Brile” iz Rume

2. Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Novom Sadu

3. Regionalna razvojna agencija Srem iz Rume

Republika Hrvatska

1. Poljoprivredni fakultet u Osijeku (Functional Lead Partner)

2. Hrvatska agencija za hranu

Pridruženi partneri

1. Agencija za ruralni razvoj iz Inđije

2. Poljoprivredna stručna služba iz Rume

8

Srednja poljoprivredno-prehrambena škola „Stevan Petrovid Brile“ (SPPŠR), Ruma, Republika

Srbija

Škola je osnovana 1948. godine kao poljoprivredna škola i radila je do 1952. godine, kada je

Dekretom Ministarstva prosvete Srbije, preseljena u Šabac. Zbog potreba za poljoprivredninm

kadrom u sremskom okrugu, SO Ruma je na sjednici od 29.01.1965. godine donela Rešenje o

osnivanju poljoprivredne škole sa ratarskim, stočarskim i vodarsko-vinogradarskim smerom.

Godinu dana kasnije, prvi put u Vojvodini, pri školi se formira i veterinarski smjer. Od 1977.

godine, formiran je i prehrambeni smer. Škola od tada radi sa strukama i smerovima u okviru

poljoprivredne, veterinarske i prehrambene struke. Škola ima 15 odelenja četvrtog stepena

srednjeg obrazovanja i 2 odelenja tredeg stepena.

Osnovna delatnost škole je stručno obrazovanje i osposobljavanje za rad i dalje školovanje od

prvog do petog stepena stručne spreme za područije rada u poljoprivredi, proizvodnji i preradi

hrane.

Škola je akreditovana za obrazovanje slededih obrazovnih profila:

1. na četvrtom stepenu stručne spreme, u trajanju od 4 godine: poljoprivredni tehničar,

veterinarski tehničar, tehničar za biotehnologiju, tehničar hortikulture, tehničar za zaštitu

životne sredine

2. na tredem stupnju u trajanju od 3 godine: mesar i pekar

SPPŠR je prva škola u Srbiji koja de postati centar za obuku farmera za organsku proizvodnju.

Poljoprivredni fakultet u Novom Sadu (PFNS), Novi Sad, Republika Srbija

Osnovan je 1954. godine. U okviru svoje delatnosti u obrazovanju i nauci, Fakultet obavlja nastavu

na osnovnim, specijalističkim, master i doktorskim studijama, kao i stručno obrazovanje i

usavršavanje iz oblasti ratarstva i povrtarstva, stočarstva, vodarstva i vinogradarstva, zaštite bilja,

uređenja, korištenja i zaštite voda, poljoprivredne tehnike i agroekonomije. Fakultet takođe

samostalno ili u saradnji s drugim institucijama obavlja osnovna, primenjena i razvojna

istraživanja, kao i istraživanja koja su u funkciji razvoja obrazovne institucije.

PFNS čini 8 departmana:

1. Departman za ratarstvo i povrtarstvo;

2. Departman za vodarstvo i vinogradarstvo, hortikulturu i pejzažnu arhitekturu;

3. Departman za fitomedicinu i zaštitu životne sredine;

4. Departman za stočarstvo;

5. Departman za poljoprivrednu tehniku;

6. Departman za uređenje voda;

7. Departman za ekonomiku poljoprivrede i sociologiju sela;

8. Departman za veterinarsku medicinu.

Regionalna razvojna agencija Srem (RRAS), Ruma, Republika Srbija

9

RRAS je akreditirana razvojna agencija za obavljanje poslova od značaja za ravnomjerni regionalni

razvoj.

Vizija RRAS je biti spona javnog, privatnog i civilnog sektora u izgradnji strategijskih partnerstava

kroz pripremu i provođenje projekata koji doprinose podizanju životnog standarda na području

regije Srem i ujednačeniji regionalni razvoj kako u Sremu, tako i na teritoriji Autonomne pokrajine

Vojvodine i Republike Srbije u celini.

Misija je podsticanje regionalnog razvoja korišdenjem lokalnih i nacionalnih izvora sredstava i

dostupnih fondova EU i ostalih fondova međunarodne zajednice, kao i privlačenje stranih

investitora na područje sremske okruga.

Poljoprivredni fakultet u Osijeku (PFOS), Univerzitet u Osijeku, Osijek, Republika Hrvatska

Poljoprivredni fakultet deluje u sastavu Univerziteta Josipa Jurja Strossmayera u Osijeku i jedna je

od njegovih najstarijih članica. Dana 18. oktobra 2010. godine navršilo se točno pola veka

njegovog postojanja.

Osim izvođenja nastave na osnovnim, diplomskim, stručnim i poslediplomskim studijama,

osnovnu delatnost Fakulteta predstavlja i naučnoistraživački rad, prvenstveno u oblastio

biotehničkih i agroekonomskih nauka.

Naučno-nastavni radnici Fakulteta imaju zadatak obrazovati studente, kroz postepeno uvođenje u

osnovne spoznaje o biljkama i životinjama te tehnologijama uzgoja, kako bi samostalno mogli

rukovoditi procesom poljoprivredne proizvodnje, čiji je krajnji cilj proizvesti hranu. U tom

složenom obrazovnom procesu nastavnici se koriste i vlastitim saznanjima iz naučnog i stručnog

rada te na taj način obogaduju i osavremenjuju obrazovanje studenata. Uporedo s nastavnim

radom asistenti i profesori, kao i stručni suradnici obavljaju naučna istraživanja iz biologije,

hemije, ishrane, zaštite i genetike bilja i životinja, mehanizacije i ekonomike u ratarskoj i

stočarskoj proizvodnji, a sve u cilju unapređivanja proizvodnje hrane, uz optimizaciju troškova

proizvodnje i očuvanje prirode, okoline i ljudskog zdravlja.

Hrvatska agencija za hranu (HAH), Osijek, Republika Hrvatska

Hrvatska agencija za hranu obavlja znanstvene i stručne poslove iz područija bezbednostii hrane i

hrane za životinje te je nacionalna referentna tačka za procenu rizika u područiju bezbednosti

hrane za ljude i životinje. U obavljanju svoje delatnosti HAH primenjuje načela nezavisnosti,

transparentnosti i poverljivosti.

Delatnost HAH-a čine slededi poslovi i zadaci:

1. naučna procena rizika u područiju bezbednosti hrane i hrane za životinje,

2. izrada naučnih studija u područiju bezbednosti hrane i hrane za životinje,

3. davanje naučnih mišljenja na zahtev nadležnih tela, po službenoj dužnosti ili na zahtev

tredih zainteresovanih strana za njihove potrebe,

10

4. davanje stručnih mišljenja i pružanje naučne i tehničke pomodi nadležnim telima u

područiju bezbednosti hrane i hrane za životinje, kvaliteta hrane i hrane za životinje, u

pitanjima ishrane ljudi, u pitanjima koja se odnose na stavljanje na tržište nove hrane,

hrane obogadene nutrijentima, hrane za posebne prehrambene potrebe, hrane za

životinje za posebne hranidbene namene i GM hrane i hrane za životinje, pitanjima

vezanim uz zdravlje i zaštitu životinja,

5. izrada inicijalne procene rizika (kao kontakt tačka HR RASFF sistema),

6. prikupljanje i analiza rezultata službenih kontrola i ostalih podataka u svrhu karakterizacije

i pradenja rizika koji imaju direktan ili indirektan uticaj na bezbednost hrane i hrane za

životinje,

7. identifikacija i karakterizacija rizika te rizika u nastajanju,

8. uspostavljanje i koordiniranje nacionalne mreže institucija uključenih u sistem

bezbednosti hrane i hrane za životinje u Republici Hrvatskoj,

9. razvoj i primena jedinstvene metodologije procene rizika u područiju bezbednosti hrane i

hrane za životinje,

10. edukacija zainteresovanih strana i izdavanje edukativnih materijala vezano za opasnosti i

rizike koji potiču od hrane i hrane za životinje,

11. obaveštavanje javnosti o pitanjima u okviru svoje delatnosti,

12. izvođenje nezavisnih zaključaka i izražavanje stavova u pitanjima iz svoje delatnosti i

pružanje brzih, pouzdanih, objektivnih i razumljivih informacija javnosti i zainteresovanim

stranama,

13. saradnja u sprovođenju učinkovite povezanosti funkcija upravljanja rizikom, procene rizika

i komunikacije o riziku.

HAH sarađuje s institutima, zavodima, akademskom zajednicom, laboratorijima i drugim pravnim

osobama uključenim u sistem bezbednosti hrane i hrane za životinje u Republici Hrvatskoj.

Hrvatska agencija za hranu sarađuje i s državama članicama Europske unije te s međunarodnim

institucijama i organizacijama koje imaju slične zadatke.

PRIDRUŽENI PARTNERI

Agencija za ruralni razvoj opštine Inđija (ARRI), Inđija, Republika Srbija

Agencija za ruralni razvoj opšine Inđija je osnovana u cilju poboljšanja kvaliteta života i rada u ruralnim područijima opštine Inđija i obavlja sljedede poslove:

1. izrađuje strategije ruralnog razvoja Opštine, 2. predstavlja poljoprivredu Opštine pred donatorima i središnjem sistemu vlasti, 3. daje podršku opštinskoj administraciji u domenu nadležnosti Opštine vezane za

poljoprivredu, 4. organizira pripremu i/ili priprema projekte i tehničku dokumentaciju za potrebe Opštine u

područiju izrade ruralne i poljoprivredne infrastrukture, 5. priprema projekte za potrebe Opštine, institucija i donatora iz područija poljoprivrede i

ruralnog razvoja, 6. zajedno sa Turističkom organizacijom opštine Inđija izrađuje program razvoja ruralnog

turizma,

http://www.arri.rs/

11

7. promovisanje poljoprivrede, ruralne turističke ponude i ruralnih područija Inđije.

ARRI pruža podršku poljoprivrednicima i ostalima zainteresovanim za ruralni razvoj kroz:

1. sprovođenje programa podrške ruralnom razvoju kojim de se osigurati direktna podrška poljoprivrednicima,

2. pripremanje i provođenje dugoročnog programa edukacije poljoprivrednika, 3. pružanje tržišnih i drugih potrebnih informacija poljoprivrednicima, 4. pružanje podrške poljoprivrednicima prilikom popunjavanja dokumentacije, 5. osiguravanje podrške u pripremi projekata korisnicima s područija opštine Inđija u

područiju poljoprivrede i ruralnog razvoja.

Poljoprivredna stručna služba Ruma (PSS), Ruma, Republika Srbija

Ciljevi rada PSS Ruma su:

1. podizanje opšteg nivoa znanja proizvođača, 2. povedanje konkurentnosti i modernizacija poljoprivredne proizvodnje, 3. povedanje profitabilnosti proizvodnje i kvaliteta proizvoda, 4. proizvodnja zdravstveno bezbedne hrane, 5. podsticanje interesnog udruživanja proizvođača, 6. očuvanje prirodnih resursa, 7. zaštita životne sredine, 8. poboljšanje uslova života i kulture življenja na selu, 9. ruralni razvoj.

1.6. POLJOPRIVREDNI PROIZVOĐAČI (FARMERI) I SARADNICI NA PROJEKTU

Poljoprivredni proizvođači:

Rade Bobid, Inđija

Jovan Mihailovid, Kraljevci (Ruma)

Nikola Petričevid, Rivica (Irig)

Boško Opačid, Novi Slankamen

Andija Vozar, Kisač (Novi Sad)

Josip Mamužid, Ljutovo (Subotica)

Predrag Koluvija, Stara Pazova

Milan Bulajid, Bačka Palanka

1.7. SARADNICI NA PROJEKTU:

Jovana Dimov, Srednja poljoprivredno-prehrambena škola "Stevan Petrovid - Brile", Ruma

Nedim Dudevid, dipl. tehn. Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet

Marko Ilid, Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet

Ljubica Damid, laborant, Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet

http://www.polj.savetodavstvo.vojvodina.gov.rs/content/poljoprivredna-stru�na-slu�ba-ruma

12

2. PLAN I REALIZACIJA PROJEKTNIH AKTIVNOSTI

2.1. PROJEKTNA DOGAĐANJA I AKTIVNOSTI Organizacija i sprovođenje projektnih aktivnosti bili su sastavni deo AGRI-CONTO-CLEEN projekta. U nastavku demo imati prilike da vidimo kako su projektna događanja sprovedena, gde i kako se projekt predstavljao, kako su vođeni projektni sastanci sa partnerima te gde i na koji način su se organizovali i sprovodili terenski radovi. 2.1.1. PROJEKTNA DOGAĐANJA U sklopu projekta predviđen je i niz događanja u Hrvatskoj i Srbiji koje su obeležile sprovođenje projekta, od početnog (kick off) sastanka u Osijeku do završne konferencije u Rumi. Kick – off sastanak u Osijeku Na Poljoprivrednom fakultetu u Osijeku krajem aprila 2013. godine službeno je započelo sprovođenje projekta: Doprinos poljoprivrede čistoj okolini i zdravoj hrani (AGRI-CONTO-CLEEN), a u sredu 29. maja 2013. godine održan je sastanak gdje je prezentovan projekat s nizom predstojedih aktivnosti. Na skupu su se okupili svi partneri koji učestvuju u sprovođenju projekta, a to su sa hrvatske strane Poljoprivredni fakultet u Osijeku kao nosioc projekta i Hrvatska agencija za hranu. Partneri iz Srbije su Srednja poljoprivredno prehrambena škola iz Rume, Poljoprivredni fakultet Novi Sad i Regionalna razvojna agencija Srem. Cilj ovog dvogodišnjeg projekta predstavljen je prisutnima i prezentovan kao rešenje za izgradnju sistema poljoprivredne proizvodnje u pravcu proizvodnje kvalitetnije hrane i poljoprivrednih proizvoda. Pri tome su posebni ciljevi projekta izgradnja održivog sistema kontrole opteredenja okoline poljoprivrednom proizvodnjom i poboljšanje stručnih veština i sposobnosti poljoprivrednih proizvođača. Pre svega bilo je potrebno utvrditi kakav je trenutni uticaj poljoprivrede na opteredenje okoline jer o tome nisu postojali sistemski podaci. U sklopu projektnih aktivnosti planirana je definicija i poređenje učinka konvencionalne, integralne i organske poljoprivrede na okolinu. Dogovoreno je da projektni timovi na odabranim farmama sa obe strane granice sprovedu analizu kvaliteta i plodnosti zemljišta, zatim analiziraju sistema fertilizacije i zaštite bilja te kreiraju zajednički plan poljoprivredne proizvodnje u pravcu optimalne fertilizacije, zbrinjavanja organskog otpada i optimalne zaštite bilja. Nadalje, bide razvijen kompjuterski sistem odlučivanja u području đubrenja, kompostiranja i zaštite bilja s bazom podataka za sve proizvodne površine analiziranih farmi. Isto tako, u sklopu projekta je predviđeno kreiranje web stranice te objavljivanje devet edukacijskih priručnika, knjige projekta i organizacija treninga i radionica za širi krug poljoprivrednih proizvođača u prekograničnom područiju. Stoga je za zainteresovane proizvođače bila otvorena mogudnost da se priključe edukacijskom delu projekta koji je rezultirao bazom podataka značajnom za planiranje i odlučivanje u proizvodnji te zdravijom hranom i potencijalno konkurentnijim proizvodima vedeg kvaliteta.

13

Slika 2.1. Predstavljanje partnerskih organizacija Slika 2.2. Učesnici sastanka prate prezentaciju

Slika 2.3. Učesnici sastanka prate prezentaciju Slika 2.4. Grupna fotografija učesnika sastanka

Info dan u Osijeku U organizaciji Poljoprivrednog fakulteta u Osijeku i Hrvatske agencije za hranu, 29. novembra 2013. godine, održan je Info dan IPA projekta: Doprinos poljoprivrede čistoj okolini i zdravoj hrani. Na skupu je učestvovalo stotinak predstavnika lokalnih i regionalnih vlasti, poljoprivrednih proizvođača, proizvođača hrane, savetodavnih i stručnih službi te akademske zajednice. Na Info danu je predstavljen projekat i njegova važnost za poljoprivredu, gde je kao opšti cilj projekta istaknuto promovisanje i razvitak poljoprivrede u društvenom, ekonomskom i akademskom smislu, a što bi konačno trebalo da rezultira povezivanjem poljoprivrede sa očuvanjem okoline i proizvodnjom zdrave hrane. Uvodnu reč i pozdrav prisutnima uputili su domadini prof. dr. sc. Zdenko Lončarid, vodja projekta, prof. dr. sc. Vlado Guberac, dekan Poljoprivrednog fakulteta u Osijeku, Andrea Gross-Boškovid, direktorica Hrvatske agencije za hranu, dr. sc. Željko Kraljičak, zamenik župana Osječko-baranjske županije i vukovarsko-srijemski župan Božo Galid, kao predstavnici dveju županija koje imaju veliku ulogu u ovom projektu. Projektne partnere i njihove uloge u projektu predstavili su doc. dr. sc. Krunoslav Karalid s Poljoprivrednog fakulteta u Osijeku, Andrea Gross-Boškovid, direktorica Hrvatske agencije za hranu te Jovana Dimov i Milan Pupovac kao predstavnici projektnih partnera sa srpske strane. Nekoliko reči uopšteno o projektu rekla je izv. prof. dr. sc. Renata Baličevid, a poljoprivredne proizvođače uključene u projekat predstavila je doc. dr. sc. Brigita Popovid. Zatim je usledila prezentacija dosadašnjih rezultata projekta gde je glavnu reč imao prof. dr. sc. Zdenko Lončarid. Prof. dr. sc. Zdenko Lončarid naglasio je kako se projektni tim fokusirao na dva aspekta: optimizaciju đubrenja i optimizaciju zaštite bilja, dva aspekta koja su procenjena kao najkritičnija u

14

smislu očuvanja okoline. Oni de biti i ekonomski optimizirani. Pritom je konačni cilj da hrana na stolu bude što kvalitetnija, premda ona i sada nije ne kvalitetna, ali uvek može biti i bolja. Takođe su predstavljena dva priručnika pod nazivima: Plodnost i opteredenost tala u pograničnom području i Uzorkovanje tala, gnojiva, usjeva i povrda o kojima su govorili prof dr. sc. Zdenko Lončarid i dr. sc. Želimir Vukobratovid, profesor Visokog gospodarskog učilišta u Križevcima, jedan od recenzenata priručnika.

Slika 2.5. Zajednička fotografija partnera projektnog tima s hrvatske i srpske strane.

Prezentacija projektnih rezultata na simpoziju na Zlatiboru 2014. Do tada utvrđeni rezultati istraživanja IPA CBC projekta: Doprinos poljoprivrede čistom okolišu i zdravoj hrani prezentirani su na dva znanstvena simpozija koji su održani na Zlatiboru u Srbiji. Reč je o 48. savetovanju agronoma Srbije i 40. simpoziju „Poljoprivredna tehnika“ na kojima su u vremenu od 27. do 29. januar 2014. godine učestvovali članovi projektnog tima Poljoprivrednog fakulteta u Osijeku. Takođe, na oba simpozijuma učestvovali su i članovi projektnog tima s Poljoprivrednog fakulteta u Novom Sadu. Prof. dr. sc. Maja Manojlovid s Poljoprivrednog fakulteta u Novom Sadu je predstavila rad pod naslovom: Optimizacija đubrenja na poljoprivrednom gazdinstvu u pograničnom područiju u sklopu 48. savetovanja agronoma Srbije, dok je doc. dr. sc. Krunoslav Karalid s Poljoprivrednog fakulteta u Osijeku na 40. simpoziju „Poljoprivredna tehnika“ prezentovao dosadašnje rezultate projekta u radu pod naslovom: Doprinos poljoprivrede čistijem okruženju i zdravoj hrani. S tim u vezi, prezentovani su rezultati do sada sprovedenih analiza zemljišta u prekograničnom području i celokupan planirani opseg analitičkih aktivnosti, zatim sprovođenje edukacijskih aktivnosti s naglaskom na objavljene priručnike za proizvođače te je predstavljen kalendar

15

predstojedih projektnih aktivnosti. Tom prilikom, svi zainteresovani stručnjaci i proizvođači pozvani su na učestvovanje u sprovođenju radionica i treninga koji de uslediti u sklopu projektnih aktivnosti u prekograničnom području.

Slika 2.6. Članovi projektnog tima uz plakat srpskih partnera na Zlatiboru.

Prezentacija projektnih rezultata na simpoziju u Dubrovniku 2014. Rezultati istraživanja IPA CBC projekta Doprinos poljoprivrede čistom okolišu i zdravoj hrani do tog trenutka prezentovani su na naučnom simpozijumu koji je održan u Dubrovniku. Radi se o 49. hrvatskom i 9. međunarodnom simpoziju agronoma koji je bio održan od 17. do 21. februara 2014. godine u hotelu Valamar Lacroma gde su učestvovali članovi projektnog tima Poljoprivrednog fakulteta u Osijeku. Prof. dr. sc. Zdenko Lončarid sa Poljoprivrednog fakulteta u Osijeku predstavio je rad pod naslovom: Mineralna i organska gnojidba na obiteljskim poljoprivrednim gospodarstvima u pograničnom području Hrvatske i Srbije dok je doc. dr. sc. Brigita Popovid s prezentovala dosadašnje rezultate projekta u radu pod naslovom: Doprinos poljoprivrede čistijem okruženju i zdravoj hrani. Isto tako, u poster sekciji bila su predstavljena dva rada grupe autora iz Srbije pod naslovima: Pilot farms of IPA project in Serbia: Soil fertility levels and measures for improvement i Pilot farms of IPA project in Serbia: The status of trace elements in soil.

16

Svi rezultati prezentovani na simpoziju u Dubrovniku posledica su do tada sprovedenih aktivnosti u prekograničnom području, posebno prikupljenih rezultata anketa i analiza zemljišta. Nadalje, predstavljen je celokupan planirani opseg daljih analitičkih aktivnosti, zatim sprovođenje edukacijskih aktivnosti sa naglaskom na objavljene priručnike za proizvođače te kalendar predstojedih projektnih aktivnosti. Tom prilikom, svi zainteresovani stručnjaci i proizvođači su pozvani da učestvuju u sprovođenju radionica i treninga koji de uslediti u sklopu projektnih aktivnosti u prekograničnom području. U sklopu simpozijuma bio je postavljen i info desk sa promotivnim materijalima i priručnicima vezanim za dosadašnju realizaciju i aktivnosti na AGRI-CONTO-CLEEN projektu.

Slika 2.7. Info sto projekta i prezentacija rezultata projekta.

Radionica za farmere u Rumi Stručna radionica sa ciljem edukacije poljoprivrednih proizvođača sprovedena je u okviru projekta: Doprinos poljoprivrede čistom okolišu i zdravoj hrani 24. veljače 2014. godine u Rumi, u prostorijama Srednje poljoprivredno prehrambene škole „Stevan Petrovid Brile“. Tom prilikom su članovi projektnog tima predstavili do sada sprovedene aktivnosti u okviru projekta. Rukovodilac projekta, prof. dr. sc. Zdenko Lončarid je prezentovao web stranicu projekta koja sadrži sve informacije o implementaciji projektnih zadataka. U sklopu radionice su predstavljeni do tada objavljeni priručnici u Srbiji namenjeni proizvođačima, a reč je o priručnicima: Plodnost i opteredenost zemljišta u pograničnom području, Uzorkovanje zemljišta i biljaka za agrohemijske analize“ i „Herbicidi u zaštiti ratarsko povrtarskih useva. Prof. dr. sc. Maja Manojlovid s Poljoprivrednog fakulteta u Novom Sadu iznela je rezultate sprovedenih analiza zemljišta sa proizvodnih farmi u pograničnom području u Srbiji. Naglasak radionice je bio na sprovođenju edukacijskih aktivnosti iz područja primene đubriva i zaštite bilja. S tim u svezi, prof. dr.sc. Darinka Bogdanovid je održala izlaganje sa temom đubrenja ratarskih useva azotom na temelju N-min metode. Prof.dr.sc. Sanja Lazid obrazložila je načine pravilne primene pesticida u zaštiti bilja, dok je vođa projekta u Srbiji, Milan Pupovac, prezentovao tehnike savremene primene pesticida. Pri tome su svi prisutni stručnjaci i proizvođači pozvani na dalje učestvovanje u sprovođenju radionica i treninga koji de uslediti u sklopu projektnih aktivnosti u prekograničnom području.

17

Slika 2.8. Radionica u sali Poljoprivredno-prehrambene škole Stevan Petrovid Brile u Rumi.

Trening za farmere u Vukovaru U organizaciji Poljoprivrednog fakulteta u Osijeku i Hrvatske agencije za hranu, 28. februara 2014. u Vukovaru, a sa ciljem povezivanja poljoprivrednih proizvođača i njihove edukacije u pravcu ekološke i ekonomske optimizacije proizvodnje, održan je stručni trening u sklopu IPA projekta Doprinos poljoprivrede čistom okolišu i zdravoj hrani. Stručni trening, na kojem se tražilo mesto više i na kojem je učestvovalo sedamdesetak predstavnika poljoprivrednih zadruga, poljoprivrednih proizvođača, proizvođača hrane, savetodavnih i stručnih službi te akademske zajednice otvorio je župan Vukovarsko-srijemske županije Božo Galid, dipl. ing., koji je izrazio punu podršku projektu. Sam trening bio je podeljen na dva tematska dela: Radionicu iz zaštite bilja i radionicu iz ishrane bilja. Na treningu su i predstavljena prva četiri priručnika predviđena projektom, web stranica projekta te zajednički plan upravljanja poljoprivrednom proizvodnjom za optimalno đubrenje i zaštitu bilja. U sklopu radionice održano je i predavanje na temu rezidue pesticida i procene rizika. Na samom kraju radionice predstavljen je plan umrežavanja poljoprivrednih zadruga, ali i ostalih zainteresovanih poljoprivrednih proizvođača (OPG). Okupljanjem zainteresovanih proizvođača započela je prva faza umrežavanja.

2.8. Učesnici treninga za farmere u Vukovaru i rukovodilac projekta prof. dr Zdenko Lončarid daje izjavu lokalnim medijima.

18

Info dan projekta u Novom Sadu Info dan projekta: Doprinos poljoprivrede čistom okolišu i zdravoj hrani, ovaj puta na srpskoj strani, održan je 29. maja 2014. godine na Poljoprivrednom fakultetu u Novom Sadu. Tom prilikom prisutnim proizvođačima, profesorima i studentima predstavljene su sve partnerske organizacije koje sačinjavaju projektni tim. Reč je o Poljoprivrednom fakultetu u Osijeku, Hrvatskoj agenciji za hranu, zatim Poljoprivredno prehrambenoj školi „Stevan Petrovid – Brile“ u Rumi, Poljoprivrednom fakultetu u Novom Sadu i Regionalnoj Razvojnoj agenciji Srem. Takođe, predstavljeni su i pridruženi partneri u sprovođenju projekta: Poljoprivredna stručna služba Ruma i Agencija za ruralni razvoj Inđija. Rukovodilac projekta prof. dr. sc. Zdenko Lončarid prezentovao je projekat i sve aktivnosti tokom prve godine sprovođenja projekta. Prof. dr. sc. Maja Manojlovid s Poljoprivrednog fakulteta u Novom Sadu iznela je rezultate sprovedenih analiza zemljišta sa pilot farmi u pograničnom području u Srbiji. U sklopu radionice su predstavljeni do tada objavljeni priručnici u Srbiji namenjeni proizvođačima, a reč je o priručnicima: Plodnost i opteredenost zemljišta u pograničnom području, Uzorkovanje zemljišta i biljaka za agrohemijske i pedološke analize, Herbicidi u zaštiti ratarsko povrtarskih useva, Insekticidi u zaštiti bilja i Popravka halomorfnih zemljišta. Pri tome je priručnike iz područija agrohemije detaljno predstavio prof. dr. sc. Vlada Ličina, profesor Poljoprivrednog fakulteta Univerziteta u Beogradu, dok je priručnike iz područija zaštite bilja predstavila prof. dr. sc. Sanja Lazid, profesorica Poljoprivrednog fakulteta u Novom Sadu. Prisutni stručnjaci, proizvođači i studenti su pri tome pozvani da učestvuju u sprovođenju radionica i treninga koji de uslediti u sklopu projektnih aktivnosti u prekograničnom području.

Slika 2.9. Koordinator projekta prof. dr Maja Manojlovid otvara Info dan projekta.

Slika 2.10. Prodekan Poljoprivrednog fakulteta u Novom Sadu pozdravlje prisutne.

Trening za farmere u Rumi Trening poljoprivrednih proizvođača (farmera) u sklopu IPA projekta: Doprinos poljoprivrede čistom okolišu i zdravoj hrani održan je 23. januara 2015. godine u svečanoj dvorani Srednje poljoprivredno prehrambene škole „Stevan Petrovid – Brile“ u Rumi. Trening je bio namenjen prvenstveno poljoprivrednim proizvođačima, ali i učenicima, studentima, predstavnicima institucija, lokalne vlasti te i svim ostalim zainteresovanim.

19

Nakon pozdravnih reči direktorica škole i vođa projekta sa srpske strane Milana Pupovca te kratkog predstavljanja projekta Jovane Dimov, asistentkinje rukovodioca projekta, predavači su održali predavanja i predstavili rezultate istraživanja rezidua herbicida na projektnim pilot farmama. U sklopu treninga predstavljeni su novi i priručnici Poljoprivrednog fakulteta u Novom Sadu: Fungicidi u zaštiti bilja te Mineralna đubriva i đubrenje, kao i oni ranije izdani. Osim lokalnih i regionalnih predstavnika iz Srbije, na treningu u Rumi učestvovali su i predstavnici Poljoprivrednog fakulteta u Osijeku i Hrvatske agencije za hranu.

Slika 2.11. Zgrada Poljoprivredne škole u Rumi. Slika 2.12. Asistent rukovodioca projekta Jovana

Dimov pozdravlja sve prisutne.

Slika 2.13. Prezentacija tehnologija za regulaciju uređaja za zaštitu bilja.

Slika 2.14. Predstavljanje novih priručnika Poljoprivrednog fakulteta u Novom Sadu.

20

Prezentacija projektnih rezultata na simpoziju na Zlatiboru 2015. U organizaciji Instituta za ratarstvo i povrtarstvo iz Novog Sada, od 25. do 31. januara 2015. godine, na Zlatiboru je održano 49. Savetovanje agronoma Srbije. Članovi projektnog tima IPA CBC projekta: Doprinos poljoprivrede čistom okolišu i zdravoj hrani s Poljoprivrednog fakulteta u Osijeku i sa Poljoprivrednog fakulteta u Novom Sadu učestvovali su na savetovanju. Pri tome je doc. dr. sc. Brigita Popovid sa Poljoprivrednog fakulteta u Osijeku iznela rad Mineralna i organska gnojidba na obiteljskim poljoprivrednim gospodarstvima u pograničnom području Hrvatske i Srbije. Reč je o prezentaciji istraživanja sprovođenja agrotehničke mere đubrenja na porodičnim poljoprivrednim gazdinstvima i rezultata analiza zemljišta sa naglaskom na razlike u obezbeđenosti zemljišta pristupačnim fosforom i kalijumom u prekograničnom području. Bududi da tokom poslednjih nekoliko godina Savetovanje agronoma na Zlatiboru poseduje više stotina poljoprivrednih proizvođača i naučnika, prezentacija rezultata je pobudila interes brojnih učesnika savetovanja te su obzirom na sprovođenje projektnih aktivnosti ostvareni značajni kontakti sa zainteresovanim naučnicima i proizvođačima.

Slika 2.15. Članovi projektnog tima pre početka skupa na Zlatiboru.

Slika 2.16. Izlaganje i predstavljanje projekta i projektnih rezultata.

Radionica za farmere u Osijeku U organizaciji Poljoprivrednog fakulteta u Osijeku i Hrvatske agencije za hranu, u petak, 30. januara 2015. sa početkom u 09:30 h, u Auli Magni Poljoprivrednog fakulteta u Osijeku (Kralja Petra Svačida 1D) održana je stručna radionica IPA projekta: Doprinos poljoprivrede čistom okolišu i zdravoj hrani. Na radionici je učestvovalo sedamdesetak predstavnika lokalnih i regionalnih vlasti, poljoprivrednih proizvođača, proizvođača hrane, savetodavnih i stručnih službi, akademske zajednice, novinara i studenata i radnika fakulteta. Radionica je bila namenjena poljoprivrednim proizvođačima, porodičnim poljoprivrednim gazdinstvima (OPG), zadrugama proizvođača i potrošača, radnicima savetodavnih službi, lokalnim i regionalnim samoupravama, ali i svim stanovnicima pograničnog područja zainteresovanim za zdravu hranu i očuvanje okoline. Cilj radionice bio je povezivanje poljoprivrednih proizvođača i potrošača, prezentacija projektnih aktivnosti i edukacija proizvođača u pravcu ekološke i ekonomske optimizacije poljoprivredne proizvodnje.

21

Uvodnu reč i pozdrave prisutnima uputili su domadini: prof. dr. sc. Zvonko Antunovid, prodekan za nauku Poljoprivrednog fakulteta, prof. dr. sc. Zdenko Lončarid, vođa projekta, i dr. sc. Sanja Miloš iz Hrvatske agencije za hranu. Skup su takođe pozdravili i mr. sc. Denis Ambruš, zamenik gradonačelnika Osijeka i dr. sc. Željko Kraljičak, zamenik župana Osječko-baranjske županije. Nakon pozdravnih reči, radionica je započela predstavljanjem prva četiri projektna priručnika koje je prezentovao doc. dr. sc. Vladimir Ivezid, a nakon njega je krenula promocija i četiri nova priručnika: Insekticidi u zaštiti bilja (predstavila prof. dr. sc. Mirjana Brmež), Mineralna gnojiva i gnojidba ratarskih usjeva (predstavila izv. prof. dr. sc. Mirta Rastija), Gnojidba povrda, organska gnojiva i kompostiranje (predstavio prof. dr. sc. Zdenko Lončarid) i Kalcizacija tala u pograničnome području (predstavio prof. dr. sc. Zdenko Lončarid). Po završetku kradeg predaha i pauze za kafu i čaj usledila je prezentacija baze podataka koju je predstavio doc. dr. sc. Vladimir Ivezid i rezultata istraživanja, koje je koncizno pojasnila doc. dr. sc. Brigita Popovid. Završetkom izlaganja rezultata sprovođenja projekta, nastavljeno je stručnim radionicama iz zaštite bilja, gde su glavnu riječ imali Pavo Lucid, mag. ing. agr. i izv. prof. dr. sc. Renata Baličevid te nakon pauze doc. dr. sc. Krunoslav Karalid, koji se nadovezao s radionicama iz đubrenja. Zadnje izlaganje na radionici imao je rukovodilac projekta prof. dr. sc. Zdenko Lončarid koji je pojašnjavao korišdenje i primenu računarskih sistema odlučivanja (DSS) poljoprivrednim proizvođačima. Bududi da je to kompleksan sistem koji može farmerima uštedeti i novac i vreme, učesnici radionice pratili su izlaganje i pojašnjavanje sa velikim zanimanjem. Po završetku formalnog dela radionice, usledila je rasprava te su nakon toga svi učesnici pozvani na ručak.

Slika 2.17. Učesnici skupa prate predavanja Slika 2.18. Rukovodilac projekta prof. dr Zdenko

Lončarid daje izjavu lokalnim medijima.

Prezentacija projektnih rezultata na simpoziju u Opatiji 2015. Od 16. do 20. februara 2015. godine u Opatiji je održan 50. hrvatski i 10. međunarodni Simpozijum Agronoma u organizaciji Agronomskog fakulteta u Zagrebu. Na simpozijumu su učestvovali članovi projektnog tima: Doprinos poljoprivrede čistom okolišu i zdravoj hrani projekta, zajedno sa ostalim članovima Poljoprivrednog fakulteta u Osijeku te su učestvovali u izlaganjima ili poster sekciji svojih radova. Poljoprivredni fakultet u Novom Sadu

22

imao je jedan rad autora: Maja Manojlovid, Darinka Bogdanovid, Sanja Lazid, Ranko Čabilovski, Klara Marijanušid, Zdenko Lončarid: Soil quality and pesticide residues in soils on organic and conventional farms in Serbia. Poljoprivredni fakultet u Osijeku imao je četiri rada. Prvi je bio Vladimir Ivezid, Darko Kerovec, Meri Engler, Brigita Popovid, Krunoslav Karalid, Andrea Gross Boškovid, Domagoj Rastija, Maja Manojlovid, Zdenko Lončarid: Low concentrations of toxic trace elements in soils of family farms in eastern Croatia. Drugi rad je Domagoj Rastija, Vladimir Ivezid, Krunoslav Karalid, Brigita Popovid, Meri Engler, Zoran Semialjac, Daniel Haman, Zdenko Lončarid: Soil fertility of family farms in Eastern Croatia. Tredi rad je Zdenko Lončarid, Ružica Lončarid, Jozo Kanisek: The model for organic fertilizer value evaluation. Poslednji rad koji je prezentovan na simpozijumu bio je Renata Baličevid, Vlatka Rozman, Emilija Raspudid, Mirjana Brmež, Zdenko Lončarid, Vojislava Bursid, Marija Ravlid, Ankica Sarajlid, Pavo Lucid: Pesticide use on family farms in eastern Croatia. Osim prezentacije rezultata istraživanja putem projekta, članovi projektnog tima tokom celog simpozijuma imali su svoj štand (info desk) s promotivnim materijalima i projektnim priručnicima koje su delili zainteresovanim stranama.

Slika 2.19. Otvaranje simpozijuma i dodela nagrada zaslužnim učesnicima.

Slika 2.20. Jedan od radova kojim su se prezentovani rezultati projekta.

Slika 2.21. Poster sekcija i predstavljanje rezultata projekta na pojedinim posterima.

Slika 2.22. Info sto projekta s članovima projektnog tima.

23

Radionica za farmere u Inđiji Radionica IPA projekta „Doprinos poljoprivrede čistom okolišu i zdravoj hrani“ održana je 30. marta 2015. godine u prostorijama Kancelarije za mlade u Inđiji. Radionica je bila namenjena poljoprivrednim proizvođačima i učenicima, studentima, predstavnicima institucija, lokalne vlasti, kao i svim ostalim zainteresovanim za proizvodnju zdrave hrane uz očuvanje okoline. Prisutne su pozdravili direktor škole i rukovodilac projekta sa srpske strane Milan Pupovac, zamenik predsednika opštine Inđija Milan Bodroža i direktor Agencije za ruralni razvoj opštine Inđija Nemanja Čorak. Nakon kratkih pozdravnih reči, profesorice Poljoprivrednog fakulteta u Novom Sadu Maja Manojlovid i Vojislava Bursid održale su predavanja i predstavile rezultate istraživanja o stanju mikroelemenata i rezidua pesticida na projektnim pilot farmama u Srbiji. Nakon pauze održane su i radionice Poljoprivredne savetodavne službe u Rumi o dobroj poljoprivrednoj praksi i pravilima đubrenja. Radionicu je propratila i delegacija Poljoprivrednog fakulteta u Osijeku i Hrvatske agencije za hranu.

Slika 2.23. Predstavljanje Agencije za ruralni razvoj opštne Inđija.

Slika 2.24. Učesnici radionice prate izlaganja.

Slika 2.25. Radionica se održala u prostorijama Kancelarije za mlade u Inđiji.

Slika 2.26. Učesnici radionice iz Osijeka nakon završetka radionice.

.

Trening za farmere u Vinkovcima Poljoprivredni fakultet u Osijeku i Hrvatska agencija za hranu bili su organizatori stručnog treninga IPA projekta: „Doprinos poljoprivrede čistom okolišu i zdravoj hrani“, koji se održao u ponedeljak,

24

30. marta 2015. godine s početkom u 10:00h, u prostorijama Poljoprivrednog fakulteta u Osijeku (Genscherova 16D, Vinkovci). Na treningu je učestvovalo pedesetak predstavnika akademske zajednice, lokalnih i regionalnih vlasti, ali i poljoprivrednih proizvođača, proizvođača hrane, savetodavnih i stručnih službi te novinara, studenata i radnika fakulteta. Kao i svi projektni treninzi i radionice do sada, bili su namenjeni poljoprivrednim proizvođačima, porodičnim poljoprivrednim gazdinstvima, zadrugama proizvođača i potrošača, radnicima savetodavnih službi, lokalnim i regionalnim samoupravama, kao i svim stanovnicima pograničnog područja zainteresovanim za zdravu hranu i očuvanje okoline. Trening je otvorio dekan Poljoprivrednog fakulteta u Osijeku prof. dr. sc. Vlado Guberac pozdravnim rečima u ime Fakulteta, zatim je reč dobila doc. dr. sc. Brigita Popovid kao koordinator projekta, koja je pozdravila sve prisutne i poželela im dobrodošlicu na poslednji trening u sklopu projekta. Prisutne učesnike pozdravili su i dr. sc. Sanja Miloš, ispred Hrvatske agencije za hranu, kao projektnog partnera, zatim župan Božo Galid, dipl. ing. ispred Vukovarsko-srijemske županije i gradonačelnik Mladen Karlid, dr. med. ispred grada Vinkovaca kao domadina ovog projektnog treninga. Po završetku pozdravnih reči, trening je započeo predstavljanjem prvih osam projektnih priručnika koje je prezentovao doc. dr. sc. Vladimir Ivezid, a nakon njega je odmah usledila i promocija najnovijeg i poslednjeg priručnika: Utjecaj poljoprivrede na kakvodu hrane u prekograničnom području, kojeg je promovisala izv. prof. dr. sc. Renata Baličevid. Nakon prve pauze koja je bila predviđena za kafu i čaj usledila je prezentacija projektnih rezultata (baza podataka, plodnosti zemljišta, esencijalni i štetni metali i iskustva u đubrenju) koje su predstavili doc. dr. sc. Brigita Popovid i doc. dr. sc. Vladimir Ivezid. Nakon rezultata projekta i kratke pauze, nastavljeno je sa stručnim radionicama iz đubrenja koje je vodio doc. dr. sc. Krunoslav Karalid i zaštite bilja, gde su glavnu reč imali Pavo Lucid, mag. ing. agr. i izv. prof. dr. sc. Renata Baličevid. Završetkom radionica, završio se i formalni deo radionice. Modetatorica dr. sc. Sanja Miloš otvorila je raspravu, ali kako je rasprava tekla i tokom svih izlaganja, za kraj je ostalo vrlo malo pitanja pa su svi učesnici po završetku pozvani na ručak.

Slika 2.25. Dekan Poljoprivrednog fakulteta u Osijeku pozdravlja prisutne.

Slika 2.26. Doc. dr. sc. Brigita Popovid daje izjavu za lokalne medije.

25

Završna konferencija u Rumi Završna konferencija IPA projekta „Doprinos poljoprivrede čistom okolišu i zdravoj hrani“ održana je 20. aprila 2015. godine u svečanoj sali Srednje poljoprivredno prehrambene škole „Stevan Petrovid – Brile“ u Rumi. Završna konferencija bila je namenjena svim dosadašnjim učesnicima projekta u bilo kojem obliku te je ujedno označila i završetak ovog dvogodišnjeg projekta. Prisutne su pozdravili direktor škole i domadin Milan Pupovac, predstavnica Pokrajinskog sekretarijata za poljoprivredu Erna Šumec, pokrajinski zastupnik u Skupštini AP Vojvodine Nenad Borovid, projektni koordinator s Poljoprivrednog fakulteta u Novom Sadu Maja Manojlovid, koordinator projekta iz Regionalne razvojne agencije “Srem” Sanja Stupar, koordinator projekta iz Hrvatske agencije za hranu Sanja Miloš i sam voditelj projekta Zdenko Lončarid. Nakon pozdravnih reči i pauze za kafu i medije, profesorica Poljoprivrednog fakulteta u Novom Sadu Maja Manojlovid održala je predavanje i predstavila celokupne rezultate projektnih istraživanja na projektnim farmama u Srbiji. Slične rezultate predstavila je i docent Brigita Popovid sa Poljoprivrednog fakulteta u Osijeku koja je detaljno predstavila sve rezultate analiza sa područja Hrvatske. Pre rasprave, poslednje izlaganje imala je Jovana Dimov, asistentkinja vođe projekta sa srpske strane koja je govorila o sprovođenju aktivnosti od samog početka projekta. Za sam kraj, završnu reč je ponovno imao domadin, direktor škole Milan Pupovac koji se svima zahvalio na učestvovanju u projektu i poželeo uspeh u daljim aktivnostima i nastavku sprovođenja ciljeva ovog projekta. Ovom konferencijom uspešno se završio projekat AGRI-CONTO-CLEEN čiji de se rezultati proučavati i objavljivati u godinama koje tek dolaze.

Slika 2.27. Učesnici Završne konferencije u Rumi.

26

Slika 2.28. Zajednička fotografija učesnika Završne konferencije u Rumi.

2.1.2. PREDSTAVLJANJE PROJEKTA Osim na projektnim događanjima i ostalim događanjima partnerskih institucija na gotovo dnevnoj bazi, projekat se predstavljao i na naučnim i stručnim skupovima i manifestacijama od lokalnog, regionalnog i nacionalnog značaja, kako u Hrvatskoj, tako i u Srbiji. Predstavljanje projekta u Vladi Županije Posavske u Orašju Predstavnici Poljoprivrednog fakulteta u Osijeku i članovi projektnog tima AGRI-CONTO-CLEEN projekta posetili su Orašje 11. oktobra 2013. godine, gde ih je u Vladi Županije Posavske primio ministar poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva Mato Brkid. Cilj posete bio je dogovaranje partnerstva za nove projekte 3. poziva prekogranične saradnje iz IPA programa između Poljoprivrednog fakulteta u Osijeku i institucija Županije Posavske. U sklopu poseta i predstavljanja projektnih ideja, predstavljen je i projekat: „Doprinos poljoprivrede čistom okolišu i zdravoj hrani“, koji bi poslužio kao ogledni primer za sličan projekat koji bi se prijavljivao na novi poziv u okviru IPA programa prekogranične saradnje Hrvatska – Bosna i Hercegovina. Ponovljeni sastanak sa članovima Vlade Županije Posavske, kao i ponovno predstavljanje projekta održalo se u prostorijama Poljoprivrednog fakulteta u Osijeku 18. oktobra 2013. godine.

27

Slika 2.29. Doc. dr. sc. Krunoslav Karalid predstavlja projekt pred Vladom Županije Posavske u Orašju, Bosna i Hercegovina.

Predstavljanje projekta povodom Svetskog dana hrane u Osijeku U organizaciji Hrvatske agencije za hranu (HAH) i Organizacije za hranu i poljoprivredu Ujedinjenih nacija (FAO), 16. oktobra u Osijeku, povodom obeležavanja Svetskog dana hrane, održan je međunarodni skup: Održivi prehrambeni sustavi u svrhu dostupnosti sigurne hrane i nutritivno vrijedne prehrane. Ovaj međunarodni skup održan je pod visokim pokroviteljstvom Predsednika Republike Hrvatske prof. dr. Ive Josipovida i Ministarstva poljoprivrede. Na skupu je učestvovalo oko 130 predstavnika nadležnih organa, poljoprivrednih i proizvođačkih organizacija, predstavnika industrije, organizacija potrošača, naučnika i ostalih učesnika sa područja Hrvatske i ovog dela Evrope. U uvodnom delu programa, prisutne goste pozdravili su direktorica HAH-a, Andrea Gross-Boškovid, Klara Szeker, predstavnica FAO-a, Vladimir Ham, zamenik gradonačelnika grada Osijeka, Željko Kraljičak, zamenik župana Osječko-baranjske županije te Davorka Hajdukovid, pomodnica ministra poljoprivrede Republike Hrvatske. Učesnicima se video porukom obratio i predsednik Republike Hrvatske, prof.dr.sc. Ivo Josipovid. Prof. dr. sc. Zdenko Lončarid s Poljoprivrednog fakulteta u Osijeku, kao rukovodilac projekta „Agriculture Contribution towards Clean Environment and Healthy Food“ govorio je o održivim sistemima u praksi kroz predstavljanje projekta.

28

Slika 2.30. Učesnici skupa povodom obeležavanja Svetskog dana hrane.

Predstavljanje projekta na međunarodnom skupu u Vukovaru Projekat AGI-CONTO-CLEEN predstavljen je na 7. međunarodnom naučno - stručnom skupu: Poljoprivreda u zaštiti prirode i okoliša koji se održao u Vukovaru od 28. do 30. maja 2014. godine. Članovi projektnog tima posetili su skup, podelili promotivne materijale učesnicima skupa i odgovarali na pitanja vezana za sprovođenje projekta.

Slika 2.31. Članovi projektnog tima na predstavljanju projekta.

29

Predstavljanje projekta na Rimskim danima u Hrtkovcima Projekt AGI-CONTO-CLEEN predstavljen je na tradicionalnoj manifestaciji: Rimski dani, koji su se održali u Hrtkovcima (opština Ruma, Srbija) 13. septembra 2014. godine. Nosioc projekta sa srpske strane – Srednja poljoprivredno prehrambena škola “Stevan Petrovid – Brile” iz Rume učestvovala je sa svojim učenicima i nastavnicima, odnosnom članovima projektnog tima na Rimskim danima i iskoristila štand za predstavljanje i promociju projekta kroz razgovor i podelu promotivnih materijala uz školske pekarske proizvode. Osim predstavnika škole, na prezentaciji projekta bio je i član projektnog tima s Poljoprivrednog fakulteta u Osijeku koji je odgovarao na pitanja vezana za sprovođenje projekta sa hrvatske strane. Članovi projektnog tima su projekat predstavili i cijeloj manifestaciji te su odgovarali na pitanja učesnika vezana za sprovođenje projekta.

Slika 2.32. Članovi projektnog tima s predstavnicama Pokrajinskog sekretarijata za poljoprivredu.

30

Slika 2.33. Štand škole s promotivnim materijalima projekta i učeničkim proizvodima.

Slika 2.34. Članovi projektnog tima iz Srbije i Hrvatske.

31

Slika 2.35. Grupna fotografija članova projektnog tima i učenika Poljoprivredno prehrambene škole „Stevan Petrovid – Brile“ iz Rume.

Predstavljanje projekta na stručnom skupu u Poreču Stručni skup Hrvatskog tloznanstvenog društva pod nazivom: Gospodarenje hranjivima u održivoj poljoprivrednoj proizvodnji održan je 16. i 17. oktobra 2014. godine u Poreču, gdje je doc. dr. sc. Krunoslav Karalid predstavio AGRI-CONTO-CLEEN projekt i rezultate o esencijalnim i teškim metalima u zemljištima istočne Hrvatske, tj. u dve slavonske županije u kojima se uzorkovanje i vršilo: Osječko-baranjskoj i Vukovarskoj-srijemskoj. Domadin skupa ove godine bio je Institut za poljoprivredu i turizam iz Poreča, a učesnici skupa svojim pitanjima vezanim za sprovođenje projekta pokrenuli su zanimljivu raspravu.

32

Slika 2.36. Upravnik Instituta za poljoprivredu i turizam pozdravio je učesnike i otvorio skup.

Slika 2.37. Prezentacija projekta AGRI-CONTO-CLEEN i projektnih rezultata.

33

Predstavljanje projekta na poljoprivrednoj manifestaciji u Novom Sadu Poljoprivredna prehrambena škola “Stevan Petrovid – Brile” iz Rume 12. februara 2015. godine učestvovala je na zimskoj poljoprivrednoj manifestaciji koja je održana u dvorani „Spens“ u Novom Sadu gde je predstavila projekat: Doprinos poljoprivrede čisto okolišu i zdravoj hrani (AGRI-CONTO-CLEEN). Osim predstavljanja projekta, na štandu Poljoprivredne škole bila je izložena paleta proizvoda koje škola proizvodi od peciva do voda. Tema manifestacije bila je agrobiznis, selo i hrana, a članovi projektnog tima delili su prolaznicima projektne materijale i odgovarali na njihova pitanja.

Slika 2.38. Članice projektnog tima Srednje poljoprivredno prehrambene škole „Stevan Petrovid – Brile“ iz Rume s učenicima.

Slika 2.39. Izložbeni prostor škole sa školskim učeničkim proizvodima i fotografijama aktivnosti.

34

Predstavljanje projekta na Završnoj konferenciji projekta iz operativnog programa: „Regionalna konkurentnost 2007. – 2013.“ u Zagrebu Na Završnoj konferenciji projekta: Priprema bududih projektnih programskih dokumenata i pripadajude zalihe projekta, operativnog programa: „Regionalna konkurentnost 2007. – 2013.“ održanoj 23. marta 2015. godine u Hotelu Esplanade u Zagrebu, članovi projektnog tima AGRI-CONTO-CLEEN projekta predstavili su projekat učesnicima skupa tokom kratkog izlaganja i putem štanda sa projektnim materijalima. Osim projektnih materijala, na štandu su bili izloženi i neki drugi materijali Poljoprivrednog fakulteta u Osijeku kao dokaz da se tema projekta sprovodi na Fakultetu i na nekim drugim Zavodima. Predstavnici projekta su svim zainteresovanim učesnicima Konferencije pojašnjavali faze sprovođenja projekta i podelili projektne materijale.

Slika 2.40. Projektni tim pokraj stola s promotivnim materijalima projekta.

35

Slika 2.41. Predstavljanje projektne ideje inkorporirane u druge projektne predloge.

2.1.3. RADNI SASTANCI SA PARTNERIMA U HRVATSKOJ

Po pravilu jednom nedeljno neformalno, te jednom mesečno formalno održavali su se sastanci

projektnog tima na Poljoprivrednom fakultetu u Novom Sadu a po potrebi i sa partnerima u

Hrvatskoj.

Tokom trajanja projekta organizovano je desetak sastanaka u Rumi i Novom Sadu zbog dogovora

o sprovođenju projekta, ali i potrebe organizacije projektnih događanja ili pisanja pojedinih

projektnih izveštaja.

36

Slika 2.42. Radni sastanak u Rumi, maj 2013.

Slika 2.43. Radni sastanak u Rumi, mart 2014.

37

Slika 2.44. Sastanak u Novom Sadu s članicom ZTT-a Ivanom Mršid, mart 2014

Slika 2.45. Sastanak u Novom Sadu prilikom prevoza uzoraka na analize, decembar 2014.

38

2.1.4. TERENSKI RADOVI I UZORKOVANJA

Uzorkovanje zemljišta, biljnog materijala i organskog đubriva (stajnjak i osoka) bio je jedan od

bitnijih zadataka ovoga projekta. Uzorkovanje se provodilo na poljoprivrednim površinama i

farmama nekoliko desetina poljoprivrednih proizvođača na području Sremskog i Bačkog okruga.

Slika 2.46. Uzorkovanje zrna pšenice na područiju Srema

39

Slika 2.47. Alat (sonde) za uzorkovanje zemljišta.

Slika 2.48. Alat (sonde) za uzorkovanje zemljišta.

40

Slika 2.49. Goveđi stajnjak sa farme u Sremu.

Slika 2.50. Oranica pripremljena za setvu kukuruza.

41

Slika 2.51. Uljana repica u cvetu na područiju Srema.

Slika 2.52. Ovce na poljoprivrednom gazdinstvu u Sremu.

42

Slika 2.53. Sadnja salate na otvorenom polju u Bačkoj.

43

2.2. TERENSKE AKTIVNOSTI

Terenske aktivnosti su obuhvatile 7 opština (Irig, Inđija, Ruma, Stara pazova, Novi Sad, Bačka

Palanka i Novi Sad) ), odnosno 8 mesnih zajednica. Na terenu se sprovodilo uzorkovanje zemljišta,

biljnog materijala i organskog đubriva i ispunjavanje upitnika u kojem su proizvođači odgovarali na

pitanja vezana za đubrenje i zaštitu poljoprivrednog zemljišta. Uzorkovanje zemljišta je

sprovedeno kod 8 farmera (poljoprivrednika) na ukupno 156 proizvodnih parcela.

Slika 2.54. Mesta uzorkovanja u Srbiji.

44

Slika 2.55. GPS oznake uzoraka (poljoprivredno gazdinstvo u Jarkovcima)

Slika 2.56. GPS oznake uzoraka (poljoprivredno gazdinstvo u Rivici).

Uzorci zemljišta su analizirani na: pH, humus, AL-K, AL-P, CaCO3, ukupan N, N-min, teške metale

(mikroelemente i toksične teške metale). Biljni materijal je analiziran na: N, P, K, Ca, Mg i teške

metale (mikroelemente i toksične teške metale) dok su u organskom đubrivu određena: organska

materija, pH, C/N, N, P, K i teški metali (mikroelementi i toksični teški metali). Pojedini uzorci

zemljišta i biljnog materijala su takođe i analizirani na rezidue pesticida.

Uzorci zemljišta su uzimani sa dubine 0-30 (ratarske i povrtarske kulture) i 30-60 (vodnjaci), tako

daje ukupno analizirano 232 uzoraka zemljišta. Tokom dve godine uzorkovano je ukupno 124

uzorka biljnog materijala. Uzorci biljnog materijala su obuhvatili različite poljoprivredne kulture:

pšenica (zrno i slama), kukuruz (zrno i kukuruzovina), soja (zrno i slama), suncokret (zrno), lucerka,

ječam (zrno), paprika (list i plod), stočni grašak (zrno), lubenica, dinja, paradajz, krastavac,

45

krompir, mrkva, pasulj, bundeva, tikvica, zelena salata, plavi patlidžan, pešun, radid i blitva. Pored

uzorka biljnog materijala na pilot farmama je prikupljeno 18 uzoraka organskih đubriva: 9 uzoraka

goveđeg stajnjaka, 3 uzorka tečnog svinjskog stajnjaka, 2 uzorka ovčijeg stajnjaka i 4 uzorka

kokošijeg stajnjaka.

Tabela Vreme uzorkovanja, vrsta i broj uzoraka zemljišta, biljnog materijala i organskog

đubriva na pilot farmama u Srbiji

R.Br. Ime i prezime Mesto Vreme uzorkovanja Vrsta i broj uzoraka

Zemljište Biljni

materijal Organsko đubrivo

1 Petričevid Nikola Rivica, Irig

Jul, 2013 Septembar, 2013

Oktobar, 2013 Februar, 2014

62 17 5

3 Rade Bobid Inđija Jul, 2013

Septembar, 2013 Oktobar, 2013

44 18 7

4 Boško Opačid Novi

Slankamen Jul, 2013 8 18

5 Jovan Mihajilovid Kraljevci,

Ruma


Oktobar, 2013 30 15

6 Predrag Koluvija Stara

Pazova


Oktobar, 2014 30 16

7 Josip Mamužid Ljutovo, Subotica


Oktobar, 2014 18 14 3

8 Andrija Vozar Kisač, Novi

Sad


Oktobar, 2014 20 18 3

9 Milan Bulajid Bačka

Palanka


Oktobar, 2014 20 8

Anketiranje sprovedeno je na startu projekta a obuhvatilo je 6 proizvođača. Anketa se sastojala od

64 detaljna pitanja vezana za poznavanje zakonskih regulativa poljoprivredne proizvodnje,

sprovođenje đubrenja i zaštite bilja tj. analizu proizvodnje na poljoprivrednim gazdinstvima.

Anketiranjem se dobio uvid u mere sprovođenja đubrenja i mere zaštite bilja za svakog pojedinog

proizvođača. Anketa je imala za cilj da istraži koliko su proizvođači upoznati sa načelima dobre

poljoprivredne prakse s obzirom na agrotehničke mere đubrenja i mere zaštite bilja.

46

2.3. OPREMANJE PARTNERA

Nabavka opreme za partnere u Srbiji predviđena je ovim projektom i sprovodila se prema pravilima sekundarne nabavke, koji su regulisani PRAG-om (Practical guide to contract procedures for EC external actions). Pre samog procesa nabavke, sprovedeno je detaljno istraživanje tržišta za opremu koja se planirala nabaviti pa se tek nakon toga krenulo u slanje poziva za ponudama i odabir pristiglih ponuda. Deo opreme predviđen je projektom, dok se deo opreme nabavljao naknadnim realokacijama sredstava zbog potreba tokom realizacije projekta. Nakon ocenjivanja pristiglih ponuda od strane petoročlanih komisija, donesene su odluke o nabavci opreme koja je korišdena u sprovođenju projekta. Sva oprema i uređaji su EU porekla ili porekla prihvatljivih zemalja. Po jedan primerak informatičke opreme (personalni računar, laptop, projektor i štampač) dobila je Hrvatska agencija za hranu kao partnerska institucija, dok je ostatak opreme išao na Poljoprivredni fakultet u Osijeku. Sa hrvatske strane nabavljena je slededa oprema: 2 personalna računara (HP Envy i monitor Pavilion 23xi), 2 prenosna računara (HP 470), 2 projektora (LG BD 430) i 2 štampača (HP LaserJet P1606dn), jedna korisnička licenca za ArcGIS for Desktop s ArcPad-om, laboratorijska mikrotalasna pednica CEM MARS 6 s rotorima i kivetama, prenosni pH metar WTW Multiline Multi 3410, dodatni karusel za mikrotalasnu pednicu CEM MARSXpress, hemikalije – potrošni materijali, gasovi, standardi, referentni materijali, ostale hemikalije i laboratorijski pribor, dispenzeri za boce 1-10ml LLG, elektronski automatski pipetor Gilson PIPETMAN Concept 1-10mL, antistatički pištolj (za mikrovalnu pednicu) MILTYPRO Zerostat 3, laboratorijsko posuđe, kivete za blok razaranje LLG, nitratna kiselina 65% CER, katalizatorske tablete sa selenom LLG, sonde za uzorkovanje zemljišta (dubine sondiranja: 0-30, 30-60 i 60-90 cm) i plinske boce (Argon 5.0 x4, Azot 5.0 x2, Acetilen čist, Helijum 5.0, Kiseonik 4.5, Vazduh čisti). Sa srpske strane nabavljena je slededa oprema: Po jedan primerak informatičke opreme (personalni računar, laptop, projektor i printer) preuzela je Srednja poljoprivredno-prehrambena škola “Stevan Petrovid Brile” i Poljoprivredni fakultet u Novom Sadu. Pored toga, za potrebe realizacije projekta Srednja poljoprivredno-prehrambena škola opremljena je letnjom učionicom, setom za kompostiranje organskog otpada (Viking GE 250 electric shredder) i semikonduktivnim setom za analizu rezidua pesticida u zemljištu MaxiSinglBenzoapyren ELISA test kit96 test). Sa druge strane, u cilju realizacije projekta za potrebe Poljoprivrednog fakulteta u Novom Sadu nabavljena je slededa laboratorijska oprema i hemikalije: Gasni hromatograf Shimadzu GC 2010 Plus, sa FID detektorom, UV-VIS Spektrofotometar (Shimadzu UV 2600), analitička vaga (RAD-WAG), hemikalije i potrošni laboratorijski pribor i posuđe (pipete, birete, odmerni baloni i dr.), referentni materijali za osnovna hemijska svojstva zemljišta i sadržaj mikroelemenata i teških metala u zemljištu i biljkama.

47

Slika 2.57. PC računar sa štampačom (LaserJet M1212nf MFP) i monitorom (PHILIPS 236V LED).

Slika 2.58. Gasni hromatograf (Shimadzu GC 2010 Plus, sa FID detektorom).

Slika 2.59. UV-VIS Spektrofotometar Shimadzu 2600 (levo) i analitička vaga RADWAG AS310.R2 (desno).

48

Slika 2.60. Video bim platno i projektor EPSON EB XO2.

Slika 2.61. Lap-top računar Fujitsu AH 532/ G21.

Slika 2.62. Hemikalije potrebne za analize zemljišta i biljnog materijala.

49

Slika 2.63. Referentni uzorci zemljišta i biljnog materijala.

Slika 2.64. Laboratorijski pribor i posuđe.

50

2.4. UMREŽAVANJE Jedan od ciljeva projekta AGRI-CONTO-CLEEN, bio je povezivanje i umrežavanje poljoprivrednih

proizvođača i potrošača u pravcu ekološke i ekonomske optimizacije poljoprivredne proizvodnje.

U Poljoprivrednoj školi u Rumi osnivano je Udruženje pod nazivom Edukativni centar za organsku

proizvodnju "Rumfarm". Datum osnivanja je 16.01.2014. godine, broj rešenja BU 427/2014. Cilj

ovog udruženja je umrežavanje farmera širom regiona kako bi kroz razne edukacije podigli svest

kako sebe samih tako i svoje okoline o značaju organske proizvodnje. Planirano je da se organizuju

radionice i treninzi u saradnji sa institucijama iz oblasti poljoprivrede. Takođe, udruženje de se

umrežiti sa ved postojedim udruženjima iz ove oblasti kako bi unapredilo svoje ciljeve i efikasnost

organske proizvodnje. Postupak umrežavanja se nastavio do kraja projekta, a osim pilot farmera

projekta i njihovih porodičnih poljoprivrednih gazdinstava, projektnom umrežavanju pridružili su

se i mnogi poljoprivredni proizvođači, kao i preduzeda i zadruge.

Završetkom projekta, umreženi proizvođači i zadruge de biti uvršdeni u projektnu bazu podataka

te de dobiti svoj prostor na mrežnim stranicama projekta. Taj prostor je namenjen u svrhu

predstavljanja proizvođača, zadruge, proizvodnje i plasmana proizvoda. Bududi da projektna

stranica nema rok trajanja, nego da de biti aktivna i nakon završetka sprovođenja AGRI-CONTO-

CLEEN projekta, svi zainteresovani mogu se javiti rukovodiocima projekta ili administratorima

stranice za postupak umrežavanja i objavljivanje svojih podataka.

51

3. VIDLJIVOST PROJEKTA

3.1. PUBLIKACIJE S ciljem širenja informacija i upoznavanja javnosti o uticaju poljoprivrede na okolinu i kvalitet hrane, u sklopu projekta bila je predviđena izrada raznih vrsta publikacije. Svest javnosti o poljoprivredi i njenom uticaju na okolinu i kvalitet hrane bi de upravo povedana za približno desetak hiljada informisanih potrošača putem projektnih letaka, brošura, kao i ostalih projektnih publikacija.

Slika 3.1. Projektni letci, brošure, ploča i ROLL-UP postavljeni tokom promocije projekta u Vukovaru 2014.

52

3.1.1 LETCI I BROŠURE Letci i brošure osnovni su promotivni materijali projekta putem kojih je bilo najučinkovitije i najekonomičnije upoznati što više zainteresovanih strana za ciljeve projekta i projektne aktivnosti. LETCI Na letcima se nalaze osnovni podaci o projektu: ciljevi projekta, ciljani korisnici, programsko područije, razlog za pokretanje projekta, grupe aktivnosti, partneri na projektu i kontakti. Projektni preklopni letci štampani su u tiražu od 646 komada na srpskom jeziku. Veličina letka je A4, a dvostrana štampa u boji na 130 gramskom papiru. Na letcima se nalaze osnovni podaci o projektu: Ciljevi projekta, ciljani korisnici, programsko područje, razlog za pokretanje projekta, grupe aktivnosti, partneri na projektu i kontakti.

Slika 3.2. Prednja strana nepresavijenog letka sa glavnim ciljevima, partnerima i kontaktima.

53

Slika 3.3. Zadnja strana nepresavijenog letka s projektnim aktivnostima i rezultatima.

BROŠURE Brošure projekta štampane su u boji u tiražu od 400 komada na srpskom jeziku. Veličina brošura je A5, papir 140 gramski, a s koricama imaju opseg od 32 stranice U brošuri su detaljno opisani razlozi za pokretanje projekta, sažetak, ciljevi projekta, ciljani korisnici, programsko područije, popis partnera (Poljoprivredni fakultet u Osijeku, Srednja poljoprivredno prehrambena škola „Stevan Petrovid Brile“ iz Rume, Hrvatska agencija za hranu iz Osijeka, Poljoprivredni fakultet u Novom Sadu i Regionalna razvojna agencija Srem iz Ruma), pridruženi partneri (Agencija za ruralni razvoj opštine Inđija i Poljoprivredna stručna služba Ruma), zadaci projekta i kalendar aktivnosti.

54

Slika 3.4. Naslovna stranica brošure na srpskom jeziku.

55

3.1.2 OSTALI ŠTAMPANI PROMOTIVNI MATERIJALI Osim letaka i brošura kao osnovnih promotivnih materijala, štampani su i ostali promotivni materijali koji su se paralelno koristili na različitim projektnim događanjima, ali i svim ostalim događanjima kada je bilo prilike. ROLL-UP U sklopu projekta predviđena je i izrada ROLL-UP-ova sa stalkom veličine 85 x 200 cm.

Slika 3.5. Projektni ROLL-UP na srpskom jeziku.

56

PLAKATI U sklopu projekta (iako nije bilo predviđeno proračunom) izrađeno je nekoliko različitih projektnih plakata.

Slika 3.6 . Plakat projekta AGRI-CONTO-CLEEN na srpskom jeziku koristio se od samog početka projekta na svim projektnim događanjima.

PLOČE Projektne ploče sa osnovnim podacima o projektu veličine A3, uz ROLL-UP-ove, korišdene su na svim projektnim događanjima.

57

3.1.3 PRIRUČNICI

Vrlo značajna aktivnost projekta bila je izrada devet projektnih priručnika sa ciljem unapređenja

kapaciteta poljoprivredne proizvodnje u pograničnome područiju.

Svih devet priručnika napisani su na srpskom jeziku, štampani u boji u tiražu od 100 primeraka

(sve ukupno 900 komada). Format priručnika je B5 (16.5 x 23.5 cm). Broj stranica priručnika kretao

se od 56 do 123 stranice. Ukupno je u okviru 9 priručnika objavljeno 714 stranica teksta za

poljoprivredne proizvođače, studente i agronome iz područija agroekologije, ishrane biljaka i

đubrenja, zaštite bilja, stočarstva, i bezbednosti i zdravstvene ispravnosti hrane. Publikacija

priručnika rezultat je angažmana 14 univerzitetskih profesora i naučnia radnika ulogama urednika

(2), autora (11) i recenzenata (5). Bududi da se svi priručnici nalaze na sajtu projekta ovoj knjizi,

navedeni su samo njihovi naslovi i naslovne stranice štampanih izdanja:

Priručnik broj 1: Plodnost i opteredenost zemljišta u pograničnom području

Priručnik broj 2: Uzorkovanje zemljišta i biljaka za agrohemijske i pedološke analize

Priručnik broj 3: Mineralna đubriva i đubrenje

Priručnik broj 4: Herbicidi u zaštiti ratarsko-povrtarskih useva

Priručnik broj 5: Organska đubriva i đubrenje

Priručnik broj 6: Fungicidi u zaštiti bilja

Priručnik broj 7: Popravka halomorfnih zemljišta

Priručnik broj 8: Insekticidi u zaštiti bilja

Priručnik broj 9: Uticaj poljoprivrede na kvalitet hrane u pograničnom području

58

Plodnost i opteredenost zemljišta u pograničnom području

Uzorkovanje zemljišta i biljaka za agrohemijske i pedološke analize

Mineralna đubriva i đubrenje

Herbicidi u zaštiti ratarsko-povrtarskih useva

Organska đubriva i đubrenje Fungicidi u zaštiti bilja

Popravka halomorfnih zemljišta Insekticidi u zaštiti bilja Uticaj poljoprivrede na kvalitet hrane u pograničnom području

Slika 3.7. Naslovne stranice svih priručnika štampanih u okviru projekta.

59

3.2. WEB STRANICA

Stranica je zamišljena kao izvor svih informacija o projektu, kao rezultata sprovođenja projekta na jednome mestu, ali isto tako i kao potencijalni katalizator za stvaranje svijesti o zajedničkoj brizi za okolinom i prirodom kao zajedničkom resursu celog regiona. Web stranica krenula je sa radom ved početkom 2014. godine, dakle u prvoj godini projekta. Sadržaj stranice dostupan je na tri jezika (hrvatski, srpski i engleski), a osim informativnih sadržaja, sadrži i interaktivne računarske sisteme odlučivanja (Decission Support System) kao software za izračunavanje preporuka kalcifikacije, za preporuke đubrenja najvažnijih useva te i optimizaciju zaštite bilja. Sastoji se od 8 glavnih podstranica (ACC, O projektu, Publikacije, Udruge i OPG, Aktivnosti, Rezultati, Multimedija i Kontakt) po kojima su razvrstani podaci o projektu, njegovim ciljevima i njegovoj sprovođenju, projektnim timovima, učesnicima projekta, publikacijama, aktivnostima i konačnim rezultatima projekta. Struktura web stranice:

ACC (početna stranica)

O PROJEKTU

o OSNOVNE INFORMACIJE

- Sažetak

- Kalendar aktivnosti

- Cilj, doprinos i održivost

- Finansije

o STRUČNE I ISTRAŽIVAČKE AKTIVNOSTI

- Terenski rad

- Analitički rad

- Savetodavni rad

- Edukacija

o PROJEKTNI TIMOVI

- Agroekologija

- Zaštita bilja

- Agroekonomika

- Opšta proizvodnja bilja

- Sigurnost i kvalitet hrane

o UČESNICI PROJEKTA

- Nosioc projekta

- Partneri projekta

- Saradnici projekta

- Saradnička poljoprivredna gazdinstva

PUBLIKACIJE

- Priručnici

- Promotivni materijali

- Radovi

ZADRUGE I OPG

AKTIVNOSTI

REZULTATI

o ZAJEDNIČKI PLAN UPRAVLJANJA

60

o BAZA PODATAKA

o KALKULATORI

- Kalcifikacija

- Đubrenje ratarskih useva

- Đubrenje povrtarskih useva

MULTIMEDIJA

- Mediji o nama

- Galerija slika

KONTAKT

Projektna web stranica ostade aktivna i nakon završetka trajanja projekta te de se njeno održavanje finansirati sredstvima Zavoda za agroekologiju Poljoprivrednog fakulteta u Osijeku.

Slika 3.8. Početna stranica AGRI-CONTO-CLEEN projektne web stranice.

61

Slika 3.9. Pregled članova timova projektnih partnera – prikaz dela tima agroekologije i zaštite bilja.

62

Slika 3.10. Publikacije – promotivni materijali projekta (letci, brošure, ploče, plakati...).

63

Slika 3.11. Kalkulator za izračunavanje potrebne količine đubriva u proizvodnji ratarskih kultura

Slika 3.12. Pregled multimedije – medijski izveštaji o projektu (novinski i web članci i radio i video snimci).

64

Slika 3.13. Pregled multimedije – galerije slika projektnih događanja i aktivnosti.

3.3. MEDIJSKA PROPRADENOST Medijska propradenost projektnih događaja bitan je pokazatelj ozbiljnosti samog projekta, kao i tema koje se obrađuju pojedinim aktivnostima. Tokom dve godine trajanja projekta uspeli smo videti i registrovati približno 100 najava, objava, članaka i reportaža u pisanim medijima, televizijskim i radijskim reportažama ili pak u objavama na raznim internet stranicama i portalima. ŠTAMPANA IZDANJA (dnevne novine i časopisi) Hrvatska: Glas Slavonije i Agroglas

Srbija: Sremske novine i Novi magazin TELEVIZIJA (televizijske stanice) Hrvatska: Osječka televizija (OSTV), Slavonska televizija (STV), Vinkovačka televizija (VTV) i Hrvatska radiotelevizija (HRT)

Srbija: Sremska televizija (STV) RADIO (radio stanice) Hrvatska: Hrvatski radio, Radio Osijek, Slavonski radio, Radio Plus, Hrvatski radio Vukovar i Radio Dunav

65

Srbija: Radio Srem i Radio Fruška gora INTERNET (internet portali, blogovi i razne web stranice) Hrvatska: glas-slavonije.hr, osijek-online.com, osijeknet.com, osijek031.com, osijek.hr, sib.hr, vusz.hr, novosti.hr, agroklub.com, news.unios.hr, blogeri.hr, poslovni.hr, porc.opcina-erdut.hr, cibalia.info, najnovijevijest.net, veterina.com.hr, vinkovacka.tv, osjecka.com, hrt.hr, radio.hrt.hr, hrv.hr, radio-dunav.hr, vukovar-vu.com, lda-osijek.hr, hah.hr i agroekologija.eu

Srbija: sremskenovine.co.rs, radiosrem.rs, sremskevesti.rs, radiofruskagora.com, sremska.tv, ruma.rs, novimagazin.rs, polj.savetodavstvo.vojvodina.gov.rs, rrasrem.rs i poljskolaruma.edu.rs

Bosna i Hercegovina: agroklub.ba i zupanijaposavska.ba

Ovom prilikom zahvaljujemo se svim medijima koji su nas propratili (bili oni navedeni ili našim propustom nenavedeni) i time indirektno pomogli u širenju ideja ovog projekta, a to je očuvanje čiste okoline i iz toga proizvodnja zdrave hrane.

66

Slika 3.14. Novinski članci, ali i ostali članci i prilozi iz štampanih medija.

67

68

Slika 3.15. Reportaže i prilozi iz televizijskih i radio emisija.

69

Slika 3.16. Tekstovi i članaci o projektnim događanjima i najavama sa internet portala.

70

4. REZULTATI PROJEKTA

4.1. PRIRUČNICI

4.1.1. Plodnost i opteredenost zamljišta u pograničnom području

Priručnik Plodnost i opteredenost zemljišta u pograničnom području je prvi od priručnika pripremljenih u okviru IPA projekta Doprinos poljoprivrede čistoj okolini i zdravoj hrani (Agriculture Contribution Towards Clean Environment and Healthy Food). Cilj projekta je povedanje doprinosa poljoprivrede očuvanju okoline i proizvodnji kvalitetne i zdravstveno bezbedne hrane. Imajudi u vidu cilj projekta, u ovom priručniku smo istakli značaj plodnosti zemljšta, đubrenja i zaštite poljoprivrednih useva za produktivnost i dobijanje hrane visokog kvaliteta, i ukazali na značaj razumevanja prirodnih ciklusa i procesa u agroekosistemu i životnoj okolini. 5 U prva dva poglavlja, opisana je poljoprivredna proizvodnja u Sremu i Vojvodini, plodnost zemljišta, i prikazani su najvažniji tipovi zemljišta, njihove prednosti i ograničenja. U narednim poglavljima, posebno je istaknut značaj azota, fosfora, mikroelemenata, teških metala i pesticida za poljoprivrednu proizvodnju ali i očuvanje agroekosistema. Želja nam je da sadržaj ovog priručnika pomogne poljoprivrednim proizvođačima, savetodavnim i stručnim službama, istraživačkim institucijama i učenicima i studentima prilikom planiranja i uzimanja uzoraka zemljišta i biljnog materijala.

71

4.1.2. Uzorkovanje zamljišta i biljke za agrohemijske i pedološke analize

Priručnik Uzorkovanje zemljišta i biljaka za agrohemijske i pedološke analize je pripremljen u okviru IPA projekta Doprinos poljoprivrede čistoj okolini i zdravoj hrani (Agriculture Contribution Towards Clean Environment and Healthy Food). S obzirom da je cilj ovog projekta povedanje doprinosa poljoprivrede očuvanju okoline i proizvodnji kvalitetne i zdravstveno bezbedne hrane, u ovom priručniku smo ukazali na značaj pravilnog izbora mesta, vremena i načina uzimanja uzoraka zemljišta i biljnog materijala. Želja nam je da sadržaj ovog priručnika pomogne poljoprivrednim proizvođačima, savetodavnim i stručnim službama, istraživačkim institucijama i učenicima i studentima prilikom planiranja i uzimanja uzoraka zemljišta i biljnog materijala. Prvi deo priručnika odnosi se na terenska pedološka istraživanja. U drugom delu priručnika, prikazani su načini uzimanja uzoraka sa malih i velikih gazdinstava (parcela) u cilju ispitivanja plodnosti zemljišta. U tredem delu priručnika data su uputstva za pravilno uzimanje uzoraka biljnog materijala u cilju utvrđivanja obezbeđenosti hranljivim elementima. Pravilno uzimanje uzoraka zemljišta i bilnog materijala za analizu ostataka pesticida prikazano je u četvrtom i petom delu priručnika. Ovom prilikom želimo da se zahvalimo na saradnji poljoprivrednim proizvođačima, u prvom Jovanu iz Takođe, zahvaljujemo se svim članovima projektnog tima Poljoprivrednog fakulteta u Novom Sadu, Poljoprivredne škole i Regionalne razvojne jedinice Srem. Veliku zahvalnost dugujemo recenzentima prof. dr Momčilu Ubavidu, prof. dr Vladi Ličini i prof. Mariji Zgombi na ekspeditivnosti i doprinosu kvalitetu priručnika.

72

4.1.3. Mineralna đubriva i đubrenje

Priručnik Mineralna đubriva i đubrenje je pripremljen u okviru IPA projekta Doprinos poljoprivrede čistoj okolini i zdravoj hrani (Agriculture Contribution Towards Clean Environment and Healthy Food). S obzirom da je cilj ovog projekta povedanje doprinosa poljoprivrede očuvanju okoline i proizvodnji kvalitetne i zdravstveno bezbedne hrane uz ostvarivanje visokih prinosa, u ovom priručniku smo ukazali na značaj primene mineralnih đubriva u poljoprivrednoj proizvodnji. U prvom delu priručnika prikazana je istorija proizvodnje i primene đubriva i data je podela đubriva. U drugom delu priručnika, obrađena su azotna đubriva, način njihove proivodnje, podela i vreme i način primene. U tredem i četvrtom delu priručnika opisana su fosforna i kalijumova đubriva, izvori za njihovo dobijanje, način proizvodnje i prikazana su najznačajnija đubriva za poljoprivredu u R. Srbiji. U petom delu priručnika, data je definicija složenih đubriva i prikazani su agronomski aspekti njihove primene. Želja nam je da sadržaj ovog priručnika pomogne poljoprivrednim proizvođačima, savetodavnim i stručnim službama, istraživačkim institucijama i učenicima i studentima prilikom izbora i planiranja primene đubriva.

73

4.1.4. Herbicidi u zaštiti bilja Priručnik Herbicidi u zaštiti ratarsko povrtarskih useva pripremljena je u okviru IPA projekta Agriculture Contribution Towards Clean Environment and Healthy Food. Namenjena je poljoprivrednim proizvođačima, savetodavnim stručnim službama, studentima poljoprivrede i istraživačkim institucijama, odnosno svima koji treba da se upoznaju sa pravilnom primenom herbicida u proizvodnji zdravstveno bezbedne hrane, uz očuvanje životne sredine. U knjizi su opisana fizičko hemijska svojstva herbicida, od značaja za njihovu primenu i ponašanje u biljkama i zemljištu, način delovanja herbicida, selektivnost i perzistentnost herbicida. Kako autori knjige navode, intenzivna primena herbicida, dovela je i do nekih negativnih efekata, redukovan je plodored, napuštene su alternativne metode suzbijanja korova te je intenzivna primena herbicida dovela do pojave rezistentnosti i do realnih mogudnosti kontaminacije zemljišta, podzemnih voda i toksičnosti. Posebna poglavlja knjige posvedena su ponašanju herbicida u zemljištu, ekonomski najznačajnijim korovima i njihovom suzbijanju u usevima strnih žita, kukuruza, suncokreta, šederne repe, soje, uljane repice, crnog i belog luka, korenastog povrda i salate. U ime autora zahvaljujem se svim članovima projektnog tima Poljoprivrednog fakulteta u Novom Sadu, Srednje poljoprivredno-prehrambene škole “Stevan Petrovid Brile” iz Rume, kao i Regionalnoj razvojnoj agenciji Srem. Zahvaljujem se našim partnerima na projektu iz Republike Hrvatske, projektnom timu Poljoprivrednog fakulteta u Osijeku i Hrvatske agencije za hranu. Zahvaljujem se recenzentu prof. dr Ljiljani Nikolid, vanrednom profesoru Poljoprivrednog fakulteta, Univerziteta u Novom Sadu, na pomodi i doprinosu kvalitetu ove knjige. Nadamo se da de ova knjiga imati veliki broj korisnika i da de pomodi pravilnom izboru i primeni herbicida, bez kojih se danas ne može zamisliti savremena poljoprivredna proizvodnja.

74

4.1.5. Organska đubriva i đubrenje

Priručnik Organskih đubriva i đubrenja ima za cilj da istakne značaj primene organskih đubriva u

konvencionalnoj i organskoj poljoprivrednoj proizvodnji. U prvom delu priručnika prikazana je

definicija i podela đubriva. U drugom delu priručnika, istaknut je značaj organskih đubriva i

objašnjene su najvažnije karakteristike organskih đubriva. U tredem delu priručnika opisni su

najvažniji izvori za dobijanje organskih đubriva kao i načini pripreme i proizvodnje. U četvrtom

delu priručnika prikazani su osnovni principisu principi primene organskih đubriva. U petom delu

priručnika detaljno su opisana najvažnija organska đubriva koje se mogu koristiti u sertifikovanoj

organskoj proizvodnji, kao i principi njihove primene.

Želja nam je da sadržaj ovog priručnika pomogne poljoprivrednim proizvođačima, savetodavnim i stručnim

službama, istraživačkim institucijama i učenicima i studentima prilikom izbora i planiranja primene đubriva.

ORGANSKA ĐUBRIVA I ĐUBRENJE

Autori: Prof. dr Maja Manojlovid i doc. Dr Ranko Čabilovski

Urednik prof. dr Maja Manojlovid

ISBN 978-86-7520-324-7

Recenzenti

Prof. Momčilo Ubavid

Prof. Vlado Ličina

75

4.1.6. Fungicidi u zaštiti bilja

Priručnik Fungicidi u zaštiti bilja pripremljena je u okviru IPA projekta Agriculture Contribution Towards Clean Environment and Healthy Food. U uvodnom delu knjige autor daje istorijat primene fungicida, koja su prvootkrivena hemijska jedinjenja koja je čovek koristio za zaštitu gajenih biljaka od prouzrokovača bolesti. Autor navodi podelu fungicida prema hemijskom sastavu, mestu primene, prema delovanju na parazite i prema načinu delovanja u odnosu na biljke. Dat je prikaz neorganskih fungicida i mehanizma njihovog delovanja, zatim nesistemičnih organskih fungicida, koji predstavljaju fungicide širokog spektra delovanja i ispoljavaju površinsko delovanje, odnosno biljka mora biti zaštidena pre nego što infekcioni materijal dospe do nje. Organski sistemični fungicidi za razliku od nesistemičnih ispoljavaju i površinsko i sistemično delovanje, što zavisi od: svojstva fungicida, patogene gljive, domadina, perioda inkubacije, vremena primene fungicida itd. Takođe, prikazana su sredstva za sistemično indukovanje otpornosti (acibenzolar-Smetil) - jedinjenje koje aktivira odbrambene mehanizme kod biljaka, primenjuje se pre infekcije kao i sredstva za hemijsku dezinfekciju zemljišta (a.m. - dazomet i metilbromid ) – čijom primenom se u zemljištu suzbijaju: nematode, insekti, i parazitne gljive i klijanje semena nekih korovskih vrsta. U poglavlju posvedenom biofungicidima, opisane su prednosti i nedostaci, oblast primene biofungicida i način delovanja. Dat je prikaz sredstava za tretiranje semena. Tretiranje semena fungicidima za zaštitu semena od mikroorganizama u zemljištu je praksa koja se preporučuje za mnoge vrste semena: pšenicu, ječam, ovas kukuruz, suncokret, šedernu repu, soju i uljanu repicu. Autor navodi da je jedan od rizika primene fungicida u poljoprivrednim usevima i pojava rezistentnih populacija štetnih vrsta fitopatogenih gljiva. Posledice pojave rezistentnosti pored ekonomskih šteta, su povedanje količine primene fungicida po jednom tretmanu ili povedanje broja tretmana po hektaru, zagađenje životne sredine (kontaminacija zemljišta i podzemnih voda) i povedanje štetnih ostataka u usevima. Knjiga je namenjena poljoprivrednim proizvođačima, savetodavnim stručnim službama, studentima poljoprivrede i istraživačkim institucijama, odnosno svima koji treba i žele da se upoznaju sa pravilnom primenom fungicida, u cilju odlaganja pojave rezistentnosti, proizvodnje zdravstveno bezbedne hrane i očuvanja životne sredine.

76

4.1.7. Popravka halomorfnih zemljišta Priručnik Popravka halomorfnih zemljišta je pripremljen u okviru IPA projekta Doprinos poljoprivrede čistoj okolini i zdravoj hrani (Agriculture Contribution Towards Clean Environment and Healthy Food). Priručnik je namenjen poljoprivrednim proizvođačima, savetodavnim i stručnim službama, istraživačkim institucijama i učenicima i studentima. Halomorfna zemljišta, koja se u nas često nazivaju - slatine, su zemljišta sa visokim sadržajem štetnih soli i/ili adsorbovanog natrijuma, nepovoljnih su hemijskih vodnih i fizičkih svojstava i ne koriste se u intenzivnoj biljnoj proizvodnji. S obzirom da su halomorfna zemljišta široko rasprostranjena u Vojvodini (oko 243.000 ha), postoji potreba da se, ako se koriste za poljoprivrednu proizvodnju, ova zemljišta poprave i proizvodnja unapredi. U priručniku su opisani uslovi nastanka halomorfnih zemljišta i detaljno su opisani tipovi (solončak, solonjec i solođ), prikazane su morfološke i osnovne fizičke i hemijske osobine ovih zemljišta i date su smernice za njihovu popravku. U poslednjem poglavlju, razmotrena je mogudnost korišdenja halomorfnih zemljišta za poljoprivrednu proizvodnju i njihova orgraničenja. U ime autora, zahvaljujem se recenzentima prof. dr Momčilu Ubavidu i prof. dr Vladi Ličini na doprinosu kvalitetu ovog priručnika.

77

4.1.8. Insekticidi u zaštiti bilja

Priručnik Insekticidi u zaštiti bilja pripremljena je u okviru IPA projekta Agriculture Contribution Towards Clean Environment and Healthy Food. U uvodnom delu knjige je dat istorijat primene insekticida i kako autor navodi, čovek je zbog svojih osnovnih potreba od najranije istorije neprestano morao da ulazi u odnose kompeticije sa insektima. Danas su pored konvencionalne proizvodnje prisutne organska, biodinamička, prirodna ili naturalna, biološka, ekološka kao i drugi vidovi poljoprivredne proizvodnje. Neka konvencionalna sredstva za zaštitu biljaka se supstituišu sredstvima prirodnog porekla, ali i pored toga, hemijska komponenta zaštite, morade još neko vreme da ostane ako ne dominantna, a ono značajni segment u izboru mera zaštite gajenih biljaka. U knjizi je prikazana podela insekticida prema fazi razvoja insekata, prema načinu primene i načinu delovanja, a dat je i prikaz oblika formulacija u kojima se proizvode. U delu koji se odnosi na podelu insekticida prema hemijskom sastavu, autor daje prikaz osnovih karakteristika oganohlornih, organofosfornih insekticida, karbamata, piretrina i pretroida, kao i novije grupe insekticida neonikotinoida i IGR – regulatora rasta insekata (inhibitori sinteze hitina, analozi juvenilnih hormona, agonisti egdizon hormona), sa mehanizmima delovanja. Dat je prikaz bioinsekticida: virusa, bakterija i gljiva. Kod izbora insekticida, kao i kod drugih pesticida, od presudnog značaja je primena preparata sa različitim mehanizmom delovanja kako ne bi došlo do pojave rezistentnosti. Na tržištu se nalazi veliki broj insekticida. Kakva je razlika između njih? Kako i kada ih koristiti? Kako napravit najbolji izbor, najbolju kombinaciju, najbolji redosled i kreirati kvalitetnu zaštitu od insekata? Odgovore na neka od ovih pitanja nadi dete u knjizi “Insekticidi u zaštiti bilja”. Prikazane su najznačajnije štetne insekatske vrste na gajenim biljkama, polifagne štetočine, štetni insekti u vodarstvu, ratarstvu i povrtarstvu, a dat je i spisak insekticida za njihovo suzbijanje, koji su registrovanih za promet u Republici Srbiji. Knjiga je namenjena poljoprivrednim proizvođačima, savetodavnim stručnim službama, studentima poljoprivrede i istraživačkim institucijama, odnosno svima koji treba da se upoznaju sa pravilnom primenom insekticida u proizvodnji zdravstveno bezbedne hrane, uz odlaganje pojave rezistentnosti i očuvanje životne sredine. Nadamo se da de ova knjiga imati veliki broj korisnika i da de pomodi pravilnom izboru insekticida u zaštiti biljaka.

78

4.1.9. Uticaj poljoprivrede na kvalitet hrane u pograničnom području

Imajudi u vidu da je cilj ovog projekta je da se poveda doprinos poljoprivrede očuvanju životne

sredine i proizvodnji kvalitetne i bezbedne hrane, u ovom priručniku je naglašen značaj kvaliteta

zemljišta, kao i načina i vremena primene organskih i mineralnih đubriva i pesticida sa aspekta

proizvodnje kvalitetne i bezbedne hranu bez pesticida i štetnih elemenata.

U prvom delu priručnika prikazan je značaj zemljišta za proizvodnju bezbedne hrane, objašnjen je

uticaj poljoprivrede i zemljišta na kvalitet hrane i predstavljeni su rezultati projekta koji se odnose

na kvalitet zemljišta. Takodje, u priručniku su prikazani i rezultati projekta koji se odnose na

kvalitet poljoprivrednih proizvoda kao što je koncentracija teških metala u uzorcima biljnog

materijala koji su prkupljeni i analizirani u okviru projekta. U tredi deo priručnika, objašnjeni su

načini dospevanja pesticida koji najviše zagađuju poljoprivredno zemljište u zemljište. Takođe

prikazani su rezultati analiza uzoraka zemljišta na sadržaj ostataka ostataka pesticida. U četvrtom

delu priručnika predstavljeni su rezultati analiza ostataka pesticida u povrdu i žitaricama

analiziranim u okviru projekta.

UTICAJ POLJOPRIVREDE NA KVALITET HRANE.

Urednik

prof. dr Maja Manojlovid

Autori:

Prof. dr Maja Manojlovid, Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet

prof. dr Sanja Lazid, Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet

Dragana Šunjka, Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet

doc. dr Vojislava Bursid, Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet

doc. Dr Ranko Čabilovaski, Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet

dr Gorica Vukovid, Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet

dipl.ing Milica Duduz, Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet

ISBN 978-86-7520-324-7

Recenzenti

Prof. Momčilo Ubavid

Prof. Vlado Ličina

79

4.2. NAUČNE I STRUČNE PUBLIKACIJE

Osim prikazanih priručnika i ove projektne knjige, rezultati AGRI-CONTO-CLEEN projekta našli su se i na mnogim naučnim simpozijumima, kako u zemlji, tako i u inostranstvu. Tako je projekat indirektno predstavljen putem naučnih i stručnih radova, ali i diplomskih radova na kojima su radili studenti Poljoprivrednog fakulteta u Osijeku i studenti Poljoprivrednog fakulteta u Novom Sadu. 4.2.1. NAUČNI I STRUČNI RADOVI U sklopu projekta su objavljivane i naučne publikacije u vidu radova koji su bili predstavljeni na skupovima agronoma u Dubrovniku, Opatiji i Zlatiboru tokom 2014. i 2015. godine kako sledi:

1. Razlika između mineralne i organsko-mineralne gnojidbe s ekonomskog gledišta, Ružica Lončarid, Jozo Kanisek, Zdenko Lončarid, Poljoprivredni fakultet Sveučilišta Josipa Jurja Strossmayera u Osijeku, Kralja Petra Svačida 1d, Osijek, Hrvatska, 49th Croatian & 9th International Symposium on Agriculture, Dubrovnik, Croatia, IZVORNI NAUČNI RAD.

2. Mineralna i organska gnojidba na obiteljskim poljoprivrednim gospodarstvima u pograničnome području Hrvatske i Srbije, Zdenko Lončarid, Brigita Popovid, Vladimir Ivezid, Krunoslav Karalid, Maja Manojlovid, Ranko Čabilovski, Ružica Lončarid, Poljoprivredni fakultet Sveučilišta Josipa Jurja Strossmayera u Osijeku, Kralja Petra Svačida 1d, Osijek, Hrvatska, Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Novom Sadu, Novi Sad, Srbija, 49th Croatian & 9th International Symposium on Agriculture, Dubrovnik, Croatia, IZVORNI NAUČNI RAD.

3. Pilot farms of IPA project in Serbia: Soil fertility levels and measures for improvement, Darinka Bogdanovid, Maja Manojlovid, Ranko Čabilovski, Klara Marijanušid, Nedim Dudevid, Zdenko Lončarid, Faculty of Agriculture, University of Novi Sad, Trg Dositeja Obradovida 8, Novi Sad, Serbia, Faculty of Agriculture, University of Josip Juraj Strossamyer in Osijek, Kralja Petra Svačida 1D, Osijek, Croatia, 49th Croatian & 9th International Symposium on Agriculture, Dubrovnik, Croatia, SAŽETAK.

4. Provedba IPA projekta „Doprinos poljoprivrede čistom okolišu i zdravoj hrani“, Zdenko Lončarid, Krunoslav Karalid, Brigita Popovid, Renata Baličevid, Maja Manojlovid, Ranko Čabilovski, Daniel Haman, Poljoprivredni fakultet Sveučilišta Josipa Jurja Strossmayera u Osijeku, Kralja Petra Svačida 1d, Osijek, Hrvatska, Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Novom Sadu, Trg Dositeja Obradovida 8, Novi Sad, Srbija, 49th Croatian & 9th International Symposium on Agriculture, Dubrovnik, Croatia, SAŽETAK.

5. Pilot farms of IPA project in Serbia: The status of trace elements in soil, Maja Manojlovid, Darinka Bogdanovid, Ranko Čabilovski , Klara Marijanušid , Nedim Dudevid , Zdenko Lončarid Faculty of Agriculture, University of Novi Sad in Novi Sad, Trg Dositeja Obradovida 8,Novi Sad, Serbia, Faculty of Agriculture, University of Josip Juraj Strossamyer in Osijek, Kralja Petra Svačida 1d, Osijek, Croatia, 49th Croatian & 9th International Symposium on Agriculture, Dubrovnik, Croatia, SAŽETAK.

6. Effects of soil tillage and post-emergence herbicides on weed control and yield of winter wheat, Mira Kneževid , Renata Baličevid , Marija Ravlid , Ivana Ravlid, Faculty of Agriculture, University of Josip Juraj Strossmayer in Osijek, Kralja Petra Svačida 1d, Osijek,

80

Croatia, 49th Croatian & 9th International Symposium on Agriculture, Dubrovnik, Croatia, IZVORNI NAUČNI RAD.

7. Model procjene fertilizacijske vrijednosti organskih gnojiva, Zdenko Lončarid, Ružica Lončarid, Jozo Kanisek Sveučilište Josipa Jurja Strossmayera u Osijeku, Poljoprivredni fakultet, Kralja Petra Svačida 1d, 31000 Osijek, Hrvatska, 50th Croatian and 10th 26 International Symposium on Agriculture, Opatija, Croatia, SAŽETAK.

8. Niske koncentracije štetnih elemenata u tlima obiteljskih poljoprivrednih gospodarstava istočne Hrvatske, Vladimir Ivezid, Darko Kerovec, Meri Engler, Brigita Popovid, Krunoslav Karalid, Andrea Gross-Boškovid, Domagoj Rastija, Maja Manojlovid, Zdenko Lončarid, Sveučilište Josipa Jurja Strossmayera u Osijeku, Poljoprivredni fakultet, Kralja Petra Svačida 1d, 31000 Osijek, Hrvatska, Hrvatska agencija za hranu, Ivana Gundulida 36b, 31000 Osijek, Sveučilište u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet, Trg Dositeja Obradovida 8, 21000 Novi Sad, Srbija, 50th Croatian and 10th 26 International Symposium on Agriculture, Opatija, Croatia, SAŽETAK.

9. Plodnost tala obiteljskih poljoprivrednih gospodarstava istočne Hrvatske, Domagoj Rastija, Vladimir Ivezid, Krunoslav Karalid, Brigita Popovid, Meri Engler, Zoran Semialjac, Daniel Haman, Zdenko Lončarid, Sveučilište Josipa Jurja Strossmayera u Osijeku, Poljoprivredni fakultet, Kralja Petra Svačida 1d, 31000 Osijek, Hrvatska, 50th Croatian and 10th 26 International Symposium on Agriculture, Opatija, Croatia, SAŽETAK.

10. Uporaba sredstava za zaštitu bilja na obiteljskim poljoprivrednim gospodarstvima na području istočne Hrvatske, Renata Baličevid, Vlatka Rozman, Emilija Raspudid , Mirjana Brmež, Zdenko Lončarid, Vojislava Bursid, Marija Ravlid, Ankica Sarajlid, Pavo Lucid, Sveučilište Josipa Jurja Strossmayera u Osijeku, Poljoprivredni fakultet u Osijeku, Kralja Petra Svačida 1d, 31000 Osijek, Hrvatska, Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet, Trg D. Obradovida 8, 21000 Novi Sad, Srbija, Proceedings 50th Croatian and 10th International Symposium on Agriculture, Opatija, Croatia, IZVORNI NAUČNI RAD.

11. Multiresidue method for the simultaneous determination of 55 pesticides in watermelons, Vojislava Bursid, Gorica Vukovid, Tijana Zeremski, Ranko Čabrilovski, Renata Baličevid, Maja Meseldžija, D. Malenčid, Faculty of Agriculture, University of Novi Sad in Novi Sad, Trg Dositeja Obradovida 8,Novi Sad, Serbia, Faculty of Agriculture, University of Josip Juraj Strossamyer in Osijek, Kralja Petra Svačida 1d, Osijek, Croatia, 8th European Conference on Pesticides and related organic micropollutants in the enviroment, 14th Symposium on chemistry and fate of modern pesticides, Greece, IZVORNI NAUČNI RAD.

12. Multi-residue method for the determination of pesticide residues in pepper using LC-MS/MS, Vojislava Bursid, Gorica Vukovid, Ranko Čabilovski, Maja Meseldžija, Tijana Zeremski, Renata Baličevid, Marko Ilid, Faculty of Agriculture, University of Novi Sad in Novi Sad, Trg Dositeja Obradovida 8,Novi Sad, Serbia, Faculty of Agriculture, University of Josip Juraj Strossamyer in Osijek, Kralja Petra Svačida 1d, Osijek, Croatia, 4th International Conference sustainable postharvest and food technologies - INOPTEP 2015 and 27th National Conference processing and energy in agriculture - PTEP 2015, April 19th – 24th, 2015, Divčibare, Serbia, Proceedings, 40-45.

81

13. Pesticide residues in agricultural soil of Vojvodina Province, Serbia, Sanja Lazid, Dragana

Šunjka, Milovanovid I, Maja Manojlovid, Vukovid S, Jovanov P (2015): SETAC Europe 25th

Annual Meeting in Barcelona, Spain (3-7 May, 2015). Book of Abstract 431, SAŽETAK.

4.2.2. DIPLOMSKI RADOVI Projektne aktivnosti omogudile su i rad studenata preddiplomskih i diplomskih studija na stručnim i naučnim aktivnostima u analizama hemijskih svojstava zemljišta, biljaka i organskih đubriva, te u analizama rezidua pesticida. Tako stečenim znanjem i iskustvom, te dobijenim analitičkim rezultatima nekoliko je studenata ispunilo uslove za izradu završnih ili diplomskih radova na Poljoprivrednom fakultetu u Osijeku i Poljoprivrednom fakultetu u Novom Sadu. Međutim, do završetka ove projektne knjige jedan je diplomski rad završen i obranjen, a ostalih nekoliko su u završnim postupcima čitanja i ocene:

1. Branislav Dobrosavljevid (2014): LC-MS/MS analiza ostataka pesticida u paprikama. Mentor: Vojislava Bursid. Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet.

2. Nikolina Grabid (2015): Usporedba metoda ekstrakcije ukupnih i raspoloživih frakcija mikroelemenata u tlu. Mentor: Zdenko Lončarid. Poljoprivredni fakultet u Osijeku.

3. Anto Jelečevid (2015): Usporedba metoda ekstrakcije ukupnih i raspoloživih frakcija štetnih teških metala u tlu. Mentor: Zdenko Lončarid. Poljoprivredni fakultet u Osijeku.

4. Nataša Marinkov (2015): Monitoring ostataka pesticida u poljoprivrednom zemljištu. Mentor Sanja Lazid. Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet.

82

4.3. ZAJEDNIČKI PLAN UPRAVLJANJA1

Zajednički plan upravljanja predstavlja skup agrotehničkih mera usmerenih ka optimizaciji

đubrenja i zaštite bilja te obuhvata 5 poglavlja:

1. Optimizacija raspoloživosti hraniva i đubrenja

2. Administrativne mere primene sredstava za zaštitu bilja

3. Zaštita useva od korova

4. Osnovne mere primene fungicida

5. Osnovne mere primene insekticida

4.3.1. OSNOVNE MERE OPTIMIZACIJE RASPOLOŽIVOSTI HRANIVA I ĐUBRENJA

Grupe osnovnih mera optimizacije raspoloživosti hraniva i đubrenja su:

1. Mere popravke (kondicioniranja) i održavanja plodnosti zemljišta

2. Mere optimizacije ciklusa hraniva i smanjivanja gubitaka hraniva

3. Mere optimizacije đubrenja

Mere popravke (kondicioniranja) i održavanja plodnosti zemljišta

1.1. kondicioniranjem zemljišta povedati raspoloživost hraniva u zemljištu

1.2. intenzivirati upotrebu organskih đubriva

1.3. povedanje sorpcijskog kapaciteta zemljišta (humizacija i anorganske popravke zemljišta)

1.4. optimizacija biološke aktivnosti zemljišta

1.5. sprečiti eroziju pokrivanjem zemljišta i terasiranjem

1.6. redukovati ili nadoknaditi odnošenje žetvenih ostataka

Mere optimizacije ciklusa hraniva i smanjivanja gubitaka hraniva

2.1. agrotehničke mere održavanja optimalne vlažnosti zemljišta

2.2. agrotehničke mere održavanja optimalne pH reakcije zemljišta

2.3. agrotehničke mere i posredno đubrenje za intenziviranje biološke aktivnosti zemljišta

2.4. agrotehničke mere i izbor useva i kultura za duboko (optimalno) ukorenjavanje

2.5. ostali agrotehnički zahvati usmereni ka smanjivanju gubitaka hraniva

2.6. ne spaljivati organsku materiju

2.7. sprečiti gubitak fiksiranog N uključivanjem u plodored useva sa vedim potrebama prema N

2.8. pravilno čuvanje organskih đubriva (sprečiti ispiranje i volatizaciju)

2.9. recikliranje poljoprivrednog i nepoljoprivrednog organskog otpada kompostiranjem

1 Zajednički plan upravljanja napisan je sa kolegama sa Poljoprivrednog fakulteta u Osijeku, prof.

dr Zdenkom Lončaridem, prof. dr. Emilijm Raspudid, prof. dr. Jasenkom Dosid i prof. dr. Renatom

Baličevid.

83

Mere optimizacije đubrenja

1. đubrenje zasnivati isključivo na rezultatima analize zemljišta

2. đubrenje prilagoditi zemljištu, potrebama useva i kultura

2.1. optimalnom količinom hraniva

2.2. oblikom hraniva

2.3. vremenom aplikacije

2.4. načinom aplikacije

2.5. istovremenom optimizacijom raspoloživosti svih hraniva

3. optimizacija đubrenja azotom

3.1. optimalna primena azotnih đubriva

3.2. oblici azota u đubrivu prilagođeni načinu i vremenu primene, svojstvima zemljišta i

ceni

3.3. smanjiti volatizaciju N đubriva pri umerenim temperaturama i održavanjem vlažnosti

zemljišta

3.4. intenziviranje kruženja azota optimizacijom organskog đubrenja i mineralizacije

3.5. prirodan unos azota u zemljište zastupljenijim gajenjem leguminoza

3.6. osigurati raspoloživost azota u vreme intenzivnog usvajanja azota usevom

4. optimizacija đubrenja fosforom i kalijumom

4.1. odnos fosfora i kalijuma u đubrenju prilagođen plodnosti zemljišta i potrebi useva

4.2. oblik fosfora i kalijuma u đubrivu prilagođen načinu i vremenu primene, svojstvima

zemljišta i ceni

4.3. optimalna prostorna distribucija fosfora i kalijuma

4.4. održavati pH zemljišta u optimalnom rasponu zbog optimalne mobilnosti P

4.5. izbegavati prekomerno unošenje u zemljište Ca i Mg zbog antagonizma prema K

4.6. izbegavati prekomerno unošenje P u zemljište zbog antagonizma prema

mikroelementima

4.7. agrotehnikom podsticati razvoj mikoriza

4.8. agrotehničkim merama smanjiti rizik ispiranja hraniva iz zemljišta

4.9. optimizovati upotrebu sirovih fosfata, kondicionera, mikrobioloških i organskih

đubriva

4.10. recikliranje ostataka preduseva, posebno slame

4.11. osigurati raspoloživost P i K u vreme intenzivnog usvajanja od strane useva

5. optimizacija raspoloživosti (đubriva i kondicioniranje zemljišta) sekundarnih hraniva (Ca,

Mg, S)

6. đubrenjem nadoknaditi iznošenje i gubitke hraniva iz zemljišta

7. intenzivirati upotrebu organskih đubriva

8. mere optimalne dostupnosti i raspoloživosti mikroelemenata (đubrenje i kondicioniranje

zemljišta)

84

4.3.2. ADMINISTRATIVNE MERE PRIMENE SREDSTAVA ZA ZAŠTITU BILJA (SZB)

Zakonom o sredstvima za zaštitu bilja (Sl. Glasnik RS, 41/2009) uređuje se registracija, kontrola, promet, uvoz i primena sredstava za zaštitu bilja u poljoprivredi i šumarstvu, poslovi od javnog interesa u oblasti sredstava za zaštitu bilja, kao i druga pitanja od značaja za sredstva za zaštitu bilja.

Pod sredstvima za zaštitu bilja se smatraju : proizvodi za zaštitu bilja; proizvodi opšte upotrebe za zaštitu bilja; pomodna sredstva za zaštitu bilja i drugi proizvodi za zaštitu bilja koji sadrže jednu ili više osnovnih supstanci; proizvodi za zaštitu bilja koji se koriste u organskoj proizvodnji i proizvodi za zaštitu bilja koji sadrže, odnosno koji se sastoje od genetički modifikovanih organizama ili su dobijeni od njih, ako je namerno uvođenje u životnu sredinu, stavljanje u promet ili tranzit tih organizama dozvoljen na osnovu procene rizika po životnu sredinu i zdravlje ljudi, u skladu sa zakonom kojim se uređuju genetički modifikovani organizmi.

Primena sredstava za zaštitu bilja mora biti u skladu sa: rešenjem o registraciji; deklaracijom i uputstvom za primenu; načelima dobre poljoprivredne prakse i integralne zaštite bilja; namenom sredstava za zaštitu bilja i sa ciljem suzbijanja. Primena mora biti na način kojim se ne ugrožava zdravlje ljudi i životinja i nepotrebno povedava njihovo izlaganje sredstvima za zaštitu bilja i na način kojim se ne ugrožava životna sredina.

Zabranjeno je primenjivati sredstva za zaštitu bilja na način koji bi prouzrokovao zagađenje objekata i prostorija koje koriste ljudi ili koje služe za gajenje i držanje životinja; zagađenje voda i površina koje se graniče sa tretiranim površinama; za suzbijanje neciljanih organizama, narušavanje njihovog staništa, odnosno sprečavanje njihovog širenja u smislu mera zaštite bilja; u vodozaštitnim zonama za izvorišta voda i vodosnabdevanje stanovništva; iz vazduhoplova, ako su sredstva otrovna za pčele; u vreme cvetanja bilja za sredstva koja su otrovna za pčele, kao i u zaštidenim područjima. Nije dozvoljeno primenjivati sredstva za zaštitu bilja koja sadrže aktivnu supstancu, odnosno osnovnu supstancu koja je upisana u Listu zabranjenih supstanci.

Korisnik mora biti stručno osposobljen za primenu sredstava za zaštitu bilja i on je odgovoran za sve aktivnosti i mere predostrožnosti u vezi sa primenom sredstava za zaštitu bilja, a koje se odnose na zdravlje ljudi i životinja i životnu sredinu. Dužan je da obavesti vlasnike parcela koje se graniče sa parcelom koja de biti tretirana o primeni sredstava za zaštitu bilja, najmanje 24 sata pre početka primene tih sredstava.

Korisnik je dužan da Ministarstvu dostavi podatke o žetvi, odnosno berbi bilja koje obavlja pre isteka karence i to bilje, odnosno biljni proizvodi se moraju posle žetve, odnosno berbe skladištiti odvojeno od drugog bilja, odnosno biljnih proizvoda i ne mogu se koristiti, odnosno staviti u promet kao hrana dok se ne ispitaju i dok se ne utvrdi njihova bezbednost u skladu sa zakonom kojim se uređuje bezbednost hrane.

Registrovana sredstva za zaštitu bilja koja su klasifikovana kao naročito opasna nisu namenjena za opštu upotrebu i ne smeju ih primenjivati lica koja nemaju rešenje o odobrenju primene, koje donosi ministar.

U cilju zaštite pčela, sredstva za zaštitu bilja koja su otrovna za pčele mogu se primenjivati ako:

- su lica koja vrše primenu sredstava za zaštitu bilja 48 sati pre primene obavestila odgajivače pčela, njihova udruženja i organe jedinice lokalne samouprave o predstojedoj primeni sredstava za zaštitu bilja, sa navođenjem načina primene, radi preduzimanja odgovarajudih mera zaštite;

85

- se pčelinja društva nalaze na rastojanju od najmanje pet kilometara od mesta tretiranja, kako bi ta pčelinja društva mogla biti premeštena u zonu bezbednu za pčele.

Sredstva za zaštitu bilja koja su klasifikovana i obeležena oznakom za rizik za vodenu sredinu i vodene organizme mogu se primenjivati samo na udaljenosti koja nije manja od jednog kilometara od vodenih površina, tako da se isključi mogudnost njihovog direktnog dospevanja ili premeštanja putem vetra ili kiše na vodene površine.

Uređaji za primenu mogu se koristiti i stavljati u promet ako, u skladu sa predviđenom namenom, obezbeđuju sigurnu i efikasnu primenu i sigurnost za rukovaoce, radnu i životnu sredinu.

Transport i skladištenje sredstava za zaštitu bilja mora se vršiti na način kojim se ne ugrožava život i zdravlje ljudi i životinja i životna sredina i u uslovima koji obezbeđuju održavanje nepromenjenih fizičkih i hemijskih osobina i pogodnosti za primenu sredstava za zaštitu bilja. Zabranjena je prodaja, skladištenje ili transport sredstava za zaštitu bilja u istom prostoru sa hranom ili hranom za životinje.

Uređaji za primenu sredstava za zaštitu bilja mogu se koristiti i stavljati u promet ako, u skladu sa predviđenom namenom, obezbeđuju sigurnu i efikasnu primenu i sigurnost za rukovaoce, radnu i životnu sredinu i moraju biti podvrgnuti kontrolnom testiranju i vidno obeleženi oznakom.

Ostaci sredstava za zaštitu bilja u hrani i hrani za životinje ne smeju biti prisutni u količinama

vedim od maksimalno dozvoljene količine ostataka, definisanim "Pravilnikom o maksimalno

dozvoljenim količinama ostataka sredstava za zaštitu bilja u hrani i hrani za životinje i o hrani i

hrani za životinje za koju se utvrđuju maksimalno dozvoljene količine ostataka sredstava za zaštitu

bilja", Sl. Glasnik RS br. 29/14 i 39/14. Hrana u kojoj se utvrde ostaci iznad MDK mora se uništiti

ili se na drugi način mora sprečiti upotreba te hrane za ishranu ljudi ili životinja.

Ispražnjenu ambalažu od sredstva za zaštitu bilja u obliku čvrstih formulacija koja se primenjuju bez razređivanja (granule, prašivo za zaprašivanje i slično) potrebno je snažno protresti da bi što manji sadržaj sredstva za zaštitu bilja zaostao u ambalaži. Ispražnjenu ambalažu od sredstva za zaštitu bilja koja se primenjuju razređivanjem (vodorastvorljivo prašivo, kvašljivi prašak, koncentrat za emulziju, koncentrovana suspenzija, vododisperzibilne granule i slično) potrebno je isprati odmah nakon pražnjenja, kako se sredstvo za zaštitu bilja ne bi osušilo u unutrašnjosti ambalaže. Tečnost od ispiranja (ispirak) ambalaže sipa se u rezervoar uređaja za primenu sredstava za zaštitu bilja i koristi za pripremanje rastvora za tretiranje. Ispražnjena ambalaža iz ispira se korišdenjem postupka trostrukog ispiranja ili postupka ispiranja pod pritiskom.Ispiranje postupkom trostrukog ispiranja vrši se na slededi način:

1) sadržaj ambalaže se isprazni u rezervoar prskalice i ostavi da se ocedi 30 sekundi;

2) doda se voda do 1/3 zapremine ambalaže;

3) ambalaža se zatvori i sadržaj snažno promudka, tako da voda dođe do svih unutrašnjih površina;

4) zatvarač ambalaže se skine i pusti se da voda kojom je izvršeno ispiranje iscuri u rezervoar uređaja za primenu sredstava za zaštitu bilja i ambalaža se ostavi 30 sekundi da se ocedi.

Isti postupak se ponovi još 2 puta, s tim da se svaki put pri ponavljanju postupka ispiranja koristi čista voda, a zatim se isprana ambalaža probuši na tri mesta i tako učini neupotrebljivom.

Ispiranje ispražnjene ambalaže postupkom pod pritiskom vrši se korišdenjem specijalnog raspršivača koji se nalazi na uređajima za primenu sredstava za zaštitu bilja, na taj način što se:

86

1) dno ili bočni zid ambalaže probuši i na to mesto se pričvrsti specijalni rasprskivač - dizna uređaja za primenu sredstava za zaštitu bilja;

2) kroz specijalni rasprskivač - diznu propušta se voda u trajanju od oko 30 sekundi;

3) po završenom ispiranju, ambalaža se ostavlja da se ocedi i osuši, probuši se na tri mesta i tako učini neupotrebljivom (Pravilnik o sadržini deklaracije i uputstva za primenu sredstava za zaštitu bilja, kao i specifičnim zahtevima i oznakama rizika i upozorenja za čoveka i životnu sredinu i načinu rukovanja ispražnjenom ambalažom od sredstava za zaštitu bilja, Sl. glasnik RS, br. 21/2012.

Sa ispražnjenom ambalažom postupa se u skladu sa uputstvom za pravilno postupanje sa ispražnjenom ambalažom, navedenim na etiketi sredstva za zaštitu bilja, odnosno u skladu sa propisima kojima se uređuje ambalaža i ambalažni otpad.

4.3.3. ZAŠTITA USEVA OD KOROVA

Korovi su neželjene biljne vrste koje se sa usevom nadmedu za ograničene izvore potrebne za rast

i razvoj (hraniva, voda, svetlo, prostor iznad i ispod površine zemljišta). Zaštita useva od korova

podrazumeva mere borbe protiv korova na istoj površini i u istoj vegetacijskoj sezoni. Zbog

smanjenja unosa pesticida na okolinu i očuvanja ljudskog zdravlja preporučuje se integralna

proizvodnja kultura. Glavni cilj integracije mera suzbijanja je davanje prednosti nehemijskim

merama, odnosno smanjenju unosa herbicida na okolinu i plodove, a da pri tome ne umanjimo cilj

uzgajanja (prinos). Postoji nekoliko mera i načina suzbijanja korova koje poljoprivredni proizvođač

može prilagoditi uslovima proizvodnje.

Integralne mere suzbijanja korova

Integralne mere suzbijanja korova predstavljaju setvu sertificiranog semena, plodored, prašenje

strništa, uravnoteženo đubrenje, prema zahtevu kulture optimalnu priprema tlzemljišta i

kvalitetnu setvu. Cilj agrotehničkih mera jeste da usevu održavamo u dobroj kondiciji stanju,

odnosno da mu povedamo kompeticijske sposobnosti u odnosu na korove.

Mehaničke mere podrazumevaju okopavanje, plevljenje, čupanje, međurednu kultivaciju i

upotrebu mehaničke plevilice, te se mogu svrstati i u agrotehničke mere. Međutim, prikazane su

zasebno jer njihovom primenom, za razliku od navedenih agrotehničkih mera, obavljamo direktno

suzbijanje korova. Mere se izvode ručno ili mašinski. Pri manjem stepenu zakorovljenosti mogu

znatno umanjiti ili čak isključiti primenu herbicida. Kod sprovođenja mehaničkih mera u cilju

suzbijanja korova, veoma je važno ne ulaziti mašinama u polje kad je zemljište presuvo ili

prevlažno. U suprotnom mehaničke mere nede postidi cilj ved de naštetiti strukturi zemljišta.

Kulturalne mere obuhvataju niz načina ophođenja tokom tehnologije uzgoja kulture a koji imaju

za cilj sprečavanje unošenja i donošenja semena ili vegetativnih delova korovnih biljaka na

proizvodnu površinu. Ove se mere odnose na održavanje kanala, međa i puteva uz parcelu sa

ciljem sprečavanja plodonošenja korova. Poljoprivredne mašine i oruđa mogu sa parcele na

parcelu preneti seme korova, te je nužno njihovo čišdenje i održavanje higijene.

87

Administrativne mere podrazumijevaju obvezno pridržavanje propisanih pravilnika i zakona.

Fizičke mere sa gledišta suzbijanja korova podrazumevaju sterilizaciju zemljišta toplotom,

odnosno pregrejanom vodenom parom, solarizacijom (primenom prozirne ili crne folije) i

spaljivanje korova plamenom. Sterilizacija zemljišta je prihvatljivija za druge oblike biljne

proizvodnje (zaštideni prostori). Spaljivanje korova plamenom kao fizička mera u Hrvatskoj još nije

našla širu primenu.

Biološke mere sa gledišta unosa biljnih patogena i korisnih entomoloških organizama koji

smanjuju potencijal korova na vedim proizvodnim površinama na kojima se uzgajaju ratarske

kulture još uvijek nema praktičnu primenu. Žetveni ostaci i živi (pokrovne biljke, međuusevi)

organski malč može znatno pridonieti integralnom pristupu kako sa gledišta suzbijanja korova

tako i sa gledišta dobrobiti za ukupnu integralnu biljnu proizvodnju. Napasivanje kao biološka

mera, u nekim slučajevima takođe može smanjiti potrebu primene herbicida.

Pomodna sredstva (okvašivači, mineralna i biljna ulja, neka đubriva) imaju vrlo veliku važnost za

ekološki prihvatljiv pristup suzbijanju korova. Pomodna sredstva sa različitim funkcionalnim

svojstvima (povedavaju herbicidni učinak, povedavaju usvajanje, smanjuju ispiranje, hlapljenje,

zanošenje), te omoguduju smanjenje propisane dozacije herbicida.

Hemijske mere predstavljaju samo dopunu ostalim (nehemijskim) merama borbe protiv korova pri

integralnom pristupu. Treba koristiti sve mogudnosti racionalne primene herbicida. Tu

podrazumevamo racionalizaciju sa gledišta potrebe primene herbicida (posebno kod kultura

gustog sklopa), sa gledišta vremena primene herbicida (nakon nicanja), sa gledišta višekratne

primene smanjenih količina herbicida, sa gledišta poboljšane tehnike prskanja (ispravnost aparata,

smanjenje volumena sredstva po jedinici površine) kao i sve ostale mogudnosti racionalne

primene herbicida.

Primenu herbicida ne treba obavljati kod svakog stepena zakorovljenosti. Niži stepen

zakorovljenosti mogude je suzbiti primenom mehaničkih mera. Ovu pretpostavku je mogude

koristiti posebno kod ratarskih kultura gustog sklopa (strne žitarice, uljana repica) uz uslov da su u

stanju dobre kondicije useva kad se mogu i same nadmetati sa nižim stepenom zakorovljenosti.

Vrlo je važno poznavanje kritičnog razdoblja zakorovljenosti (KRZ). Naime, korovi ne štete kulturi

jednako u svim fazama njenog razvoja. Razdoblje kad korovi najviše štete kulturi naziva se kritično

razdoblje zakorovljenosti. Primena herbicida pre i nakon tog razdoblja nije u skladu sa principima

integralnog suzbijanja korova.

Određeni stepen zakorovljenosti nema štetan uticaj na kulturu, te je korove mogude suzbiti

dozama koje su znatno niže od propisanih (registrovanih). To je mogude ostvariti temeljem pravila

da umanjena količina herbicida bolje suzbija korove u ranom stadijumu razvoja nego što

propisana (puna) doza suzbija odraslije (vede) korove. Ovim saznanjem može se ostvariti znatna

ekonomska i ekološka ušteda i tako doprineti principu integralnog suzbijanja korova.Uz navedeno,

primena smanjenih doza herbicida smanjuje eventualni fitotoksični učinak na usev.

Pravilan odabir herbicida predstavlja važan preduslov za pravilno suzbijanje korova. Naime, ni

jedan herbicid ne suzbija sve korove, odnosno svaki herbicid ima svoj spektar delovanja. Stoga se

pravilan odabir herbicida ili kombinacije herbicida zasniva na poznavanju sastava korovne flore na

određenoj parceli. Poznavanje korovne flore može se temeljiti na iskustvu zakorovljenosti parcele

88

u prethodnim godinama ili na temelju zatečenih korova u parceli (kod primene folijarnih

herbicida). Primena ovog principa isključi de ponovljeno (korektivno) tretiranje zbog propuštanja

korova prethodnim prskanjem (zbog pogrešno odabranog herbicida). Osim toga, odabir herbicida

na temelju podudaranja spektra delovanja i sastava korovne flore određene parcele omoguduje

primenu smanjenih doza, jer su korovne vrste navedene u spektru delovanja herbicida vrlo

osetljive na taj herbicid i pri smanjenim dozacijama.

Integralnu zaštitu ratarskih kultura od korova mogude je sprovesti, osim uvažavanja prethodno

navedenog, uz obavezne mere i mere koje se preporučuju.

Obavezne mere suzbijanja korova obuhvataju suzbijanje korova na strništima (jednogodišnje

korove prašenjem strništa, košenjem ili malčiranjem nadzemne mase, višegodišnje korove

primenom herbicida glifosata); pridržavanje uputstava za primenu herbicida i navedenih

ograničenja setve određenih kultura nakon primene herbicida; dati prednost herbicidima sa

povoljnim ekotoksikološkim karakteristikama; primenu herbicida obavljati kvalitetno (ispravnost

prskalica) i racionalno (npr. umesto 300-500 l vode po ha koristiti mlaznice koje primenjuju 200

l/ha).

Mere koje se preporučuju obuhvataju primenu herbicida nakon nicanja kulture i korova (prskanje

na temelju viđenog u polju), odnosno primenjivati herbicide u kritičnom razdoblju

zakorovljenosti; kod odabira dati prednost herbicidima krade perzistentnosti; koristiti herbicide

užeg spektra delovanja u skladu sa prioritetnim vrstama korova na određenoj parceli; sprovoditi

kartiranje ili mapiranje korova, odnosno razvrstavanje korovnih vrsta prema zastupljenosti na

parceli (A lista- prioritetni korovi za suzbijanje po brojnosti i štetnosti i B lista – manje zastupljeni

korovi) koje de biti osnova za izradu strategije i kontinuirana edukacija proizvođača iz područja

zaštite bilja.

89

4.3.4. OSNOVNE MERE PRIMENE FUNGICIDA

U cilju očuvanja životne sredine i proizvodnje zdrave hrane fungicide treba primenjivati tek kada

druge sprovedene mere nisu sprečile proizvodne štete koje su rezultat napada uzročnika bolesti.

Pre odluke o upotrebi fungicida nužno je sprovesti sve nefungicidne mere zaštite:

1. agrotehničke mere (plodored, obrada zemljišta, đubrenje, setva/sadnja zdravog

semena/presadnica, odvodnja i navodnjavanje, setva/sadnja u optimalnim rokovima, izbor

parcele za proizvodnju - nagib, izloženost insolaciji, blizina šuma i vodotokova)

2. mehaničke mere (orezivanje, čupanje i iznošenje zaraženih biljnih dijelova, uklanjanje samih

parazita – imela)

3. fizičke mere (termoterapija, solarizacija, potapanje presadnica u vodu tačno određene

temperature i vremena trajanja radi inaktivacije micelija)

4. biološka kontrola patogena (gde je god mogude koristiti biološke preparate na bazi

Trichoderma harzianum)

Takođe se mora pre odluke o upotrebi fungicida:

- utvrditi količinu inokuluma (pratiti let spora, prebrojati sklerocije u uzorku zemljišta i slično)

- pratiti klimatske uslove koji utiču na pojavu bolesti (količina i raspored padavina, minimalne i

maksimalne temperature vazduha, početak i dužina vlaženja osetljivih biljnih organa, relativna

vlaga vazduha) i na temelju istih proceniti mogudnost infekcija i razvoja bolesti

Pri upotrebi fungicida potrebno je:

- uvažavati načela dobre poljoprivredne i okolišne prakse (u sistemu integralne proizvodnje

primenjivati mere propisane Tehnološkim uputstvima za integralnu proizvodnju, a u sistemu

ekološke prema Pravilniku o ekološkoj proizvodnji gajenja biljaka i u proizvodnji biljnih proizvoda);

ukoliko tokom vegetacije treba obaviti više od jednog tretiranja voditi računa o primeni fungicida

iz različitih hemijskih skupina kako bismo izbegli pojavu rezistentnosti; gde god je mogude vreme i

broj tretiranja uskladiti sa preporukama prognozne službe

- primenjivati i rukovati fungicidima skladno propisima i uputstvima, oznakama, upozorenjima i

ograničenjima te drugim podacima navedenim na etiketi

- koristiti odgovarajudu ličnu i posebnu zaštitnu odedu i opremu i uređaje za primenu zavisno od

fungicidu i metoda primene

- skladištiti i čuvati fungicide u skladu sa propisima

90

4.3.5. OSNOVNE MERE PRIMENE INSEKTICIDA

Korišdenje svih održivih raspoloživih mera u suzbijanju štetočina kao što su:

- agrotehničke,

- mehaničke,

- fizičke,

- biološke,

- biotehničke,

- karantinske

- hemijske

Integralna zaštita ima za cilj spriječiti porast populacije štetočina iznad praga štetnosti, čija bi

brojnost dovela do ekonomski značajnih šteta. Potrebno je poznavati kritičan broj, za pojedine

kulture, koji predstavlja broj insekata kod kojeg je potrebno pristupiti suzbijanju u sistemu

integralne zaštite bilja.

Zoocide bi trebalo koristiti samo ako je to nužno potrebno, stoga je potrebno stalno pradenje

populacije štetočina kako bi se na vreme i odgovarajudim merama sprečila ekonomska šteta.

Agrotehničkim merama (otporne sorte i hibridi, plodored, uravnoteženo đubrenje, odvodnja i

navodnjavanje, vreme setve i žetve, certifikovano seme) postižu se najpovoljniji uslovi za rast

biljaka i imaju preventivan karakter, a mogu i direktno uticati na smanjenje broja štetočina.

Mehaničke mere lakše ih je primeniti na manjim površinama gde de se insekti mehanički skupljati.

Fizičke mere podrazumevaju upotrebu niskih (utiče na razvoj insekata) i visokih temperatura

(sterilizacija zemljišta).

Biološke mere uključuju primenu prirodnih neprijatelja, bakterija, gljivica i nematoda u suzbijanju

štetnih vrsta insekata. Preporučuje se edukacija proizvođača u smeru upoznavanja korisne faune i

primene drugih organizama u suzbijanju insekata.

Biotehničke mere zaštite bilja podrazumevaju upotrebu različitih tipova mamaca za ulov insekata.

Hemijske mere treba koristiti tek kada druge mere nisu u potpunosti zadovoljile u smanjenju

populacije štetnih insekata. Mora se napraviti procena opasnosti od štetočina na osnovu kritičnog

broja, moraju se pratiti klimatski uslovi i fenofaze razvoja određene kulture, a dobro bi bilo znati i

populaciju prirodnih neprijatelja. Voditi računa o pojavi rezistentnosti štetočina na pojedina SZB i

o karenci. Kod izbora sredstava za zaštitu bilja (SZB) treba birati preparate užeg spektra delovanja,

selektivne za korisne organizme i koji nisu svrstani kao opasni za okolinu.

91

4.4. BAZA PODATAKA

Baza podataka se sastoji od:

1. Osnovnih podataka proizvođača (Ime i prezime, adresa, k.o., k.č., naziv parcele,

koordinate, predusev, usev, napomene),

2. Rezultata analiza zemljišta, biljnog materijala, organskih đubriva i rezidua pesticida

3. Tumačenja rezultata

4. Preporuka za đubrenje

Projektom je predviđeno da se u dve godine analizira 210 uzoraka zemljišta, 105 uzoraka

biljnog materijala, 15 uzoraka organskog đubriva i 80 uzorka zemljišta i biljnog materijala na

rezidue pesticida. Ukupno je uzorkovano 232 uzoraka zemljišta, 124 uzorka biljnog materijala i 19

uzoraka organskog đubriva (Tabela 1). Uzorci zemljišta su uzimani sa dubine 0-30 cm (232 uzorka)

i 30-60 cm (20 uzoraka za potrebe N-min analiza) a statistički je obrađeno 212 uzoraka sa dubine

0-30 cm za koje smo imali potpune podatke.

U uzorcima zemljišta određeni su osnovni parametri plodnosti zemljišta: pH vrednost,

sadržaj humus, sadržaj ukupnog N, sadržaj karbonata (CaCO3), sadržaj pristupačnog fosfora i

kalijuma (AL-P i AL-K) i sadržaj mineralnog azota (N-min). Takođe, u svim uzorcima zemljišta

određen je ukupan i pristupačan sadržaj sekundarnih makroelemenata (Ca, Mg), mikroelemenata

(Fe, Mn, Zn, Cu i Co) i teških metala (Ni, Cr, Cd, Pb). Pored navedenih analiza, u 117 uzoraka

zemljišta i 82 uzorka biljnog materijala koji su koji su uzorkovani na pilot farmama u pograničnom

područiju Srbije i Hrvatske određen je i sadržaj rezidua pesticida.

Uzorci biljnog materijala su obuhvatili pšenicu (zrno i slamu), ječam, kukuruz, soju, uljanu

repicu, detelinu, lucerku, šedernu repu, kupus, papriku i jabuku.

Analizirano organsko đubrivo je goveđi stajnjak, osoka, ovčji stajnjak, kozji stajnjak i piledi

stajnjak.

Tabela 1. Vrste analiza i broj uzoraka.

Analize (2013.) (2014.) ukupno partner

1

Zemljište

(pH, humus, AL-K, AL-P, CaCO3, Nmin, mikroelementi i

teški metali)

min. 70 min. 140 210

232 PFNS

2 Biljni materijal

(N, P, K, Ca, Mg, mikroelementi i teški metali) min. 35 min. 70

105

124 PFNS

3

Organska đubriva

(organska materija, pH, C/N, N, P, K, mikroelementi i

teški metali)

min. 5 min. 10 15

18 PFNS

4 Rezidui pesticida min. 30 min. 50 80

199 PFNS

92

4.5 REZULTATI ANALIZE ZEMLJIŠTA I TUMAČENJE REZULTATA

Analiza zemljišta izvršena je na sedam gazdinstava iz pograničnog područja Srbije, od čega je pet

gazdinstava sa područja Srema i dva sa područja južne Bačke. Analize zemljišta urađene su

standardnim metodama.

4.5.1. Osnovna hemijska svojstva

Na grafikonima 1-4 prikazana su srednje vrednosti parametara osnovnih svojstava zemljišta na pojedinim gazdinstvima. Reakcija zemljišta određena u KCl je bila u granicama od 6,34-8,01 sa srednjom vrednošdu od 7,3. Neutralna reakcija zemljišta, koja je optimalna za vedinu biljnih vrsta, utvrđena je u uzorcima iz Rivice i Inđije, dok je na vedini gazdinstava izmerena slabo alkalna reakcija zemljišta, i u Staroj Pazovi alkalna. Slabo alkalna reakcija zemljišta i u isto vreme jako karbonatno zemljište (> 10% CaCO3) isključuje korišdenje đubriva sa CaCO3 (KAN) na vedini parcela. Alkalna reakcija negativno utiče na rastvorljivost fosfornih jedinjenja a takođe i umanjuje pristupačnost mikroelemenata.

6

6,5

7

7,5

8

Rivica Inđija Novi

Slankamen

Kraljevci Kisač Ljutovo Stara Pazova

pH

(u

KC

l)

7,5

8

8,5

9

Rivica Inđija Novi

Slankamen


pH

(u

H2O

)

Grafikon 1. pH vrednost zemljišta pilot farmi u pograničnom područiju Srbije.

0

5

10

15

20

Rivica Inđija Novi Slankamen Kraljevci Kisač Ljutovo Stara Pazova

Ca

CO

3(%

)

Grafikon 2. Sadržaj CaCO3 u zemljištu pilot farmi u pograničnom područiju Srbije.

93

Srednje vrednosti za sadržaj humusa u zemljištu na pojedinim gazdinstvima prikazane su na Grafikonu 3. Velika vedina ispitivanih zemljišta su slabo do srednje humusna, dok je srednja vrednost humusa za sve parcele i gazdinstva 2,79% sa minimalnim vrednostima od 0,54 i maksimumom od 6,01%. Najniži sadržaj humusa utvrđen je u Rivici, dok je najviši u Staroj Pazovi. Nizak sadržaj humusa negativno utiče na brojna svojstva zemljišta, kao što su struktura, vododržeda sposobnost zemljišta, sposobnost čuvanja hranivih elemenata, puferna sposobnost i smatra se jednim vidom degradacije zemljišta. Vradanje iznete organske materije unošenjem organskih đubriva (stajnjaka), zaoravanjem zelenišnog đubriva i žetvenih ostataka može da spreči opadanje sadržaja humusa i dugoročno podigne nivo plodnosti zemljišta.

0

1

2

3

4

5

Rivica Inđija Novi Slankamen Kraljevci Kisač Ljutovo Stara Pazova

Hu

mu

s (%

)

Grafikon 3. Sadržaj humusa u zemljištu pilot farmi u pograničnom područiju Srbije.

Sadržaj lakopristupačnog fosfora u zemljištu na ispitivanim gazdinstvima kretao se u rasponu od 3,08- 325,0 mg P2O5 100 g-1 i srednjom vrednošdu od 33,08 mg P2O5 100 g-1 (Grafikon 4). Velika varijabilnost u sadržaju pristupačnog P2O5 između pojedinih parcela na gazdinstvima, ukazuje na mogudnost značajne optimizacije, ali i racionalizacije primene fosfora na pojedinim parcelama. Na parcelama sa višim sadržajem fosfora od 40 mg P2O5 100 g-1 preporučuje se značajne redukcija ili čak izostavljenje unošenja fosfornih đubriva; jer se s jedne strane nepotrebno povedavaju troškovi proizvodnje, dok s druge strane smanjuje pristupačnost neophodnih mikreoelemenata. Približno polovina analiziranih površina (44%) sadrži < 15 mg P2O5 100 g-1 te se svrstavaju u kategoriju nedovoljno i srednje obezbeđenih zemljišta. Slabo alkalna reakcija zemljišta može da smanji rastvorljivost fosfora u zemljištu, te se ukoliko uslovi vlage u zemljištu dozvoljavaju preporučuje gajenje međuuseva u prvom redu leguminoza koji mogu da povedaju rastvorljivost fosfora usvajanjem teže rastvorljivih jedinjenja i premeštanjem fosfora u površinske slojeve zemljišta. Oko 80% analiziranih površina je sa optimalnim do visokim sadržajem pristupačnog K2O. Sadržaj lakopristupačnog kalijuma bio je u rasponu od 11,37 do 120,04 15 mg K2O 100 g-1 s srednjm vrednošdu od 24,16 mg K2O 100 g-1 (Grafikon 4). Utvrđeni sadržaj kalijuma pokazuje da su ispitivana zemljišta dobro obezbeđena ovim elementom te da je mogude značajna racionalizacija ili izostavljanje primene kalijumovih đubriva. Na svim parcelama sa sadržajem kalijuma višim od 40 mg K2O 100 g-1 preporučuje se značajna redukcija ili izostavljnje primene ovih đubriva kod svih ratarskih kultura. Optimalan nivo kalijuma u zemljištu održade se vradanjem oko 60% od iznete količine kalijuma prinosom.

94

10

30

50

70

90

Rivica Inđija Novi

Slankamen


AL

-P

2O

5(m

g 1

00

g-1

)

10

30

50

Rivica Inđija Novi

Slankamen


AL

-K

2O

(m

g 1

00

g-1

)

Grafikon 4. Sadržaj lakopristupačnog fosfora i kalijuma u zemljištu pilot farmi u pograničnom

područiju Srbije.

4.5.2. Sadržaj sekundarnih makroelemenata

Na Grafikonu 5 prikazane su srednje vrednosti ukupnog sadržaja Ca i Mg u zemljištu gazdinstava u

pograničnom području Srbije. Sadržaj ovih neophodnih sekundarnih makroelemenata u velikoj

meri zavisi od matičnog supstrata na kome je formirano zemljište i klimatskih uslova datog

područja. Ukupan sadržaj Ca najčešde varira od 0,1% u tropskim zemljištima do 25% u

karbonatnim zemljištima. Kalcijum je najzastupljeniji katjon u adsorptivnom kompleksu zemljišta,

učestvujudi sa 20-80% od kapaciteta izmene katjona (CEC).

U ispitivanim zemljištima sa poljoprivrednih gazdinstava u pograničnom području Srbije sadržaj

ukupnog Ca se kretao od 0,058-6,16% sa srednjom vrednošdu 2,30%.

Ukupan sadržaj Mg se najčešde krede od 0,1% u peskovitim zemljištima ili humidnim rejonima do

4% u dobro teksturiranim zemljištima formiranim na mineralima bogatim Mg. U našim zemljištima

ukupan Mg se kretao od 0,22-1,74 sa srednjom vrednošdu 0,90%.

Pristupačan sadržaj Ca i Mg određenih ekstrakcijom sa DTPA kretao se od 107,5-233,3 mg 100 g-1

Ca sa srednjom vrednošdu 177,2 mg 100 g-1 Ca i 5,3-30,8 mg 100 g-1 Mg sa srednjom vrednošdu

13,8 mg 100 g-1 (Grafikon 6).

95

0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

3,5

4

Stara pazova Kisač Ljutovo Rivica Indjija Kraljevci Novi Slankamen

To

tal C

a (%

)

Ca

0

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,2

1,4

1,6


To

tal M

g (%

)

Mg

Grafikon 5. Ukupan sadržaj sekundarnih makroelemenata u zemljištu pilot farmi.

0

50

100

150

200

250

Stara pazova Kisač Ljutovo Rivica Inđija Kraljevci Novi

Slankamen

DT

PA

Ca

(m

g 1

00

g-1

)

Ca

0

5

10

15

20

25


Slankamen

DT

PA

Mg

(m

g 1

00

g-1

)

Mg

Grafikon 6. Sadržaj pristupačnih oblika sekundarnih makroelemenata u zemljištu pilot farmi.

96

4.5.3. Sadržaj mikroelemenata

Ukupan sadržaj mikroelemenata (srednje vrednosti) u ispitivanim zemljištima prikazan je na

grafikonu 7.

Ukupan sadržaj mikroelemenata u zemljištu nam ukazuje na potencijal zemljišta da obezbedi biljke sa mikroelementima. Pristupačnost mikroelemenata za biljke zavisi od brojnih faktora kao što su: pH-vrednost zemljišta, sadržaj CaCO3, tekstura zemljišta, sadržaj organske materije. U cilju ocene obezbeđenosti biljaka mikroelementima određen je pristupačan sadržaj mikroelemenata ekstrakcijom sa DTPA (Grafikon 8). Rezultati pokazuju veoma varijabilan sadržaj mikroelemenata u zemljištu: sadržaj Fe-DTPA kretao se od 2,98-42,44 sa prosekom 13,14 mg kg-1; sadržaj Cu-DTPA kretao se od 0,90-26,47 mg kg-1 sa prosekom 4,20 mg kg-1; sadržaj Mn-DTPA kretao se od 7,10-43,81 mg kg-1 sa prosekom 16,57 mg kg-1; sadržaj Zn-DTPA kretao se od 0,29-8,62 mg kg-1 sa prosekom 2,07 mg kg-1 i sadržaj Co-DTPA kretao se od 3,75-12,54 mg kg-1 sa prosekom 9,13 mg kg-1. Sadržaj pristupačnih oblika mikroelemanata (Fe, Mn, Cu i Zn) u svim uzorcima zemljišta je iznad donje granice optimalne obezbeđenosti (dovoljan) i ne očekuje se da de ratarske biljne vrste pozitivno reagovati na đubrenje ovim elementima. Zemljište sa područja Srema (Inđija, Rivica, Kraljevci) odlikuje se niskom koncentracijom pristupačnog Fe (u proseku 7,4 mg kg-1), koja je nedovoljna za kulture koje imaju izražene potrebe za ovim elementom (vode i vinova loza).

97

0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

3,5


To

tal F

e (%

)

Fe

0

10

20

30

40

50

60


To

tal C

u (m

g k

g-1

)

Cu

0

200

400

600

800


To

tal M

n (m

g k

g-1

)

Mn

0

20

40

60

80

100


To

tal Z

n (m

g k

g-1

)

Zn

0

2

4

6

8

10

12


To

tal C

o (m

g k

g-1

)

Co

Grafikon 7. Ukupan sadržaj mikroelemenata u zemljištu pilot farmi.

98

0

5

10

15

20

25

30


Slankamen

DT

PA

Fe

(mg

kg

-1)

Fe

0

2

4

6

8

10

12


Slankamen

DT

PA

Cu

(m

g k

g-1

)

Cu

0

5

10

15

20

25

30


Slankamen

DT

PA

Mn

(m

g k

g-1

)

Mn

0

5

10

15

20

25

30


Slankamen

DT

PA

Zn

(m

g k

g-1

)

Zn

0,0

0,1

0,1

0,2

0,2

0,3

0,3

0,4

0,4


Slankamen

DT

PA

Co

(m

g k

g-1

)

Co

Grafikon 8. Sadržaj pristupačnih oblika mikroelemenata u zemljištu pilot farmi.

99

4.5.4. Sadržaj teških metala

Srednje vrednosti za ukupan sadržaj teških metala u zemljištu ispitivanih gazdinstava u

pograničnom području prikazane su na Grafikonu 9. Ukupan sadržaj svih analiziranih teških metala

u zemljištu, izuzev Ni, bio je niži od maksimalno dozvoljenog sadržaja određenog Pravilnikom o

dozvoljenim količinama opasnih i štetnih materija u poljoprivrednom zemljištu i metodama za

njihovo ispitivanje (Sl. glasnik RS, br. 11/1990). Ukupan sadržaj Ni na pojedinim pacelama je iznad

maksimalno dozvoljenih vrednosti propisanih zakonom (50 mg kg-1) i najverovatnije je prirodnog

geohemijskog porekla, što su pokazala i prethodna istraživanja.

S obzirom da na rastvorljivost i pristupačnost teških metala za biljke zavisi od brojnih faktora kao što su: pH-vrednost zemljišta, sadržaj CaCO3, tekstura zemljišta, sadržaj organske materije, u cilju ocene potencijalnog ulaska ovih štetnih elemenata u lanac ishrane (zemljište-biljka) određen je pristupačan sadržaj teških metala ekstrakcijom sa DTPA. Rezultati pristupačnog sadržaja teških metala (srednje vrednosti) prikazani su na Grafikonu 10. Iz grafikona može da se vidi da su utvrđene koncentracije pristupačnih štetnih elemenata veoma niske i ne pretstavljaju opasnost za lanac ishrane.

0

5

10

15

20

25

30

35

40

Stara pazova Kisač Ljutovo Rivica Indjija Kraljevci Novi

Slankamen

To

tal C

r (m

g k

g-1

)

Cr

0

0,05

0,1

0,15

0,2

0,25

0,3

0,35


Slankamen

To

tal C

d (m

g k

g-1

)

Cd

0

5

10

15

20

25


Slankamen

To

tal P

b (

mg

kg

-1)

Pb

0

10

20

30

40

50

60


Slankamen

To

tal N

i (m

g k

g-1

)

Ni

Grafikon 9. Ukupan sadržaj teških metala u zemljištu pilot farmi.

100

0,0

0,2

0,4

0,6

0,8

1,0

1,2

1,4

1,6


Slankamen

DT

PA

Ni (

mg

kg

-1)

Ni

0,00

0,01

0,02

0,03

0,04

0,05

0,06


Slankamen

DT

PA

Cr

(mg

kg

-1)

Cr

0,00

0,01

0,02

0,03

0,04

0,05

0,06

0,07

0,08


Slankamen

DT

PA

Cd

(m

g k

g-1

)

Cd

0,0

0,5

1,0

1,5

2,0

2,5

3,0


Slankamen

DT

PA

Pb

(m

g k

g-1

)

Pb

Grafikon 10. Sadržaj pristupačnih oblika teških metala u zemljištu pilot farmi.

101

4.6. REZULTATI ANALIZE BILJNOG MATERIJALA I TUMAČENJE REZULTATA

4.6.1. Sadržaj sekundarnih makroelemenata

Srednji sadržaji Ca i Mg u uzorcima biljnog materijala sa gazdinstava u pograničnom području

prikazani su na Grafikonu 11. Rezultati ukazauju na veliku varijabilnost u oba elementa između

različitih grupa biljaka. S jedne strane postoje razlike u usvajanju i akumulaciji pojedinih

elemenata između biljnih vrsta, dok s druge strane, na grafikonu je prikazan prosečan sadržaj

elemenata u svežoj materiji biljaka u momentu uzimanja uzoraka. Sadržaj vlage se razlikovao u

momentu uzimanja uzoraka i u žitaricama i krmnom bilju je bio 9-15%, dok je u povrdu bio od 70-

90%.

0

1000

2000

3000

4000

Žitarice Krmno bilje Plodovito

povrće

Vrežasto povrće Korenasto

povrće

Lisnato povrće

Ca

(m

g k

g-1

)

Poljoprivredne kulture

Kalcijum

0

500

1000

1500

2000

2500


povrće


povrće

Lisnato povrće

Mg

(m

g k

g-1

)


Magnezijum

Grafikon 11. Sadržaj sekundarnih makroelemenata u biljnom materijalu.

4.6.2. Sadržaj mikroelemenata

Sadržaj Fe, Cu, Mn, Zn, i Co u uzorcima biljnog materijala sa gazdinstava u pograničnom području

prikazani su na Grafikonu 12. Rezultati ukazuju na veliku varijabilnost mikroelementa između

različitih grupa biljaka. Sadržaj je prikazan u mg kg-1 sveže materije u momentu uzimanja uzoraka,

odnosno sadržaj vlage je u žitaricama i krmnom bilju bio 9-15%, dok je u povrdu bio od 70-90%.

102

0,0

5,0

10,0

15,0

20,0


povrće


povrće

Lisnato povrće

Zn

(m

g k

g-1

)


Cink

0,0

1,0

2,0

3,0

4,0

5,0

6,0

7,0


povrće


povrće

Lisnato povrće

Cu

(m

g k

g-1

)


Bakar

0,0

20,0

40,0

60,0

80,0

100,0

120,0

140,0


povrće


povrće

Lisnato povrće

Fe

(m

g k

g-1

)


Gvožđe

0,0

5,0

10,0

15,0

20,0

25,0

30,0

35,0


povrće


povrće

Lisnato povrće

Mn

(m

g k

g-1

)


Mangan

0,0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6


povrće


povrće

Lisnato povrće

Co

(m

g k

g-1

)


Kobalt

Grafikon 12. Sadržaj mikroelemenata u biljnom materijalu.

103

4.6.3. Sadržaj teških metala

Srednji sadržaji Ni, Cd, Cr i Pb u uzorcima biljnog materijala sa gazdinstava u pograničnom

području prikazani su u Tabeli 2 i na Grafikonu 13. Rezultati ukazuju na veliku varijabilnost štetnih

elemenata između različitih grupa biljaka. Velika varijabilnost je posebno izražena kod Cr i Ni.

Sadržaj je prikazan u mg kg-1 sveže materije u momentu uzimanja uzoraka, odnosno sadržaj vlage

je u žitaricama i krmnom bilju bio 9-15%, dok je u povrdu bio od 70-90%.

Dozvoljeni sadržaj teških metala u biljkama koje se koriste za ishranu ljudi i životinja regulisan je

pravilnicima:

Pravilnikom o dopuni pravilnika o maksimalno dozvoljenim količinama ostataka sredstava za zaštitu bilja u hrani i hrani za životinje (Sl. glasnik Republike Srbije 28/2011) i

Pravilnikom o kvalitetu hrane za životinje (Sl. glasnik Republike Srbije 4/2010). Usvajanjem Pravilnika o dopuni Pravilnika o maksimalno dozvoljenim količinama ostataka sredstava za zaštitu bilja u hrani i hrani za životinje (Sl. glasnik 28/2011) prestale su da važe odredbe Pravilnika o količinama pesticida, metala i metaloida i drugih otrovnih supstancija, hemioterapeutika, anabolika i drugih supstancija koje se mogu nalaziti u namirnicama (Službeni list SRJ, 5/92, 11/92 – ispravka, 32/02 i 25/10 – dr. pravilnik), u delu koji se odnosi na teške metale i nemetale, mikotoksine, policiklične aromatične ugljovodonike, polihlorovane bifenile i druge kontaminente. Navedenim pravilnicima u hrani biljnog porekla, propisana je dozvoljena koncentracija za olovo (Pb), kadmijum (Cd), živu (Hg) i arsen (As). Ukoliko se uporede maksimalne izmerene vrednosti Pb i Cd (Hg i As nisu obuhvadeni ovim istraživanjem) u uzorcima biljnog materijala iz pograničnog područja Srbije sa maksimalno dozvoljenim koncentracijama u pojedinim vrstama namernicima, dolazimo do zaključka da su svi uzorci zdravstveno bezbedni sa aspekta koncentracije ispitivanih elemenata.

104

Tabela 2. Sadržaj teških metala u biljnom materijalu.

Parametar Farma Broj uzoraka Prosek StDev

Total Ni

Žitarice 22 2,16 0,75

Krmno bilje 6 3,45 0,33

Plodovito povde 30 1,36 1,03

Vrežasto povrde 32 1,55 0,88

Korenasto povrde 18 0,78 1,13

Lisnato povrde 16 1,40 0,95

Total Cd

Žitarice 22 0,064 0,029






Total Cr Žitarice 22 1,087 0,418






Total Pb Žitarice 22 0,024 0,012






105

0,0

0,5

1,0

1,5

2,0

2,5

3,0

3,5

4,0


povrće


povrće

Lisnato povrće

Ni

(mg

kg

-1)


Nikal

0,000

0,010

0,020

0,030

0,040

0,050

0,060

0,070


povrće


povrće

Lisnato povrće

Cd

(m

g k

g-1

)


Kadmijum

0,00

0,01

0,02

0,03

0,04

0,05

0,06

0,07


povrće


povrće

Lisnato povrće

Cr

(mg

kg

-1)


Hrom

0,000

0,020

0,040

0,060

0,080

0,100


povrće


povrće

Lisnato povrće

Pb

(m

g k

g-1

)


Olovo

Grafikon 13. Sadržaj teških metala u biljnom materijalu.

106

4.7. PREPORUKE ZA ĐUBRENJE

Prilikom proračuna potrebnih količina hraniva i đubriva za gajene biljne vrste, poštovali smo

sledede principe:

Osnovni zadatak đubrenja poljoprivrednih useva je postizanje visokih i stabilnih prinosa dobrog

kvaliteta uz stalno podizanje nivoa plodnosti zemljišta do optimalnog, ili održavanje optimalnog

nivoa hraniva u zemljištu ako je postignut (i to na nivou svake parcele).

Nivo plodnosti zavisi od više faktora: fizičko- hemijskih osobina zemljišta, biljne vrste, sistema

đubrenja, klimatskih uslova.

Faktori koji određuju nivo plodnosti zemljišta određuju i đubrenje: vrstu đubriva, količine (doze),

način i vreme primene, a sve vezano za plodosmenu i plodored na gazdinstvu.

Različito ponašanje NPK hraniva u zemljištu, zahteva i njihovo različito vreme i način primene. Joni

primenjenih PK- đubriva u zemljištu dobro se vežu za adsorptivni kompleks zemlišta, dok joni N-

đubriva, posebno nitrati ostaju u tečnoj fazi(zemljišnom rastvoru), i ponašaju se kao voda u

zemljištu. Amonijačni joni se privremeno adsorbuju za adsorptivni kompleks, a kada su povoljni

uslovi u zemljištu (vlaga, t, aeracija, pH..) oksidišu se do nitrata. Otuda se vreme i način primene

N- đubriva bitno razlikuje od primene PK- đubriva. Primenu N- đubriva treba prilagoditi zahtevima

biljka i vremenskim uslovima, a primenu PK- đubriva stanju i osobinama zemljišta. Zato se za

ratarske useve-i to okopavine PK-đubriva u celosti ili 2/3 potrebnnih PK hraniva unosi u jesen pod

osnovnu obradu, a u prolede predsetveno 0 ili 1/3, dok se za ozime useve ukupna potreba

kolučina primenjuje u jesen (Tabela 3).

Potrebne količine PK-đubriva za ratarske useve za svaku parcelu određuju se na bazi hemijskih

analiza zemljišta(baza podataka u SKPZ se puni na svake četiri godine za svaku parcelu) i potrebe

prinosa-odnošenje PK hranjiva planiranim prinosom (Grafikon 14)

Primena N-đubriva u ratarskoj proizvodnji

Azotom se đubri tako što se 1/4 do 1/3 potrebnog azota za gajeni usev unosi u jesen pod

osnovnu obradu kroz složena đubriva ili ureu, dok se ostali deo N-đubriva primenjuje:

Za ozime useve:

Vreme i način primene N-đubriva je na bazi Nmin. metode

Pp x Nu = 146,5 +-(15-20) x 072x

x je količina NO3- N u profilu 0-90cm rano u prolede, a potrebna količina uslovljena je:

- ukupnim količinam mineralnog azota u zoni rasprostiranja korenovog sistema ( 0-90 cm)

- distribucijom po profilu

- ukupnim potrebama useva za azotom (Pp X Nu)

Prva prihrana ozimih useva na osnovu Nmin. metode je rano u prolede (kraj februara početak

marta) sa ureom, AN, SAN za zemljišta Vojvodine i KAN-om (centralna i južna Srbija).

Druga prihrana ozimih useva je posle provere potrebe useva za azotom (difenilamin test,

Ntester, lisna analiza). Izvodi se 20-30 dana nakon prve prihrane (folijarno, fertigacijom) sa

tečnom đubrivima, UAN-rastvorom, rastvorom uree, AN-a.

107

Za jare useve (okopavine) (Kukuruz, suncokret i šedernu repu):

Vreme, način primene đubriva i potrebnr količine N-đubriva izračunavaju se na osnovu

Nmin.metode po formuli Pp x Nu= Nrezidual + Nmineralizujudi +Nđubriva i zavise od:

- od ukupne kolidine mineralnog azota u zoni rasprostiranja korenovog sistema (0-120 cm)

(Nrezidual)

- distribucije po profilu zemljišta

- procene mineralizujude sposobnosti zemljišta (za vegetacioni period gajene kulture)(N

mineralizujudi)

- ukupne potrebe useva u azotu (Pp X Nu).

Vreme primene izračunatih potrebnih količuna N-đubriva za okopavine je uobičajeno sve

predsetveno,ili 2/3 predsetveno a 1/3u prihrani ( u intenzivnom porastu useva, npr. kod

kukuruza u fazi 7-9 listova ).

Đubrenje soje N-đubrivima

Soja je iz familije leguminoza(azotofiksatora). Đubrenje soje azotom može se izostavi na

parceli na kojoj se seje soja, u zavisnosti od rezultata analiza plodnosti zemljišta (npr. ukoliko

je zemljište optimalne obezbeđenosti u mineralnom azotu). Ukoliko je zemljište siromašno ili

srednje obezbeđeno u mineralnom azotu, predsetveno treba primeniti 50-60 kgN/ha, dok bi

vede količine azota od pomenutih, mogle dovesti do poremedaja simbioze između soje i

Bradirizobium japonicum.

Tabela 3 . Vreme i način primene đubriva u ratarskoj proizvodnji.

Vreme i način

unošenja

Količina Oblici hraniva

P2O5 i K2O N N P2O5 K2O

U jesen pod

osnovnu obradu

Celokupna

količina do 2/3

1/4 do 1/3 Amidni i

amonijačni

Citratno i

vodno

rastvorljiv

KCl

K2SO4

Startno

predsetveno

Do 1/3 Od 1/4 do 2/4 Amidni i

amonijačni

Vodno i

citratno

rastvoljiv

KCl

K2SO4

Prihrana / Od 1/3 do 2/4 Nitratni,

amonijačno-

nitratni i

amidni

/ /

108

Grafikon 14. Povradaj hraniva u zemljište u zavisnosti od iznete količine hraniva prinosima.

Primer preporuke za đubrenje za gajenje ratarskih kultura za parcelu koja je slabo obezbeđene

pristupačnim fosforom i kalijumom (Tabela 4) i parcelu sa sadržajem iznad optimalnog nivoa

(Tabela 5).

109

Tabela 4. Osnovna hemijska svojstva zemljišta.

Uzorak Humus (%)

Ukupan N (%)

pH (u H2O)

pH (u KCl)

CaCO3

(%) AL-P2O5

(mg/100g) AL-K2O

(mg/100g)

IPA 32 1,80 0,09 7,08 6,09 2,10 8,43 13,86

Preporuka za đubrenje

Kultura Planirani prinos

(t/ha) Osnovna obrada

(kg/ha) Predsetveno

(kg/ha) Prihrana

I Prihrana

II

N P2O5 K2O N P2O5 K2O N N

KUKURUZ 9 57 52 35 79 15 - 23 -

SOJA 3 - 60 45 50 - - - -

PSENICA 5 46 50 21 - - - 45 27

SUNCOKRET 3 16 60 42 46 - - - -

ŠEDERNA REPA 60 60 90 60 92 30 40 54 -

Tabela 5. Osnovna hemijska svojstva zemljišta.

Uzorak Humus (%)

Ukupan N (%)

pH (u H2O)

pH (u KCl)

CaCO3

(%) AL-P2O5

(mg/100g) AL-K2O

(mg/100g)

IPA L I- II 1,81 0,09 8,45 7,43 12,72 58,67 39,17

Preporuka za đubrenje

Kultura Planirani

prinos (t/ha) Osnovna obrada

(kg/ha) Predsetveno

(kg/ha) Prihran

a I Prihrana

II

N P2O5 K2O N P2O5 K2O N N

KUKURUZ 12 60 - 24 100 - - 50 -

SOJA 4 - - 25 60 - - - -

PSENICA 7 46 - - - - - 92 27

SUNCOKRET 4 30 - 30 40 - - - -

ŠEDERNA REPA 70 70 - 70 90 - 50 60 -

110

Đubrenje na porodičnim poljoprivrednim gazdinstvima

Nakon preliminarne analize primene đubriva na pilot farmama utvrđeno je da se u proizvodnji

ratarskih kultura potrebna količina azotnog đubriva procenjuje primenom N-min. metoda samo na

jednoj od tri farme. Na ostalim farmama nije postojala jasna metodologija za određivanje

potrebne količine azota za ishranu ratarskih kultura. S druge strane na svim ispitivanim farmama

koriste se azotna đubriva fiziološki kisele reakcije kao što su aminijum nitrat i urea koja su

adekvatna hemijskim svojstvima zemljišta u pograničnom području (visoka pH vrednost).

Rezultati analize sadržaja pristupačnog fosfora i kalijuma u zemljištu pilot farmi pokazuju veliku

varijabilnost, što dovodi do zaključka da PK-đubriva u prethodnom periodu nisu primenjivana na

osnovu hemijskih analiza zemljišta. U Tabeli 6 prikazane su primenjene količine fosfora i kalijuma

u proizvodnji ratarskih kultura u proseku za sve parcele u okviru farme, kao i potrebne količine

koje su izračunate na osnovu hemijskih analiza zemljišta (plodnosti zemljišta) i planiranih prinosa.

Razultati analize su pokazali da su se primenje količine fosfora razlikovale od količina koje je

potrebno primeniti od -31,5 kg P2O5 ha-1do +64,2 kg P2O5 ha-1 (primenjeno je manje (-) ili više od

potrebne količine (+)). S druge strane kod sve tri pilot farme zabeleženo je značajno manje

odstupanje između primenjenih količina kalijuma i količina koje je potrebno primeniti (od -47,3 kg

K2O ha-1 do 0,7 kg K2O ha-1), pri čemu je u velikoj vedini primenjeno manje kalijuma nego što je

potrebno. Ovako visoka odstupanja primenjenih količina od količina koje je potrebno primeniti

ukazuju da postoji potreba za optimizacijom primene fosfora u proizvodnji ratarskih kultura čime

bi se kroz smanjenje troškova proizvodnje postigli pozitivni ekonomski efekti.

Tabela 6. Količina primenjenog PK đubriva u proizvodnji pojedinih ratarskih kultura na tri poljoprivredna gazdinstva.

Kultura Farma

Fosfor (kg P2O5 ha-1)

Kallijum (kg K2O ha-1)

Primenjeno Protrebno Razlika Primenjeno Protrebno Razlika

Pšenica

Jarkovci* 0 0 0 0 7,8 -7,8

Rivica 102 37,8 64,2 0 17,3 -17,3

Kraljevci 11 31,5 -20,5 0 13,2 -13,2

Soja Rivica 26 36,4 -10,4 26 25,3 0,7

Kraljevci 0 39 -39 0 47,3 -47,3

Kukuruz

Jarkovci 0 31,5 -31,5 0 17,3 -17,3

Rivica 89 29,4 59,6 0 21,1 -21,1

Kraljevci 30 51,45 -21,45 30 31,7 -1,76

Suncokret Jarkovci 0 0 0 0 9,2 -9,1

Rivica 26 21 5 30 16,5 13,5

*Primena 40 t stajnjaka svake tri godine

U proizvodnji ratarskih kultura organska đubriva se redovno primenjuju samo na jednoj od tri

analizirane farme. Češda upotreba organskih đubriva bi značajno popravila plodnost i vodno-

fizička svojstva zemljišta čime bi se smanjila upotrebu mineralnih đubriva što bi dovelo do nižih

troškova proizvodnje po jedini površine i vedeg profita.

111

4.8. OSTACI PESTICIDA U ZEMLJIŠTU

Pesticidi predstavljaju najvažnije zagađivače poljoprivrednog zemljišta i u njega mogu

dospeti direktno, primenom u cilju suzbijanja štetnih organizama, što može biti pre i tokom setve,

tretiranim semenom, tretiranjem u toku vegetacije, ili primenom u kombinaciji sa mineralnim

đubrivima. Indirektnim putem pesticidi u zemljište dospevaju spiranjem sa tretiranih biljaka,

zalivanjem ili navodnjavanjem vodom koja je kontaminirana pesticidima, površinskim i

podzemnim vodama, zanošenjem pri tretiranju susednih kultura, aviotretiranjem, strujom vetra,

kišom.

Za proveru prisustva pesticida, uzorkovano je poljoprivredno zemljište površinskog sloja,

dubine od 0-30 cm. Da bi se obezbedio reprezentativan uzorak, sondom ili ašovom je sa

proizvodne površine, po dijagonalama parcele, uzeto 20 poduzoraka. Uzorci su pomešni i

formiran je prosečan uzorak mase 500 g.

Slika 4.1. Uzorkovanje zemljišta.

112

U cilju provere prisustva pesticida, analizirane su 53 aktivne materije (Tabela 7),

registrovane za primenu u Republici Srbiji (Sekulid i Jeličid, 2013).

Tabela 7. Aktivne materije analizirane u uzorcima poljoprivrednog zemljista.

acetohlor jodosulfuron-metil-natrijum

amidosulfuron krezoksim-metil

azoksistrobin laktofen

bifentrin metalaksil

kaptan metolahlor

hlorotalonil metsulfuron-metil

hlorpirifos nikosulfuron

klomazon oksasulfuron

cikloat oksikarboksin

cimoksanil ukupni DDT

ciprokonazol penkonazol

dikamba pendimetalin

difenokonazol propamokarb

diflufenikan propikonazol

epoksikonazol prosulfuron

etofumesat protiokonazol

etoksazol pirimetanil

famoksadon piriproksifen

fenitrotion kvisalofop-etil

fenoksaprop-etil rimsulfuron

fluometuron tebukonazol

flukvinkonazol terbutilazin

flurohloridon tifensulfuron-metil

flusilazol trifloksistrobin

folpet trifluralin

iprodion tritosulfuron

izoksadifen-etil

Za izdvajanje pesticida iz zemljišta primenjena je multirezidualna metoda, validovana u

skladu sa dokumentima EUROPEAN COMMISSION Directorate General Health and Consumer

Protection SANCO/3029/99 rev.4 11/07/00, Residues: Guidance for generating and reporting

methods of analysis in support of pre-registration data requirements for Annex II (part A, Section

113

4) and Annex III (part A, Section 5) of Directive 91/414 I Guidance document for the conduct of

studies of occupational exposure to pesticides during agricultural application i OECD

Environmental Health and Safety Publications, Series on testing and assessment. No. 9, 1997.

OECD, Paris, France.

U našem radu, pesticidi iz zemljišta izdvojeni su modifikovanom QuEChERS metodom

EN15662 (metoda Wang et al., 2012), (Slika 4.2 i Slika 4.3).

Slika 4.2. Postupak ekstrakcije pesticida iz zemljišta.

114

Slika 4.3. Postupak ekstrakcije pesticida.

Imajudi u vidu različitu prirodu ispitivanih pesticida, analiza je izvedena tečnom

hromatografijom sa detektorom sa nizom dioda (HPLC/DAD) i gasnom hromatografijom (Agilent

Technologies GC-MS 7890 A Series) u kombinaciji sa masenom spektrometrijom (5975C mass

selective detector).

115

Slika 4.4. HPLC-DAD Agilent Technologies 1100 Series

Ostaci herbicida u uzorcima zemljišta analiziranih 2013. godine

Od ukupno 68 analiziranih uzoraka poljoprivrednog zemljišta na prisustvo 53 aktivne

materije, od čega su 14 herbicida, u najvedem procentu su nađeni ostaci herbicida iz grupe

triazina, sulfonilurea, hloracetanilida, tiokarbamata, izoksazolidinona i fenoksi herbicida (Grafikon

15). Prisustvo terbutilazina utvrđeno je kod 31,3% uzoraka, koji je bio i najzastupljeniji herbicid, s-

metolahlora u 15,2% uzoraka, cikloata kod 14%, klomazona kod 3,2%, kao i ostaci kvizalofop-p-

etila.

Grafikon 15. Zastupljenost ostataka herbicida u analiziranim uzorcima zemljišta, 2013.godine.

116

Obzirom da se sulfonilurea herbicidi dominantno primenjuju u usevima pšenice, kukuruza

i soje, analizirano je 32 uzorka zemljišta pod ovim kulturama, 16 pod usevom pšenice, 7 pod

usevom soje i 9 pod usevom kukuruza. U okviru projektnih aktivnosti tokom 2013. godine, ostaci

sulfonilurea herbicida utvrđeni su kod 62,5% uzoraka zemljišta, dok je kod 37,5% njihov sadržaj

bio ispod limita detekcije, odnosno uzorci nisu sadržali ostatke ovih jedinjenja (Grafikon 16).

Grafikon 16. Procenat uzoraka zemljišta pozitivnih na prisustvo sulfonilurea herbicida.

Posmatrajudi zastupljenost ostataka sulfonilurea herbicida u analiziranim uzorcima

zemljišta, ostaci tifensulfuron-metila, herbicida koji se primenjuje za suzbijanje širokolisnih korova

u usevima kukuruza i soje, utvrđeni su u najvedem broju analiziranih uzoraka zemljišta (21,3%).

Ovi uzorci su prikupljeni krajem oktobra meseca. Međutim, tifensulfuron estar i kiselina su

potencijalno mobilni u svim tipovima zemljišta i brzo se razgrađuju do ugljendioksida, čime je

mogudnost kontaminacije zemljišta ovim jedinjenjima pri preporučenoj primeni svedena na

minimum. Rezidue oksasulfurona, herbicida koji se primenjuje u soji, utvrđeni su kod 10,2%

analiziranih uzoraka poljoprivrednog zemljišta, pod usevom soje. U značajnom procentu nađeni su

i ostaci nikosulfurona (18,1%), herbicida sa primenom u usevu kukuruza. Ostaci herbicida koji se

primenjuju u kombinaciji sa drugim jedinjenima, amidosulfurona, prosulfurona i tritosulfurona,

utvrđeni su kod svega 5,2%, odnosno 5,1% i 2,2% uzoraka, dok su ostaci jodosulfuron-metil-

natrijuma, metsulfuron-metila i rimsulfurona utvrđeni u malom procentu uzoraka. Ukupno

posmatrano, ostaci herbicida sa primenom u usevima pšenice i ječma utvrđeni su u znatno nižem

procentu, ili je njihov sadržaj bio ispod limita detekcije.

Obzirom na vreme uzorkovanja, kod 94,87% analiziranih uzoraka zemljišta, nivo ostataka

sufonilurea herbicida prelazio je vrednost od 0,05 mg/kg za koji je utvrđeno da može uzrokovati

fitotoksičnost kod osetljivih kultura (Grafikon 17), a u čak 63% uzoraka utvrđeno je prisustvo

ostataka više od jedne herbicidne aktivne materije (Grafikon 18).

uzorci u kojima je utvrđeno prisustvo SU herbicida

uzorci bez SU herbicida ili sa

sadržajem ispod LOD

117

Grafikon 17. Nivo ostataka SU u analiziranim uzorcima zemljišta.

Grafikon 18. Pojedinačne i višestruke detekcije ostataka herbicida u uzorcima analiziranih tokom

2013. godine.

118

Ostaci insekticida u uzorcima zemljišta analiziranim tokom 2013. godine

Grafikon 19. Zastupljenost ostataka insekticida u analiziranim uzorcima zemljišta, 2013.godine

Od ukupno analizanih insekticidnih aktivnih materija, utvrđeno je prisustvo piriproksifena,

bifentrina, hlorpirifosa i akaricida etoksazola, kod manje od 20% analiziranih uzoraka zemljišta.

Rezultati su dati na Grafikon 19.

Grafikon 20. Pojedinačne i višestruke detekcije ostataka insekticida u uzorcima analiziranim tokom

2013. godine

Ostaci jedne insekticidne aktivne materije utvrđeni su kod 40% ispitanih uzoraka

zemljišta, dok je kod 60% utvrđeno prisustvo više od jedne aktivne materije (Grafikon 20).

119

Ostaci fungicida u uzorcima zemljišta analiziranim tokom 2013. godine

Grafikon 21. Zastupljenost ostataka fungicida u analiziranim uzorcima zemljišta, 2013.godine.

Analizom zemljišta na prisustvo ostataka fungicida utvrđeno je prisustvo 10 aktivnih

materija, od čega pet iz grupe triazola: ciprokonazol, propikonazol, difenokonazol, epoksikonazol i

tebukonazol, od čega je propikonazol bio zastupljen kod 21% analiziranih uzoraka. Pored

navedenih, utvrdjeno je i prisustvo pirimetanila, azoksistrobina, trifloksistrobina, flusilazola i

krezoksim-metila (Grafikon 21).

Grafikon 22. Pojedinačne i višestruke detekcije ostataka fungicida u uzorcima zemljišta

analiziranim tokom 2013. godine.

Ostaci jedne fungicidne aktivne materije utvrđeni su kod 37% uzoraka, dok je 63% bilo sa

višestrukim detekcijama.

120

Ostaci pesticida u uzorcima zemljišta analiziranim tokom 2014. godine

Monitoring prisustva ostataka pesticida u uzorcima poljoprivrednog zemljišta sproveden

je u okviru projektnih aktivnosti i 2014. godine. Analizirano je 16 uzoraka poljoprivrednog

zemljišta, na prisustvo 53 pesticidne aktivne materije.

Grafikon 23. Zastupljenost ostataka pesticida u analiziranim uzorcima zemljišta, 2014.godina.

U zemljištu uzorkovanom druge godine projektnih aktivnosti, dominantno je utvrđeno

prisustvo sulfonilurea herbicida (Grafikon 23). Ostaci nikosulfurona nađeni su u svim analiziranim

uzorcima, ali ispod potencijalno fitotoksične količine. Prisustvo herbicida tifensulfuron-metila je

utvrđeno u 81,2% analiziranih uzoraka zemljišta, a maksimalna nađena vrednost je 0,08 mg/kg. U

značajnom procentu utvrđeno je i prisustvo jodosulfuron-metil-natrijuma, prosulfurona i

metsulfuron-metila. Ostaci oksasulfurona i tritosulfurona u analiziranim uzorcima zemljišta nisu

utvrđeni ili su njihove vrednosti bile ispod limita detekcije.

Pored navedenih sulfonilurea herbicida, utvrđeno je i prisustvo fungicida pirimetanila u

6,25% ispitanih uzoraka, kao i insekticida i herbicida primenjenih posle setve a pre nicanja useva,

bifentrina kod 18,75 % i s-metolahlora kod 6,3% uzoraka. Njihove vrednosti nisu prelazile 0,01

mg/kg, odnosno 0,02 mg/kg.

121

Grafikon 24. Nivo ostataka SU u analiziranim uzorcima zemljišta, 2014.godine.

Nivo ostataka sulfonilurea herbicida iznad granice od 0,05 mg/kg, potencijalno

fitotoksične po naredne useve u plodoredu, utvrđen je kod 12,5% uzoraka prikupljenih tokom

2014. godine, sa maksimalnom vrednosti od 0,08 mg/kg (Grafikon 24).

4.9. OSTACI PESTICIDA U UZORCIMA POVRDA I ŽITARICA

Rastuda zabrinutost javnosti za zdravlje ljudi, a u vezi je sa ostacima pesticida u hrani, uveliko je

promenila strategiju zaštite useva sa posebnim naglaskom na kvalitet i bezbednost hrane. Ova

opasnost je velika ako se pesticidi ne primenjuju u skladu sa dobrom poljoprivrednom praksom,

pri čemu se najčešde ne poštuje karenca. Postoji bojazan da se primenjuju vede količine pesticida

uz vedi broj tretmana od preporučenih, ili se tretiranje izvodi preparatima koji nemaju dozvolu za

tu namenu. Zdravstvena bezbednost hrane je od izuzetnog značaja za konzumenta, industriju

hrane i ekonomiju (Bursid, 2011).

Programi pradenja ostataka pesticida u hrani koji se kontinurano sprovode, mogu da ukažu na

probleme u vezi sa njihovim povedanim sadržajem i da spreče izlaganje potrošača riziku od

njihovih ostataka. Poznato je da preko 30% poljoprivrednih proizvoda ne stigne do potrošača, a

bez primene sredstava za zaštitu bilja, ovaj gubitak bi bio i dvostruko vedi (Bursid i sar., 2009).

Uzorci su uzorkovani direktno od proizvođača tokom 2013. i 2014. godine. Tokom prve godine,

prikupljeno je šesnaest uzoraka povrda (četiri uzorka paprika, po tri uzorka paradajza i krastavaca,

jedan uzorak lubenice i dinje) i trinaest uzoraka žitarica (sedam uzoraka kukuruza, tri pšenice i po

jedan uzorak ovsa, suncokreta i soje). U drugoj godini projekta, prikupljeno je dvadeset osam

uzoraka povrda (četiri uzorka paprika, tri tikve, po dva uzorka bundeve, paradajza, krompira,

patlidžana, krastavca i celera, po jedan uzorak lubenice, pasulja, mrkve i salate). Uzorci su stavljeni

u polietilenske kese i odmah transportovani do laboratorije. Svaki uzorak je po prijemu u

122

laboratoriju homogenizovan i čuvan u zamrzivaču na temperaturi od -18 ºC do momenta analize

(SANCO/12571/2013).

U okviru Pravilnika o utvrđivanju godišnjeg programa postregistracione kontrole sredstava za

zaštitu bilja za 2014. godinu, nalazi se spisak aktivnih supstanci čije se prisustvo i nivo ostataka

ispituje u hrani biljnog porekla (Sl. glasnik 58/2014). Vedina pesticida, obuhvadena našim

istraživanjem se nalazi na ovom spisku, iako nisu svi registrovani za zaštitu analiziranih

poljoprivrednih proizvoda (Sekulid i Jeličid, 2013). Našim istraživanjem obuhvadena je

mulirezidualna LC-MS/MS metoda određivanje ostataka pedeset pet pesticida. Istraživanja u

okviru ovog projekta su obuhvatila validacije multirezidualne metode određivanja ostataka

pesticida u različitim poljoprivrednim proizvodima, upotrebom QuEChERS tehnike, sprovedene po

smernicama SANCO 12571/2013 dokumenta

Ekstrakcija pesticida iz uzoraka (kontrolnih i realnih), izvedena je QuEChERS tehnikom.

Slika 4.5. Koraci QuEChERS metode

10 g homogenizovanog uzorka +

10 mL ACN + IS

Dodati soli (MgSO4, NaCl,

C6H6Na2O7 x 1.5H2O,

C6H5Na3O7 x 5.5 H2O)

Ručno se mudka 2 minuta

Centrifuga (5 minuta na 4000

ob/min)

5 mL ekstrakta +

PSA+MgSO4 +GCB

Ručno se mudka 2 minuta Centrifugiranje

(5 min. na 4000 ob/min)

1 mL ekstrakta uparava se do suva u struju N2,

zatim rekonstituiše u mobilnoj fazi

LC-MS/MS

123

Slika 4.6. LC-MS/MS hromatogram analiziranih pesticida.

Rezultati analiziranog povrda tokom 2013. i 2014. godine, prikazani su u tabelama 8. i 9. (Tabela 9.

je razdvojena na dve strane), dok su pesticidi, detektovani u žitaricama, grafički prikazani (Grafici

27 i 28).

124

Tabela 8. Detekcije pesticida (mg/kg) analiziranih uzoraka tokom 2013. godine.

Teflutrin acetamiprid piraklostrobin piriproksifen metalaksil imidakloprid tebunfenpirad karbendazim kletodim

fenpropimorf tiofanat metil

Lubenica 0,321 0,012

0,134

0,013 Paradajz 0,003 0,006 0,01

Paradajz 0,008

0,014 0,005

Paradajz 0,014 0,008 0,015

0,006

Krastavac 0,004

0,011 0,005

0,007

0,057 Krastavac

0,005

Krastavac 0,002

Paprika

Paprika

0,01 0,005

0,099

0,005 Paprika

0,005

Paprika 0,024

0,004

Dinja 0,032

0,004

125

Slika 4.7. Hromatogram paprike sa detekcijama imidakloprida, acetamiprida, dimetomorfa, piriproksifena i piraklostrobina.

Piriproksifen

Acetamiprid

midakloprid

Piraklostrobin

Dimetomorf

Imidakloprid

126

Tabela 9. Detekcije pesticida (mg/kg) analiziranih uzoraka tokom 2014. godine.

trifloksistrobin piriproksifen Metalaksil ciprokonazol propoksur flusilazol karbendazim imidakloprid

Lubenica

0,01 Bundeva

0,01

Tikva Tikvica

0,05 Čeri paradajz

Paradajz Patlidžan Bundeva Krompir Krastava

0,009 Paprika

Salata

0,015

0,003 Tikvica 0,014

0,013

0,035

Pasulj Patlidžan Krastavac Rukola Celer Rukola Paprika

0,01 Začinska 0,014 0,024

Paprika

0,026 0,011 Paprika

0,024 0,01

0,02 0,012

0,01

Krompir

0,026 0,01 Šargarepa

0,024 0,01

Cvekla 0,042 0,024 0,01 Celer

0,024 0,01

127

tiofanat-metil difenokonazol tiametoksam pirimifos-metil pirimetanil ciprodinil

Lubenica

0,025 Bundeva 0,032

0,032

Tikva

0,01 Tikvica

0,018

Čeri paradajz Paradajz Patlidžan Bundeva

0,01 0,017 Krompir

Krastavac Paprika Salata

0,018 0,016 Tikvica

0,025 0,025

Pasulj

0,016 Patlidžan

Krastavac Rukola Celer Rukola Paprika Paprika

0,016 0,029 Paprika 0,014

0,018 0,06

Paprika

0,016 0,02 Krompir

0,017 0,035

Šargarepa

0,021

0,017 0,036 0,008

Cvekla

0,016 0,016 Celer

0,02

0,017 0,058

128

Po učestalosti detekcija određenih pesticida, metalaksil se nalazi na prvom mestu i detektovan je u

43.59% analiziranih uzoraka povrda tokom dve godine, dok su u 30.77% uzoraka detektovani

piriproksifen i pirimifos-metil. Slede pirimetanil sa 23.08% detekcija, a u 20.51% uzoraka je bio

prisutan acetamiprid. Svi ostali detektovani pesticidi, obuhvadeni analizom, su bili prisutni u malom

broju uzoraka. Ostali pesticidi, obuhvadeni multirezidualnom metodom nisu detektovani ili su

detekcije bile ispod LOQ (Grafikon 25).

Grafikon 25. Najačešde detektovani pesticidi.

Rezulatati analize žitarica

Analiza je obuhvatila tri uzorka pšenice, sedam uzoraka kukuruza i po jedan uzorak soje, ovsa i

suncokreta. Ostaci pesticida nisu detektovani u uzorcima ovsa i suncokreta ili su detekcije bile ispod

LOQ, dok je u soji detektovan pirimifos-metil u koncentraciji 0.014 mg/kg.

129

Grafikon 26. Detektovani pesticidi u uzorcima pšenice (mg/kg).

Grafikon 27. Detektovani pesticidi u uzorcima kukuruza (mg/kg).

130

Službeni glasnik RS broj 29/2014 propisuje makismalno dozvoljene količine ostataka pesticida u

poljoprivrednim proizvodima, pri čemu je ovaj Pravilnik preuzeo MDK propisane u Evropskoj uniji,

odnosno, Regulativa 396/2005.

Upoređujudi detektovane vrednosti pepsticida u analiziranim poljoprivrednim proizvodima sa

propisanim MDK vrednostima, samo jedan uzorak lubenice sadrži detekcije karbendazima i teflutrila

iznad MDK.

Grafikon 28. Procentualni sadržaj detekcija pesticide analiziranih uzoraka.

Iako je tokom dve godine, analiziran relativno mali broj uzoraka, potrebno je istadi da samo 1.75%

uzoraka sadrži detekcije ostataka pesticida preko propisanih, dozvoljenih vrednosti.

Pucarevid (2008) je objavila rezultate petogodišnjeg monitoring programa, u okviru kojeg je bilo

analizirano 797 uzoraka voda i povrda. Rezultati ukazuju da je 7.9% ispitanih uzoraka sadržavalo

ostatke pesticida preko MDK. Dalje se navodi da je od ukupno ispitanih osamdeset jednog uzorka

paradajza, nađeno 50.0% uzoraka sa povedanim sadržajem pesticida.

Sve napred navedeno, upuduje da se se poljoprivredni proizvođači od kojih su prikupljeni uzorci,

pridržavaju dobre poljoprivredne prakse (GAP). Sa druge strane, visok procenat pozitivnih uzoraka na

rezidue pesticida upozorava da se u proizvodnji mora kontinuirano pratiti bezbednost hrane sa

ciljem uspešnog sprečavanja štetnog delovanja pesticida na ljudsko i životinjsko zdravlje.

131

5. ZAKLJUČAK

Poljoprivredna proizvodnja u pograničnom području suočena je s potrebom usklađivanja nacionalne privrede i povedanja proizvodnje hrane s regionalnim ciljem održive poljoprivrede i opštim ciljevima zaštite okoline i proizvodnje kvalitetne i zdravstveno bezbedne hrane. Aktivnosti koje su usmerene na potrebe nacionalne privrede za povedanjem poljoprivredne i prehrambene proizvodnje, upravo su povezane s glavnim specifičnim problemom jačanja poljoprivredne proizvodnje i sistema kontrole uticaja na okolinu. Značajna mera jačanja poljoprivredne proizvodnje je kontrola upotrebe đubriva i pesticida s ciljem optimizacije proizvodnje kvalitetne zdrave hrane i očuvanja okoline. Osim toga, problem je nedovoljna edukacija i osposobljavanje proizvođača za pravilnu primenu đubriva i pesticida, te nepovoljna struktura biljne i stočarske proizvodnje. Nedovoljna informisanost poljoprivrednih proizvođača o proizvodnom potencijalu, te tehnologiji đubrenja i zaštite bilja, dovodi do neupudenosti o uticaju poljoprivrede na opteredenje okoline i kvalitet hrane. U pograničnom području nisu dovoljno koordinirane aktivnosti povedanja proizvodnje na održiv i ekološki prihvatljiv način, iako su naučne institucije i lokalne vlasti prisutne kao neophodan preduslov regionalnog razvoja. Nadalje, pažnja potrošača nije dovoljno usmerena ka uticaju poljoprivrede na okolinu i sigurnost hrane, što je rezultat nedovoljno razvijene opšte svesti o neraskidivoj vezi čiste okoline, proizvođača i potrošača, te kvalitetne i sigurne hrane.

Rezultati analize zemljišta na ispitivanim poljoprivrednim gazdinstvima u pograničnom području

Srbije pokazuju da postoji velika varijabilnost u plodnosti zemljišta kako između gazdinstava tako i

između parcela na jednom gazdinstvu. To dovodi do zaključka da đubriva u prethodnom periodu nisu

primenjivana na osnovu hemijskih analiza zemljišta.

Velika varijabilnost u plodnosti zemljišta je posebno izražena u sadržaju humusa, ukupnog azota i lakopristupačnog fosfora. Rezultati analize zemljišta upuduju da postoji potreba za usklađivanjem đubrenja s plodnošdu zemljišta na pojedinim parcelama; s jedne strane postoji potreba za vedim unošenjem hraniva od iznete količine, dok na drugim parcema postoji potreba za racionalizacijom ili čak potpunim izostavljanjem unošenja pojedinih hraniva. Slabo alkalna reakcija zemljišta je utvrđena na oko 90% analiziranih površina što sa jako karbonatnim zemljištem (> 10% CaCO3) isključuje korišdenje đubriva sa CaCO3 (KAN) na vedini parcela. Alkalna reakcija negativno utiče na rastvorljivost fosfornih jedinjenja a takođe i umanjuje pristupačnost mikroelemenata. Velika vedina ispitivanih zemljišta su slabo do srednje humusna. Nizak sadržaj humusa može negativno utiče na brojna svojstva zemljišta, kao što su struktura, vododržeda sposobnost zemljišta, sposobnost čuvanja hranivih elemenata i smatra se jednim vidom degradacije zemljišta. Vradanje iznete organske materije unošenjem organskih đubriva (stajnjaka), zaoravanjem zelenišnog đubriva i žetvenih ostataka može da spreči opadanje sadržaja humusa i dugoročno podigne nivo plodnosti zemljišta.

Analizom primene đubriva na porodičnim pilot farmama utvrđeno je da se u proizvodnji ratarskih

kultura potrebna količina azotnog đubriva procenjuje primenom N-min. metoda samo na manjem

broju farmi. S druge strane na svim ispitivanim farmama koriste se azotna đubriva fiziološki kisele

reakcije kao što su aminijum nitrat i urea koja su adekvatna hemijskim svojstvima zemljišta u

pograničnom području (visoka pH vrednost).

Približno polovina analiziranih površina (44%) sadrži < 15 mg P2O5 100 g-1 te se svrstavaju u kategoriju nedovoljno i srednje obezbeđenih zemljišta. Slabo alkalna reakcija zemljišta može da smanji rastvorljivost fosfora u zemljištu, te se ukoliko uslovi vlage u zemljištu dozvoljavaju preporučuje gajenje međuuseva u prvom redu leguminoza koji mogu da povedaju rastvorljivost fosfora usvajanjem teže rastvorljivih jedinjenja i premeštanjem fosfora u površinske slojeve zemljišta. Velika

132

varijabilnost u sadržaju pristupačnog P2O5 između pojedinih parcela na gazdinstvima, ukazuje na mogudnost značajne optimizacije, ali i racionalizacije primene fosfora na pojedinim parcelama. Na parcelama sa višim sadržajem fosfora od 40 mg P2O5 100 g-1 preporučuje se značajne redukcija ili čak izostavljenje unošenja fosfornih đubriva; jer se s jedne strane nepotrebno povedavaju troškovi proizvodnje, dok s druge strane smanjuje pristupačnost neophodnih mikreoelemenata.

Oko 80% analiziranih površina je sa optimalnim do visokim sadržajem pristupačnog K2O. Optimalan

nivo kalijuma u zemljištu održade se vradanjem oko 60% od iznete količine kalijuma prinosom.

Optimizacijom primene fosfora i kalijuma u proizvodnji ratarskih kultura bi se kroz smanjenje

troškova proizvodnje i ostvarivanja viših prinosa postigli pozitivni ekonomski efekti.

Sadržaj pristupačnih oblika mikroelemanata (Fe, Mn, Cu i Zn) u svim uzorcima zemljišta je iznad donje granice optimalne obezbeđenosti (dovoljan) i ne očekuje se da de ratarske biljne vrste pozitivno reagovati na đubrenje ovim elementima. Zemljište sa područja Srema (Inđija, Rivica, Kraljevci) odlikuje se niskom koncentracijom pristupačnog Fe (u proseku 7,4 ppm), koja je nedovoljna za kulture koje imaju izražene potrebe za ovim elementom (vode i vinova loza). Pravilnikom o dozvoljenim količinama opasnih i štetnih materija u zemljištu i metodama za njihovo ispitivanje iz 1990. godine (Sl. glasnik RS, br. 11/1990) definisane su maksimalno dozvoljene vrednosti za teške metale u zemljištu. Ukupan sadržaj svih analiziranih teških metala u zemljištu, izuzev Ni, bio je niži od maksimalno dozvoljenog sadržaja određenog Pravilnikom. Ukupan sadržaj Ni na pojedinim pacelama u Sremu je iznad maksimalno dozvoljenih vrednosti propisanih zakonom (50 mg kg-1) i najverovatnije je prirodnog geohemijskog porekla, što su pokazala i prethodna istraživanja. Rezultati analiza biljnog materijala koji se koristi u ishrani ljudi (žitarice, povrde) i životinja (krmne biljke) pokazuju da su svi uzorci zdravstveno bezbedni s aspekta koncentracije ispitivanih teških metala i štetnih elemenata (Pb, Cd) i ne sadrže više koncentracije od propisanih zakonom (Sl. glasnik RS, br. 28/2011). Za koncentracije Ni i Cr ne postoji zakonska regulativa, ali nisu prelazile uobičajene vredosti.

Stroge kriterijume u pogledu proizvodnje zdravstveno bezbedne hrane i zaštite životne sredine može zadovoljiti samo racionalna upotreba pesticida. Ostaci pesticida koji su prisutni u zemljištu mogu rezultovati štetnim efektima po ljudsko zdravlje i životnu sredinu, mogu dospeti do površinskih voda, mogu se isprati do dubljih slojeva zemljišta, a mogu dospeti i do podzemnih voda. Perzistentni pesticidi u zemljištu mogu prouzrokovati oštedenja narednih useva u plodoredu (fitotoksičnost), a posebno u slučaju primene vedih količina u odnosu na preporučenu. Na osnovu provere prisustva pesticida u zemljištu može se utvrditi i da li su se proizvođači pridržavali principa dobre poljoprivredne prakse, prilikom izbora i primene određenih sredstava za zaštitu bilja. U ispitivanim uzorcima zemljišta pod usevima kukuruza i soje, dominatno je bilo prisustvo sulfonilurea herbicida, a među njima najzastupljeniji su bili tifensulfuron-metil, oksasulfuron i nikosulfuron. Nivo ostataka sulfonilurea herbicida iznad granice od 0,05 mg/kg, utvrđen je kod 12,5% uzoraka, što se mora imati u vidu kod izbora naredne kulture u plodoredu, jer nađene količine mogu biti fitotoksične za osetljive useve.

Analizom zemljišta na prisustvo ostataka fungicida utvrđeno je prisustvo 10 različitih aktivnih materija, od čega pet iz grupe triazola: ciprokonazol, propikonazol, difenokonazol, epoksikonazol i tebukonazol, sa najčešdim detekcijama proipikonazola. Pored navedenih, utvrdjeno je i prisustvo pirimetanila, azoksistrobina, trifloksistrobina, flusilazola i krezoksim-metila. Prisustvo ostataka insekticida, koji su primenjeni u zaštiti gajenih biljka utvrđeno je u manje od 20 % ispitanih uzoraka zemljišta.

Pravilnikom o dozvoljenim količinama opasnih i štetnih materija u zemljištu i metodama za njihovo ispitivanje iz 1990. godine (Sl. glasnik RS, br. 11/1990) definisane su samo granične vrednosti ostataka atrazina i simazina u srednje teškim i teškim zemljištima za proizvodnju poljoprivrednih kultura, a oni su Odlukom Uprave za zaštitu bilja, Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i

133

vodoprivrede Republike Srbije od 31.12.2007. godine zabranjeni za promet. Takođe, Uredbom o programu sistematskog pradenja kvaliteta zemljišta, indikatorima za ocenu rizika od degradacije zemljišta i metodologiji za izradu remedijacionih programa (Sl.glasnik RS, br. 88/2010) definisane su granične vrednosti za mali broj pesticida u zemljištu, kao što su: DDT/DDD/DDE; suma aldrina; dieldrina i endrina; HCH jedinjenja; atrazin; karbaril; karbofuran; hlordan; endosulfan; heptahlor; heptahlorepoksid; maneb; MCPA i organo kalajna jedinjenja. Od navedenih pesticidnih aktivnih materija, ni jedna više nije u primeni u Republici Srbiji, tako da nije bilo mogude uporediti nađene količine ostataka pesticida u poljoprivrednom zemljištu sa graničnim vrednostima iz nekog Pravilnika.

Na osnovu poređenja nađenih ostataka pesticida u analiziranim uzorcima zemljišta pod određenim usevom, sa spiskom registrovanih sredstava za zaštitu bilja i njihovom namenom “Sredstva za zaštitu bilja u prometu u Srbiji" (Biljni lekar, 2015), može se redi da su poljoprivredni proizvođači u vedini slučajeva koristili sredstva za zaštitu bilja u skladu sa namenom za koju su registrovana, ali je bilo i slučajeva pogrešne primene.

Validovanom multirezidualnom LC-MS/MS metodom, u skladu sa smernicama SANCO/12571/2013 dokumenta, izvršena je analiza uzoraka povrda i žitarica na sadržaj pedeset pet pesticida (acetamiprid, azoksistrobin, bupirimat, karbendazim, karbofuran, karbosulfan, hlorpiirifos, klotianidin, ciprokonazol 1&2, ciprodinil, kletodim, difenokonazol, dimetomorf, endosulfan alfa, epoksikonazol, fenheksamid, fenokscarb, fenpropatrin, enpropimorf, fenvalerat, flusilazol, flutriafol, heksokonazol, imidakloprid, indoksakarb, krezoksim-metil, metalaksil-M, metkonazol, metomil, metoksifenozid, metidation, miklobutanil, oksadiksil, penkonazol, pensikuron, pirimikarb, pirimifos-metil, propamokarb, propoksur, propikonazol, piraclostrobin, pirimetanil, piriproksifen, spiroksamin, tebukonazol, tebufenpirad, teflutrin, tiabendazol, tiakloprid, tiodikarb, triadimefon, triadimenol, trifloksistrobin, trifluralin i zoksamid). Vedina pesticida, obuhvadena ovim istraživanjem, se nalazi na spisku Pravilnika o utvrđivanju godišnjeg programa postregistracione kontrole sredstava za zaštitu bilja za 2014. godinu, koji definiše aktivne supstance čije se prisustvo i nivoi ostataka ispituju u hrani biljnog porekla (Sl. glasnik RS 58/2014). Međutim, spisku ispitivanih pesticida, dodati su i oni pesticidi, koji su registrovani za upotrebu u uspitivanim poljoprivrednim proizvodima (Sekulid i Jeličid, 2013), a ne nalaze se na zvaničnoj listi.

Detektovane vrednosti pronađenih pesticida, upoređene su Službenim glasnikom RS broj 29/2014 koji propisuje makismalno dozvoljene količine ostataka pesticida u poljoprivrednim proizvodima, pri čemu je ovaj Pravilnik preuzeo propisane vrednosti MDK u Evropskoj uniji, odnosno, Regulativa 396/2005.

Od ukupnog broja uzoraka, samo je 1.57% sadržavalo ostatke pesticida preko propisanih maksimalno dozvoljenih količina (jedan uzorak lubenice sa detekcijama karbendazima i teflutrila). Metalaksil, piriproksifen, pirimifos-metil, pirimetanil i acetamiprid su najčešde detektovani pesticidi u analiziranim uzorcima. Procentualni broj uzoraka bez detekcija pesticida (ili su detekcije bile ispod LOQ) je 24%, dok je samo jedan pesticid (singl detekcija) detektovan u 16% uzoraka. Svi ostali uzorci su sadržavali višestruke detekcije. Visok procenat pozitivnih uzoraka na rezidue pesticida upozorava da se u proizvodnji mora kontinuirano pratiti bezbednost hrane sa ciljem uspešnog sprečavanja štetnog delovanja pesticida na ljudsko i životinjsko zdravlje, kao i na očuvanje životne sredine.

Upoređujudi rezultate sa rezultatima ranijih istraživanja iz dostupne literature, može se zaključiti da su proizvođači počeli da se pridržavaju dobre poljoprivredne prakse, koja predstavlja koncept primene određenih postupaka u procesu poljoprivredne proizvodnje i suštinski predstavlja integraciju dobro postavljenog procesa rada i kontrole, koji ostvaruju ciljeve održive poljoprivrede. Cilj je proizvodnja bezbedne i zdrave hrane i drugih poljoprivrednih proizvoda, uz istovremeno ostvarenje ekonomske vrednosti, društvene stabilnosti i zaštite životne sredine. Međutim, nađeni su i ostaci sredstava za zaštitu bilja koja nisu registrovana za primenu u određenim kulturama, što nam ukazuje da se pojedini poljoprivredni proizvođači ne pridržavaju GAP-a u potpunosti i da je to oblast kojoj se mora u bududnosti posvetiti izuzetna pažnja uz kontinuiranu i organizovanu kontrolu.

134

6. CONCLUSION Agricultural production in the border region between Serbia and Croatia is faced with the need to

harmonize the national economy and to increase food production with the aim of regional

sustainable agriculture and the general objectives of environmental protection and production of

quality and safe food. Activities aimed at the needs of the national economy to increase agricultural

and food production, it is associated with the main specific issue of strengthening agricultural

production and control systems of environmental impacts. Significant measures to strengthen

agricultural production is the control of use of fertilizers and pesticides in order to optimize

production quality of health foods and protecting the environment. In addition, the problem is an

insufficient education and training of farmers for the proper application of fertilizers and pesticides,

and also unfavorable structure of crop and livestock production. Insufficient awareness of farmers

on the production potential and technology of fertilization and plant protection, leading to a lack of

knowledge about the impact of agriculture on the environment and food quality.

In the border region there are not sufficiently coordinated activities to increase production in a

sustainable and environmentally friendly manner, although scientific institutions and local

authorities present necessary conditions for regional development. Furthermore, the attention of

consumers is not sufficiently directed at the impact of agriculture on the environment and food

quality and safety, as a result of the underdeveloped general awareness about the unbreakable

connection between the environment, farmers and consumers, also the quality and safety of food.

The results of soil analysis on the examined farms in the border region of Serbia show that there is a

great variability in soil fertility as between different farms and between plots on one farm. This leads

to the conclusion that fertilizers in the previous period are not applied on the basis of chemical

analysis of soil.

The large variability in soil fertility is especially pronounced in the content of humus, total nitrogen

and available phosphorus. The results of soil analysis indicates that there is a need for harmonization

between fertilization and soil fertility on individual parcels; on the one hand there is a need for

application of more nutrients than the present amount, while in the other plots there is a need to

rationalize or even the complete omission of the application of some nutrients.

Slightly alkaline reaction of soil is found on about 90% of the analyzed plots which are also very

calcareous soils (> 10% CaCO3). Those led to conclusion that the use of fertilizers with CaCO3 (KAN) is

not recommended. Alkaline reaction negatively affects the solubility of phosphorus compounds and

also reduces the availability of trace elements.

The vast majority of soils are poorly supplied with humus (99% of the analyzed plots). The low

humus content can adversely affect many soil properties such as structure, water holding capacity of

soil, ability of soil to retain elements and is considered as a form of land degradation. Restoring the

organic matter by the application of organic fertilizers (manure), plowing of green manure and crop

residues could prevent the decline of humus content and in the long-term raise the level of soil

fertility.

By analyzing the application of fertilizers on pilot family farms it was found that in the production of

field crops the required amount of nitrogen fertilizers is estimated using N-min. method only in a

135

small number of farms. On the other hand in all tested farms nitrogen fertilizers with physiologically

acid reaction such as amoinium nitrate and urea were used, which are adequate as chemical

properties of soil in the border area is alkaline.

Approximately half of the analyzed soils (44%) containing <15 mg P2O5 100 g-1, are classified as

deficient and medium-provided with phosphorus. Slightly alkaline reaction of soil can reduce the

solubility of phosphorus in the soil. Therefore, if the conditions of moisture in the soil allows the

cultivation of intercrops (primarily legumes) it can increase the solubility of phosphorus by

absorption of less soluble compounds and transfer of phosphorus to the surface layers of soil. The

large variability in the content of available P2O5 between individual plots on the farms, indicates the

possibility of significant optimization, and rationalization of application of phosphorus on individual

plots. On the plots with higher phosphorus content than 40 mg P2O5 100 g-1 recommendation is a

significant reduction or even the omissions of phosphorus fertilizers; because of the increased cost

of production, and reduced availability of the essential microelements.

About 80% of the analyzed soils are within optimum to high content of available K2O. Optimal levels

of potassium in the soil can be maintained by replenishing about 60% of the potassium removed by

the crops yield.

Optimizing the application of phosphorus and potassium in the production of field crops could

reduce the production costs and achieve higher yield and positive economic effects.

The content of available microelements (Fe, Mn, Cu and Zn) in all soil samples was above the lower

limit of optimal provision and field crops will not positively react to the fertilization with these

elements. Soil in Srem (Indjija, Rivica, Kraljevci) is characterized by a low concentration of available

Fe (averaging 7.4 ppm), which is insufficient for the crops that have increased needs for this element

(fruit and grapes).

Regulations on permitted amounts of hazardous and harmful substances in soil and methods for

their examination in 1990 (Fig. Gazette of RS, no. 11/1990) defines the maximum allowable values

for heavy metals in soil. The total content of all analyzed heavy metals in the soil, except Ni, was

lower than the maximum content specified in the Regulations. The total content of Ni in certain plots

in Srem is above the maximum permitted level prescribed by law (50 mg kg-1) and probably is the

natural geochemical origin, as demonstrated by previous research.

The results of analyzes of plant material used in the human diet (cereals, vegetables) and animals

(fodder crops) indicate that all samples are safe in terms of concentrations of the heavy metals and

toxic elements (Pb, Cd) and do not contain higher concentrations than required by law (Off. Gazette

of RS, no. 28/2011). There is no legislation for concentrations of Ni and Cr, but levels did not exceed

the usual data from previous research.

Strict criteria in terms of safe food production and environmental protection can only be satisfied by

the rational use of pesticides. Pesticide residues that are present in the soil may result in adverse

effects on human health and the environment; they can enter the surface water, can be flushed out

to deeper soil layers, or even can reach underground water. Persistent pesticides in soil can cause

damage to the next crop in the rotation (phytotoxicity), especially in the case of the application of

136

larger quantities than recommended. On the basis of checking the presence of pesticides in the soil

it can be determined whether the farmers comply with the principles of good agricultural practice in

the selection and application of certain plant protection products. The soil samples under crops of

corn and soybeans, there was a dominant presence of sulfonylurea herbicides, among which the

most common were thifensulfuron-methyl, oxasulfuron and nicosulfuron. The level of residues of

sulfonylurea herbicides over the limit of 0.05 mg / kg was found in 12.5% of the samples. This must

be kept in mind when selecting the next crops in the rotation, as found quantities may be phytotoxic

to sensitive crops.

Soil analysis for the presence of fungicide residue revealed the presence of 10 different active

ingredients, five of them from the group of triazoles: cyproconazole, propiconazole, difenoconazole,

epoxiconazole and tebuconazole, with the most common detection proipikonazola. In addition to

the above, it was determined the presence of pyrimethanil, azoxystrobin, trifloxystrobin, flusilazole

and kresoxim-methyl. The presence of residues of insecticides, which are applied in the protection of

cultivated plants has been found in less than 20% of the examined soil samples.

Regulations on permitted amounts of hazardous and harmful substances in soil and the methods for

their examination in 1990 (Fig. Gazette of RS, no. 11/1990) defined the limit values only remnants of

atrazine and simazine in the medium to heavy agricultural soils and they are by the Decision of the

Plant Protection, Ministry of Agriculture, Forestry and Water Management of the Republic of Serbia

prohibited from 31.12.2007. Also, the Regulation on the program of systematic monitoring of soil

quality indicators for assessing the risk of soil degradation and methodology for development of

remediation programs (Official Gazette of RS, no. 88/2010) defined limit values for a small number

of pesticides in the soil, such as: DDT / DDD / DDE; the sum of aldrin; dieldrin and endrin; HCH

compounds; atrazine; carbaryl; carbofuran; chlordane; Endosulfan; heptachlor; Heptachlorepoxid;

maneb; MCPA and organo-tin compounds. Of these pesticide active ingredients are no longer in use

in the Republic of Serbia, so it was not possible to compare the amount of pesticide residues found

in agricultural land with the limit values for some of the Ordinance.

Based on a comparison of pesticide residues found in the analyzed soil samples under certain crop,

with the list of registered plant protection products ("Plant protection products on the market in

Serbia", Viroze, 2015), it can be said that farmers in most cases use plant protection products in

accordance with the purpose for which they are registered, but there were also cases of incorrect

application.

Multiresidue validated LC-MS / MS method, in accordance with the guidelines SANCO / 12571/2013

document, are used for analysis of samples of vegetables and cereals the fifty five pesticides

(acetamiprid, azoxystrobin, bupirimate, carbendazim, carbofuran, carbosulfan, hlorpiirifos,

clothianidin, ciprokonazol 1 & 2, cyprodinil, clethodim, difenoconazole, dimethomorph, endosulfan

alpha, epoxiconazole, fenhexamid, fenokscarb, fenpropathrin, enpropimorf, fenvalerate, flusilazole,

flutriafol, heksokonazol, imidacloprid, indoxacarb, kresoxim-methyl, metalaxyl-M, metconazole,

methomyl, methoxyfenozide, methidathion , myclobutanil, oxadixyl, penconazole, pencycuron,

pirimicarb, pirimiphos-methyl, propamocarb, propoxur, propiconazole, piraclostrobine,

pyrimethanil, pyriproxyfen, spiroxamine, tebuconazole, tebufenpyrad, tefluthrin, thiabendazole,

thiacloprid, thiodicarb, triadimefon, triadimenol, trifloxystrobin, trifluralin and zoxamid ). Most of

the pesticides covered by this research is on the list of the Ordinance on establishing the annual

137

program postapproval control of plant protection products for 2014, which defines active substances

whose presence and levels of residues are tested in plant foods (Fig. Gazette of RS 58/2014 ).

The detected values of found pesticides were compared with Official Gazette of the RS No. 29/2014

which stipulates maximum allowable amounts of pesticide residues in agricultural products, where

this Ordinance took the prescribed MRL values in the European Union, ie Regulation 396/2005.

Of the total number of samples, only 1.57% contained residues of pesticides over the prescribed

maximum allowable amount (one sample of watermelon with the detection of carbendazim and

teflutrila). Metalaxyl, pyriproxyfen, pirimiphos-methyl, pyrimethanil and acetamiprid are most

frequently detected in the analyzed samples pesticides. The percentage of samples without

detection of pesticides (or detection were below the LOQ) was 24%, while only one pesticide (single

detection) was detected in 16% of samples. All other samples contained multiple detection. A high

percentage of positive samples for residues of pesticides warns that the production must

continuously monitor food security with the aim to successfully prevent the harmful effects of

pesticides on human and animal health and on the environment.

Comparing the results with the results of earlier studies from the available literature, we can

conclude that the farmers began to comply with the principle good agricultural practice, which is the

concept of applying certain procedures in the process of agricultural production and focuses on the

integration of well-established work processes and controls that achieve the goals of sustainable

agriculture. The goal is the production of safe and healthy food and other agricultural products,

while the realization of economic value, social stability and environmental protection. However, they

found the remains of pesticides that are not registered for use in certain cultures, indicating to us

that some farmers do not comply with GAP fully and it is an area which must in future devote special

attention with continuous and organized control.

138

LITERATURA

Carmelo, G.P., Maria, E.F.L., Sara, H.M., Ana Maria, C.F., Jose Luis P.P., Bernando, M.C. (2010): Simlified

QuEChERS approach for the extraction of chlorinated compounds from soil samples. Talanta 81, 385-391.

Carter, M. R., Gregorich, E.G. (2006): Soil Sampling ond Methods of Analysis. Canadian Society of Soil

Science.

Cheng, H., H. (Ed.) (1990): Pesticides in the Soil Environment: Processes, Impacts, and Modeling, Soil

Science Society of America, Inc., Madison, Wisconsin, USA.

Crompton, T.R. (2006): Toxicants in Terrestrial Ecosystems. Springer-Verlag, Berlin, Heldeberg.

Curran, S.W. (2001): Persistence of Herbicides in Soil. Agronomy Facts 36.

ČUVARDID M., SEKULID P., MIHALJEV Ž., ŽIVKOV-BALOŠ M., DUPID Ž. (2006): Essential and toxic elements

in solis , feed and food in Vojvodina province. Proceedings of International Symposium on Trace elements

in the Food Chain, Budapest, May 25-27, 220-224.

ČUVARDID M., HADŽID V., SEKULID P., KASTORI R., BELID M., GOVEDARICA M., NEŠID LJ., PUCAREVID M.,

VASIN J. (2003): Quality control of agricultural soils and irrigation water in Vojvodina province. Periodical

of Scientific Research on Field and Vegetable Crops, Novi Sad, 40, 115-127.

EN 15662, Foods of Plant Origin-Determination Of Pesticide Residues Using GC-MS and/or LC-MS/MS

Following Acetonitrile Extraction/Partitioning and Clean-up by Dispersive.

EUROPEAN COMMISSION, Directorate General Health and Consumer Protection SANCO/825/00 rev. 8.1,

16/11/2010. Guidance document on pesticide residue analytical methods

EUROPEAN COMMISSION, Directorate General Health and Consumer Protection SANCO/3029/99 rev.4,

11/07/00. Guidance for generating and reporting methods of analysis support of pre-registration data

requirements for Annex II (part A, Section 4) and Annex III (part A, Section 5) of Directive 91/414.

Fernandes, V.C., Domingues V.F., Mateus, N., Delerue-Matos, C. (2013): Multiresidue pesticides analysis in

soils using QuEChERS with disposable pipette extraction and dispersive solid-phase extraction. Journal of

Separation Science, 36(2):376–382.

FOCUS Leaching Modelling Workgroup: "Leaching models and EU registration" (1995).

FOCUS Soil Modelling Workgroup: "Soil persistence models and EU registration" (1997).

FOCUS Surface Water Modelling Workgroup: "Surface water models and EU registration of plant

protection products" (1997a).

Guidance document for the conduct of studies of occupational exposure to pesticides during agricultural

application. OECD Environmental Health and Safety Publications. Series on testing and assessment. No. 9.

1997. OECD, Paris, France.

139

Gustafon, D.I. (1989): Groundwater Ubiquity Score: A simple method for assessing pesticide leachability.

Environmental Toxicology and Chemistry, 8:339-537.

Lazid, S., Šunjka, D. (2014): Solid-phase extraction followed by HPLC/DAD for the determination of

sulphonyl herbicide in soil. Research Journal of Agricultural Science 46 (2), 132-138.

Lazid, S., Šunjka, D., Grahovac, N. (2014): Nicosulfuron residues in agricultural soil. Book of Abstracts,VII

Kongress on Plant Protection, 350-352.

Lesuer, C., Gartner, M., Mentler, A., Fuerhacker, M. (2008): Comparison of four extraction metods for the

analysis of 24 pesticides in soil samples with gas chromatography-mass spectrometry and liquid

chromatography-ion trap-mass spectrometry. Talanta 15, 75 (1): 284-93.

Manojlovid M, Singh BR (2012): Trace elements in soils and food chains of the Balkan region. Acta

Agriculturae Scandinavica, Section B -Plant Soil Science, 62(8), 673-695

Odal, B., Moloschik, E., Uzinger, N., Anton, A., Szekacs, A. (2006): Pesticide residues in Hungaran Soils,

Geoderma 135, 163-178.

Pravilnik o dozvoljenim količinama opasnih i štetnih materija u zemljištu i metodama za njihovo ispitivanje.

Službeni glasnik Republike Srbije, br. 11/1990.

Pravilnik o količinama pesticida i drugih otrovnih materija, hormona, antibiotika i mikotoksina koji se mogu

nalaziti u životnim namirnicama (Sl. list SRJ, 5/1992; 11/92 - ispravka; 32/02 i 25/10)

Pravilnik o dopuni Pravilnika o maksimalno dozvoljenim količinama ostataka sredstava za zaštitu bilja u

hrani i hrani za životinje (Sl. glasnik 28/2011)

Pravilnk o kvalitetu hrane za životinje (2010): Službeni glasnik Republike Srbije, broj 4, član 99.

R. S. Kookana, S. Baskaran and R. Naidu (1998): Pesticide fate and behaviour in Australian soils in relation

to contamination and management of soil and water: a review, Australian Journal of Soil Research, 36(5)

715-764.

Sekulid J., Jeličid S. (2013): Sredstva za zaštitu bilja u prometu u Srbiji. Biljni lekar, br. 2-3. Društvo za zaštitu

bilja Srbije.

Šovljanski R., Lazid S. (2007): Osnovi fitofarmacije, Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Novom Sadu.

Uredba o programu sistematskog pradenja kvaliteta zemljišta, indikatorima za ocenu rizika od degradacije

zemljišta i metodologiji za izadu remedijacionih programa, Službeni glasnik Republike Srbije, br. 88/2010.

Vera, J., Correia-Sa, L., Paiga, P., Braganca, I., Fernandes, V.C., Domingues, V.F., Delerue-matos, C. (2013):

QuEChERS and soil analysis. An Overview. Sampre, 54-77.

Walker, C.H., Hopkin, S. P., Sibly, R.M., Peakall, D.B. (2006): Principles of Ecotoxicology, Taylor &Francis,

Boca Raton, London, New York.

mailto:[email protected]

140

Wang, Y.H., Du, L.W., Zhou, X.M., Tan, H.H., Bai, L.Y., Zeng, D.Q., Tian, H. (2012) QuEChERS extraction for

high performance liquiddetermination of pyrazolosulfuron-ethyl in soil. J. Chem. Soc., Pak., 34, p. 28-32.

Wauchope RD, Yeh S, Linders JB, Kloskowski R, Tanaka K, Rubin B, Katayama A, Kördel W, Gerstl Z, Lane

M, Unsworth JB. (2002): Pesticide soil sorption parameters: theory, measurement, uses, limitations and

reliability. Pest Manaq Sci., 58(5):419-45.

Ostojid, Z. (2003): Sredstva za zaštitu bilja i vode. 47 Seminar biljne zaštite, Opatija 11-14 decembar 2003,

9-11.

Pimentel, D., Levitan, L. (1986): Amounts applied and amounts reaching pests. Bioscience, 36:86-91.

Koren, H., Bisesi, M.S. (2003): Handbook of Environmental Health: Pollutant interactions in air, water, and

soil. Lewis Publication.

Van der Werf, H.M.G. (1996): Evaluating the impact of pesticides on the environment. Agriculture,

Ecosystems and Environment, 60:81-96.

Aktivne supstance čije se prisustvo i nivo ostataka ispituje u hrani biljnog porekla (2014). Službeni glasnik

Republike Srbije broj 58/2014.

Anastassiades M., Lehotay S. J., Stajnbaher D., Schenck F. J. (2003). Fast and easy multiresidue method

employing acetonitrile extraction/partitioning and “dispersive solid-phase extraction“ for the

determination of pesticide residues in produce, Journal of AOAC, 86(2): 412-31.

Attallah E.R., Barakat D.A., Maatook G.R., Ashour Badawy H.A. (2012). Validation of a quick and easy

(QuEChERS) method for the determination of pesticides residue in dried herbs. Journal of Food Agriculture

Environ. 10(1):755–762.

Baličevid R., Rozman V., Raspudid E., Brmež M., Lončarid Z., Bursid V., Ravlid M.,Sarajlid A., Lucid P. (2015):

Upotreba sredstava za zaštitu bilja na obiteljskim poljoprivrednim gospodarstvima na području istočne

Hrvatske, 50th Croatian and 10th International Symposium on Agriculture, Opatija, Croatia, Proceedings,

49-53.

Bursid V., Lazid S., Vukovid S., Šunjka D., Pucarevid M. (2009). Disappearance of azoxystrobin in cucumber,

Contemporary Agriculture, 58 (3-4), 81-86.

Bursid V. (2011). Optimizacija hromatografskih metoda i određivanje ostataka fungicida u plodovima

krastavca, Doktorska disertacija, Poljoprivredni fakultet, Univerzitet Novi Sad.

Bursid V., Vukovid G., Špirovid B., Lazid S., Đurovid R., Zeremski-Škorid T. (2012). Analiza pesticida u

trešnjama QuEChERS ekstrakcijom: Poređenje uticaja sorbenta na prinos ekstrakcije, XIV Simpozijum o

zeštiti bilja i IX Kongres o korovima, Zlatibor 26-30.11.2012., Zbornik rezimea radova, 79-80.

Bursid V., Vukovid G., Jajid I., Lazid S., Cara M., Čolovid R., Vukmirovid Đ. (2013). Analysis of aflatoxins B1 and

G1 in maize by QuEChERS, Matica Srpska Journal for Natural Sciences, 124, 51-57.

Commission directive 2002/63/EC (2002). Official Journal of the European Communities.

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Wauchope%20RD%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=11997969

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Yeh%20S%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=11997969

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Linders%20JB%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=11997969

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Kloskowski%20R%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=11997969

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Tanaka%20K%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=11997969

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Rubin%20B%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=11997969

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Katayama%20A%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=11997969

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=K%C3%B6rdel%20W%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=11997969

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Gerstl%20Z%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=11997969

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Lane%20M%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=11997969



http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Unsworth%20JB%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=11997969

http://www.google.rs/search?hl=sr&tbo=p&tbm=bks&q=inauthor:%22Herman+Koren%22

http://www.google.rs/search?hl=sr&tbo=p&tbm=bks&q=inauthor:%22Michael+S.+Bisesi%22

141

Eurachem, The Fitness for Purpose of Analytical Methods: A Laboratory Guide to Method Validation and

Related Topics, Validation, http://www.eurachem.org/guides/pdf/valid.pdf, posted December 1998,

accessed March 2012.

Fernandez-Alba A. (2014). Evaluation of analytical preocedures in pesticide multiresidue methods to

overcome matrix effects in fruits and vegetables, 10th

European Pesticide Residue Workshop, Dublin,

Ireland, Programe & book of abstracts, 54.

Glauner T., Yang D., Wuest B., Fandino A. (2013). Eliminating matrix effects during multi-residue pesticide

analysis by extensive dilution using the Agilent 6495 Triple Quadrupole MS with enhanced sensitivity,

Science direct.

Gomez-Perez L., Romero-Gonzalez M., Jose Luis Martinez V., Garrido Frenich A. (2014). Analysis of

pesticide and veterinary drug residues in babx food by liquid chromatography coupled to Orbitrap high

resolution mass spectrometry, Talanta, in press.

Hajšlova J. (2014).Challenges to further increase effectiveness and throughput of food safety control:

integration of pesticide residues and natural toxins analysis into a single run, The World Mycotoxin Forum

- 8th Conference, Mycootoxin control: the systems approach. Abstracts of lectures and posters, 147.

ISO/EC 17025 (2005). General requirements for the competence of testing and calibration laboratories.

Lesueur C., Maestroni B. (2014). Comparioson of QuEChERS-based methods for the analysis of 600

pesticides in common fruit and vegetables with GC-MS/MS and LC-MS/MS, 10th

European Pesticide

Residue Workshop, Dublin, Ireland, 30th June-3rd July, Programme and book of abstracts, 130.

Matijevid B. (2013). Kontrola kvaliteta i validacija analitičkih metoda: primena u volumetrijskoj i

gravimetrijskoj analizi, Prirodno-matematički fakultet, Departman za hemiju, biohemiju i zaštitu životne

sredine, Novi Sad.

Pravilnik o maksimalno dozvoljenim količinama ostataka sredstava za zaštitu bilja u hrani i hrani za

životinje za koju se utvrđuju maksimalno dozvoljene količine ostataka sredstava za zaštitu bilja (2014).

Službeni glasnik RS broj 29/2014.

Pucarevid M. (2008). Ostaci pesticide u vodu i povrdu, Zbornik radova Instituta za ratarstvo i povrtarstvo,

Vol. 45, 1, 195-203.

Regulation EC/396/2005 (2005). Pesticide EU-MRLs

SANCO/12571/2013, Method validation and quality control procedures for pesticide residues analysis in

food and feed.

Sekulid J., Jeličid S. (2013). Sredstva za zaštitu bilja u prometu u Srbiji (2013), Društvo za zaštitu bilja Srbije,

Biljni lekar, 1-2.

Shelly D., Perman C. (2010).Extraction of Polycyclic Aromatic Hydrocarbons (PAH) from Fish Using the

QuEChERS Approach, The Application Notebook.

http://www.chromatographyonline.com/lcgc/author/authorInfo.jsp?id=47860

http://www.chromatographyonline.com/lcgc/author/authorInfo.jsp?id=47859

142

Surma A. M., Cieślik E. (2013): Application of QuEChERS Method for Simultaneous Determination of

Pesticide Residues and PAHs in Fresh Herbs, Bull Environ Contam Toxicol. 90(4): 508–513.

doi: 10.1007/s00128-012-0951-x

Šovljanski R., Lazid S. (2007). Osnovi fitofarmacije, Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Novom Sadu.

Vukovid G. (2012). Određivanje ostataka pesticida u dečijoj hrani upotrebom gasne i tečne hromatografije

sa masenom spektrometrijom, Doktorska disertacija, Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Novom Sadu.

Vukovid G., Stereva D., Bursid V., Mladenova R., Lazid S. (2012). Application of GC-MSD and LC-MS/MS for

the determination of priority pesticides in baby foods in Serbian market, LWT – Food Science and

Technology, 49, 312-319.

Zhang K. (2014). Matrix Effects in Multi-Residue Pesticide Analysis When Using Liquid Chromatography-

Tandem Mass Spectrometry, US FDA Center for Food Safety and Applied Nutrition.

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Surma%20M%5Bauth%5D

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Cie%26%23x0015b%3Blik%20E%5Bauth%5D

http://dx.doi.org/10.1007%2Fs00128-012-0951-x

Projekat je finansiran od strane Evropske unije.

This project is funded by European Union.

Documents

Doprinos poljoprivrede čistoj okolini - AGROEKOLOGIJA · Misija je podsticanje regionalnog razvoja korišdenjem lokalnih i nacionalnih izvora sredstava i dostupnih fondova EU i ostalih