Dobre vodne komšije - ecopeaceme.orgecopeaceme.org/wp-content/uploads/2017/05/GWN_in_Bosnia_2015... · Pero Klisarić, OŠ „Aleksa Šantić“, opština Osmaci Tehnička obrada

www.ekologija.ba www.ekologija.ba

1

Dobre vodne komšije


2

Autori: Džemila Agić, direktorica Centra za ekologiju i energiju Alma Kovačević, koordinatorica projekta Abida Ćosić, OŠ „Klokotnica“, općina Doboj Istok Saša Ristić, OŠ „Vuk Karadžić“, opština Petrovo Mirsad Pezić, OŠ „Kalesija“, općina Kalesija Pero Klisarić, OŠ „Aleksa Šantić“, opština Osmaci

Tehnička obradai dizajn: Vanja Rizvić

Izdavač: Centar za ekologiju i energiju (CEE) Filipa Kljajića 22 75000 Tuzla Tel/Fax: 035/249-311 www.ekologija.ba

Štampa: Off-Set Štamparija, Tuzla

Tiraž: 500 primjeraka


3

SADRŽAJ 1. UVOD ................................................................................................................................... 4

2. OPIS CILJEVA I REZULTATA PROJEKTA ................................................................................... 5

3. RIJEKA SPREČA – ZAJEDNIČKI TERET ILI ZAJEDNIČKO BLAGO? ............................................ 63.1. HIDROGRAFSKI SISTEM RIJEKE SPREČE.......................................................................... 8

4. OPŠTINA OSMACI ................................................................................................................ 94.1. OSNOVNA ŠKOLA „ALEKSA ŠANTIĆ“ .............................................................................. 94.2. EKOLOŠKI PROBLEMI ................................................................................................... 10

5. OPĆINA KALESIJA ............................................................................................................... 115.1. OSNOVNA ŠKOLA „KALESIJA“ ....................................................................................... 125.2. EKOLOŠKI PROBLEMI ................................................................................................... 12

6. OPĆINA DOBOJ ISTOK ........................................................................................................ 136.1. OSNOVNA ŠKOLA „KLOKOTNICA“ ................................................................................ 146.2. EKOLOŠKI PROBLEMI ................................................................................................... 14

7. OPŠINA PETROVO .............................................................................................................. 157.1. OSNOVNA ŠKOLA „VUK KARADŽIĆ“ ............................................................................. 167.2. EKOLOŠKI PROBLEMI ................................................................................................... 16

8. RAD EKOLOŠKIH SEKCIJA .................................................................................................... 178.1. EKOLOŠKA SEKCIJA - OŠ „ALEKSA ŠANTIĆ“ ................................................................. 188.2. EKOLOŠKA SEKCIJA OŠ „KALESIJA“ .............................................................................. 198.3. EKOLOŠKA SEKCIJA OŠ „KLOKOTNICA“ ......................................................................... 208.4. EKOLOŠKA SEKCIJA OŠ „VUK KARADŽIĆ“...................................................................... 21

9. STUDIJSKE POSJETE ........................................................................................................... 22

10. ZAKLJUČAK ...................................................................................................................... 23

11. PREPORUKE ..................................................................................................................... 24


4

Centar za ekologiju i energiju Tuzla je bosanskohercegovačka nevladina organizacija koja edukativnim i praktičnim radom u saradnji sa svim nivoima društva i uz ulaganje u ljudske resurse podstiče održivi razvoj u oblasti zaštite i unapređenja okoliša. Imajući u vidu stanje okoliša u BiH, 2001. godine otpočeli smo sa kontinuiranom ekološkom edukacijom. Od tada je održano preko 600 radionica, 1000 edukacija, 30 studijskih posjeta i implementirano više od stotinu projekata u oblasti zaštite okoliša.

Jedna od inicijativa koju je Centar za ekologiju i energiju 2014. godine pokrenuo u saradnji sa partnerskom organizacijom EcoPeace iz Izraela jeste projekat „Dobre vodne komšije“ koji je uspješno implementiran u saradnji sa opštinom Osmaci i Petrovo iz RS-a i općinom Kalesija i Doboj Istok iz FBiH. U fokusu projekta je bila rijeka Spreča, čije zagađenje predstavlja zajednički problem u ove četiri općine/opštine. Ova publikacija ima cilj da ukaže na problem zagađenja sliva rijeke Spreče, utiče na jačanje

ekološke svijesti građana u slivu rijeke Spreče i podstakne predstavnike vlasti da se u što većoj mjeri uključe u rješavanje ovog zajedničkog problema.

Projekat je ponudio mogućnost učenicima osnovnih škola, koji su učestvovali na projektu, da se aktivno uključe u rješavanje jednog od većih ekoloških problema u regionu. Ova publikacija oslikava snagu, volju i želju pripadnika mlađe populacije da promovišu i utiču na promjene u svojoj zajednici.

Tokom implementacije projekta ponovo se potvrdilo da današnje društvo koje je usmjereno ka razvoju tehnologija, trkom za novcem i vlašću treba ponovo naučiti živjeti u skladu sa prirodom i njenim procesima. Samo zajedničkim djelovanjem mladih, starih, pojedinaca, institucija, stručnjaka svih oblasti i nivoa znanja možemo od naše male državice napraviti ekološku oazu.

1. Uvod

Projektni tim Abida Ćosić, Saša Ristić, Alma Kovačević, Džemila Agić, Mirsad Pezić, Pero Klisarić.


5

2. Opis ciljeva i rezultata projekta Ideja za implementaciju projekta „Dobre vodne komšije“ je nastalak tokom dugogodišnje saradnje sa međunarodnim partnerskim organizacijama a implementirana je tokom 2014. – 2015. godine. Projektom su obuhvaćene 4 osnovne škole, dvije iz Republike Srpske i dvije iz Federacije Bosne i Hercegovine, koje se nalaze na izvoru i ušću rijeke Spreče.

Cilj projekta je osnaživanje i povezivanje ekoloških sekcija u osnovnim školama kroz

praktični rad na analizi kvaliteta vode i drugih vidova zagađenja rijeke Spreče i da se utiče na jačanje ekološke svijesti učenika i poboljša imidž i atraktivnost ekoloških sekcija.

Dodatni cilj projekta je da se upoređivanjem kvaliteta vode u rijeci Spreči, na izvoru i ušću, istakne koliko je zagađenje vode na tako kratkom putu ali i podstakne akitvnije djelovanje predstavnika vlasti, građana, škola i učenika.

Područje na kojem je implementiran projekat „Dobre vodne komšije“

Prvi put je učenicima i nastavnicima pružena prilika da drugačijom metodologijom doprinesu boljem radu ekološke sekcije. Prošli su kroz treninge na terenu, naučili da razlikuju izvore zagađenja rijeke Spreče i da dokumentuju svoja istraživanja koristeći prihvatljiv softver.

Projektom je postignut jasan cilj da se poveća ekološka svijest mlade generacije, koji će svoje iskustvo i znanje širiti u društvu.

Ova publikacija pruža uvid u neke od ekoloških problema koje su učenici osnovnih škola


6

primjetili i locirali u svojim općinama. Učenici su naučili i iskusili šta zapravo znači održivost i zaštita okoliša i da jedino tada mogu nešto promijeniti ako sami učestvuju u inicijativama koje će doprinijeti poboljšanju ekološke svijesti u lokalnoj zajednici. Učenici su prikupljali podatke o zagađenju rijeke Spreče, fotografisali, određivali koordinate i slali podatke na obradu.

Rezultati istraživanja su prezentirani na elektronskim interaktivnim mapama i

publikaciji, koje su dostupne javnosti. Ekološke sekcije su dobile edukativne kofere (mini laboratorije) koje su koristile za analizu voda i tablet računala pomoću kojih su fotografisali i određivali lokacije na kojima su vršena mjerenja i primjećena određena zagađenja vode ili korita rijeke Spreče. Projektom je uspostavljena saradnja između osnovnih škola koje se nalaze na izvoru i ušću rijeke Spreče, organizirane su i studijske posjete između škola koje učestvuju na projektu.

3. Rijeka Spreča – zajednički teret ili zajedničko blago?

Spreča, jedna od najdužih rijeka u Bosni, od Šekovića (Papraća) gdje izvire pa sve do ušća u rijeku Bosnu u Doboju, teče u dužini od 137 km. Njen sliv je dio sliva rijeke Bosne, a zajedno sa slivovima Une, Vrbasa i Drine čini sliv Save. Savski sliv pripada slivu Dunava koji obuhvata preko deset zemalja Evropske unije.

Veliko zagađenje većine vodotoka, akumulacija i jezera u Bosni i Hercegovini je veoma ozbiljan problem, a naročito alarmantna situacija je u slivu rijeke Spreče. Prekomjerno hemijsko i biološko zagađenje rijeke Spreče, njenih pritoka i jezera Modrac direktno ugrožava zdravlje, ali

i ekonomski prosperitet svih stanovnika ovog područja. Kvalitet voda većine vodotoka u Federaciji Bosne i Hercegovine varira između druge i treće kategorije, a vode sliva rijeke Spreče izrazito su lošeg kvaliteta. Rezultati ispitivanja prelaze čak i najveću četvrtu kategoriju zagađenja (“Elaborat o ispitivanju površinskih voda sliva rijeke Save na podučju

Federacije BiH u 2007. godini”, Laboratorij za vode Agencije za vodno područje rijeke Save).

Osnovni uzroci ovog zagađenja su ispuštanje otpadnih voda u vodotoke bez prethodnog tretmana, odlaganje čvrstog i tečnog otpada direktno u rijeke, akumulacije i jezera i unos poljoprivrednih pesticida u vodotoke.

Procjenjuje se da je u naseljima u slivu rijeke Spreče redovan odvoz otpada organiziran za 50% građana, što znači da oko 50% građana otpad odlaže ilegalno. Često se događa da građani otpad odlažu u vodotoke, jer na taj način dođe do prividnog rješavanja njihovog problema. Dodatni

problem je što usljed većih padavina i poplava ogromne količine otpada putem buica završe u rijeci Spreči i na obradivim poljima. Uklanjanje otpada nakon poplava često predstavlja ogroman problem, jer posljedice snose oni koji nisu odgovorni za njegovo prisustvo.

Otpad na obalama rijeke Spreče


7

Glavni zagađivač u ovom području svakako je industrija u kojoj preovladavaju postrojenja iz sedamdesetih i osamdesetih godina prošlog stoljeća. Većina tih preduzeća su iz oblasti rudarstva, energetike i hemijske industrije, koja svoje otpadne vode direktno ili indirektno

ispuštaju u rijeku Spreču. Raspoloživi podaci pokazuju da industrija stvara oko 85% ukupne količine veoma štetnih otpadnih voda u slivu rijeke Spreče.

Sadržaj suspendiranih materija u rijeci Spreči iznosi 292 mg/l, a MDK (maksimalno dozvoljena koncentracija) za Spreču je 30 mg/l. Prema ispitivanjima, obavljenim 2010. godine, unos suspendiranih materija u Spreči: 99,1 t/dan. Vrijednosti suspendiranih materija ukazuju do kolikog prekoračenja dolazi i koliko su ovi vodotoci opterećeni, a najveći izvor suspendiranih materija su rudnici uglja i njihove separacije.

U ovom gusto naseljenom području (185 stanovnika na 1 km2, što je dvostruko više od bh. prosjeka) domaćinstva su koncentrirana u gradskim i prigradskim područjima, takođe proizvode znatne količine otpadne vode koju direktno ispuštaju u sliv rijeke Spreče.

Degradirana voda sliva rijeke Spreče sve alarmantnije ugrožava cijeli niz ljudskih prava, kao što su pravo na život, zdrav okoliš i ravnomjeran ekonomski razvoj. Stanovništvo ovog područja nema pristup čistoj pitkoj vodi jer su skoro sve raspoložive vode zagađene. Oni koji su primorani da koriste vodu lošijeg

kvaliteta ugrožavaju svoje zdravlje i izloženi su nastanku infektivnih i kancerogenih bolesti. Poljoprivreda i prehrambena industrija, koji donose značajne prihode mnogim porodicama u slivu, takođe su ugroženi zbog korištenja vode lošeg kvaliteta. Teška socijalna situacija nekim porodicama ostavlja jedinu mogućnost prehrane ribom iz ovako zagađenih voda.

Kontaminirani proizvodi direktno ugrožavaju zdravlje bh. potrošača, kao i njihovo pravo na pristup sigurnim prehrambenim proizvodima. Takođe je onemogućen i izvoz takvih proizvoda na međunarodno tržište, jer ne ispunjavaju postavljene standarde kvaliteta.

U okviru procesa pridruživanja Evropskoj uniji, Bosna i Hercegovina je potpisala značajne sporazume, međunarodne konvencije i memorandume koji se odnose na smanjenje zagađenja i zaštitu voda, a direktno su uključeni u BiH legislativu kao njen sastavni dio. Posebna obaveza vlasti je da javnosti omogući pristup relevantnim informacijama, konsultuje javnost o svim relevantnim pitanjima i uključi javnost u proces planiranja i odlučivanja o konkretnim aktivnostima.

Na žalost, ovaj ozbiljni problem zagađenja voda u slivu rijeke Spreče je naslijeđen iz predhodnog sistema i građani su se na njih navikli te zbog toga ne uzrokuju veliko neslaganje građana, a i glas civilnog društva se slabo čuje.

Površinske i podzemne vode u slivu rijeke Spreče su izložene negativnom uticaju brojnih ljudskih aktivnosti koje izuzetno zagađuju vodu na razne načine:

Urbani centri i naselja u slivu: a) Ispuštaju otpadne vode koje sadrže opasne i otrovne materije direktno u rijeke i jezero bez prethodnog tretmana prečišćavanja, b) neodgovarajući tretman i odlaganje čvrstog otpada na divljim deponijama često lociranim blizu rijeka i jezera, i direktno bacanje otpada u rijeku, izvor su veoma štetnih, po zdravlje opasnih zagađenja. Ove probleme usložnjava i činjenica da je sliv rijeke Spreče veoma gusto naseljen, uz čestu pojavu nelegalne i neplanske gradnje.

Privreda/industrija: Razvoj privrede i industrije sa jedne strane nosi napredak, ekonomski razvoj i zapošljavanje stanovništva, ali sa druge strane stvara velike opasnosti zagađenja. Otpadne vode iz proizvodnih procesa često

Otpad na obalama rijeke Spreče


8

sadrže veoma opasne i otrovne materije i hemikalije koje direktnim ispuštanjem u vode bez prethodnog propisanog tretmana prečišćavanja, uzrokuju stalna zagađenje voda sa povremenim većim incidentnim situacijama. Korištenje zastarjele proizvodne tehnologije koja uključuje upotrebu velikog broja štetnih supstanci na postrojenjima za tretman industrijskih voda koja su također zastarjela ili su van upotrebe, dirketno vodi do zagađenja voda, uništavanja flore i faune i štetno djeluje na stanovništvo koje je prinuđeno tu vodu upotrebljavati.

Poljoprivreda: Razvoj poljoprivrede u ruralnim područjima sliva Spreče ima ključnu ulogu ekonomskog razvoja i napretka stanovništva. Ali, sapiranje đubriva, pesticida, herbicida i njihove ambalaže u vodotoke sliva Spreče takođe doprinosi povećanom prisustvu otrovnih supstanci u ovim vodama. Do dodatnih šteta dolazi kada tako zagađenu vodu poljoprivrednici koriste za navodnjavanje ili u domaćinstvu.

Ispuštanje goriva, motornih ulja, otpadnih voda benzinskih pumpi i pranje cisterni još su jedan izvor opasnih zagađenja. Posebnu opasnost nose minska polja za koja znamo da postaju nepoznanica u područjima poplava jer dolazi do pomijeranja mina, pa postojeće minske mape više ne pružaju tačne informacije.

Civilno društvo i organi vlasti: Letargičnom stanju svih elemanata društva po pitanju rješavanja ovog problema doprinose kako šira javnost tako i organi vlasti. Pored toga građani su nedovoljno informisani o raznim aspektima zagađenja i nedovoljno svjesni alarmantnih posljedica po zdravlje, jer ne raspolažu podacima o prirodi i obimu zagađenja voda. Oni se najčešće ne žele angažovati u borbi za svoja osnovna ljudska prava iz straha da će na neki način biti kažnjeni i ispaštati za svoj kriticizam.

Nevladine organizacije također nisu dovoljno aktivne u rješavanju ovih problema, nerado stupaju u dijalog s vlastima po ovim pitanjima. Tome pridonosi i nedovoljno korištenje raspoloživih instrumenata za javno učešće i nedovoljna povezanost i saradnja nevladinih organizacija.

Rješavanje ovog problema je dugotrajan i sveobuhvatan proces, pri čemu je neophodna uključenost svakog pojedinca, organizacije, institucije i poslovnog subjekta, jer smo svi mi u isto vrijeme i zagađivači i žrtve nastalog stanja.

3.1. Hidrografski sistem rijeke SprečeSpreča se formira od nekoliko izvora slabe izdašnosti ispod Velja-glave u blizini Zvornika na nadmorskoj visini od 453 m. Po obrazovanju manjeg toka njemu pritiču najprije slabovodonosne, a potom i srednjovodonosne pritoke, koje na dužini od 115 km pojačavaju tok prema ušću. Ušće Spreče se nalazi u Doboju na nadmorskoj visini od 149 m. Rijeka Spreča se pojačava već u Capardama od desne pritoke Ljeskovice. Nizvodno na oko 1 km, u Spreču se uliva Paprača, lijeva pritoka Spreče.

Nizvodno od ovoga ušća, rijeka Spreča ulazi u prostor proširenog Sprečkog polja. Na tom dosta blagom uzdužnom profilu, koji ima odlike ravničarskog toka, Spreča se bogati pritokama: Gribaja, Oskova sa Gosteljom i Turija. Pored ovih srednje velikih pritoka Spreči dotiču još i Mramorak, Sajatovica i Brod kao lijeve pritoke te Bukovica, Bjelova i Krivača

kao desne pritoke. Rijeka Jala je najznačajnija pritoka Spreče u Tuzlanskoj kotlini, koja je bogata vodama koje drenira iz jugoistočne podgorine Majevice. Donja Spreča ima slabije razvijenu riječnu mrežu. Najznačajnije desne pritoke su: Lukavačka rijeka, Rašljevska rijeka, Sokoluša i Stanićki potok, dok joj iz lijevog slivnog područja pritiču: Prenja, Velika rijeka, Mala rijeka, Ponikva, Jadrina i Kamenička rijeka. Površinom sliva od 1947 km2 Spreča se uvrštava u srednje velike tokove na prostoru BiH. U slivu rijeke Bosne, Spreča spada u njene najveće pritočne slivove. Maksimalna dužina sliva iznosi oko 83 km, a prosječna 23 km. Maksimalni vodostaji i proticaji se javljaju u februaru, a minimalni vodostaj i proticaji javljaju se u ljetnom hidrološkom periodu (august/septembar) kada su smanjene količine padavina, a visoke temperature utiču na podzemno gubljenje vode i isparavanje.


9

Osmaci je opština u istočnom dijelu Srpske Republike, Bosna i Hercegovina. Opština Osmaci zauzima 78,67 km2, a čine je naselja: Vrelo, Panduri, Borogovo, Vilčevići, Gojčin, Zelina, Kosovača, Kulina, Kusonje, Matkovac, Mahala, Osmaci, Rakino Brdo, Sajtovići, Hajvazi, Caparde, Šarci i Šeher. Opština je formirana od dijelova općine Kalesija dodijeljen Republici Srpskoj nakon Dejtonskog sporazuma. Na području opštine, prema procjenama, živi oko 7.000 stanovnika.

Sama opština graniči sa opštinama Zvornik

i Šekovići u Republici Srpskoj i Kalesiji u Federaciji Bosne i Hercegovine.

Geografski položaj Osmaka je jedan od glavnih faktora njegovog društvenog razvoja. Osnovne funkcije i utjecaj geografskog položaja na sadašnje i buduće razvoj opštine Osmaci ogleda se u njegovoj poziciji na velikiom geografskom području u kojima postoje značajne prirodne resurse (tj. Tuzlanskog bazena), položaj glavne trase Zvornik-Tuzla, razvijene ekonomske regije i velikim gravitacionim centrima.

4. Opština OsmaciSliv rijeke Spreče

Panorama opštine Osmaci

4.1. Osnovna škola „Aleksa Šantić“Centralna OŠ “Aleksa Šantić” se nalazi u opštinskom centru Osmaci.

Djeca iz naselja Osmaci, Rakino Brdo, Gojčin, Zelina, Sajtovići, Šeher i jedan dio Borogova pohađaju nastavu u centralnoj osnovnoj školi u Osmacima, dok djeca iz naselja Caparde, Mahala, Hajvazi, Kulina, Kusonje, Kosovača i

Vilčevići nastavu pohađaju u područnoj školi u Capardama.

U proteklih nekoliko godina je evidentan pad broja učenika koji se upisuju u osnovnu školu na području opštine Osmaci. Trenutan broj upisanih učenika u OŠ „Aleksa Šantić“ iznosi 162 učenika.


10

Rijeka Spreča izvire na području opštine Osmaci gdje ima veći broj manjih pritoka. Najznačajnije pritoke su Ljeskovica, Papraća, Mramorak i Krivaja. Rijeka Spreča sa svojim pritokama prolazi pored obradivih površina, kao i kroz naseljena mjesta gdje se otpadne vode iz domaćinstva ispuštaju u potoke i rijeke koje se ulijevaju u rijeku Spreču.

Rijeka Spreča na području opštine Osmaci nema visok teret zagađenja. Problem zagađenja predstavljaju pritoke rijeke Spreče, gdje je

uglavnom ustanovljena povećana koncentracija amonijuma i fosfata na odredjenim mjestima, kao i nitrata i nitrita. Na pojednim lokacijama je smanjen nivo otopljenog kisika.

Opština Osmaci nema uveden sistem redovnog odvoza otpada iz domaćinstva niti ima uređeno odlagalište komunalnog otpada. Stanovnici opštine Osmaci otpad odlažu u pritoke i samu rijeku Spreču. Trenutno je i izgradnji sanitarna deponija Crni Vrh.

4.2. Ekološki problemi

POLJOPRIVREDNO ZEMLJIŠTE

Opština Osmaci ima velike poljoprivredne površine koje su osnovni izvor egzistencije za većinu stanovništva. Zbog idealnog terena mnoga domaćinstva imaju i plastenike u dvorištu. Upotreba sredstava za suzbijanje štetočina i korova u poljoprivredi negativno utiče na kvalitet vode i direktno ugrožava zdravlje čovjeka.

OTPADNEVODEIZDOMAĆINSTVA

Otpadne vode se ispuštaju u septičke jame ili direktno u vodotoke što predstavlja veliki problem za vodeni ekosistem. Sredstva za čišćenje koja se koriste u domaćinstvu imaju visok sadržaj hemijkalija koje dospijevaju u površinske i podzemne vode i tako štetno djeluju na kvalitet vode.

ČVRSTIOTPAD

Zbog neorganiziranog odvoza otpada, kao i niske svijesti građana, velike količine čvrstog otpada iz domaćinstva završava u pritokama i na obalama rijeke Spreče.


11

5. Općina Kalesija

Osnovnu hidrografsku mrežu na području općine Kalesija čini rijeka Spreča sa svojim pritokama. Osim Spreče i njenih pritoka ovdje se nalazi i izvor Manjače koja se ulijeva u rijeku Sapnu pritoka Drine. Glavni vodotok kroz Kalesiju je rijeka Spreča desna pritoka rijeke Bosne. Izvire ispod Velje glave u Papraći.

S obzirom na ukupnu dužinu vodotoka od 115,7 km i površinu sliva od 1945 km2 ona je jedna od najdužih rijeka u Bosni. Kroz Kalesijsku općinu koju dijeli na dva dijela teče u dužini od 43,5 km. Spreča je izuzetno bogata vodom.

Najviši srednji mjesečni vodostaj Spreče je februar (160 cm), zatim u maju (142 cm) i junu (141 cm), a najniži u avgustu (89 cm) i oktobru (90 cm).

Spreča čitavim svojim tokom kroz kalesijsku općinu meandrira i pri tome akumulira velike količine riječnog nanosa. Visinska razlika rijeke Spreče od njenog izvora, gdje iznosi 339 m/nv, pa do Vukovijskog polja (224 m/nv), gdje napušta teritoriju kalesijske opštine iznosi 115 metara. U vrijeme većih kiša kao i vrijeme topljenja snijega pritoke Spreče dobijaju bujični karakter. Pri tome one spiraju i akumuliraju erodirani materijal zbog čega dolazi do izdizanja riječnog korita, a samim tim laktastih skretanja-meandra, koji su najizraženiji na izlazu rijeke Spreče iz Kalesijske

općine, odnosno u predjelu Jeginovog Luga i Gračaničkog Luga.

Lijeva pritoka Spreče na kalesijskoj teritoriji idući nizvodno je Papraća, koja u svom donjem toku prihvata nekoliko prirodnih izvora, od koji je najznačajniji Studenac. Slijedeća je lijeva pritoka Ugerovica koja izvire ispod Borogova, takođe izvire i potok Mramorak, koji je u sjevernom dijelu Osmačkog polja prihvata prirodni izvor

zvani ˝Bunarevi˝. Ovaj izvor je ujedno i najveći na teritoriji opštine Kalesija i predviđen je za vodosnadbijevanje. Nizvodno od Osmaka u Spreču se ulijeva Sajtovića Rijeka, koju formira više manjih stalnih i povremenih potoka i izvora. Najveća lijeva pritoka Spreče na području kalesijske opštine je Mala Spreča, koja izvire oko 2,5 kilometara od Visa, ispod Bišine. Pritoke Male Spreče su Repuški Potok, Culjaga i Gračanička Rijeka.

Značajnije desne pritoke nizvodno od ušća potoka Mramorka na području Osmačkog polja su Sabatovica i Tavna. Na području Lugova u Spreču se ulijeva Bukovica koja izvire ispod Đedinca na koti 361 m/nv. Rijeka Dubnica koja se ulijeva u Spreču sjeverno od Visa, nastala je od dva potoka Kalesica i Mala Rijeka. Najznačajnija desna pritoka rijeke Spreče na području opštine Kalesije je Gribaja, koja izvire ispod Banj Brda, a ulijeva se u Spreču u Krčevima južno od donjih Vukovija. Značajne pritoke Gribaje su Hrašljanska Rijeka i Ciganski potok.

Na području općine Kalesije do sada nisu registrovane pojave mineralnih, terminalnih i ljekovitih voda, osim nedavno istražene pojave manjeg mineralnog izvora ˝Kiseljak˝ u slivu pritoke Dubnice.


12

5.1. Osnovna škola „Kalesija“Osnovna škola „Kalesija je najstarija škola na području gornjeg toka rijeke Spreče. Škola je počela sa radom školske godine 1905/1906

kada je upisano 129 učenika i svi su bili dječaci. Iz godine u godinu sve više djece se upisivalo u školu, tako da postoji službeni podatak da

je školske 1937/1938 godine upisano 1738 učenika od I do IV razreda, raspoređenih u 27 odjeljenja.

U različitim periodima postojanja škole je vršena njena dogradnja. Danas škola predstavlja Centralnu školu koja ima dvije etaže i podrum. Škola ima 12 kabineta za predmetnu nastavu i 6 kabineta za razrednu nastavu. Ova škola ima i područne školu u Miljanovcima, Dubnici, Kalesiji Gornjoj, Gojčinu i Jajićima. U školskoj 2014/2015 godini redovnu nastavu je pohađalo 774 učenika raspoređenih u 38 odjeljenja. Broj nastavnika koji su angažovani u nastavnom procesu u ovoj školskoj godini je 64.

5.2. Ekološki problemiZagađenje rijeke Spreče je prisutno u sve većoj mjeri kako se ide od istoka prema zapadu, jer se povećava i broj pritoka koje u sebi nose razne vrste zagađenja.

Najveći zagađivači voda su tvari koje potiču iz domaćinstava a to su: razne vrste deterdženata koji u sebi sadrže velike količine hemikalija. Općina Kalesija nije industrijski razvijena općina pa možemo konstatovati da te vrste

zagađenja u nekom velikom obimu nema.

Veliki problem Općine je nepostojanje općinske kanalizacione mreže i prečišćivača otpadnih voda. Na teritoriji općine kroz ovaj projekat je konstatovano i dokumentovano postojanje velikog broja lokalnih kanalizacionih mreža čije se odpadne vode direktno i bez ikakvog prečišćavanja, ulivaju u pritoke Spreče.

DEPONIJA„VIS“

Deponija je udaljena oko 100 metara od korita rijeke Spreče. To je sanitarno nezbrinuta deponija, na kojoj se odlažu sve vrste otpada bez ikakvog reda. Deponija predstavlja ekološki problem ne samo Općine, nego i čitavog sliva rijeke Spreče. Putem površinskih i podzemnih voda, ovo deponija godinama direktno zagađuje rijeku Spreču.


Neplanska, nestručna upotreba prirodnih vještačkih đubriva, raznih vrsta herbicida kao i nestručna upotreba mehanizacije i njeno čišćenje u pritokama rijeke Spreče poslije upotrebe herbicida, dovodi do zagađenja pritoka i same rijeke Spreče.


13

Doboj Istok je općina nastala nakon Dejtonskog sporazuma od dijela prijeratne općine Doboj. Nalazi se u Tuzlanskom kantonu i graniči sa općinom Gračanica.

Kao administrativna jedinica je konstituisana 10. marta 1998. i jedna je od trinaest općina u Tuzlanskom kantonu. Ima površinu oko 40 km2, broji oko 10.000 stanovnika. Sastavljena je od pet mjesnih zajednica (Klokotnica, Brijesnica Mala, Brijesnica Velika, Stanić Rijeka, Lukavica Rijeka). Područje općine je smješteno uz desnu obalu rijeke Spreče i zahvata južne padine planine Trebave. Kroz teritoriju općine prolazi magistralni put M-4 Doboj-Tuzla. Od grada Doboja općina je udaljena 4 km, a od Gračanice 7 km. Općina Doboj Istok se nalazi na nadmorskoj visini između 150 i 500 m, ima umjerenokontinentalnu klimu i prosječna godišnja temperatura je oko 10°C. Područje općine je ruralnog karaktera, gusto je naseljeno i ima povoljnu demografsku sliku i bilježi blagi porast stanovništva u posljednjih nekoliko godina.

Prostor općine je bio naseljen još u srednjem vijeku, o čemu svjedoče brojni materijalni ostaci kulture sačuvani do danas. U historijskim dokumentima nazivi naseljenih mjesta Brijesnica i Klokotnica spominju se 1528. godine, a naselja Lukavica Rijeka i Stanić Rijeka 1533. godine.

Iako se ekonomija naseljenih mjesta u općini prije rata bazirala uglavnom na poljoprivrednoj proizvodnji danas je područje općine Doboj Istok prepoznatljiva atraktivna poduzetnička

sredina, orijentirana ka razvoju male privrede, odnosno malih i srednjih poduzeća. Regionalno je prepoznatljiva po industriji zdrave hrane, metalne i drvoprerađivačke industrije, tekstilne, trgovinske i ugostiteljske djelatnosti, što je ujedno i osnovna vizija privrednog razvoja općine.

Danas postoji oko 200 privrednih subjekata, kako pravnih tako i fizičkih osoba. Veliki poljoprivredni potencijal, pogodni klimatski uvjeti, razvijena infrastruktura te povoljan geografski položaj otvaraju i pružaju općini vrata za dalji, brži i bolji razvoj.

Općina Doboj Istok raspolaže i značajnim prirodnim resursima, koji se ogledaju prije svega u poljoprivrednom i šumskom zemljištu, velikim brojem izvora za opskrbu vodom te rudnim bogatstvima. Poljoprivredno zemljište zauzima 43,07% dok šumsko zemljište zauzima 27,43% ukupne općinske površine.

KANALIZACIJA

Najteža situacija, što se tiče zagađenja putem kanalizacionih otpadnih voda, je na području mjesnih zajednica Kalesija Centar i Prnjavor. Tu se u rijeku Dubnicu kao desnu pritoku rijeke Spreče, ulivaju dvije gradske kanalizacije kao i niz manjih lokalnih kanalizacija. Po svjedočenju mještana, ljeti kada opadne nivo voda stanje je gotovo neizdrživo.

6. Općina Doboj Istok


14

6.1. Osnovna škola „Klokotnica“

JU OŠ “Klokotnica“ u Klokotnici osnovana je 11.7.1991. i sastoji se od Centralne škole i dvije područne škole Dolić i Stanić Rijeka. U centralnoj školi nastava se izvodi u dvije smjene od I razreda do IX razreda devetogodišnje u 21 odjeljenja sa 494 učenika. Područna škola “Dolić“ Klokotnica udaljena je od centralne škole 2 km i u njoj se izvodi nastava u dvije smjene od I - IV razreda devetogodišnje škole u 4 odjeljenja sa 55 učenika. U Područnoj školi “Stanić Rijeka“, koja je udaljena 5 km od centralne škole nastava se izvodi u dvije smjene od I - IV razreda devetogodišnje osnovne škole u 4 odjeljenja sa 88 učenika.

Posebne programe rada nastavnici predmetne

i razredne nastave organiziraju prema potrebama učenika koji ne mogu da prate predviđene sadržaje za njihov uzrast. Ukoliko se ukaže potreba nastavnici uz konsultacije sa pedagogicom uzimaju obrazac pomoću kojeg se prati i ocjenjuje učenik u toku tekuće školske godine i po završetku odlaže u dosije.

Misija OŠ „Klokotnica“: Putem radionica, seminara i neophodne stručne literature osposobiti menadžment škole, nastavno i tehničko osoblje da adekvatno odgovori svojim zadacima i potrebama reforme u osnovnom obrazovanju. Izgraditi dobre odnose i saradnju sa svim subjektima koji žele da sarađuju i pomognu školi kao vaspitno - obrazovnoj ustanovi i učenicima kao važnom segmentu budućeg društva. Usredočiti se na parnerstvo sa roditeljima, zdrastvenim ustanovama, sportskim klubovima, nevladinim organizacijma, lokalnom zajednicom. Zajedno sa organima lokalne uprave i organima sigurnosti izgraditi sistem za normalno odvijanje nastavnog procesa. Preko formiranih sekcija poticati sportske i kulturne aktivnosti i time još više raditi na zbližavanju, toleranciji, humanizaciji odnosa u školi. Stvoriti povoljnu unutrarnju klimu u školi, gdje će učenici i njihovi nastavnici moći doći do izražaja na osnovu njihovih znanja, sklonosti i sposobnosti.

6.2. Ekološki problemiRijeka Spreča i Sprečko polje moglo je nekada hraniti cijelu Bosnu i Hercegovinu. Međutim u trci za profitom i stambenim prostorom Sprečko polje se pretvorilo u prostor za izgradnju stambenih kompleksa. Izgradnjom stambenih objekata morali su se raditi i kanalizacioni sistemi koji su odvedeni direktno u rijeku Spreču. Projektom “DOBRE VODNE KOMŠIJE” praktično se mogla izvršiti analiza vode rijeke Spreče, njenih pritoka i potočića. Analizom je uočeno da je voda u rijeci Spreči zagađena.

Nemarnošću stanovništva došlo je do nekontrolisanog i prekomjernog zagađenja rijeke Spreče. Prema analizi koju su radili učenici, u vodi se nalazi veća količina od dozvoljene: nitirata, nitrita, fosfata, amonijaka, manjka kiseonika što govori da je život za organizme u rijeci Spreči ugrožen. Smanjen je i gotovo uništen riblji fond. Voda je uvijek mutna ili žute boje i osjeća se neugodan miris. Kroz analize vode moglo se uočiti prisustvo mikroorganizama i cvjetanje algi, što je znak prisustva fekalnih otpadnih voda iz domaćinstva.


15

Opština Petrovo obuhvata područje naseljenih mjesta Petrovo, koje je i sjedište opštine, zatim Bisići, Brđani, Kakmuž, Kaluđerica, Karanovac, Krtova, Porječina i Sočkovac. Nalazi se u sjeverozapadnom dijelu BiH (Republika Srpska).

Površina opštine Petrovo je 146,47 km² i ima 11.620 stanovnika, odnosno gustinu naseljenosti 79,33 st/km2.

Opština graniči sa opštinama Doboj (Republika Srpska) te opštinama Doboj Istok, Gračanica, Maglaj, Tešanj, Lukavac i Doboj Jug u FBiH. Područje ili granice opštine označene su najvišim vrhovima Ozrena Kraljica 883 metara, Krstata ploča 893 metra i Ostrvica 918 metara nadmorske visina na jugozapadu, te koritom rijeke Spreče na sjeveroistoku i jugoistoku selom Krtova koje dijelom pripada ovoj opštini, a dijelom opštini Lukavac u FBiH kao i na sjeverozapadu sa opštinom Doboj granicom naseljenog mjesta Boljanić. Područje opštine Petrovo čine sedam naseljenih mjesta i to: Petrovo, koje je jedino naseljeno mesto gradskog karaktera, zatim Bisići, Brđani, Kakmuž, Kaluđerica, Karanovac, Krtova, Porječina i Sočkovac. U pogledu reljefa 65% teritorije Opštine čine brdsko-planinsko područje koje se blago podiže iz ravničarskog 35% dijela teritorije Sprečkog polja i završava najvišim planinskim vrhovima Ozrena.

BENZINSKEPUMPE

Benzinske pumpe ispuštaju otpadne vode u vodotok rijeke Spreče. Otpadne vode su većinom opterećene naftnim derivatima koji površinskim sapiranjem dospiju u vodotoke. Pored toga otpadne vode sadrže sredstva za čišćenje koja se koriste na autopraonama u sklopu benzinskih pumpi.

7. Opšina Petrovo


43% terirotije općine Doboj Istok pokriveno je poljoprivrednim zemljištem, samim tim je i velik izvor tereta zagađenja.

KANALIZACIJA I OTPADNE VODE IZ DOMAĆINSTVA

Općina Doboj Istok nema uređen sistem kanalizacione mreže, niti prečišćivač otpadnih voda. Sve otpadne vode završavaju neprečišćene u vodotoku rijeke Spreče.


16

Iako opština Petrovo spada u red izrazito nerazvijenih opština u Republici Srpskoj, njeno područje bogato je raznim mineralnim sirovinama kao što su: azbest, kaolin, ciglarska

glina, termo-mineralne i alkalne vode, kao i nekim plemenitim, još uvijek nedovoljno istraženim metalima. Također opštini Petrovo pripada Orlovo jezero.

7.1. Osnovna škola „Vuk Karadžić“Prva ozrenska škola otvorena je 1894. godine u mjestu Porječina. Danas je to područna škola

Osnovne škole ‘’Vuk Karadžić’’ iz Petrova. Prvi školski objekat u Petrovu izgrađen je 1927. godine, dok je objekat, koji se danas koristi u te svrhe, izgrađen 23 godine kasnije, tačnije, 1950. godine.

U toku dugogodišnje tradicije školu su pohađali učenici sa teritorije današnje

Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine: iz Petrova, Kakmuža, Porječine, Kaluđerice, Krtove, Gornje i Donje Orahovice, Miričine, Rašljeva i ostalih obližnjih područja. Škola pod nazivom ‘’Vuk Karadžić’’, postoji od 16. februara 1993. sa statusom samostalne škole. Trenutno ima dvije nižerazredno područne škole u Porječini i Krtovi. U Osnovnoj Školi ‘’Vuk Karadžić’’, Petrovo, zaposleno je 40 radnika, uglavnom mlađeg kadra. Ista posjeduje sportske dvorane, poligone, kabinete, ističe se radom saobraćajne, ekološke i folklorne sekcije,

kao i sekcijom Crvenog krsta, a sve to pomaže da učenici postižu odlične rezultate na takmičenjima.

7.2. Ekološki problemi

INDUSTRIJA

Fabrika za proizvodnju tečnog ugljen dioksida neprečišćene otpadne vode ispušta direktno u pritoku rijeke Spreče.


17

8. Rad ekoloških sekcija

GEOTERMALNEBUŠOTINE

Na području opštine Petrovo ima nekoliko termalnih izvora koji nisu uređeni. Jedan dio toka se odvodi za korištenje u proizvodnji i preradi drveta, a višak se ispušta direktno u vodotoke. Temperatura vode je oko 35 stepeni što onemogućava opstanak živih organizama u vodotoku.

OTPADIZDOMAĆINSTVA

Nepokrivenost teritorije odvozom otpada dovodi do stvaranja ilegalnih deponija koje, zbog toga što se nalaze na području između dvije općine, niko ne smatra da treba ukloniti.

Nastavnici sve četiri osnovne škole su prošli dvodnevnu edukaciju kako bi mogli zajedno sa učenicima prikupljati podatke o ekološkim problemima, odrediti koordinate uočenog problema, poslati lokaciju i sliku sa opisom problema na interaktivnu mapu osmišljenu za potrebe projekta. Dvodnevna radionica je održana početkom marta 2015. godine.

Nakon uspješno održane radionice za nastavnike, održane su radionce u školama

za učenike ekoloških sekcija. Učenicima je objašnjeno na koji način mogu uočeni ekološki problem pokazati široj javnosti, kako da koriste softver kako bi locirali i postavili podatke na interaktivnu mapu i kako riješiti probleme koji se tokom korištenja aplikacije mogu pojaviti.

Održana je i radionica o korištenju ekoloških kofera za analizu vode, gdje su učenici iskazali veliko interesovanje i odmah samostalno htjeli da rade analizu uzorka vode iz rijeke Spreče.

Nastavnici tokom edukacije o GIS i GPS medotama prikupljanja podataka


18

Radionica za učenike o načinu korištenja ekoloških kofera

Nastavnici tokom edukacije o GIS i GPS medotama prikupljanja podataka

8.1. Ekološka sekcija - OŠ „Aleksa Šantić“

“Ekološka sekcija bila nam je zabavna, naučili smo da čuvamo i ne zagađujemo okolinu. Uzimali smo uzorke vode, a onda smo ih analizirali i otkrili razna zagađenja na našoj teritoriji od čvrstog otpada do hemijskih sredstava koja dospijevaju u rijeku Spreču i njene pritoke. Sama rijeka

Pregled izvora zagađenja utvrđenog u opštini Osmaci


19

njene pritoke donose velike količine otpadnih materija. Uglavnom su to prirodna i vještačka đubriva koja se bacaju na njive kao i otpadne vode iz domaćinstva. Imale smo posjete drugim školama. Tu nam je bilo baš lijepo, družili smo se i igrali odbojke i fudbala. Svima nam se mnogo svidio rad u ekološkoj sekciji i voljeli bi da bude sljedeće godine “. Učenice OŠ „Aleksa Šantić“ Osmaci

Slavojka Riđošić i Jovana Stanišić

8.2. Ekološka sekcija OŠ „Kalesija“

Pregled izvora zagađenja utvrđenog u općini Kalesija

„Uključila sam se u projekat „Dobre vodne komšije“ zajedno sa svojim drugovima i drugaricama i nisam se pokajala. Sviđa mi se što smo ispitivali zagađenost naše Spreče, jer je zagađenje vidljivo na svakom koraku. Drago mi je što smo imali partnere tj. druge škole koje učestvuju u projektu, a to je za mene značilo sticanje novih prijateljstava, iskustava i novih saznanja.

Drago nam je što su nam u goste došli učenici iz partnerskih škola „Vuk Karadžić“ Petrovo, „Aleksa Šantić“ Osmaci i „Klokotnica“ iz Klokotnice i što smo imali priliku da ih ugostimo i da im pokažemo dobre i loše primjere koji su vezani je za ovaj projekat.

Mislim da su neodgovorni ljudi i političari glavni krivci za probleme vezano za zagađenje rijeke Spreče i njene okoline. Drago mi je

ako smo kroz ovaj projekat dali makar mali doprinos da se ovi problemi počinju rješavati.“

Arnela Šabanović, učenica VIb OŠ“Kalesija“


20

„Na terenu smo pronalazili izvore zagađenja i uzimali uzorke vode za analizu, koju smo radili u školi. To mi se svidilo, jer je to za mene praktičan rad gdje stičem nove vještine i navike. Smatram da će mi ova iskustva pomoći u mom daljem školovanju. Posebno mi je bilo drago što smo ugostili učenike iz partnerskih škola iz Petrova, Osmaka i Klokotnice.

Pokazali smo im koji su to ekološki problemi sa kojima se susrećemo na našem području.

Moram priznati da nije bilo prijatno raditi na terenu zbog neugodnih mirisa i nepristupačnog terena ali ja želim da nam priroda i rijeke budu čiste, da se u njih vrate ribe, jer bez čiste vode nama života.“

Hajdarević Irma, učenica VIb, OŠ „Kalesija“

8.3. Ekološka sekcija OŠ „Klokotnica“

Učenici OŠ „Klokotnica“ koji su učestvovali u analizi voda i pronalaženju i evidentiranju ekoloških problema u općini Doboj Istok

Pregled izvora zagađenja utvrđenog u općini Doboj Istok


21

8.4. Ekološka sekcija OŠ „Vuk Karadžić“

„Dok smo radili na projekt „Dobre vodne komšije“ mnogo smo naučili o ekološkim problemima ali smo se i družili. Lijepo je umjesto dosadnog časa biologije imati čas praktične nastave na terenu. Analiza vode mi je bio najzanimljiviji dio rada.“

Ina Božić, učenica OŠ“Vuk Karadžić“

„Aktivnosti kojima smo se bavili su dobre za razvoj ekološke svijesti koja je u našoj državi na niskom nivou. Rezultati naših analiza su nas iznenadili i uplašili, jer nismo mogli da zamislimo da je voda u rijekama toliko zagađena. Naučili smo na koji način mogu da se ispitaju neki parametri stepena zagađenja vode, ali ono što je najvažnije, spoznali smo da u svakom trenutku trebamo nastojati da spriječimo zagađenje naših voda.”

Nataša Blagojević, učenica OŠ „Vuk Karadžić“

Učenici OŠ „Vuk Karadžić“ upoređuju rezltate analize vode rijeke Spreče

Učenici tokom terenskim vježbi lociranja ekoloških problema u opštini Petrovo


22

9. Studijske posjetePregled izvora zagađenja utvrđenog u opštini Petrovo

Zajednička posjeta svih škola lokalnoj deponiji u Kalesiji i Spreči

Učenici predstavljaju razmjenjuju iskustva dosadašnjih istraživanja ekoloških problema


23

Najdraži dio je bilo druženje u autobusima

10. Zaključak Projekat dobre vodne komšije je jedinstvena prilika mladima da budu uključeni u pokretanje inicijative za rješavanje ekoloških problema u njihovoj zajednici. Naučili su da prepoznaju, lociraju i procijene izvore zagađenja okoliša koristeći GIS i GPS tehnologiju i da vrše analize voda na osnovne parametre. Studijske posjete su učenicima dale mogućnost da upoznaju i da se zbliže sa učenicima iz drugih škola koji se bave otkrivanjem i iniciranjem rješavanja istih ili sličnih problema vezanih za zagađenje rijeke Spreče.

Svi izvori zagađenja rijeke Spreče su rezultat naglog razvoja općina, nedostatka infrastrukture, nedostatka ekološke svijesti građana, kao i dugogodišnjeg nedostatka adekvatnog upravljanja vodama zbog

teritorijalne podijeljenosti nadležnosti.

Rijeka Spreča je nezamjenjiv resurs i predstavlja bogatstvo za sve stanovnike koji žive u njenom slivu i degradacija rijeke Spreče ima negativan uticaj na sve stanovnike podjednako.

Zajednički problem sve četiri općine jeste ilegalno odlaganje otpada u vodotoke.

Procjedne vode iz poljoprivrede su bogate pesticidima ali i nutrijentima koji doprinose stvaranju procesa eutrofikacije, zbog čega dolazi do ugrožavanja života u vodi i smanjenja prirodne moći samoprečišćavanja vodotoka.

Svi učesnici projekta „Dobre vodne komšije“ su budući ekološki lideri u našoj državi.


24

11. PreporukeKada se govori o ekološkim problemima, pogotovo ako je riječ o više interesnih strana koje imaju zajednički resurs, teško je naći zajedničko rješenje koje će svima riješiti problem. Zbog toga ćemo dati nekoliko preporuka koje u malim koracima moraju biti implementirane kako bismo obezbjedili zdravu okolinu za dobrobit svih nas.

Općinske inspekcije bi trebale redovno vršiti kontrolu posjedovanja i održavanja sepričkih jama kako bi se izbjegla kontaminacija podzemnih voda.

Neophodno je hitno krenuti sa pripremom projektne dokumentacije za izgradnju kanalizacione mreže i prečišćivača otpadnih voda.

Metode koje se koriste u poljoprivrednoj proizvodnji bi trebale biti prilagođene tako da imaju što manji negativan ekološki uticaj na kvalitet i kvantitet voda. Poljoprivrednike/farmere, koji se nalaze u neposrednoj blizini vodotoka bi trebalo educirati o mogućnostima

organske proizvodnje, kao i upotrebi organskih pesticida, organskog đubriva i uopšte ekološki prihvatljivih metoda u poljoprivredi kako bi se smanjio njihov štetan uticaj na kvalitet vode u rijeci Spreči.

Ako poljoprivrednici za navodnjavanje koriste vodu iz vodotoka neophodno je da je prečiste izgradnjom biljnih prečišćivača otpadnih voda, gdje bi na prirodan način prečišćavali vodu i istu koristili za navodnjavanje bez prisustva hemijskih polutanata.

Zagađenja nastala odlaganjem čvrstog otpada iz domaćinstva bi se drastično smanjila uvođenjem obaveznog redovnog odvoza otpada za sva domaćinstva. Nakon uvođenja redovnog odvoza otpada naredni korak bi bio uvođenje primarne selekcije otpada za one sekundarne sirovine koje imaju tržište i ekonomsku vrijednost. Veoma je važno raditi na podizanju svijesti građanstva i uvođenju redovnog imspekcijskog nadzora i kažnjavanja za neadekvatno zbrinjavanje otpada.

Documents

Dobre vodne komšije - ecopeaceme.orgecopeaceme.org/wp-content/uploads/2017/05/GWN_in_Bosnia_2015... · Pero Klisarić, OŠ „Aleksa Šantić“, opština Osmaci Tehnička obrada