Uniwersytet Wrocawski Wydzia Nauk Historycznych i Pedagogicznych

Kazimierz Wycicki

Niemiecki rozrachunek. Polityczne i spoeczne aspekty niemieckich debat publicznych o przeszoci 1939-1945.

rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Marka Zybury

Wrocaw 2000

1. WSTP.................................................................................................................................................................4 2. ROZRACHUNEK ROZOONY NA DZIESICIOLECIA......................................................................17 2.1.LATA 40-TE I 50-TE. ROZRACHUNEK NARZUCONY..................................................................................................18 2.1.1. "Deutsche Katastrophe" i godzina zero................................................................................................18 2.1.2. Kara i narzucona pokuta.....................................................................................................................27 2.1.3. Odpowiedzialno zbiorowa i zbiorowa ucieczka od odpowiedzialnoci.............................................34 2.1.4. Amnestia i restauracja......................................................................................................................43 2.1.5. Oszukani, zbombardowani, wypdzeni ................................................................................................52 2.1.6. Czy "reedukacja" bya skuteczna?........................................................................................................64 2.2. LATA 60-TE I 70-TE. "KOMPLEKS WINY"...........................................................................................................73 2.2.1. Dojrzewajce sumienie ........................................................................................................................73 2.2.2. Niemcy po Auschwitz i proces Eichmanna..........................................................................................82 2.2.3. Spr o Fischera i nowa niemiecka historiografia.................................................................................88 2.2.4. Debata o przedawnieniu i mode pokolenie....................................................................................103 2.3. LATA 80-TE I 90-TE. NIEUCHWYTNA TOSAMO .......................................................................................115 2.3.1. Spr historykw i dom historii.......................................................................................................115 2.3.2. Dwuznaczne dziedzictwo Prus............................................................................................................123 2.3.3. 8 maja i inne trudne rocznice..............................................................................................................127 2.3.4. Pytania o "normalno" i pastwo narodowe....................................................................................132 2.3.5. Spr Walser- Bubis i zwycistwo Goldhagena..................................................................................144 2.3.6. Zbrodnie Wehrmachtu, 20.lipca i prawo do nieposuszestwa..........................................................151 2.3.7.Nie tylko pomnik holocaustu................................................................................................................159 2.3.8. Wychowanie rozcignite na dziesiciolecia......................................................................................172 3. ZAGADNIENIE PAMICI HISTORYCZNEJ...........................................................................................181 3.1. KULTURA (POLITYKA) PAMICI..........................................................................................................................182 2

3.1.1. WIELKA INSCENIZACJA WIADOMOCI HISTORYCZNEJ.........................................................................................182 3.1.2. Wizyta w miejskim muzeum.................................................................................................................196 3.1.3. Wina i pami - Jaspers i Niethammer ..............................................................................................203 4. POLSKA HIPOTEKA....................................................................................................................................218 4.1. DIALOG PRZED OTWARCIEM..............................................................................................................................219 4.1.1. Wielkie opnienie..............................................................................................................................219 4.1.2. Pod pomnikiem Getta - era socjaldemokratw...................................................................................228 4.2. TRUDNOCI WIELKIEGO PRZEOMU.....................................................................................................................236 4.2.1.Na Westerplatte i w Palmirach............................................................................................................236 4.2.2. Rozrachunek i historyczne partnerstwo..............................................................................................240 5. ZAKOCZENIE.............................................................................................................................................248 KALENDARIUM .....................................................................................................................................................254 POSTAWOWA BIBLIOGRAFIA.....................................................................................................................................256

3

1. WstpNazistowskie zbrodnie rzuciy dugi cie na ca nasz epok. Nawet w p wieku pniej, wkraczajc w XXI wiek, wci zmuszeni jestemy o nich pamita. Kolejne pokolenia Niemcw oceniane s wedle postawy wobec tej przeszoci. Jest to przeszo, jak czsto si przy publicznych okazjach

powtarza, ktra nie moe wci odej. W cigu ostatnich dwch lat zrozumiae emocje i napicia budziy odszkodowania dla robotnikw przymusowych III Rzeszy. Naturaln reakcj po stronie polskiej byo stawianie sobie pytania i przeywanie wtpliwoci, co wiedz i myl Niemcy o tamtych czasach, skoro pertraktacje w tej sprawie, zdawaoby si nie podlegajcej dyskusji, okazyway si tak dugie i cikie. I atwo w takiej sytuacji o upraszczajce uoglnienia: skoro nie s gotowi do natychmiastowego zadouczynienia i nie czuj si do niego zobowizani, to pewnie te nie do przeszo lat 1933-45 przemyleli i nie przezwyciyli tej przeszoci. Czy jednak taki osd jest uzasadniony, nawet jeli uwaa kto, e w sprawie odszkodowa strona niemiecka powinna zachowywa si inaczej? Bo co waciwie i ile w Polsce wiemy na temat niemieckiego rozrachunku z histori lat 1933-45? Odpowiedz brzmi niestety, niewiele. Stosunki polsko-niemieckie zmieniy si o tyle na lepsze, e gdy nie ma w nich powaniejszych kwestii spornych, jest si skonnym uwaa Niemcw, z ich bogatym i skonnym w wielu punktach do pomocy pastwem, za cennych sprzymierzecw. Kade powaniejsze przypomnienie o przeszoci grozi jednak zawsze pogorszeniem stosunkw, mimo wszystkich licznych gestw pojednania, a take gdy tylko stosunki te cho troch si komplikuj z jakichkolwiek powodw, natychmiast przypomina si rwnie o przeszoci. Nie wiadczy to o4

tym, e emocjonalna strona stosunkw polsko-niemieckich jest ju w penej rwnowadze. Wiedza wic o tym, jak si z ow przeszoci okresu 1933-45 w Niemczech rozrachowywano jest, jak si wydaje potrzebna, by tak rwnowag budowa. PRL-owska historiografia i publicystyka powicona Niemcom z

oczywistych wzgldw nie podkrelaa wysiku, jaki wkadano w Republice Federalnej w rozrachunek z histori. Starano si raczej stwarza wraenie, e Niemcy, od czasw wojny wcale si jakoby nie zmienili, e byli wci tacy sami, jak pokaza mia to np.: Raport z Monachium Andrzeja Brychta, ktremu zapewniono w latach 60-tych nieproporcjonalne do jakoci tej prozy nakady. Naganiano propagandowo kade istotne i nie istotne potknicia w procesie rozrachunku. Oczywicie tylko w Niemczech zachodnich, bowiem Niemcy wschodnie byy od odpowiedzialnoci zwalniane, zgodnie zreszt z tym, co reym Ulbrichta i Honeckera sam gosi. Poniewa jednak Niemcw z Zachodu uwaano do powszechnie za bardziej autentycznych reprezentantw caoci Niemiec, to i negatywne stereotypy dotyczce RFN, staway si stereotypami dotyczcymi wszystkich Niemcw. Wczytujc si w wietne i liczne, tumaczenia z niemieckiej literatury piknej od Heinricha Blla, poprzez Siegfrieda Lenza czy Horsta Bienka, a po Gntera Grassa mona byo co prawda przekona si, jak wiele miejsca powica rozrachunkowi z przeszoci wspczesna niemiecka literatura. Kto czyta "Gdzie bye Adamie?", "Bilard o wp do dziesitej", "Lekcj niemieckiego", "Muzeum Ziemi Ojczystej", "Pierwsz polk" czy "Blaszany bbenek" nie mg mie, co do tego wtpliwoci. Trudno jednak byo przed rokiem 89, poza literatur pikn, o

5

tumaczenia literatury politycznej i historycznej, bez ktrej nie sposb si oby, jeli pragnie si mie peniejszy obraz niemieckich sporw o przeszo. Niestety wiedza o niemieckich rozrachunkach historycznych nie poszerzya si dostatecznie i pniej. Krg tumaczonego po roku 1989 niemieckiego pimiennictwa poszerzy si, to prawda, znakomicie. Czytelnik polski moe si ju zapozna si z wieloma nowymi tumaczeniami, tym razem i z literatury historycznej i publicystyki, jak chociaby z ksikami Christiana von Krockow, Hagena Schulze, Christopha Klessmanna, Jrgena Kocki czy Thomasa Nipperdeya. adna jednak obszerniejsza polska lub tumaczona z niemieckiego publikacja nie opisuje caoci procesu rozrachunkowego, jego kolejnych faz, najwaniejszych dyskusji i gwnych sporw. Zreszt i o tak niemieck

publikacj jest bardzo trudno. W Niemczech mao kto ma odwag, by zdobywa si na podsumowanie tak trudnej i wci nie zamknitej sprawy.1

Polski

czytelnik, dostajc do rki takie podsumowanie, potrzebowaby ponadto wielu dodatkowych informacji. Historycy niemieccy podejmuj obecnie prby zbadania i oceny pod tym wzgldem pierwszego okresu istnienia Republiki Federalnej.2 S to studia dla nieco szerszej polskiej publicznoci, nawet interesujcej si

1

Szczeglny wyjtek stanowi wietny esej Petera Grafa von Kielmansegg Lange Schatten. Vom Umgang der Deutschen mit der nationalsozialistischen Vergangenheit. Berlin 1989 2 Wymieni naley na pierwszym miejscu dwie prace Brochhagen Ulrich, Nach Nrnberg. Vergangenheitsbewltigung und Westintegration in der ra Adenauer,Hamburg 1994 oraz przetumaczon na jzyk polski: Norbert Frei, Polityka wobec przeszoci. Pocztki Republiki Federalnej i przeszo nazistowska, Warszawa 1999. Wiele innych publikacji wskazuje te na zwikszone zainteresowanie problematyk dziejw powojennego rozrachunku z przeszoci, cho nie s to caociowe i systematyczne opracowania. Wrd takich prac warto wymieni m.in. Petra Bock, Egdar Wolfrum (Hg), Umkaempte Vergangenheit,Gttingn 1999, Aleida Assmann, Ute Frevert, Geschichtsvergessenheit, Geschichtsversessenheit. Vom Umgang mit deutschen Vergangenheiten nach 1945, Stuttgart 1999. numer specjalny czasopisma Leviathan, Sonderheft 18/1998 Vergangenheitsbewaeltigung am Ende des zwanzigsten Jahrhunderts. Wiele uwagi kwestiom rozrachunku powicaj te opracowania gonych niemieckich publicystw powicone historii ostatniego niemieckiego stulecia, patrz: Jckel Eberhard, Das deutsche Jahrhundert. Eine historische Bilanz, Stuttgart 1966, Krockow von Graf Christian, Niemcy. Ostatnie sto lat, Warszawa 1997; Thrnhardt Dietrich, Geschichte der Bundesrepublik Deutschland, Frankfurt/M 1999. 6

Niemcami, nader szczegowe. wietna i przetumaczona szybko na polski najnowsza praca Norberta Frei'a "Polityka wobec przeszoci" najpewniej zdoby czytelnikw poza krgiem specjalistw. Nie wydaje si te, aby problematyka ta wzbudzia dotychczas widoczne zainteresowanie polskich historykw czasw najnowszych czy te szerszej opinii publicznej. Charakterystyczne jest, e nawet w tych niewielu polskich publikacjach, jakie powicone s najnowszej powojennej historii Niemiec wtek rozrachunku z histori nie zabiera wiele miejsca. Ogranicza si do pierwszych powojennych lat i procesw zbrodniarzy wojennych, w latach 60-tych czy 70-tych nie jest ju dostrzegany. 3 Tymczasem s to problemy tak samo wane, jak i trudne do zrozumienia dla strony polskiej i wymagajce szczegowych studiw. Prbie waciwego zrozumienia tych zagadnie stoj na przeszkodzie pewne paradoksy. Pierwszy paradoks najlepiej chyba wyrazi Eberhard Jckel piszc, e czasy Hitlera tym bardziej nas dotycz, im bardziej si oddalaj. Istotnie, w Niemczech zaraz po wojnie, gdy zdawaoby si, napitnowanie nazistowskich zbrodni najbardziej byoby zrozumiae, rozrachunek wcale nie by najintensywniejszy. Narzucano go Niemcom, ale oni sami, prcz wskich elit, przewanie w swojej wikszoci milczeli z powodu poczucia winy, strachu czy dezorientacji. I dopiero po duszym czasie debata rozrachunkowa ogarna szersze krgi spoeczne. Im bardziej te rozrachunek z histori pogbia si nie moe

3

Patrz: Jerzy Krasuski, Historia RFN, Warszawa 1987, tene: Niemcy w zjednoczonej Europie: 1945- , w: Historia Niemiec, Erhard Cziomer, Zarys historii powojennych Niemiec 1945-1995, Warszawa-Krakw 1997, Jerzy Serczyk, Podzielone Niemcy. Przegld dziejw niemieckich od kapitulacji Trzeciej Rzeszy do zjednoczenia obu pastw niemieckich, Toru 1993. Roczniki "Przegldu zachodniego", najbardziej reprezentowanego czasopisma powiconego sprawom polsko-niemieckim, nie zawieraj niemal adnych materiaw powiconych problematyce rozrachunku. 7

i przybiera na sile, tym bardziej budzia si wiadomo, jak dalece jest i musi on pozosta niewystarczajcy. W tym te sensie nie pocztek, ale wanie pniejsze fazy rozrachunku wydaj si znacznie bardziej interesujce i wicej mwice o wiadomoci wspczesnych Niemcw. Drugi paradoks polega na tym, e wypowied wspczesnego Niemca, gdy mwi nam "nasz rozrachunek by niedostateczny", jest wyrazem jego samokrytycyzmu, a nie koniecznie wiadczy o tym, e rozrachunku takiego nie byo. To w samokrytycyzm jest najwaniejszy i powinien by traktowany raczej jako dowd, jakie wymagania w tej sprawie stawiaj sobie sami Niemcy. Jedynie deklaratywne potpienie przeszoci, poczone z ocen typu "w gruncie rzeczy mamy to ju za sob", mog wzbudzi podejrzenie, co kryje takie zadufanie i pewno siebie. Z drugiej strony otwarcie polityczne po roku 89 - paradoksalnie - nie zawsze sprzyjao stawianiu trudnego pytania o stosunek Niemcw do przeszoci. Pytanie o stosunek do przeszoci zastpowano czsto gestami pojednania. Nie zawsze chciano porusza trudne sprawy, aby nie psu atmosfery rozwijajcego si dialogu. W tym m.in. doszukuje si komentator "Tygodnika Powszechnego", tego co nazywa "polskim milczeniem": Moe nasze milczenie i powcigliwo wynikaj std, e naprawd chcemy by dla Niemcw sojusznikiem w NATO i partnerem w Unii Europejskiej? Moe w chwili, gdy widzimy szans na pokj i spokj, gdy polscy onierze wicz razem z niemieckimi, a polscy generaowie ucz si na niemieckich uczelniach, po prostu niezrcznie wydaje si ingerowanie w niemieckie "przezwycianie przeszoci"?4

4

Wojciech Pciak, Niemieckie spory i polskie milczenie, w: Tygodnik Powszechny z 21.01.99. 8

Ci za, ktrzy na dialog z Niemcami nie chcieli si otworzy, tkwili i tkwi po staremu w przekonaniu, e Niemcy si nie zmienili. W obu wypadkach pomijano problem zasadniczy dla stosunkw polsko-niemieckich. Jedno z zasadniczych pyta, jakie wielu Polakw spontanicznie chciaoby postawi Niemcom, o zakres i gboko rozrachunku z przeszoci, ktrej ofiar byli bd co bd w ogromnej mierze Polacy, pozostaje dla polskiej opinii publicznej bez odpowiedzi albo napotyka odpowiedzi jedynie czstkowe. Tymczasem pytanie o stosunek Niemcw do tej przeszoci jest jak najbardziej uzasadnione i zadawanie go nie powinno w aden sposb szkodzi tym stosunkom. Nie jest to wcale pytanie skierowane "przeciw Niemcom" i nie musi wypywa z jakiej nadmiernej podejrzliwoci, chocia i taka wobec Niemcw w Polsce z pewnoci istnieje. Polacy musz rozmawia z Niemcami otwarcie, co myl oni dzi o tamtej historii, jak namys nad tamt epok zmieni ich pogldy na polityk, spoeczestwo, stosunek do ssiadw, mentalno? Nie naley si obawia tych pyta i trzeba je gono dyskutowa. Bez odpowiedzi na takie pytanie polski stosunek do Niemcw nacechowany bdzie nieustannie niepewnoci i podejrzliwoci. Odpowiadajc na nie opowiedzie trzeba w pewien sposb ca histori powojennych demokratycznych Niemiec (tzn. Republiki Federalnej) i to z punktu widzenia, ktry dla Polakw z wielu wzgldw, rwnie emocjonalnych, jest szczeglny wany i interesujcy. Bez wiedzy o rozrachunku z histori trudno zreszt zrozumie wspczesne Niemcy i trudno by rozumiejcym partnerem polsko-niemieckiego dialogu. Histori Republiki Federalnej mona i naley przedstawia w duej mierze, jako dzieje rozrachunku z okresem 1933-45 i to niezalenie od tego, czy uwaa si, e Niemcy wywizali si z tego obowizku dobrze czy te niedostatecznie. Totalna9

klska III Rzeszy zaamaa cigo niemieckiej historii. Rozrachunek wpywa zarwno na polityczne jak i spoeczne procesy w Republice Federalnej, uwarunkowywa w powany sposb polityk zagraniczn, rzutowa na stosunek do siebie samych i do ssiadw 5. Bez tego ta nie sposb w peni poj ani polityki Adenauera, ani buntu modziey w roku 68, ani zjednoczenia, jak i wielu innych zdarze znaczcych dla zbiorowych reakcji i kultury politycznej naszych ssiadw zza Odry. Trafnie zauwaa historyk i socjolog Peter Reichel: Historyczna pami w Niemczech przez dziesiciolecia pozostawaa niemal

cakowicie podporzdkowana wspomnieniu o przeszoci reymu nazistowskiego, tak jakby inna niemiecka przeszo wobec tej przeszoci cakowicie stracia ju znaczenie. I tak byo w istocie. Dopiero powoli zdobywa si nasza zbiorowa pami na wysiek signicia gbiej, co powinno by zwizane z kad bardziej pogbion wiadomoci historyczn. Przez dziesiciolecia nie byo to prawie moliwe, oceniano wedle tego kryterium kultur i ycie polityczne naszego kraju, czy i w jaki sposb Niemcy zachodni podejmuj ciar przeszoci zwizanej z reymem nazistowskiego bezprawia. Ta dyskusja staa si konstytutywnym elementem drugiej niemieckiej demokracji.6 Dopiero na tle innych krajw, ktre byy w podobnej jak Niemcy sytuacji, takich jak Japonia, Austria czy Wochy, lepiej oceni mona niemiecki wysiek. W Japonii np.: nigdy nie przeprowadzono szerokiej i pogbionej debaty na temat II wojny wiatowej i zwizanej z tym odpowiedzialnoci Japoczykw 7. Do dzi stanowi to powany problemem w stosunkach z Chinami. Przykad austriacki jest5

Jacobsen Hans-Adolf, Historisches Erbe und deutsche Auenpolitik 1945 bis 1991, w: K.D.Bracher/M.Funke/H-A.Jacobsen (Hg.), Deutschland 1933-1945. Neue Studien zur nationalsozialistischen Herrschaft, Bonn 1992. 6 Reichel Peter, Gedchtnisgeschichte..., Die Welt 10.Juli 1999. 7 Buruma Ian, Erbschaft der Schuld. Vergangenheitsbewltigung in Deutschland und Japan, Mnchen 1994. Patrz take: Halasa Dorota, Zbrodniarz czy ofiara, Rzeczpospolita z 24.08.98. Patrz take: Alfred Grosser, Le crime et la memoire, Paris 1989. 10

a nadto oczywisty, a zjawisko polityczne jakim s sukcesy partii Haidera, wydaj si mie powane rda w tym, e Austriacy nigdy nie postawili sobie pytanie o swoj przeszo i tumy entuzjastycznie witajce wkraczajcego do Wiednia Hitlera. O woskim braku rozrachunku czytelnik polski moe dowiedzie si wiele czytajc krytyczne uwagi na ten temat w "Dziennikach" Grudziskiego. Rozrachunek to nie tylko prba uporania si z wasn z przeszoci. Jest to rwnie wysiek rozumienia na nowo i interpretowania wasnej historii, ale te nowy stosunek do poj narodu, pastwa narodowego, a take nowy stosunek do samych siebie. Procesy te w adnym nie kocz si wraz ze zjednoczeniem Niemiec, mimo prb stwierdzenia, e zjednoczenie uczynio Niemcw normalnym narodem, takim jak wszystkie inne. Lata 90-te charakteryzuj si wzmoon intensywnoci zarwno debat historycznych (spory wok ksiki Goldhagena czy o budow pomnika Holocaustu) czy te dyskusji o znaczeniu pamici historycznej, Herlinga-

odpowiedzialnoci nie za dawne zbrodnie, ale za przekazanie pamici nastpnym pokoleniom (spr Walser-Bubis). Rozrachunek historyczny zacz te zatacza nowe krgi i znajdowa nowe obszary. Ostatni kongres niemieckich historykw powicony by pytaniu, jak uwikani w histori lat 1933-45 byli ci, ktrzy o tej przeszoci rwnie po wojnie pisali niemieccy historycy. 8 Nawet jeli uzna si niemiecki rozrachunek z przeszoci za autentyczny i gboki, to wcale nie oznacza to, e ogarn on wszystkie krgi niemieckiego spoeczestwa albo e Niemcy zabezpieczeni s w ten sposb przed

8

Patrz: Karen Schnwlder, Historiker und Politik. Geschichtswissenschaft im Nationalsozialismus, Frankfurt/New York 1992; Peter Schttler (Hrsg.), Geschichtschreibung als Legitimationswissenschaft 1918-1945, Frankfurt 1998. 11

niebezpieczestwami nacjonalizmu lub pokusami dyktatury. Takiej pewnoci nie moe zdoby adne spoeczestwo. Nie mona te wyznaczy adnego momentu, w ktrym uzna si, e rozrachunek z przeszoci zosta zakoczony. Przede wszystkim nigdy nie odwrci si biegu czasu i nie przywrci ycia ofiarom. Sprawa przechodzi z generacji na generacj. Nie ma ju pytania o win, bo naturaln kolej rzeczy wymieraj sprawcy, ofiary i wiadkowie zbrodni. Pozostaje pytanie, jak o niej pamita i jak naucza historii. Z szerszej perspektywy chodzi nie tylko o samych Niemcw. Coraz lepiej zdajemy sobie spraw, jak krwawy i barbarzyski wiek mamy za sob. Rozrachunek historyczny na zakoczenie XX wieku staje si potrzeb podobn do rachunku sumienia dla wszystkich. Po upadku komunizmu do rozrachunku z nazizmem trzeba dopisywa nowy rozdzia rozrachunku z komunizmem. Jak si okazuje jest to zadanie nie mniej trudne, a moe nawet do pewnego stopnia trudniejsze. Zachodzi te niebezpieczestwo, aby jednego barbarzystwa nie

usprawiedliwia drugim albo te nie czyni si adwokatem ofiar popenionych tylko przez jedn stron. Poznajc rozrachunek niemiecki od 1945 roku ledzimy proces, ktry w szerszym sensie ani ogranicza si ani nie powinien ogranicza si do Niemiec. Oczywicie w kadym czasie, w kadej spoecznoci bdzie on przebiega inaczej. Badajc niemiecki przykad mona przekona si jak zoony i dugotrway jest to proces. +++ W tej sytuacji prba ukazania caego procesu rozrachunkowego a po czas obecny wydaje si celowa i moe by przyczynkiem do lepszego porozumienia w stosunkach polsko-niemieckich. Naley oczywicie zdawa sobie spraw z12

ogranicze wynikych z braku dystansu historycznego wobec

wydarze

ostatniego dziesiciolecia, opisywanych rwnie w tej pracy. Podobnym ograniczeniem jest wspomniany brak niemieckich opracowa dotyczcych caego okresu, mimo licznych prac czstkowych. czy te oglniejszej refleksji na ten temat w pracach powiconych historii czy to Bundesrepubliki czy te szerzej pojtych dziejw najnowszych Niemiec. Zaczynaj si ju ukazywa prace historyczne dotyczce historii rozrachunku w latach czterdziestych i

pidziesitych. Refleksja nad dokonaniami rozrachunku - pytanie czy do zrobiono, czy dostatecznie si rozrachowano - naleaa od samego pocztku i naley dotychczas do istoty procesu i jest jego integraln czci. Tak te jest i z tymi najnowszymi pracami. Tematyka omawiana w pracy nie bya w zasadzie w Polsce poruszana, tak e jedynie bardzo rzadko autor odwoywa si moe do polskojzycznej literatury przedmiotu, a jedynym cho wanym wyjtkiem jest ksika Stanisawa Stommy Czy fatalizm wrogoci?9. Zamiarem autora nie jest i nie moe by w tej sytuacji ogarnicie wszystkich aspektw omawianego procesu ani te napisanie wyczerpujcej jego historii. Przedmiotem pracy s jedynie te najwaniejsze jego aspekty, ktre w zasadniczy sposb przyczyniy si do przemian niemieckiej wiadomoci historycznej i przeobrae kultury politycznej. Na szczegow syntez dziejw rozrachunku jest jeszcze z pewnoci za wczenie i zdoby si na ni winien w pierwszym rzdzie niemiecki historyk. Tym niemniej ju dzisiaj mona dokona wstpnego przegldu caego okresu jak i zanalizowa zasadnicze mechanizmy rzdzce procesem rozrachunkowym.

9

Stanisaw Stomma, Czy fatalizm wrogoci?, Krakw 1980. 13

W centrum tej pracy stoj wanie mechanizmy procesu rozrachunku. Zwraca si uwag na jego dugotrwao, zwizek z przemianami pokoleniowymi i zasadniczy wpyw jaki rozrachunek z przeszoci wywiera na cao wiadomoci historycznej i narodowej. Prace historyczne powicone okresowi 1933-45, ktre skdind skadaj si dzisiaj na olbrzymi literatur,10

bd wspominane lub omawiane jedynie w

tym wypadku, gdy odegray one powaniejsz rol w procesie rozrachunku. Szczegln uwag powici si publicystyce historycznej i publicznym sporom na temat okresu 1933-45. Wydaje si, e tak dobrany materia rdowy najbardziej nadaje si do przedstawienia zasadniczych wtkw rozrachunkowej dyskusji w Niemczech i najlepiej pozwala wnioskowa o przemianach niemieckiej wiadomoci historycznej. Proces ten by i jest tak szeroki, e dla penego obrazu naleaoby w przyszoci uwzgldni rwnie literatur pikn i film. W tym celu trzeba by jednak napisa osobn prac. Literatura pikna i film wymagayby z natury rzeczy innych metod interpretacji, ni analizowane w pracy teksty historykw i publicystw czy te polityczne wystpienia. Dlatego autor zdecydowa si wspomina o dzieach literackich i filmie jedynie na marginesie. W niewielkim stopniu uwzgldniony jest wpyw NRD na procesy rozrachunkowe w Republice Federalnej. Wpyw taki niewtpliwie mia miejsce, ale wobec zupenego braku polskich opracowa historii NRD jak i niewielu opracowa niemieckich mwicych o rozrachunku we wschodniej czci Niemiec nie mogem podj si omwienia tego skdind ciekawego problemu11. Rwnie10

Patrz: Michael Ruck, Bibliographie zum Nationalsozialismus, Kln 1995. Bibliografia ta zawiera ponad 21 tys. pozycji. wietnym przewodnikiem po tej literaturze jest praca Ian Kershaw, Der NS-Staat. Geschichtsinterpretationen und Kontroversen im Ueberblick. Hamburg 1994. 11 Patrz: Christoph Klessmann, Problem podwjnego "przezwyciania przeszoci" w byej NRD, w: tene, Sporne problemy wspczesnej historii Niemiec. Pozna 1999. s.95-109. 14

komplikacje zwizane z naoeniem si rozrachunku z przeszoci 33-45 na rozrachunek z komunizmem we wschodnich Niemczech bd jedynie

marginesowo wspomniane. Temat jest tak skomplikowany, e wymagaby osobnego potraktowania, cho zwraca uwag to, e intensywna dyskusja na ten temat ju si w Niemczech zacza. Autor stara si utrzyma w pierwszej czci pracy ukad chronologiczny, co jednak jedynie czciowo byo moliwe. Poszczeglne zagadnienia takie jak np.: stosunek do wanej daty 8 maja, stosunek do Holocaustu maj swoj wasn dug histori i wymagaj cigego omwienia, inaczej bowiem trudno przedstawi problem w sposb zrozumiay. Zakca to cile pojte omwienie chronologiczne. Nie wszystkie wielkie tematy debaty rozrachunkowej nabieray wagi w tym samym czasie i nie wszystkie pojawiy si od razu. Pokazanie jakie tematy i kiedy byy dla tej debaty najwaniejsze, kiedy wypyway jako temat dominujcy, wydaje si ustaleniem wanym i niejako ustala chronologi debaty rozrachunkowej. Cz druga pracy powicona jest wybranym zagadnieniom pamici historycznej, ktre jawi si w Niemczech w wietle procesu rozrachunkowego w nowym wietle. Cz trzecia powicona jest pytaniu jak proces rozrachunkowy w Niemczech przebiega w stosunku do zbrodni popenionych na terenie Polski i wobec Polakw. Ta bogata roblematyka rwnie nie podejmowana bya niemal zupenie w polskiej literaturze12, oprcz prac zawonych do zagadnie prawnych i finansowych odszkodowa robotnikw przymusowych i za prac niewolnicz, wobec czego autor nie omawia wszystkich aspektw tego zagadnienia,12

Wyjtkiem jest interesujca praca Mieczysawa Tomali, Jak Polacy i Niemcy widz siebie nawzajem?, Warszawa 2000. 15

koncentrujc si na pytaniu, dlaczego rozrachunek wobec zbrodni popenionych na Polakach przychodzi tak pno. Na koniec naley uczyni uwag terminologiczn. Poj okrelajcych w Niemczech omawiane procesy jest wiele Przezwycianie przeszoci (niem. Vergangenheitsbewltigung), polityka pamici (niem. Erinnerungpolitik), polityka historyczna (niem. Geschichtspolitik), polityka przeszoci (niem. Vergangenheitspolitik) to tylko niektre z trudno przetumaczalnych na inne jzyki, bo tak silnie osadzonych w niemieckim kontekcie terminw, a odnoszcych si do jednej kwestii - co pocz z pamici i odpowiedzialnoci za zbrodnie okresu 1933-45. To szczeglnie rozbudowane sownictwo dyskusji polityczno-historycznych, wiadczy te o wadze, jak przywizywano w Niemczech do problematyki rozrachunku13

Autor zdecydowa si w tej pracy na

oglny i jak si wydaje neutralny termin rozrachunek, ktry nie odpowiada bezporednio adnemu z niemieckich terminw, cho z pewnoci jest do wielu z nich znaczeniowo zbliony.

13

Dudek Peter, "Vergangenheitsbewltigung". Zur Problematik eines umstrittenen Begriffs, Aus Politik ... B 1-2/92; Jesse Eckard, "Vergangenheitbewltigung" in der Bundesrepublik Deutschland, Der Staat, 26 (1987); Klingenstein Grete, ber Herkunft und Verwendung des Wortes "Vergangenheitsbewltigung", Geschichte und Gegenwart, 7 (1988). 16

2. Rozrachunek rozoony na dziesiciolecia

Demokracja to kwestia dobrej pamici. Kurt Schumacher

Mona ich albo pozyska albo wszystkich rozstrzela. Eugen Kogon

Po raz pierwszy w dziejach nard stawia pomniki nie swoim wojownikom i bohaterom, ale ofiarom popenionych przez wspziomkw zbrodni. Salomon Korn

Inne narody posiadaj okrelone miejsce, wok ktrych koncentruje si jakby ich patriotyzm. przez

Niemcom za nader ciko jest przeskoczy cienie wasnej historii. Michael Strmer

17

2.1.Lata 40-te i 50-te. Rozrachunek narzucony 2.1.1. "Deutsche Katastrophe" i godzina zero Stracilimy prawie wszystko: pastwo, gospodark, bezpieczne warunki naszego bytu, i gorzej jeszcze: wice i obowizujce nas normy, moraln godno, waciw kademu spoeczestwu samowiadomo.14 Te samooskarycielskie sowa zawiera pierwszy numer, czasopisma o wiele mwicym tytule Die Wandlung (Przemiana), a napisa je Karl Jaspers. Wybitny filozof przey okres narodowego socjalizmu na wewntrznej emigracji, zamieszkay w Heidelbergu ale relegowany z uniwersytetu przez nazistw, by nieustannie w latach dyktatury zagroony aresztowaniem. Jaspers by jednym z tych, ktrzy rozpoznali, e niemiecka historia wkracza po straszliwej nie tylko militarnej, ale przede wszystkim moralnej klsce w jaki nieznany i cakowicie nowy okres i e niemal wszystko musi by w Niemczech zmienione, aby mogy si one odbudowa. Inny wybitny uczony, historyk nestor tego fachu, Friedrich Meinecke, wyda w 1946 roku obecnie ju trudno dostpn ksik, ktrej tytu brzmia jednak jak haso "Niemiecka katastrofa" i dlatego do dzisiaj wci pamitan.15 Piszc j mia osiemdziesit cztery lata. Upatrywa przyczyn klski w gbokich i destrukcyjnych przemianach niemieckiej kultury duchowej. Termin niemiecka katastrofa mia wej na trwae do niemieckiego sownictwa debat

rozrachunkowych. Po paru dziesicioleciach historyk modszej generacji opisuje wczesne Niemcy rwnie surowo i jednoznacznie, jak Jaspers i Meinecke:14 15

Die Wandlung 1, 1945, s.3-6. Friedrich Meinecke, Deutsche Katastrophe. Betrachtungen und Erinerungen, 1946. 18

W skutek zorganizowanego wymordowania znacznej czci europejskich ydw, polityki obliczonej na wyniszczenie Polakw i Rosjan, ucisk spoeczestw caego kontynentu Niemcy straciy jakikolwiek moralny szacunek.16

Wraz z bezwarunkow kapitulacj 8 maja 1945 pastwo niemieckie, Rzesza, przestao te istnie. Wadza naleaa do pastw zwyciskich: USA, Wielkiej Brytanii, Francji i Zwizku Sowieckiego, ktre zaczy j wkrtce sprawowa poprzez Sojusznicz Rad Kontroli. Ten szczeglny moment historyczny cakowitego upadku III Rzeszy, jako zakoczenie prowadzonej przez ni totalnej wojny, zyska wiele znaczcych i symbolicznych nazw: godziny zero (Stunde Null), zaamania (Zusammenbruch), wyrby (Kalhschlag), lat ruin (Truemmerjahre). Bya to dla Niemcw i

niemieckiej kultury chwila wielkiego szoku. Jak reagowao na niemieckie spoeczestwo? Postawami bardzo zrnicowanymi, od lku przed zemst

zwycizcw, obaw przed kar, poprzez wyczekiwanie, nadziej na lepsze czasy, a rwnie ulgi, e wojna wreszcie skoczya si, i wrd nielicznych radoci z klski Hitlera. Radykalna lewica podejmuje zaraz po wyzwoleniu prb organizacji Grup Antyfaszystowskich (Antifa-Gruppen), ktre usiuj przej

wadz i zaprezentowa si jako przedstawicielstwo prawdziwych Niemiec. Zachodni alianci szybko doprowadzaj do ich rozwizania. Z kolei znacznie pniej w enerdowskiej historiografii bdzie si temu ruchowi przypisywa przesadne znaczenie. 17 Wedle wielu opisw i wiadectw tak do niedawna peni buty Niemcy utracili j z dnia na dzie. Nie byo adnych prb kontynuowania czy okazywania16 17

Dietrich Thrnhardt, Geschichte der Bundesrepublik Deutschland, Frankfurt/M 1999. S.6. Patrz: Lutz Niethammer, Aufbau von unten. Die Antifa-Ausschuesse als Bewegung, w: tene Deutschland danach. Postfaschistische Gesellschaft und nationales Gedaechtnis, Bonn 1999. ss.250-265. 19

oporu. Spoeczestwo niemieckie niemal w jednej chwili stao si ulege, pene rezygnacji, biernie poddajc si losowi. Christian von Krockow pisze, e czar Trzeciej Rzeszy prys w cigu jednej nocy18

. Czar prys, nie oznaczao to jednak, e w spoeczestwie, zaraanym

latami brunatn propagand, dokonaa si szybko duchowa przemiana, ktrej chcia Jaspers. Spoeczestwo doznawao przede wszystkim szoku. Otwierajc na nowo uniwersytet hamburski w 45 roku senator Landahl mwi: Po dwch straszliwych wojnach, pokonani militarne i obcieni win dyletanckiego i pozbawionego odpowiedzialnoci politycznego przywdztwa, stoimy nie tylko pord ruin naszych miast, ale take naszego pastwa - i naszego ducha. 19 Szok dotyka wszystkich niemal bez wyjtku dziedzin: kultury,

obyczajowoci, jzyka, nie mwic ju o polityce. Nie mona byo oczywicie byskawicznie dokona duchowej przemiany, ale we wszystkich tych dziedzinach, to co pochodzio z przeszoci zostao w taki czy inny sposb niemal w jednej chwili zakwestionowane - wskutek kompromitacji i wstydu, bezuytecznoci, otwartej krytyki albo cichego odrzucenia. Obywatele byej III Rzeszy zmuszani byli do konfrontacji z ujawnianymi zbrodniami i obrazami stosw trupw w obozach koncentracyjnych, ktre musieli teraz oglda pod nadzorem aliantw. Nakrcony przez amerykanw film "Myny mierci", pokazujcy obrazy z obozw koncentracyjnych, pokazany by we wszystkich kinach. Narodowego socjalizmu nie mona byo przezwyciy od razu, ani uwiadomi sobie w peni jego za po latach kamstw i indoktrynacji, narodowy socjalizm zosta18

Christian von Krockow, Niemcy. Ostatnie sto lat, Przeoy Andrzej Kopacki, Warszawa 1997, s.255. 19 Mowa z okazji otwarcia Uniwersystetu w Hamburgu z 6 listopada 1945 roku, Die Sammlug, Heft 4, Januar 1945, s.197, za: Hermann Glaser (Hrg.), Bundesrepublikanisches Lesebuch, Mnchen 1978, s.70. 20

jednak gboko, w wyniku doznanej bezprzykadnej klski, zdezawuowany. Informacje o zbrodniach mogy by i byy czsto przyjmowane przez wielu Niemcw jako propaganda zwycizcw, ale narodowy socjalizm utraci jakkolwiek atrakcyjno, bdc winnym wszystkich krzywd i ponienia, jakiego musieli oni teraz dozna.20 Wstrzs i szok, jakiego doznawao spoeczestwo niemieckie, wdziera si gboko w sfer prywatn, stawa si gbokim przeyciem, ktre naznaczao ludzkie biografie. Najgbiej czsto przeywali go przedstawiciele modszych generacji. Nastolatkowie, ostatnie roczniki powoane przez Hitlera do wojska nazywani Flakhelfer (suyli czsto w obronie przeciwlotniczej) musieli leczy si z urazw przey wojennych. Dla generacji dorastajcych dzieci porzucenie nazistowskich mitw, w ktrych ich wychowano, pamitane byo jako szok jeszcze przez dugie lata. I wtedy przyszed dzie, w ktrym zaparem si mego Fhrera. Pijany polski podoficer wycign moja matk z ka w rodku nocy. Grozi pistoletem, bi nas po gowach i wrzeszcza w amanym niemieckim "Jestem polskie SS! Wy lubi Hitler!". W miertelnym przeraeniu zaczem mwi jak w optaniu: "Hitler jest przestpc, Hitler jest wariatem, nie lubimy Hitlera, nienawidzimy go itd.". Wszystkie te haasy pobudziy w domu kury. Kogut zapia w rodku nocy. Czuem si jak Szymon Piotr. 21 Wszystkie jednak generacje musiay w taki czy inny sposb skonfrontowa si z moraln klsk Niemiec i wasnych biografii. Bycie Niemcem stao si czym niemal dla kadego problematycznym, bowiem wymagao zadawania sobie20

Patrz: Aleksander von Plato, Almuth Leh Ein unglaublicher Fruehling. Erfahrene Geschichte in Nachkriegdeutschland 1945- 1948, Bonn 1997. 21 K.H.Jansen, Eine Welt brach zusammen, w: Die Zeit, 9 maja 1975. cyt. za Hermann Glaser, Bundesrepublikansches Lesebuch. Drei Jahrzehnte geistiger Auseinnandersetzung, Mnchen/Wien 1978, s.28-29. 21

wci trudnych pyta. Jeli kto nie stawia ich sam sobie, to stawiali je inni: co robie w latach 33-45?, jaka jest twoja wspodpowiedzialno za to, co si wydarzyo?. Obaw, przed mogc nadej kar, mogli nie mie jedynie dawni

przeciwnicy narodowosocjalistycznego reymu, ktrych przecie nie byo a tak wielu i powracajcy emigranci. Godzina zero bya w tym przypadku tylko powrotem, cho czsto trudnym, do normalnego i czynnego ycia. Jedni i drudzy traktowani byli te czsto w spoeczestwie niemieckim, jako ludzie obcy albo niekiedy niemal jako zdrajcy. Dla wikszoci, by to pocztek budowania sobie nowej tosamoci. U wikszoci rodzia si potrzeba zapominania o tym, co si samemu czynio albo przez lata mylao, o urzeczeniu ideami narodowego socjalizmu, o tym, wizao si z nim przyszo wasnego narodu. Wybitny psycholog, midzy innymi obserwator i komentator gonego procesu lekarzy owicimskich, Alexander Mitscherlich, analizowa wczesne skomplikowane procesy zwizane z powanie zakcon w Niemczech relacj ojciec-syn, nazywajc to zjawisko kompleksem Kaspera Hausera22

e

. Jak

wiadomo Kasper Hauser, posta ze wiata literatury i bani, by dzieckiem wychowanym w cakowitym osamotnieniu, aby dopiero po latach zetkn si ze wiatem zewntrznym i innymi ludmi. Takim wanie mieli by Niemcy w 1945 roku, w spotkaniu z otwartym wiatem demokracji i wolnoci. W wiele lat

pniej w kocu lat szedziesitych napisana przez Mitscherlicha wraz z on ksika po znamiennym tytuem Niezdolno do alu23, na temat

22 23

Oedipus und Kasper Hauser, w: Der Monat, Heft 25, 1950. Aleksander und Margarete Mitscherlich, Die Unfaehigkeit zu trauern. Grundlagen kollektiven Verhaltens, Mnchen 1967. 22

psychologicznych problemw zwizanych ze stosunkiem Niemcw do przeszoci 1933-45, stanie si jednym z klasycznych tekstw literatury rozrachunkowej. Powojenny szok i powojenne warunki ycia zmieniay te chodzi o obyczajowo i ycie codzienne. Zaamanie gospodarcze oraz wszechobecne ubstwo i ndza pierwszych powojennych lat uczyy te, jak wzgldne s i inne wartoci, ktre mieszczaskie spoeczestwo uwaao za tak oczywiste. Do potocznego jzyka tamtej epoki weszo sowo frinksowanie, od nazwiska koloskiego kardynaa Fringsa, ktry w swoim gonym kazaniu rozgrzesza wypadki zodziejstwa, jeli wiele, gdy

dokonano je w zagroeniu godem i zimnem. Chodzio midzy innymi o powszechn kradzie wgla w cik zim z 45 na 46 rok. W latach 45-48 wzrosa rola kobiet, mimo wci bardzo konserwatywnego prawodawstwa rodzinnego. Kobiety tamtej epoki nazwano dramatycznie kobietami ruin (Truemmenrfrauen), bowiem to one przede wszystkim bray udzia w odgruzowywaniu niemieckich miast. Wbrew tradycji rodziny niemieckiej zdobyway si na samodzielno i byy na samodzielno skazane, pozostaway bowiem same bez mczyzn, ktrzy zginli lub pozostawali w

niewoli. Zajmoway stanowiska zawodowe czsto zupenie dla nich przed tym niedostpne. Gona jest historia wspominana jeszcze dotychczas pewnej kobiety w Essen w Zagbiu Ruhry, ktra zostaa szefem zajezdni tramwajowej. Gdy jej m wrci z niewoli, zabroni jej pracowa, a kobieta zamna, aby pracowa poza domem, musiaa w tamtych czasach posiada pozwolenie na prac od wasnego ma. Ruch feministyczny w Niemczech nie raz bdzie si odwoywa do owych lat pocztku 45-49, jako epoki jeli nie wyzwolenia to przynajmniej wikszej samodzielnoci kobiet. Nic dziwnego. Dobrobyt lat pidziesitych z23

powrotem osadzi kobiety w tradycyjnej rodzinie, zdominowanej przez mczyzn. Gony film Fassbindera Maestwo Ewy Braun, bdcy gorzkim obrazem tamtej powojennej epoki, ukazuje inne dramatyczne strony ycia kobiet godziny zero, podzielonych rodzin, walki o przetrwanie, konfliktw moralnych zwizanych zerwanymi zwizkami. Gwatown i natychmiastow zmian podkrela jeszcze jeden czynnik nowy jzyk ycia publicznego. Midzy epok sprzed 45 i po 45 dokonao si gbokie cicie. To, e jzyk powoli si zmienia jest czym naturalnym. W tym wypadku dua cz sownictwa uywanego w yciu publicznym zmienia si w jednej chwili w sposb zasadniczy. Jzyk Trzeciej Rzeszy nasycony by w

najwyszym stopniu treciami propagandowymi oraz mnstwem zwrotw i poj, po ktrych mona byo natychmiast rozpozna jako jzyk zwolennikw i funkcjonariuszy reymu. Po 45 jzyka tego nie mona ju byo uywa. Pojcia takie jak Volk (lud-nard), Sonderweg (specjalna droga), Weltanschaung (wiatopogld), Rasse (rasa) stay si niemal z dnia na dzie sowami

nieuytecznymi, jeli nie zabronionymi albo te nabieray cakowicie nowego znaczenia i uywao si je w cakiem nowym kontekcie. Zakwestionowane te zostay nie tylko poszczeglne sowa-pojcia, ale pewien sposb mwienia niemiecki kult poj 24. Wszystkie te zjawiska razem i niezwykle cikie warunki egzystencji amay dotychczasowe obyczaje, skracay dystans midzy poszczeglnymi grupami i warstwami spoeczestwa. Epoki narodowego socjalizmu nie mona byo przezwyciy od razu, ani uwiadomi sobie szybko i w peni jego za po latach kamst i indoktrynacji. Narodowy socjalizm zosta jednak gboko, w wyniku doznanej bezprzykadnej klski, zdezawuowany. rda pniejszych,24

Hans Heigert, Deutsche falsche Trume, Hamburg 1968. 24

gbokich przemian obyczajowoci i mentalnoci - porzucenie autorytarnego wychowania, opartego o dyscyplin, czy odrzucenia wikszoci dawnych autorytetw, co tak wyrazicie dojdzie do gosu w rewolcie modziey 1968 roku naley dopatrywa w owej kompromitacji tradycji, ktrej dokona narodowy socjalizm. Eberhard Jaeckel, historyk i publicysta, zwizany z

liberalnokonserwatywnym dziennikiem Frankfurter Allgemeine Zeitung, tak podsumowuje te wszystkie zjawiska w p wieku pniej: To co si dziao w Niemczech w roku 45 z ca pewnoci nie mona nazwa jakkolwiek rewolucj, a w obliczu straszliwych ofiar nikt nie moe powiedzie, e naleao sobie czego takiego yczy. Mona jednak odway si na stwierdzenie, e najpierw zniszczenie, nastpnie przesiedlenia, ktre byy zwizane z przypadkami przepadku wasnoci, idcymi w miliony, miay dziaanie podobne do rewolucji. Odziedziczone uwarstwienie niemieckiego spoeczestwa zostaa obalone, a na to miejsce powstaa nowa struktura spoeczna. W tym sensie mamy do czynienia z czym, co wypada nazwa godzin zero. W kadym razie przeom roku 1945, inaczej ni miao to miejsce w roku 1918, mia charakter nie tylko polityczny, ale i socjalny.25 Pojcia godzina zero (Stunde Nul), wyrba (Kalhschlag ) zaamanie (Zusammenbruch),

miay jeszcze jedno ukryte znacznie, ktre nie

koniecznie musiao by uwiadamiane w pierwszym momencie. Implikoway, e zerwana zostaa cigo niemieckiej historii. Nie tylko system wadzy mia by nowy, nie tylko poszczeglni ludzie zaczynali od pocztku, ale rwnie przeczuwano, e zaczyna si jaki zupenie nowy rozdzia niemieckiej historii, cho nikt jeszcze nie wiedzia, jaki on bdzie. Std te i jeszcze jedna25

Eberhard Jaeckel, Das deutsche Jahrhundert. Eine historische Bilanz, s.205 25

symboliczna i czsto powtarzana nazwa te szczeglnej chwili historycznej Neuebeginn nowy pocztek. Pojcie godziny zero i wyobraenie, e historia rozpoczyna si niemal od nowa byo czsto krytykowane. Wskazywano, e pojcie to sugeruje wyrzekanie si odpowiedzialnoci za to, co dziao przed 45 rokiem. Argumentowano, e jest mylce poniewa adna wiksza zbiorowo polityczna i kulturowa nie moe tak naprawd rozpoczyna od zera, e przeszoci nie mona ot tak porzuci. Mimo caej tej krytyki i dwuznacznoci pojcie to utaro si. Fakt, e te pierwsze lata po przegranej wojnie tak silnie wryy si w zbiorow pami i pozostay wanym wspomnieniem w pewnym stopniu a do dzisiaj, stanowi istotny element niemieckiego rozrachunku z histori. Zapamitano chwil klski i zapamitano, jako chwil rozpoczynajc nowy okres w dziejach Niemiec. Po dzi dzie koniec wojny kojarzony jest pochodami wyndzniaych niemieckich uchodcw, uciekinierw cigncych za sob resztki dobytku na drewnianych wzkach i ruinami niemieckich miast, obrazy reprodukowane na tysicach zdj i w

niezliczonej iloci albumw. Z jednym z nich, powszechnie znanym, samotna katedra koloska, ktra ocalaa tylko dlatego, e jej wiee stanowio wietny punkt orientacyjny dla nadlatujcych bombowcw, stoi wrd niezmierzonego morza gruzw. Taki obraz koca wojny, ktry ju wtedy zacz si ksztatowa, nie pozwala na powstawanie mitw, jakie zrodziy si po przegranej I wojny Dolchsto ciosu w plecy, zdrady we wasnych szeregach, niezasuonej klski czy jakichkolwiek innych mitw, podtrzymujcych ch rewanu. Niemcy

26

doznali totalnej klski i przyjli to do wiadomoci.26 Nie oznaczao to wcale, e zrozumieli od razu, jakie w ich imieniu popeniono zbrodnie. Z czasem dyskusja o godzinie zero przybierze troch inny sens. Dla modszych pokole pytanie zostanie przeformuowane. Jak traktowa naley ten moment - czy by to dzie klski czy wyzwolenia ? Dyskusja ta zacznie si jednak dopiero w latach 80-tych. Pojcia takie jak godzina zero, nowy pocztek itd. sprowokoway te rycho pytanie, czy ow szans zaczynania od pocztku dobrze wykorzystano.27 2.1.2. Kara i narzucona pokuta Rok 45 by dla Niemcw nie tylko godzin zero, ale pocztkiem narzuconej przez aliantw pokuty. Umowa poczdamska z 2 sierpnia 1945 roku mwia o osdzeniu przestpcw wojennych, denazyfikacji, internowaniu nazistowskich funkcjonariuszy, wydaleniu ich z urzdw i pozycji w gospodarce oraz

przeobraeniu niemieckiego ycia politycznego na demokratycznej podstawie. Te jasno sformuowane cele nie byy wcale atwe do szybkiej realizacji i to nie tylko z powodu ewentualnego oporu zaraonego w wielkim stopniu narodowym socjalizmem spoeczestwa. Oporu, ktrego tak bardzo alianci pocztkowo si obawiali, nie byo prawie zupenie. Pod koniec wojny koncepcje aliantw, jak postpowa z Niemcami wahay si midzy wyborem rewanu i zemsty, a stworzeniem perspektyw przyszej wsppracy. Po jednej stronie by plan Morgenthaua, demontau caego przemysu, trwaego podziau Niemiec i uczynienie z nich kraju rolniczego.26

Glaser Hermannn, 1945: Die Befreung von der NS-Gewaltherschaft, Aus Politik..., B 1-2/95; Funke Manfred, 1945: Ein Fragment names Deutschland. Prgekrfte im Grenzraum zwischen Katastrophe und Neubeginn, Aus Politik..., B 1-2/95. 27 Patrz: Hagen Rudolph, Die verpassten Chancen. Die vergessene Geschichte der Bundesrepublik, Hamburg 1979. 27

Zwyciya jednak druga koncepcja. Nie chciano powtrzy bdw, jakie popeniono wobec pokonanej Rzeszy po I wojnie. Alianci zadeklarowali, e przychodz jako zwyciscy a nie jako przeladowcy, co wyranie mwia deklaracja nr 1 generaa Eisenhowera. Polityka okupacyjna aliantw nie bya te jednolita. Najbardziej wyrazista bya postawa amerykaska, sformuowana w dyrektywie nr 1067 Joint Chiefs off Staff (Zjednoczonych Szefw Sztabw) z kwietnia 1945 roku. Amerykanie wychodzili z zaoenia, e wikszo Niemcw bya zwolennikami narodowego socjalizmu i e naley ich za to ukara. Zarazem chcieli reedukacji spoeczestwa

niemieckiego w oparciu o zasady demokracji i wolnoci obywatelskich. Bya to zdecydowana, ale zarazem otwarta postawa, nastawiona na przysz wspprac, czego symbolem sta si amerykaski Wysoki Komisarz i wielki zwolennik Konrada Adenauera John McCloy. Londyn przybra od samego pocztku stanowisko bardziej pragmatyczne, widzc w Niemcach potencjalnych sprzymierzecw w ewentualnym konflikcie ze Stalinem. Std skonno do pewnej wikszej ni u amerykanw agodnoci w postpowaniu oraz bezporedniego wpywu na ycie polityczne we wasnej strefie okupacyjnej. Rzdzca Partia Pracy popieraa w dyskretny sposb niemieckich socjaldemokratw. Brytyjczycy wyranie stawiali sobie mniej ambitne cele wychowawcze wobec spoeczestwa niemieckiego ni Amerykanie. Z drugiej jednak strony brytyjska opinia publiczna okazywaa si czsto nader wyczulona na przejawy nadmiernej pobaliwoci wobec Niemcw, co zmuszao brytyjskich przedstawicieli do bardziej zasadniczej postawy. Polityka Parya sza wasnymi drogami. Niemcw postrzegano przez pewien czas przede wszystkim jako wrogw, przed ktrymi trzeba si zabezpieczy.28

Francuzi dyli do przyczenia Kraju Saary, a take chcieli rozcign, cho i w tym wypadku bezskutecznie, kontrol nad Zagbiem Ruhry. Dopiero z czasem Francja dopasowaa si do polityki amerykaskiej i brytyjskiej, a nawet zacza dy do nawizania z Niemcami specjalnych stosunkw, co dao pocztek idei Unii Europejskiej. Pocztki powojennych stosunkw francusko-niemieckich byy jednak bardzo trudne. Polityka Kremla nacelowana bya na jak najszybsz sowietyzacj Niemiec, cho nie pozbawiona pewnych waha zwizanych z dylematem chci rozcignicia wpyww na cae Niemcy. Szybkie postpy sowietyzacji w strefie wschodniej utrudniay mamienie wizj zjednoczonych Niemiec, co usiowa czyni Stalin jeszcze na pocztku lat pidziesitych. Ta polityka nie okazaa si ani konsekwentna ani skuteczna, ale typowa dla komunistw demagogia i populizm miay pewien wpyw na nastroje w Niemczech zachodnich. Wygoszone ju podczas wojny przez Stalina haso "Hitlerzy przychodz i odchodz, a

Niemcy pozostaj" nacechowane byo pozorn otwartoci i humanistycznym nastawieniem i mona je byo przeciwstawi wci jeszcze dyskutowanemu amerykaskiemu planowi Morgenthaua. Dua liczba ukaranych w sowieckiej strefie okupacyjnej wiadczy miaa z kolei o konsekwencji wadz sowieckich w ciganiu nazistw, gdy pomin fakt, e wrd skazanych byo tylu byych nazistw co przeciwnikw nowego reymu i wadzom sowieckim chodzio czsto o tych drugich. Komunistom udao si stworzy wraenie, e "skuteczniej" rozprawili si faszyzmem, a krzykliwy i deklaratywny antyfaszyzm sta si czci oficjalnej ideologii NRD. Wspaniaomylne haso "demokratycznej odbudowy Niemiec" brzmie mogo dla wielu lepiej ni amerykaska "reedukacja", ale nie dla tych, ktrzy masowo trzymano w nieludzkich warunkach29

w obozach internowania nie rzadko na terenie dawnych hitlerowskich obozw koncentracyjnych. SED wiadomie przyjmowaa w swoje szeregi szeregowych czonkw NSDAP i od 1946 odegnywaa si oficjalnie od prb denazyfikacji. Zreszt denazyfikacji nigdy w Niemczech wschodnich porzdnie nie

przeprowadzono. Nawet po czystce na przeomie 1949/50 roku 8% czonkw partii byo byymi nazistami. Nie inaczej byo w urzdach i w innych dziedzinach ycia. Kierownictwo SED nigdy to nie przeszkadzao, dopki penia wadzy spoczywaa w ich rkach. Byych nazistw nie dopuszczano jedynie na wysze stanowiska w partii28

. Nie wszyscy niestety byli w tamtej epoce dostatecznie

nieufni wobec humanizmu Stalina i nie do wszystkich dochodzio, e wrd imponujcej w porwnaniu z zachodnimi strefami okupacyjnymi liczby skazanych kryy si masowe wywzki do Guagu. Niemcom chciano ukaza rozmiar hitlerowskich zbrodni. Uczyni chcieli to przede wszystkim Amerykanie. Ogromn rol odegray obrazy z obozu

koncentracyjnego w Buchenwaldzie, pierwszego jaki zosta wyzwolony przez zachodnich aliantw. Tak opisa swoj reakcj na zdarzenie przebywajcy w Ameryce Tomasz Mann po zajciu Weimaru, pewien amerykaski genera kaza niemieckiej ludnoci cywilnej przedefilowa przed krematoriami tamtejszego obozu koncentracyjnego, obarczajc tych obywateli, ktrzy o niczym nie chcieli wiedzie, czci odpowiedzialnoci za popenione tam, a teraz przed caym wiatem odsonite zbrodnie.29

28

Patrz: Lutz Niethammer, Schule der Anpassung. Die Entnazifizierung in den vier Basatzungszonnen. W: tene Deutschland danach. Postfaschistische Gesellschaft und nationales Gaedaechtnis, Bonn 1999. 29 Tomasz Mann, Jak powsta Doktor Faustus, przeoya Maria Kurecka, w: Tomasz Mann, Eseje Warszawa 1998, s.187. 30

Na

zamwienie

Amerykanw

powstaa

pierwsza

powana

praca obozw

objaniajca

mechanizm

funkcjonowania

hitlerowskich

koncentracyjnych, autorstwa Eugena Kogona, wydana w formie ksikowej ju w roku 1946 pod tytuem "SS-Staat" i pniej wielokrotnie wznawiana. W roku 1945 dziesitki tysicy Niemcw przymusowo ogldao wspomniany ju film Myny mierci (niem. Todesmhlen), ukazujcy przeraajce obrazy z obozw mierci. Pierwszym wielkim procesem przestpcw wojennych by sd nad komendantem obozu w Bergen-Belsen Josefa Kramerem i 47 jego podwadnych. Proces dotyczy si przed brytyjskim sdem wojskowym i zapado w nim 11 wyrokw mierci. Centraln rol w polityce karania ale i reedukacji mia odegra jednak, zainicjowany przez amerykanw, ale prowadzony przez wszystkich aliantw proces norymberski - proces 24 czoowych nazistw rozpoczty w Norymberdze 20.11.45 roku. Karzc gwnych zbrodniarzy, chciano uzmysowi Niemcom okruciestwo i rozmiar nazistowskich zbrodni. W rozpoczynajcej proces mowie gwny sdzia Robert H.Jackson podkreli, e chodzi o przestpstwa, ktre s zagroeniem dla caej cywilizacji. Zarazem zdawano sobie od samego pocztku spraw, w jak trudnej sytuacji stoj sdziowie. Kto i w imi jakiego prawa mia sdzi hitlerowskich zbrodniarzy? Chodzio o to, by nie by to proces zwycizcw nad zwycionymi, ale sd nad zbrodniarzami w imi uniwersalnych i

oglnoludzkich wartoci. Nigdy do koca nie wyartykuowana doktryna prawna procesu norymberskiego przywoywaa prawo naturalne. Prawo stanowione nie stanowio dostatecznej bazy dla tego procesu. Tradycyjne podejcie prawne

31

ujawniao saboci wobec zbrodni nowoczesnej dyktatury jak by narodowy socjalizm. Proces pozostawa nieustannie w centrum uwagi caej wiatowej opinii publicznej. Ponad 250 dziennikarzy byo stale obecnych na sali sdowej. Na awie oskaronych, prcz czoowych nazistw, widziano te powszechnie cae spoeczestwo niemieckie. Nastpne procesy w Norymberdze prowadzili amerykanie ju sami. cznie do roku 1947 odbyo si ich dwanacie. Sdzono nazistowskich lekarzy, przemysowcw, wojskowych, urzdnikw. W drugim procesie norymberskim, sdzono 180 osb, z czego cztery pite zostao skazanych. Na jesieni 1947 rozpocz si proces przeciw przedstawicielom wielkiego przemysu, a wrd nich znalaz si Alfred Krupp. cznie skazano w trzech zachodnich strefie amerykaskiej okoo 5000 osb, w tym wydano 806 wyrokw mierci, z ktrych 486 wykonano. Pokuta bya narzucona, poczucie winy miao by zaszczepione z zewntrz.30 Drugim wanym miejscem sdu nad zbrodniarzami nazistowskimi byo w amerykaskiej strefie okupacyjnej Dachau, gdzie sdzono oprawcw z obozw koncentracyjnych. Pierwszy proces rozpocz si tam 15 listopada 45 roku. Bez porwnania mniej wyrokw mierci wydali Brytyjczycy i Francuzi, cho wyroki ich sdw byy na og wykonywane. Amerykanie zastosowali te inne rodki. Okoo 200 tys. osb zostao internowanych (od paru tygodni do trzech lat). W roku 1945 w amerykaskiej strefie okupacyjnej osadzono w takich obozach 120 tys. osb. Wobec

nazistowskich funkcjonariuszy partyjnych oraz czonkw SS, na mocy zarzdze30

Patrz: Gerd R.Ueberschaer (Hrsg), Der Nationalsozialismus vor Gericht. Die alliierten Prozesse gegen Kriegsverbrecher und Soldaten 1943-1952, Frankfurt am Main 1999. 32

okupacyjnych, stosowano tzw. "automatical arrest" automatyczny areszt za sam fakt przynalenoci. Zastosowano system masowych zwolnie urzdnikw pastwowych, m.in. poprzez automatyczne zwolnienia tych wszystkich osb, ktrzy wstpili do NSDAP przed 1 maja 1937 roku. Amerykanie wyszli z formalnego zaoenia, e w roku 37 system nazistowski by ju tak silny, e wielu ludzi na stanowiskach lub zaczynajcych prac mogo czu si zmuszonym do wstpienia do NSDAP, cho moga to czyni bez wikszego przekonania. Zaoenie byo z pewnoci dyskusyjne, pozwalao jednak nie zwalnia wszystkich, co byoby trudne, bo administracja niemiecka musiaa jako funkcjonowa. Wreszcie, wszyscy obywatele niemieccy w amerykaskiej strefie

okupacyjnej musieli wypeni specjalny formularz dotyczcy ich przeszoci. Nazwano go z gorzk ironi Persilschein, wiadectwem wystawione przez firm produkujc proszki do prania Persil, pozwalao ono bowiem "oczyci sumienie". Takie formularze zoyo 13 milionw osb. Odpowiedzialno ustalono na 4 poziomach, dwie pierwsze grupy dotyczyy silniej obwinionych, grupa trzecia dotyczya mniej obwinionych, a grupa czwarta biernych zwolennikw nazistowskiego reimu. Do tej weryfikacji powoano Izby Orzekajce (Spruchkammer), czyli specjalne komisje weryfikacyjne. Wobec

okoo jednej czwartej spord tych, ktrzy zoyli formularze, wystpiono z oskareniem. 600 tys. zostao ukaranych, z czego 500 tys. karami pieninymi. Do pierwszej grupy najsilniej obwinionych zaliczono 1549 osb, do drugiej grupy zaliczono 21600 osb. Skuteczno i celowo tej polityki budzia od samego pocztku gorce dyskusje i spory. Denazyfikacja za pomoc formularzy, Persilschein,33

bya

utrudnieniem dla zwykych ludzi (przejcie tej procedury byo warunkiem otrzymania pracy), nie zawsze za bya skutecznym narzdziem wyowienia wielkich zbrodniarzy i stwarzaa powody do wci powtarzanego zarzutu, e zwyciscy stosuj zasad odpowiedzialnoci zbiorowej. Izby Orzekajce,

dokonujce weryfikacji, nie byy sdami, wyroki za przez nie wydawane miay ogromn wag i decydoway o losach ludzkich. Nie byo te od nich adnego odwoania, poniewa nie byo te drugiej wyszej instancji. Internowani siedzieli wic w obozach w oparciu nie o wyroki sdowe, ale o rozstrzygnicia urzdnikw. Sito denazifikacji byo zreszt i pewnie musiao by w wielu punktach dziurawe. Spoeczestwo niemieckie, w kadym razie ta jego cz, ktra bya krytycznie wobec przeszoci nastawiona, powoli nabierao przekonania, e prawdziwym sprawcom atwiej byo unikn odpowiedzialnoci ni sprawcom szeregowym. 2.1.3. Odpowiedzialno zbiorowa i zbiorowa ucieczka od odpowiedzialnoci Kto jest winny? Kto i w jakim stopniu ponosi odpowiedzialno za tragedi sprowokowan przez III Rzesz? Hitler, nazistowskie elity, SS-manni, czy szerzej czonkowie NSDAP czy wreszcie w jakim stopniu wszyscy Niemcy? Rnica midzy daniem zbiorowej odpowiedzialnoci wszystkich Niemcw, a pytaniem o moraln odpowiedzialno kadego Niemca za to, co si w imieniu Niemiec wydarzyo, bya niejasna i trudna do zdefiniowania. Na wszystkie te pytania nie atwo byo odpowiedzie, a miay one zasadnicze znaczenie zarwno dla polityki karnej jak dla polityki reedukacji prowadzonej przez aliantw. Kada odpowiedz budzi musiaa odmienne skutki polityczne, prawne i spoeczne.34

Kara w pastwie prawa, a jego zasad nie chcieli ama zachodni alianci, mona jedynie jednostki za dokonanie konkretnych czynw. Klasyczna doktryna prawna i caa filozofia europejskiego prawa pozwalaa mwi jedynie o winie konkretnych sprawcw, ktrym winy trzeba dowie w postpowaniu sdowym. Potoczne poczucie sprawiedliwoci mwio natomiast, e winni s w jaki sposb wszyscy ci, ktrzy przyczynili si do pocztkowego zwycistwa, trwania systemu i zbrodni narodowego socjalizmu.. Intuicja moralna wskazywaa na miliony winnych, ktrzy przyczynili si do tego, e Hitler zdoby wadz i mg prowadzi okrutn wojn. Jak sformuowa to Tomasz Mann w swojej mowie z 1945 roku: Kady ma co wsplnego z niemieckim losem i niemieck win, jeli urodzi si Niemcem.31 Postawa zachodnich aliantw nacechowana bya i by musiaa w tej

sytuacji nie jedn dwuznacznoci. Chciano Niemcw kara, ale przede wszystkim wychowywa. Kara mona byo jedynie konkretnych ludzi za

konkretne czyny. Wszystkim Niemcom chciano natomiast uzmysowi, jaki reym wspierali przez tyle lat. Ch jednak wychowywania - reedukacji, jak gosio oficjalne pojcie i sugerowaa, e w byo to przede wszystkim intencj Amerykanw, przynajmniej stopniu stosuje si zasad

jakim

odpowiedzialnoci zbiorowej. Nie reedukuje si wszak niewinnych. Sprawdzanie wszystkich Niemcw, poprzez obowizkowe wypenianie formularzy, byo stosowaniem, cho w jake agodnej w stosunku do ogromu zbrodni i cakowicie zrozumiaej w tej sytuacji, zasady odpowiedzialnoci zbiorowej. Wszyscy byli podejrzani i musieli udowodni wasn niewinno, zanim jeszcze ktokolwiek postawi im konkretne zarzuty.31

Thomas Mann, O Niemczech i Niemcach, w: Wobec faszyzmu. Wybra i wstpem opatrzy Hubert Orowski. Warszawa 1987, s.286. 35

Dwuznacznoci towarzyszy te musiay procesom norymberskim. Intencj wielkich i publicznie prowadzonych procesw zbrodniarzy wojennych byo nie tylko wydanie osdu nad czynami konkretnych ludzi, ale do pewnego stopnia nad postaw caego niemieckiego spoeczestwa. By to sd nad Niemcami. Temu wszystkiemu towarzyszya te atmosfera powszechnych potpie pod adresem wszystkich Niemcw. Liczne byy gosy, ktre oskaray Niemcw w oglnoci, jako zbiorowo, doszukujc si w samej niemieckoci rda i przyczyn zbrodni. Gone byo w tym wzgldzie wystpienie norweskiej pisarski i laureatki nagrody Nobla Sigfried Undset opublikowane w "Die Neue Zeitung", gazecie, ktra bya prasowym organem wadz okupacyjnych. Przypisywaa ono Niemcom jako zbiorowoci negatywne cechy, ktre byy przyczyn popenionych zbrodni. Stosowanie zasady odpowiedzialnoci zbiorowej lub wraenie, e ma by ona lub powinna by zastosowana, musiao si spotka si ze sprzeciwem zarwno poza Niemcami jak i wrd samych Niemcw. Niemcy znaleli zreszt w tym wzgldzie szybko wielu obrocw, szczeglnie w krajach anglosaskich. Motywy jednak kwestionowania zasady odpowiedzialnoci zbiorowej okazay si bardzo rne i niekiedy, wbrew susznemu odrzucaniu samej zasady, niekiedy bardzo dwuznaczne. Nic te dziwnego, e wybitny filozof Karl Jaspers, jeden z

najwybitniejszych umysowoci, ktre usioway analizowa sytuacj duchow Niemiec po wojnie, podj problem odpowiedzialnoci zbiorowej Niemcw. Swoje rozwaania zawar w eseju, wydanym w 1946 roku, zatytuowanym "Pytanie o win". Dzi jest jedn z klasycznych pozycji w kadej bibliotece myli wspczesnej. Ju przed tym Jaspers odpowiada Sigrid Undset, piszc: Ze strony36

zwyciskich mocarstw, ktre uznaj prawa czowieka i rwnie winnym nie odmawiaj ich godnoci zostao nam powiedziane: niemieckie spoeczestwo nie ma ule zniszczeniu , a to znaczy, e bdzie nam dana jeszcze szansa. Niemcy winni zosta wychowani, to znaczy, bdzie nam wolno co jest dobre w naszym dorobku duchowym odbudowywa i rozwija.32 "Pytanie o win" byo ju czym znacznie wicej jak sam tylko odpowiedzi na gosy takie jak Undset. Filozof podejmowa problem o

uniwersalnym znaczeniu i zachowujcy aktualno a do dzisiaj dla kadego, kto zajmuje si zagadnieniem nowoczesnych dyktatur politycznych, cho odnosi si do biecych dyskusji i mia dawa odpowiedzi na aktualne pytania epoki bezporednio powojennej. Odmiennie od wielu innych uczestnikw powojennych dyskusji, nie prowadzi rozwaa na temat charakteru narodowego Niemcw, ich mentalnoci czy te jaki waciwoci niemieckiej kultury, ktre miayby jakoby by winne katastrofalnemu zaraeniu ideologi narodowosocjalistyczn. Tenor rozwaa Jaspersa rni si wic zasadniczo na przykad od skdind tak wanej w tamtym czasie ksiki Friedricha Meineckego "Niemiecka katastrofa". przyjmowa tezy o jaki szczeglnych predyspozycjach Jaspers nie Niemcw do

zbrodniczych dyktatur. W zgodzie z tradycj europejsk przeciwstawia si wczesnej skonnoci do mwienia o kolektywnej winie Niemcw, ale zarazem tak zrnicowa pojcie winy, by pytanie o ni mona byo odnie do spoeczestwa niemieckiego w sposb bardziej powszechny. Odpowiadao to intuicjom moralnym tych, ktrzy najpierw spontanicznie pytali o win zbiorow Niemcw, czuli si jednak ze wzgldw zasadniczych zmuszeni nastpnie do

32

Karl Jaspers, Antwort an Sigrid Undset, Die Neue Zeitung, 25.03.1945. 37

odrzucenia tego pytania, bowiem nikogo nie mona kara jedynie za to, e jest czonkiem danej zbiorowoci.33. Jaspers wprowadzi rozrnienie winy kryminalnej, politycznej, moralnej i metafizycznej. Wina kryminalna to wina zbrodniarzy, wina polityczna to porednie wspuczestniczenie w decyzjach, ktre do zbrodni prowadziy, wina moralna to brak odwagi przeciwstawienia si, wina metafizyczna to sam fakt nie bycia w gronie ofiar, gdy zbrodnia jest dowiadczeniem powszechnym. Jaspers stwierdza wyranie, e jedynie wina kryminalna moe by przedmiotem odpowiedzialnoci karnej czyli sdowej, inne jednak rodzaje winy te zwizane s z odpowiedzialnoci, cho trudniejszej i subtelniejszej natury. Postawione zostao te wyrazicie pytanie o odpowiedzialno kadego obywatela za to, co wydarza si w jego pastwie i za to, co czyni wsplnota polityczna, do ktrej si przynaley. Kategorie winy moralnej i metafizycznej suyy okreleniu tej odpowiedzialnoci. Tym samym filozof nie tylko nie wykluczy dyskusji o szeroko pojtej winie Niemcw, jako pytaniu o odpowiedzialno za to, co si wydarzyo, ktre kady Niemiec winien sobie postawi, ale tak dyskusj usilnie postulowa. We wstpie do swoich wykadw dla studentw uniwersytetu w Heidelbergu w roku 1946, wydanych pniej jako esej "Pytanie o win" filozof pisa z emfaz: Musimy si w Niemczech wsplnie na nowo duchowo odnale.

Poszukujemy jak mona si porozumie. To, co tutaj proponuj wyrasta z rozmw, ktre kady z nas prowadzi we wasnym krgu. Kady musi z mylami, ktre tutaj przedstawiam, obej si samodzielnie - nie naley zakada ich

33

Nieco szerzej na ten uniwersalizmu i aktualnoci eseju Jaspersa patrz: Kazimierz Wycicki, Jaspers i polski obrachunek, Transodra (1997) nr 18. 38

susznoci, ale naley si namyle - ale te nie zaprzecza im od razu, ale usiowa odnie do wasnej sytuacji i wyprbowa.34 Ostatecznie filozof da, aby kady osdzi si sam we wasnym sumieniu, bowiem jest ono ostateczn instancj mogca osdzi win metafizyczn. Tym samym stawia obrachunkowi z histori bardzo wygrowane i trudne wymagania. Jaspers wielokrotnie i pniej bra ywy udzia w niemieckich debatach publicznych, nieustannie nawizujc do kwestii przeszoci i nieodmiennie podtrzymujc owe wysokie wymagania. Nic dziwnego, e w wiele lat pniej opuci Niemcy rozczarowany postaw swoich rodakw. 35 Kwesti winy nie zajmowa si tylko sam Jaspers, cho on pewnie czyni to w najbardziej dojrzay sposb. W jednym z pierwszych swych wystpie zaj si ni rwnie pierwszy prezydent ledwie powstaej Republiki Federalnej Theodor Heuss: Mwi si o zbiorowej winie niemieckiego spoeczestwa. Pojcie winy zbiorowej i co si za tym kryje, jest jednak prymitywnym uproszczeniem, jest odwrceniem schematu, jaki stosowali nazici wobec ydw: fakt, e kto by ydem zawierao ju w sobie bycie winnym. Ten czas jednak zwizany jest ze zbiorowym wstydem. Najgorsze, co nam uczyni Hitler i wiele nam uczyni zego to przede wszystkim obarczenie nas poplecznikami nosimy imi Niemcw. 36 Nie wszyscy jednak podejmowali kwestie "zbiorowej winy" w sposb i w intencji z jak to czyni Jaspers i Heuss, rozrniajc rodzaje winy czy mwic o zbiorowym wstydzie.34 35

wstydem, e razem z nim i jego

Die Schulfrage, w: Karl Jaspers, Lebensfragen der deutschen Politik, Mnchen 1963, s.36. Patrz: Karl Jaspers, Lebensfragen der deutschen Politik, Mnchen 1963. 36 Theodor Heuss, Die grossen Reden, Tuebingen 1965. Cyt za: Alfred Grosser, Verbrechen und Erinnerung, Mnchen-Wien 1990, s.112-113. Wystpienie z 7 grudnia 1949 roku w Towarzystwie Wsppracy Chrzecijasko-ydowskiej. 39

Czsto szukano po prostu ucieczki od jakiejkolwiek odpowiedzialnoci, skarono si na stosowanie zasady odpowiedzialnoci zbiorowej tylko po to, aby zdyskredytowa wysiki denazyfikacji. Takiej argumentacji uywa si bdzie przez cae lata w tych krgach, ktre czsto chciay unikn jakiejkolwiek dyskusji o odpowiedzialnoci za lata 33-45. Wybitny niemiecki publicysta Ralf Giordano stwierdzi po latach, przywoujc rozrnienie Huessa, zbiorowej odpowiedzialnoci i zbiorowego wstydu, e skargi na rzekome stosowanie wobec Niemcw zasady odpowiedzialnoci zbiorowej, byy w istocie manipulacj, aby odwraca uwag od dyskusji o przeszoci nazistowskiej. Namitne odrzucanie tej zasady, bez jednoczesnego podejmowania pytania, jak rozumie niemieck odpowiedzialno, gdy w istocie rzeczy nie groziy adne zbiorowe represje ze strony zachodnich aliantw, wiadczyo o nieczystym sumieniu wielu Niemcw.37 Dyskusja o winie zbiorowej, waciwie ani przez moment po wojnie nie ustaa, cho czsto zapominano o zniuansowanej i pogbionej refleksji zarwno wybitnego filozofa jak i wybitnego polityka. Nie ustaa ona nawet po zjednoczeniu Niemiec. Staa si niemal centralnym punktem debaty wok znanej ksiki Goldhagena "Gorliwi kaci Hitlera", a gony spr Walser-Bubis z roku 1998 dotyczy w niemniejszym stopniu pytania, w jakim stopniu przecitny

Niemiec moe czy ma obowizek poczuwa si do winy za zbrodnie jego narodu. Paradoksalnie po paru dziesicioleciach bez porwnania mniej byo Niemcw protestujcych, przeciw przypisywaniu Niemcom zbiorowej odpowiedzialnoci za popenione zbrodnie ni dziao si to w latach 40-tych i na pocztku 50-tych. Trud bowiem rozrachunku podjy w spoeczestwie niemieckim w pierwszym okresie jedynie wskie elity i to te elity, po ktrych mona si ju byo37

Patrz: Ralph Giordano, Die Zweite Schuld...., rozdzia Kollektivschuld? Kollektivunschuld? Kollektivscham? ss.258-279 oraz Babro Eberan, Wer war schuld an Hitler? Die Debatte um die Schuldfrage 1945-1949, Mnchen 1985. 40

tego uprzednio spodziewa - cz zwaszcza komunizujcej lewicy, rodowiska zwizane z katolickim centrum, ktre nie ulegay tak silnie jak reszta spoeczestwa wpywom narodowych socjalistw oraz emigranci wracajcy do kraju lub powracajcy do ycia publicznego z emigracji wewntrznej. Gdy min pierwszy wstrzs i gdy zniko poczucie niepewnoci, postawy poszczeglnych rodowisk i osb zaczy si rnicowa i zmienia nie zawsze na korzy. Badania opinii publicznej z lat czterdziestych wykazuj, e w roku 45 wicej Niemcw dystansuje si od systemu narodowego socjalizmu ni dzieje si to w par lat pniej.38

Ci, ktrzy uniknli kary i nabrali przekonania, e ju ona

nie grozi zaczli podnosi gowy. Ekspiacja nie byo wic z ca pewnoci dzieem pierwszych godzin. Rozrachunek narzucony nie wywoywa powszechnego poczucia

odpowiedzialnoci za to, co wydarzyo si w przeszoci, cho by moe wywoywa u wielu poczucie winy, nie ujawniane jednak i skrywane. Miliony wypdzonych, napywajcych ze wschodu, zbombardowanych i godujcych pielgnoway za to wasne poczucie krzywdy. Spoeczestwo niemieckie chciao przede wszystkim uciec od niewygodnej przeszoci. Denazifikacj prowadzili alianci, spoeczestwo za chciao odetchn. Dystansowanie si tych, ktrzy przeyli, od ich drugiego, paskudnie teraz gnijcego ja stanowi specyficzn, w aden sposb nie zaplanowan - i t waciw form denazyfikacji. 39 Ucieczka od odpowiedzialnoci miaa zarwno rne formy jak i rne przyczyny. Przede wszystkim Niemcy zajci byli wasn nader trudno sytuacj materialn. Nie poczucie winy, ale brak chleba i dachu nad gow spdza38

Brochhagen, Nach Nnberg. Vergangenheitsbewaeltigung und Westintegration in Aera Adenauer, Berlin 1999, s.202. 39 Krockow, Niemcy..,.s.257 41

ludziom sen z powiek. Wiele jest wiadectw, e niezwykle cikie warunki pochaniay niemal ca energi yciow. W latach 1945-49 pozbawione samodzielnoci spoeczestwo niemieckie koncentrowao si na walce o byt materialny i nie byo wyranych oznak, by zachodziy w nim powaniejsze przemiany wiadomoci historycznej, poza szokiem klski i niepewnoci przyszego losu. Wiele mwica jest prba powrotu do wielkiej niemieckiej klasyki. Rok 1949 z dwusetn rocznic urodzin Goethego nadawa si do tego w sposb wyjtkowy. Nie przynosio to jednak adnych wacych odpowiedzi na palce pytania wspczesnoci.40

Przesadne zainteresowanie klasyk byo przede

wszystkim ucieczk, tak jakby oskarani zewszd i naraeni na ponienie Niemcy, chcieli sobie gwatownie przypomnie, e mimo wszystko s narodem Goethego i Schillera. Literatura niemiecka nie ma w tamtym czasie wielu znaczcych osigni, jeli nie liczy dzie emigrantw takich jak Hermann Hesse, ktry w roku 1946 otrzymuje nagrod Nobla i Tomasza Manna, wydajcego w roku 1947 "Doktora Faustusa". Grupa 47, ktra pniej odegra tak ogromn rol, ledwie rozpoczyna swoj dziaalno. Debiuty jej uczestnikw Heinricha Blla i Siegfrieda Lenza przypadaj dopiero na rok 51. W biecej twrczoci literackiej widoczne byy prby rozpaczliwego nawizywania do tradycji przednazistowskiej np.: w liryce do ekspresjonizmu. Ale wanie niemoliwo jakiekolwiek bezporedniego nawizania do tradycji jest najbardziej charakterystycznym znamieniem tamtych czasw. 41 Klasyka, ktra sponiewierano, milczaa.40

Hermann Glaser, Deutsche Kultur. Ein historischer Ueberblick von 1945 bis zur Gegenwart, Bonn 1997, ss.107-109. 41 Patrz: Hans Meyer, Die umerzogene Literatur. Deutsche Schrifstteller und Bcher 1945 bis 1967, Berlin 1988. 42

W kulturze masowej dominuje Heimatfilm, gdzie Niemiec odnale si ma w sentymentalnym krajobrazie, nie wielkiego miasta a najlepiej wsi. Ucieczka do idyllicznej natury jest ucieczk od rzeczywistoci. Swojsko jest lepsza od zadawania trudnych pyta. Zielona jest ka42 brzmia tytu jednego z najbardziej znanych filmw epoki. Kultura masowa Niemiec powojennych a do drugiej poowy lat pidziesitych podporzdkowana bdzie takim wanie drobnomieszczaskim gustom, mimo popularnoci jazzu czy odkrywania na nowo zakazanej przed tym "wynaturzonej" sztuki czy nadrabianiu wielu kulturalnych zalegoci spowodowanych latami 1933-45. Swojsko i bezproblematyczno najlepiej chronia szerokie rzesze Niemcw, przed zadawaniem sobie trudnych pyta o przeszo. Niezwykemu czasem wysikowi wskich elit, by sprosta wyzwaniom

godziny zero i wyzwaniom "niemieckiej katastrofy", nie towarzyszy powszechniejszy wysiek, by podj w jaki sposb odpowiedzialno za to, co si wydarzyo. Klska nie od razu staa si impulsem do bardziej pogbionej refleksji. Spoeczestwo, od ktrego oczekuje si odpowiedzialnoci zbiorowej reaguje masow ucieczk od odpowiedzialnoci. 2.1.4. Amnestia i restauracja Wraz z powstaniem Republiki Federalnej, dylematy aliantw zwizane z polityk karania i reedukacji, stay si dylematami modej i nieokrzepej pastwowoci niemieckiej. Mimo, e u podstaw doktryny nowego pastwa stao jednoznaczne potpienie narodowego socjalizmu, to jednak mechanizm wyborczy wymusza ubieganie si o gosy wszystkich wyborcw, rwnie tych ktrych42

Grn ist die Heide, 1951 re.Hans Deppe, Berolina-Filmprod. Pierwszy niemiecki film kolorowy z roku 1950 mia rwnie charakterystyczny tytu Schwarzwaldmaedel autorstwa tego samego rezysera. 43

stosunek do przeszoci nacechowany by spor doz dwuznacznoci. W 1950 roku 10% Niemcw wci jeszcze sdzio, e Hitler by wielkim Niemcem, ktry najwicej uczyni dla Niemiec.43 Takie nastroje musiay mie powany wpyw na rozwj niemieckich partii politycznych. Najmniejsze obcienie stanowio to dla SPD, powaniejsze dla CDU i CSU, cakiem powane dla partii zdecydowanie prawicowych jak Partii Niemieckie (DP), Zwizku Wypdzonych i Pozbawionych Mienia (BHE) i Partii Wolnych demokratw (FDP) 44. Nowonarodzona demokracja skonfrontowana zostaa z do powszechnym deniem do zakoczenia denazyfikacji, dania powszechnej amnestii i powszechnego wypierania wspomnie o przeszoci. Ujawnienie si takich tendencji nie powinno dziwi, jeli wzi pod uwag niektre wczeniejsze

wyniki bada opinii publicznej. Proporcjonalnie do tego, jak mija szok zwizany z niemieck katastrof, sabo te zrozumienie spoeczestwa dla polityki

denazyfikacji. W grudniu 45 roku w amerykaskiej strefie okupacyjnej popierao j 50%, we wrzeniu 1947 roku wci znaczce 32%, w styczniu 1949 roku, a wic na moment przed powstaniem Republiki Federalnej, jedynie 7%, przy 65% zapytywanych, ktrzy si z polityk denazyfikacji nie zgadzali 45. Nowe pastwo stawao te natychmiast wobec dylematu, z jakich kadr budowa ma nowy aparat urzdniczy. Alianci przeprowadzili w nim uprzednio szerok weryfikacj. Teraz rs nacisk, aby wyrzuconych przywrci do pracy. Jednym z pierwszych wielkich problemw, z jakim musia skonfrontowa si rzd, bya sprawa rehabilitacji i alimentacji osb z artykuu 131 czyli byych urzdnikw III Rzeszy zwolnionych w wyniku weryfikacji lat 45-49. W 1951 w

Ministerstwie Spraw Zagranicznych 66% wyszych urzdnikw byo niegdy43 44

Jahrbuch der ffentlichen Meinung 1958-1964, Allensbach 1965. Patrz: Kielmansegg, Lange..., s.15-17. 45 za: Brochhagen, Nach Nnberg...s.202. 44

czonkami NSDAP. W ministerstwie sprawiedliwoci procent ten, wedle amerykaskich bada, by jeszcze wyszy.46 Do aparatu urzdniczego nowego pastwa weszo wiele osb, ktrych obcione niechlubn przeszoci biografie budziy ostre kontrowersje, jak choby dugoletni sekretarz stanu w urzdzie kanclerskim Hans Globke, oficjalny komentator ustaw norymberskich. Skandale z tym zwizane przeladoway Republik Federaln przez lata, a po zakoczon skandalem w roku 1978 karier premiera Badenii-Wittembergii Hansa Karla Filbingera, byego sdziego wojskowego w marynarce wojennej. Nacisk opinii publicznej, czci aparatu pastwowego oraz sporej czci klasy politycznej byy potnymi czynnikami politycznymi. Partie prawicowe DP, FDP, BHE dyy do ograniczenia karalnoci za czyny popenione w okresie 1933-1945, w skrajnym przypadku do penej amnestii, jak i likwidacji

denazyfikacji. W mediach i wypowiedziach publicznych mieszano przy tym bardzo rne w gruncie rzeczy sprawy np.: danie uwolnienia wizionych za przestpstwa wojenne onierzy Wehrmachtu z daniami uwolnienia zwykych oprawcw z obozw koncentracyjnych, uznanie organizacji takich jak SS za zbrodnicze ze zbiorow odpowiedzialnoci wszystkich Niemcw itd. W gonym hamburskim procesie marszaka Mansteina w 1949 roku sympatia opinii publicznej bya jednoznacznie po stronie oskaronego.47 Woanie o powszechn amnesti dla zbrodniarzy hitlerowskich i o skoczenie z denazyfikacj stao si powszechne. Symptomatyczny w roku 1951 by ogromny sukces ksiki Ernsta von Salomona Der Fragebogen (Formularz), ktra wymiewaa amerykask prb weryfikacji 48. W wyborach w Dolnej Saksonii46

Patrz: Dietrich Thraenhardt, Geschichte der Bundesrepublik Deutschland, Frankfurt am Main, 1996., ss.113-114. 47 Brochhagen, op. cit., s. 32-34, 48 Christian Graf von Krockow, Niemcy. Ostatnie sto lat. Prze. Andrzej Kopacki, Warszawa 1997, s. 257. 45

11% gosw zdobya neonazistowska partia Sozialistische Reichspartei (SRP) / Socjalistyczna Partia Rzeszy, co zostao odebrane z wielkim niepokojem w samych Niemczech jak i zagranic. SRP zdelegalizowano. Midzynarodowy skandal wywoaa wypowiedz generaa Ramcke, ktry na zjedzie byych SSmanw w padzierniku 52 roku nie tylko zada zwolnienia wszystkich przestpcw wojennych, ale stwierdzi te, e twrcy traktatu wersalskiego, to jego zdaniem ci sami, ktrzy rzucili bomb na Hiroszim, s prawdziwymi przestpcami wojennymi. Z uwagi na nastroje w spoeczestwie niemieckim naciskom tym ulega musiaa przede wszystkim CDU tworzca z partiami prawicowymi koalicje rzdow. Gorzka uwaga o rzeszach byych czonkw NSDAP autora gonej ksiki SSStaat Eugen Kogon jeszcze z roku 1947 roku: mona ich tylko umierci albo sobie zdoby49 okazywaa si jeszcze po latach wci prawdziwa. Rwnie jednak SPD nie moga cakowicie oprze si tym naciskom. Najbardziej burzliwe obrady Bundestagu pierwszych tygodni jego urzdowania dotycz spraw ograniczenia karalnoci oraz zaprzestania

denazyfikacji. W grudniu 1949 roku Bundestag uchwala "Ustaw o uwolnieniu od kary". Ustawa mwia o uwolnieniu od kary wszystkich osb zagroonych kar do 6 miesicy lub kar grzywny do 10 tys.marek popenionych przed 15 wrzenia 1949 roku. Tym samym objto ni rwnie czyny popenione w okresie narodowego socjalizmu. By to upragniony prezent na Boe Narodzenie dla zaknionego zapomnienia spoeczestwa. Do 31 stycznia 1951 roku skorzysta z ustawy prawie 800 tys. osb. Z dobrodziejstwa amnestii skorzystay dziesitki

49

Zdanie z gonego eseju Eugena Kogona, Das Recht auf den politischen Irrtum, Frankfurter Hefte, Juli 1947. 46

tysicy przestpcw nazistowskich, komentuje dzi z nieukrywanym oburzeniem niemiecki historyk. 50 Nowy kanclerz nie by w atwej sytuacji. Zasadniczym celem polityki Adenauera byo niedopuszczenie do powstania duej partii na prawo od centrum (CDU), ktra skupiaby nastroje narodowe i skrystalizowaa niezadowolenie z doznanej klski wojennej. W tym celu Adenauer zmuszony by prowadzi bardzo trudn gr. Z jednej strony musia ustpowa prawicowym tendencjom, z drugiej nie mg sobie w adnym wypadku pozwoli na przekraczanie trudnej do okrelenia granicy, poza ktr wszelkie dalsze kompromisy byoby

usprawiedliwianiem zbrodni nazistowskich. Przede wszystkim w oczach zagranicy Adenauer nie mg okaza si jako polityk nazbyt szybko zapominajcy o zbrodniach okresu 1933-1945. W licie do Wysokiego Komisarza z dnia 18 czerwca 1950 Adenauer pisa: Naukowe wyjanienie zdarze, jakie miay miejsce pod panowaniem narodowych socjalistw uwaam za istotne zadanie rzdu51. Chcia aby alianci zwrcili przejte archiwa. Dy do utworzenia Instytutu Bada nad narodowym socjalizmem w Monachium, z czasem jednej z najbardziej liczcych si placwek naukowych zajmujcych si histori najnowsz, i chcia aby alianci przekazali mu przejte archiwa.52 Pragmatycznie mylcy kanclerz rozumia doskonale, e badania s niezbdne, aby obraz historii nie zosta cakowicie sfaszowany przez tych, ktrym niewygodnie byo pamita. Badania jednak postpowa musiay powoli, gdy tymczasem potrzeba zapominania narastaa szybko. Jako szef rzdu musia Adenauer pogodzi te sprzeczne potrzeby.50 51

Frei, Polityka...., str.51 Brochgaen, Nach...., str.62 52 Z czasem przeksztaci si on w Instytut Bada Nad Histori Wspczesn. Jest to obecnie jedna z najistotniejszych placwek naukowych w Niemczech w dziedzinie bada historycznych. 47

Sprzecznoci te zaostrzyy si od momentu rozpoczcia debat na temat integracji europejskiej czy te raczej ich pocztkw. Integracji tej nie chciaa SPD, uwaajc e integracja stoi w sprzecznoci z deniami do zjednoczenia Niemiec. Partie prawicowe prowadziy bardziej dwulicow polityk. Opowiadajc si formalnie za integracj z Zachodem, z uwagi na zagroenie sowieckie, stawiay one jednoczenie trudne do zaakceptowania i demagogiczne warunki. Stawiane byy one tym bardziej zdecydowanie, im bardziej Niemcy postrzegani byli jako uyteczny sojusznik wobec sowieckiego zagroenia, rwnie w sensie militarnym, ktrego trzeba sobie pozyskiwa. Sprawa amnestii czy te zwolnienia wszystkich przestpcw wojennych, ktrych zaczto nazywa winiami politycznymi, suya skrajnie prawicowym politykom jako narzdzie szantau, gdy chodzi o przystpienie Niemiec do zachodnich struktur obronnych. Seebohm, przywdca Partii Niemieckiej (DP) w licie do Adenauera ujmowa to w nastpujcej formie: Niemieckie spoeczestwo oczekuje, e skutkiem traktatu (chodzio o traktat paryski), a w szczeglnoci wstpnym warunkiem niemieckiego wkadu w system obrony bdzie jak najszybsze zwolnienie wszystkich winiw politycznych,

ktrzy zgodnie z niemieckim prawem nie powinni by duej pozbawiani wolnoci.53 Pierwsz reakcj aliantw na t sytuacj byy ustpstwa. Winston Churchill, ktry w latach pidziesitych znw znalaz si u steru wadzy, by zdania, e naley skoczy z polityk karania Niemcw. Wielu politykw zachodnich obawiao si, e zbyt surowa postawa moe nie tylko utrudni integracj, ale nawet popchn Niemcy w kierunku wschodnim. Amerykanie decyduj si w 1951 roku na amnesti dla czci zbrodniarzy wojennych.53

List Seehbohma do Konrada Adenauera za: Brochhagen, Nach Nnberg...., s.89. 48

Odbywali oni kary w amerykaskim wizieniu w Landsbergu, brytyjskim wizieniu w Werl, we francuskim Wittlich oraz w kontrolowanym wsplnie przez wszystkich aliantw Spandau. W latach 53-55 zwolniono z Landsbergu 250 winiw. W sierpniu 1955 byo w Landbergu 49, a w Werl 26 winiw. Wikszo wieniw z Landsbergu znajdowaa si na zwolnieniu warunkowym. 19 skazanych znajdowao si jeszcze w wizieniach francuskich Gdy w 1955 brytyjskim premierem zostaje Selwyn Lloyd, angauje si w zwolnienie ostatnich winiw z Werl - ostatni opuszcza Werl 20 czerwca 1957 roku. W 1958 roku problem jest zaatwiony54. Poprzez zmniejszenie kar oraz stosowanie prawa aski starano si o stworzenie wraenia, e sprawy wojny obie strony pozostawiy za sob.55 Ustpstwa aliantw miay jednak swoje granice. Tendencje restauracyjne, przez niektrych nazywane nawet renazyfikacj, powodoway, e polityka

pozyskiwania Niemcw oceniona bya jako dwuznaczna. W amerykaskim wewntrznym raporcie z tamtego okresu przeczyta mona byo: Jeli Niemcy nie bd z nami wsppracowali, a powodowa jedynie tak wielkie straty dla prestiu amerykaskiego w wiecie, to wydaje si mao

prawdopodobne, e chodzi w tym wypadku o uytecznego i odpowiedzialnego partnera.56 Od samego pocztku mnoyy si protesty najrozmaitszych odamw opinii publicznej w Ameryce, Francji i Anglii, a polityka agodnego traktowania Niemcw znajdowaa si te pod presj polityki sowieckiej. W styczniu 1953 doszo do tzw. afery Naumanna. Brytyjski Wysoki Komisarz Ivon Kirpatrick poleci aresztowa grup byych nazistw usiujcych opanowa54 55

Brochhagen, Nach Nnberg....,s.130 W Spandau He popeni samobjstwo w 1987 roku. 56 za Brochhagen, Nach Nnberg...., s.108. 49

FDP w Westfalii- Pnocnej Nadrenii. Skorzysta ze swoich uprawnie wadzy okupacyjnej. Niemcy wci nie byy krajem suwerennym. W Niemczech podniosy si protesty, sama jednak afera bya na rk Adenauerowi. Prawicy utarto nosa rkami aliantw, co jednak nie nadweryo autorytetu kanclerza wrd prawicowych wyborcw. Nastroje w Niemczech i wymogi polityki zagranicznej stawiay kanclerza Adenauera w nieustannie trudnej sytuacji. Znajdowa si on nieustannie midzy motem a kowadem. Z jednej strony nie chcia straci poparcia czci opinii publicznej, ktra wyranie chciaa skoczy z rozrachunkami wojennymi a wymogami polityki zagranicznej, z drugiej strony rozumia sam potrzeb rozrachunku i musia liczy si z wymogami stawianymi przez aliantw. Paradoksem lat 49-53 jest to, e wobec niemieckiej prawicy dajcej zapomnienia o wojnie uczyniono ogromne ustpstwa, w pewnym sensie speniono wikszo postulatw, ktre moga ona wysun publicznie. Politycznie jednak poniosa ona jednak cakowit porak. Ustpstwa czynione zarwno przez Adenauera jak i aliantw nie stay si nigdy symbolem kapitulacji i zaniechania potrzeby rozrachunku z przeszoci. Wielu nazistw pozostao bez kary albo kar im przedwczenie darowano, to jednak nie wpyno na powszechniejsze wraenie, e zbrodnie te na kar nie zasuguj. Gdy pierwszy impet prawicy przemin sprawa kary za zbrodnie wrcia w nowej atmosferze w latach 60-tych. Polityka Adenauera i aliantw nie dopucia do powstania szerokiej formacji prawicowej, ktra mogaby by staym rezerwuarem si nacjonalistycznych i rdem historycznego resentymentu po doznanej przez Niemcw klsce. Nazistom nie udao si infiltrowa FDP, mimo nader dwuznacznej postawy wielu jej politykw.50

We wrzeniu 53 roku Adenauer i jego partia wygrywaj triumfalnie wybory, spychajc prawic na margines. Wydaje si, e by to jeden z momentw przeomowych dla modej demokracji niemieckiej, w tym sensie, e niebezpieczestwo powrotu si zwizanych w taki czy inny sposb z ruchem nazistowskim zostao zaegnane. Nie oznacza to jednak, e nastroje tak

charakterystyczne dla lat 49-53 zmieniy si od razu. Niebezpieczestwo nie zostao zaegnane od jednego razu. Nastroje sprzyjajce restauracji trway duej, rwnie podczas nastpnej kadencji parlamentarnej 53-57. Tym razem rodowiskiem skupiajcym historycznych nostalgikw staa si partia

wypdzonych Bund der Heimatvetriebenen und Entrechteten (BHE). Dalej cigny si sprawy udziau dawnych nazistowskich urzdnikw w nowej administracji. W roku 1956 ponad poowa elit nie bya w przeszoci ani aktywnymi przeciwnikami, ani aktywnymi zwolennikami nazizmu. 20% naleao do jego zdecydowanych przeciwnikw, podczas gdy inne 20% byo dawniej jego zwolennikami, ale prawie wycznie jako niszej rangi funkcjonariusze.57 Wybory 57 roku wygrywa Adenauer absolutn wikszoci i jest to apogeum jego rzdw i autorytetu. Tym razem ze sceny schodzi BHE, ktrej nie udaje si przekroczy 5% progu wyborczego. Niemiecka scena polityczna, z jej trjpartyjnym systemem, jest w peni ustabilizowana. Tym samym zakoczone zostaje pewien etap rozrachunku z przeszoci. Wnikliwy badacz epoki Norbert Frei zauwaa jednak, e tak silna w latach pidziesitych potrzeba amnestii i zapomnienia o przeszoci dowodzi najlepiej, e w narodowy socjalizm by uwikany cay nard 58.

57 58

Dane badania opinii publicznej podaj za: Peter Graf Kielmansegg, op. cit., s.21. Frei, Polityka wobec...., s.427. 51

2.1.5. Oszukani, zbombardowani, wypdzeni Ralph Giordano w swojej gonej ksice z lat 80-tych Druga wina czyli o ciarze bycia Niemcem wylicza najrozmaitsze potoczne wyraenia, ktre su relatywizacji tragedii lat 1933-45. ydw, ktrych zamordowano nie byo a sze milionw, ale.... Przecie nie wiedzielimy o tym wszystkim! Obozy koncentracyjne nie byy adnym niemieckim wynalazkiem, ale brytyjskim w wojnie z Burami w poudniowej Afryce.. Hitler dopuci si nie tylko zych czynw, ale zrobi te dobre rzeczy na przykad wybudowa autostrady.... Inni te dopucili si przestpstw, nie tylko my Niemcy! Za Hitlera by ad i porzdek. Mona byo spokojnie chodzi po ulicach, a teraz... Trzeba wreszcie o tym wszystkim zapomnie, musi by kiedy koniec z tym cigym przypominaniem....59 Dodajmy od razu, e adnego z tych wyrae nie da si usysze publicznie. Giordano wsuchuje si jednak w to, co Niemcy mwi midzy sob, przy piwie czy Stammtischu. To co wyraa owa potoczna relatywizacja czasw zbrodni nazywa Giordano utrat orientacji humanistycznej. Jest ona cakowit

obojtnoci dla ofiar i niewraliwoci na popenione zo. Cyniczne powiedzenia, ktre wylicza Giordano nie s zreszt w wikszoci

charakterystyczne jedynie dla osb relatywizujcych przeszo narodowego socjalizmu. W gruncie rzeczy bardzo podobne "chwyty" usprawiedliwianiu si czy relatywizacji zbrodni suy mog a take

komunizmu,

jakichkolwiek innych masowych zbrodni popenianych w imieniu jakiej59

Giordano Ralph, Die zweite Schuld oder Von der Last ein Deutscher zu sein, Hamburg 1987. ss.31-38. 52

spoecznoci. Schemat jest zawsze ten sam: "ofiar nie byo tak wiele", "to nie my, to jedynie X lub Y", "nie wiedzielimy o tym, nie mona przypisywa nam winy", "nie mona o tym bez przerwy mwi", "inni s tacy sami", itd. Jednego tylko argumentu, czsto stosowanego w takich wypadkach, nie wylicza Giordano, a mianowicie, e nie wolno kala wasnego gniazda. By moe w Niemczech po II wojnie trudniej byo ni gdziekolwiek indziej o taki argument nawet przy Stammtischu. Wyraanie potpienia dla popenionych zbrodnii i dla narodowego socjalizmu stao si powszechne i jest w Niemczech w yciu

publiczn