dk;Zd kjh lkjka’ k · 2008. 5. 16. · ,oa fLVjj dh lgk;rk ls Lyjh cukbZ tkrh gSA • Lyjh dks gksfYMax oslsy esa Hkst k tkrk gS] tgk¡ 60 – 95 o C ij 15% ,at kbZe dks feyk;k

50 fd-yh-@fnu dh vklouh ,oa 15000 fd-yh- eessaa-- MMhh--llhh-- jjkkBBkkSSj j ffMMLLVVhhyjyjhhtt o 6 yk[k dsl izfro"kZ {kerk dh ckVfyax bdkbZ xzke - esgj ds i;kZoj.kh; izHkko ewY;kadu dk dk;Zdkjh lkjka�k ftyk & lkxj ¼e-iz-½

eessa a ffØØ;;ssffVVo ,o ,uuokok;;jjkks s llffoollssZZtt] ] HkkHkkssikiky y

ddkk;;ZZddkkjjh h llkkjjkkaa��kk

11--11 ii`̀""BBHHkkwwffe e

euq"; izkxSfrgkfld dky ls e|iku esa bFksukWy dk u�khys eknd nzO; ds :i

esa mi;ksx dj jgk gSA phu esa 9000 o"kZ iqjkus crZuksa ds vo�ks"k e|iku ds

mi;ksx dks izekf.kr djrs gSaA Jheku vyjkth tks bLykfed ,ydksgy

jlk;uK Fks] mUgksus ok"ihdj.k dh rduhd dk bZtkn fd;k FkkA

tkchj bu g;ku ¼721&815½ us efnjk dks Toyu�khy ok"i ds ckjs esa crk;k

Fkk] tcfd vydknh ¼801&813½ us efnjk ds ok"ihdj.k ds ckjs esa fy[kk gSA

ty ds ok"ihdj.k ls izkIr bFksuky dh lkanzrk 96% gksrh gSa D;ksafd ;g

mRikn ty ds lkFk ,tsVªksi cuk ysrk gSA tksgku VksckbZt yksfot us pkjdksy

ds }kjk bFksukWy dks ok"ihd`r dj loZizFke 1796 esa ,cLY;wV bFksukWy izkIr

fd;kA

,ydksgy dks djeqDr vifj"Ñr :i esa Hkh cspk tkrk gS tks ekuoksa ds

mi;ksx ds fy;s gkfudkjd gS ijUrq vU; dk;ksaZa esa mi;ksxh gksrk gSaA bFksuky

dk vifj"Ñr :Ik de ek=k esa vusd fons�kh inkFkksZ esa ik;k tkrk gS ftldks

nwj djuk vlaHko gksrk gSaaA bFksuky ds ifj"Ñr :i dk mi;ksx ihus ;ksX;

,Ydksgy ds :i esa mi;ksx gksrk gSA ,Ydksgy dk mi;ksx vkS|ksfxd :i esa

foyk;d ds fy;s Hkh gksrk gSA ;g vkS|ksfxd dkcZfud jlk;uksa dks cukus esa

dke vkus okys izeq[k inkFkksZ esa ls ,d gSA

vYdksgy m|ksx dk ns�k dh vFkZO;oLFkk esa egRoiw.kZ ;ksxnku gS ,oa jktLo

dk izeq[k lzksr Hkh gSA



esallZ Mh-lh- jkBkSj] ftudk izthd`r dk;kZy; 15@24 lnj cktkj] lkxj esa

gS] bl m|ksx ds izLrkod gSA m|ksx ds vU; funs�kd bl izdkj gS%

1- Jh xtsnz flag jkBkSj

2- Jh uhrsanzflag jkBkSj

3- Jh ohjsnz flag jkBkSj

4- Jh thrsan flag jkBkSj

5- Jh 'kqHksUnz flag jkBkSj

11--22 iizzLLrrkkffoor r iiffjj;;kkssttuuk k

esallZ Mh-lh- jkBkSj }kjk xzsu@eksykfll vk/kkfjr ßß50 50 ffddyykkssyyhhVVj j ççffrrffnu nu ddh h

vvkklloouuh h ,,ooa a 15000 15000 ffdd--yyhh-- ,,ooa a 6 6 yykk[[k k ddssl l iizzffr r oo""kkZ Z ddh h {{kkeerrk k ddh h cckkVVffyyaax x

bbZZddkkbbZZ ßß xzke esgj] ftyk lkxj ¼e-iz-½ ls izLrkfor dh xbZ gSA izLrkfor

ifj;kstuk dh ykxr :i;s 3030 yk[k gSA bl ifj;kstuk esa 37500 eh-Vu

vukt ¼xzsu½ dk mi;ksx fd;k tkosxkA

11--33 ii;;kkZZoojj..khkh; ; iizzHHkkkko o vvkkaaddyyu u vv//;;;;u u dds s mmnnnn~~ss��; ;

izLrkfor ßxzsu@eksykfll vk/kkfjr ß50 50 ffddyykkssyyhhVVj j ççffrrffnnu u ddh h vvkklloouuh h ,,ooa a

15000 15000 ffdd--yyhh-- ,o,oa a 6 6 yykk[[k k ddssl l iizzffr r oo""kkZ Z ddh h {{kkeerrk k ddh h cckkVVffyyaax x bbZZddkkbbZZß ds

}kjk ou ,oa i;kZoj.k ea=ky;] Hkkjr ljdkj ls i;kZoj.kh; Lohd`fr izkIr

djus ds fy;s i;kZoj.kh; izHkko vkWdyu v/;;u fjiksVZ izLrqr dh xbZ gSA

i;kZoj.kh; izHkko vkWdyu fjiksZV esa mu lHkh ?kVdks dk lekos�k fd;k x;k gS]

ftu ij i;kZoj.kh; izHkko visf{kr gSa ,oa rnkuqlkj i;kZoj.kh; izca/ku fjiksVZ

dk Hkh lekos�k fd;k x;k gSA blds vfrfjDr vkink izca/ku gsrq Hkh mik;

le>k;s x;s gSA mijksDr v/;;u fjiksVZ ds fy;s izkFkfed uewuksa dk

,d=hdj.k uoacj 2007 ls tuojh 2008 rd fd;k x;k gSA



mijksDr ifj;kstuk tks fd xzke esgj rglhy ftyk lkxj ¼e-iz-½ esa izLrkfor

gS] ds fy;s mDr v/;;u fjiksVZ esllZ fØ;sfVo ,uok;jks lfoZlst]Hkksiky ds

}kjk rS;kj dh xbZ gS ,oa v/;;u fjiksVZ dks rS;kj djrs le; ou ,oa

i;kZoj.k dk;kZy; }kjk tkjh fn�kk funsZ�kksa dks /;ku esa j[kk x;k gSA mDr

fjiksVZ esa fuEu fcanqvksa dk lekos�k fd;k x;k gSA

¼v½ izLrkfor ifj;kstuk LFky ds 10 fd-eh- {ks= dks v/;;u {ks= ekudj

izeq[k i;kZoj.kh; ?kVdks tSls] ok;q] ty] /ofu] feêh] tSfod ,oa

lkekftd vkfFkZd i;kZoj.k dk v/;;u dj fo�ys"k.k fd;k x;k gSA

¼c½ izLrkfor bdkbZ ls mRiUu gksus okys iznw"kdks tSls ok;q iznw"kd] ty

iznw"kd Bksl vif�k"B o /ofu iznw"kdksa vkfn dk ewY;kadu fd;k x;k gSA

¼l½ izLrkfor bdkbZ ls gksus okys iznw"kdksa ds fu;a=.k ds fy;s viuk;h tkus

okyh iznw"k.k fu;a=.k iz.kkyh dk lekos�k fd;k x;k gSA

11--44 ii;;kkZZoojj..khkh; ; vvooffLLFFkkffr r

ØØ-- ffoo""kk;;ooLLrrqq ffoooojj..k k

1- v{kkal 23o59’21”

2- ns'kkal 78o49’57”

3- leqnz ry dh Åpk¡bZ 473 eh-

4- fudVorhZ 'kgj lkxj 20 fd-eh-

5- fudVorhZ jsYos LVs�ku lkxj 20 fd-eh-

6- fudVorhZ gokbZ vM~Mk >kalh 180 fd-eh-

7- fudVorhZ jktekxZ jk"Vªh; jktekxZ 26 ¼0-2 fd-eh-½

8- fudVorhZ xzke esgj ¼0-5 fd-eh-½

9- igkM+ @ ?kkVh ugha

10- ifjfLFkrhdh; laosnu�khy {ks= ugha

11- ,sfrgkfld LFkku ugha

12- fudVorhZ unh /klku unh nf{k.k fn�kk esa ¼0-5 fd-eh-½



djoku unh& nf{k.kiwohZ fn�kk esa 2-5 fdeh

13- fudVorhZ cM+k 'kgj lkxj 20 fd-eh-

14- jk"Vªh; m|ku @ vH;kj.; ugha

15- VkbZxj fjtoZ @ gkFkh fjtoZ @ dNqvk iztuu {ks=

ugha

16- vizoklh if{k;ksa dk izoklh ekxZ ugha ¼10 fd-eh- {ks= esa½

17- >hy @ fjtjokW;j @ cka/k ugha ¼10 fd-eh- {ks= esa ½

18- ty L=ksr @ unh /klku unh nf{k.k fn�kk esa ¼0-5 fd-eh-½

19- bLpqjh@leqnz ugha

20- oxhZd`r iqjkrkfRod LFky ugha

21- lajf{kr ou guksrk & nqgkxk & if�pe & 1-5 fd-eh-

Mdqyh & mÙkjh iwoZ & 2 fd-eh-

fpgksyh & mÙkjh iwoZ & 4 fd-eh-

jkuhiwjk & nf{k.k iwohZ & 5-5 fd-eh-

20- Okkf"kZd ekSleh; fooj.k vf/kdre rkieku & 44oC

U;wure rkieku & 40oC

vkSlr o"kkZ & 1200 mm.

vf/kdre vknzrk & 98%

U;wure vknzrk & 85%

11--55 iiffjj;;kkssttuuk k LLFFkky y ddk k ffoooojj..k k

1- izLrkfor LFky xzke esgjk] rglhy ,oa ftyk lkxj ¼e-iz-½ esa fLFkr gSaA

2- LFky ls fudVorhZ jsYos LVs�ku lkxj gS tks 20 fd-eh- nwj gS ,oa fudVorhZ

gokbZ vìk 180 fd-eh- nwjh ij >kalh esa fLFkr gSA

3- ifj;kstuk LFky ds vklikl esgj] ck;ksjk] cqanjh] fpVqok] yqgksjh] ckeuksjk]

nsojh xkao fLFkr gSaA



4- ifj;kstuk ds fy;s yxHkx 8 gsDVs;j tehu dh t:jr gS] tcfd çLrkod

ds ikl yxHkx 40-48 gsDVsj tehu igys ls ekStwn gSA

5- {ks= dh vkSlr okf"kZd o"kkZ 1112-5 fe-fe- gSA

6- {ks= dh izeq[k Qlys xsgw¡ @ pkoy gS

11--66 mm||kkssx x dds s iizzLLrrkkffoor r ddPPppk k eekky y

izLrkfor ifj;kstuk ds mRikn ds fy;s fuEu fyf[kr dPps eky dh

vko�;drk gksxh &

ØØeekkaadd ddPPppk k eekkyy vvkkoo'';;ddrrkk

1- vukt 37500 eh-Vu- @ o"kZ

2- eksyklsl 65500 eh-Vu- @ o"kZ

3- dks;yk 12000 eh-Vu- @ o"kZ

leLr dPps eky dk ifjogu lM+d ekxZ }kjk fd;k tkosxkA

11--77 ffooffuueekkZZ..k k iizzØØe e

vukt dh jksyj fey esa filkbZ dh tkrh gS ftlds fy, 6 eh-Vu-@?kaVs dh

jksyj fey dh LFkkiuk dh tk;sxhA nzohdj.k ,oa 'kdZjhdj.k izfØ;k ds fy;s

vukt ds d.kksa dks ckjhd :i ls ihlk tkrk gS] ftudh lkbZt yxHkx 0-3

fe-eh- ls 1-0 fe-eh- rd gksrh gS] blls ftysfVu dk fuekZ.k ugha gksrk gSA

• fils gq, vukt dks Lyjh VSad esa 60oC ij xeZ ikuh esa feyk;k tkrk gS]

,oa fLVjj dh lgk;rk ls Lyjh cukbZ tkrh gSA

• Lyjh dks gksfYMax oslsy esa Hkstk tkrk gS] tgk¡ 60 – 95oC ij 15%

,atkbZe dks feyk;k tkrk gSa ,oa izhdqfdax dh tkrh gSA

• fof'k"V ?kuRo 1-080 okyh bl Lyjh dks 105 – 120oC ij Dok;y dh

lgk;rk ls idk;k tkrk gSA



• idh gqbZ Lyjh dks ¶ys�k VSad esa ls tkdj 90oC rd BaMk fd;k tkrk gSA

;gk¡ ij tks ok"i m"ikfnr gksrh gS] mlls m"ek dks iqu% izkIr fd;k tkrk

gSA

• bl Lyjh dks fyfDofQds�ku VSad esa ys tk;k tkrk gS] tgk¡ ij ,ekbZyst

,atkbZe dks Mkyk tkrk gSA

• Lyjh dks lspjhfQds�ku VSad esa ys tkdj ,ekbZyksXywdksfltst uked

,atkbZe Mkyk tkrk gS ftlls ekStwn LVkpZ dks 'kDdj esa ifjofrZr fd;k

tkrk gSA

• blds i'pkr QeZuVs�ku dh izfØ;k 'kq: dh tkrh gS] ftlds fy;s lseh

dfUVU;wl de dfUVU;wl izfØ;k dk mi;ksx fd;k tk;sxk] ftlesa

lkekU;r% 8 QjeuVs�ku dh casp gksrh gS ,oa 50-55 ?kaVs dk le; yxrk

gSA

• cus gq;s es�k dks igys QjeuVj esa ys tk;k tkrk gS] tgka ij jhVsa�ku

VkbZe o ;hLV dksf�kdkvksa dh lgk;rk ls ,Ydksgy dh lkanzrk 6% rd

izkIr dh tkrh gSA

• igys QjeUVj dks [kkyh djus] lkQ djus] Hkjus dh izfØ;k ds nkSjku 'ks"k

QjeUVj Hkjs gq;s gksrs gS] rkfd es�k ds vklou ds fy;s gksus okys izokg esa

dksbZ :dkoV u gksA

• mlh izdkj ls eksykfll dks Hkh rkSyus ds ckn mfpr 'kdZjk lkanzrk rd

xeZ fd;k tkrk gS ,oa fQj QjeUVj esa Mkyk tkrk gSA

• eksyklsl dk izkFkfed mipkj blfy;s t:jh gksrk gS] rkfd blesa fufgr

Lyt ls midj.kksa ls gksus okyh Ldsfyax dks cpk;k tk ldsA blds

i'pkr dYpj oslsy esa cus dYpj ls QjeUVj dks Hkj fn;k tkrk gSA

• ;wfj;k o Mh-,-ih ds }kjk QjesuVs�ku dh izfØ;k dks lqpk: cukus ds fy;s

ukbVªkstu dks Mkyk tkrk gSA



• izfØ;k ds iw.kZ gksus ds ckn QjesUVsM okW�k dks lsVsfyax DysfjQk;j esa Mkyk

tkrk gSA ;gk¡ ij lsVscy Bksl vo{ksfir gks tkrs gS ,oa 'ks"k nzO; cQj

okW�k VSad esa pyk tkrk gSA

• dYpj oslsy esa cus dYpj ls QjeUVj dks bukdqysV fd;k tkrk gSA ;g

izfØ;k la;a= ds lapkyu ds nkSjku gh 'kq: dh tkrh gSA

• vklou ra= izeq[kr;k 5 dkye tSls es�k] izkFkfed vklou] jsDVhfQds�ku]

esFksuky o gsM dkUluVªs�ku dkWye ls cuk gksrk gSA

• izh fMLVhys�ku dkye ,Ydksgy dks vyx djrk gS] tcfd QsaV dkye

,Ydksgy dh v�kqf};ksa dks lkafnzr djrk gSA iqu% izkIr v�kq) vYdksgy dks

izeq[k dkye esa okil Hkstk tkrk gSA

• jsfDVfQds�ku dkye ls mRiUu ok"i] fuEu ncko okys es�k dkWye esa mcky

ykrh gS] oSls gh izh fMLVhys�ku dkye dh ok"i QsaV~l o esFksuky dkye

mcky ykrh gSA

• QjeaVs�ku ds i�pkr ,Ydksgy dks QjesaVsM ok�k ls vyx dj mldh

lkanzrk 95% rd c<+k;h tkrh gS] ftls jsfDVQkbZM fLizV dgrs gSA osD;we

¼�kqU;½ vklou ra= ds iz;ksx ds }kjk jsfDVQkbZM fLizV dks izkIr fd;k

tkrk gS ,oa blds izeq[kr% 4 dkye gksrs gSA

1- MhxsflQkbZax de ,ukykbZtj @ fLVªfiax dkWye

2- izhjsfDVfQds�ku dkye

3- jsfDVfQds�ku de ,DtkLV dkye

4- ¶;wly vkW;y dkUluVsª�ku dkye

• CCkkVVffyyaax x ;;qqffuV uV ¼ ¼ ffuueekkZZ..k k ççffØØ;;kk½½

ihus ;ksX; ,ydksgu dks Mh-,e- ty feykdj mls 12&24 ?kaVs rd j[kk

tkrk gS ,oa fQj 12 ?kaVs i'pkr bls dkcZu d{k ls xqtkjk tkrk gS]

ftlls mldh v�kqf);ka o cncw nwj gks ldsA blds i'pkr iqu% Mh-,e-

ty feykdj ,thVsVj dks 'kq: fd;k tkrk gS] rkfd ,ydksgy o Mh-,e-



ty dk feJ.k vPNs ls gks ldsA blds i'pkr ,slsal] dsjkey ,oa nwljs

vko�;d jlk;u feykdj] CysaM dh vko�;drkuqlj bls rS;kj fd;k tkrk

gSA CysaM dh 'kq)rk o LoPNrk ds fy;s bls IysV fQYVj ls 2&3 ckj

Nkuk tkrk gSA bl rjg izkIr nzO; ckVfyax ds fy;s rS;kj gks tkrk gSA

11--88 llaa;;aa= = ,,ooa a ee��khkhu u

izLrkfor ifj;kstuk ds fy;s fuEufyf[kr ;a=ksa ,oa e�khuksa dh vko�;drk gksxh

&

11-- ffeeffyyaax x bbddkkbbZ Z

v- MhLVksuj o izh fDyuj

c- otu ukirkSy dh e�khu

l- vkj-ih-,e daVªksyj LØw QhMj ds lkFk ¶yksj gkWij

bZ- cdsV ,fyosVj

22-- ddwwffyyaax x ,,ooa a ffyyffDDooffQQddss��kku u llssDD��kku u

v- ¶yksj o ty izh feDlj

c- Lyjh gksfYMax oslsy

l- tsV dqdj

/k- gksafYMax fDoyl

b- ¶ys�k oslsy

p- ¶ys�k dqyj

?k- fyfDofQds�ku oslsy

t- IysV ghV ,Dlpsatj

>- dwfyax Vkoj

33-- QQjjeeuuVVss��kku u

d- ;hLV iziksxs�ku oslsy

[k- izh- QjeuVs�ku

x- QjeuVs�ku



?k- dwfyax Vkoj

M- :V VkbZi ,;j cyksvj

p- dkcZuMkbZvkDlkbZM ,oa ;hLV 'kqf)dj.k ;a=

N- eksyklsl o ty feJ.k ;a=

44-- vvkklloou u

d- ,ukykbZtj dkWye

[k- jsfDVfQds�ku dkWye

x- ,fYMgkbZM dkWye

?k- I;wjhfQds�ku dkWye

m- jh jsfDVfQds�ku dkWye

p- ¶;wty vkW;y dkWye

N- jhckW;yj

t- daMsalj

>- dwfyax VkWoj

´- osD;we iai o vU; iai

55-- ooss;;j j ggkkÅÅl l

v- fLizV fjfloj o LVksjst VSad

66-- CCyykkssffMMaax x o o cckkVVffyyaax x bbZZddkkbbZZ

v- fLizV fjfloj o LVksjst VSad

c- CysafMax VSad ¼,thVsVj ds lkFk½

l- iai ds lkFk IysV fQyVj

/k- jksVsVjh okf�kax e�khu

bZ- czf�kax e�khu

p- psu duos;j o csYV duos;j

N- osD;we fQfyax e�khu

t- flfyax e�khu

>- fujh{k.k ckDl



´- yscfyax e�khu

77-- ;;wwffVVffyyVVh h bbddkkbbZ Z

d- vkj-vks- o Mh-,e- la;a=

[k- dPps ikuh ds fy;s lk/kkj.k la;a=

x- ckW;yj

?k- bZa/ku gFkkyu la;a=

m- ok"i VjckbZu

p- Mh-th- lsV

N- fo|qr isuy o VªklQjej

88-- nnwwff""kkr r tty y ''kkkkss//kku u llaa;;aa= = ¼¼��kkqqUU; ; ffuuLL==kko o bbZZddkkbbZZ½ ½

d- lsafVª¶;wt MhdsaVj

[k- DysfjQk;j

x- ck;ksfj;sDVj

?k- xSl gksYMj

m- eYVh bQsfDVo ,oksijsVj

p- QkslZ ljdqys�ku fQfu�kj

N- dkUluVªsV la/kkj.k o gFkkyr bZdkbZ

t- MªkbZ ikoMj gFkkyu bZdkbZ

11--99 llaa//kkkkjj..k k llqqffoo//kkkk;;s s

dPps eky o bZ/ku ds HkaMkj.k ds leqfpr lqfo/kk;sa iznku dh tk;sxhA leLr

dPps eky tSls dks;yk @ vukt @ eksyklsl ,oa vU; dk HkaMkj.k leqfpr

:i ls vkPNkfnr 'ksM ds vanj fd;k tkosxk ftldk vkdkj 1700 oxZ Hkh ds

vklikl gksxkA vukt ds la/kkj.k ds fy;s 2006 eh-Vu {kerk dk VSad]

eksyklsls ds la/kkj.k ds fy;s 4000 eh-Vu {kerk dk LVhy VSad ,oa mRikn ds

la/kkj.k ds fy;s 15]000]00 yhVj {kerk dk LVhy VSad dk fuekZ.k fd;k

tk;sxkA



11--1100 ffoo||qqr r rraa= =

ifj;kstuk dh varfje fo|qr [kir 800 ds-oh-,- gksrh] tk e-iz- fo|qr fuxe

ls izkIr dh tk;sxhA 500 ds-ch-,- ds Mh-th lsV dh Hkh LFkkiuk dh tk;sxh]

ftlls fo|qr eaMy ls fo|qr dh vumiyC/krk dh fn�kk esa fo|qr dh izkfIr

dh tkosxhA

11--1111 tty y llaarrqqyyu u rraa= =

dPps ikuh @ mipkfjr dk ty @ eYVh bQsfDVo ,oksijsVj lss izkIr

la?kfur ty @ vU; ¼LisaV yht½ dk vklou o ckVfyax esa mi;ksx

ddPPppk k tty y ¼¼??kkuu--eehh-- iizzffrrffnnuu½½

mmiiiikkffnnr r tty y ¼¼??kkuu--eehh-- iizzffrrffnunu½½

llaa??kkffVVr r tty y ¼¼??kkuu--eehh-- iizzffrrffnunu½½

vvUU; ; ¼¼LLiissaaVVyyhhtt½½

vklou izfØ;k

150 & 165 125

fjolZ vkleksfll la;a=

110 & & &

Mh-,p- la;a=

12 & & &

CkkW;yj gkÅl

& 80 & &

vklouh fDyfuax

& & 5 &

ckVy okf�kax

8 & & &

ckVy ¶yksj ¼fDyfuax½

2 & & &

ckVfyax ¼?kjsyw mi;ksx½

4 & & &

CkkVfyax ¼vU;½

4 & & &

ckVfyax & 10 & &



CysfMax dwfyax VkWoj

& & 125 &

vlouh ds fy;s ?kjsyw mi;ksx

10 & & &

o`{kkjksi.k 10 & & & /kwy d.kksa ds foltZu fy;s

& & 10 &

ddqqyy 310310 9090 305305 125125

llaa??kkffuur r tty y ddk k mmRRiikknnu u ,,ooa a iizzffØØ;;k k eessa a iiqquuZ Z mmii;;kkssxx

¼v½ la?kfur ty dk mRiknu ¼eYVh bQsfDVo ,oksijsVj½ & 411-356 ?ku-eh-@fnu

¼c½ la?kfur ty dk izfØ;k esa iquZ mi;ksx

vklou & 165 ?ku eh-@fnu

midj.kksa dh /kqykbZ & 5 ?ku eh-@fnu

dqfyax Vkoj & 125 ?ku eh-@fnu

/kqyd.kksa ds foltZu & 10 ?ku eh-@fnu

dqy & 305 ?ku eh-@fnu

fVIi.kh % 'ks"k 106-356 ?ku-eh-@fnu ikuh dk ek=k dk mi;ksx o`{kkjksi.k d`f"kd

dk;ksZ esa fd;k tk;sxkA bl rjg izfrfnu 305 ?ku eh-@fnu ikuh dh vko�;drk

gksxhA

11--12 12 iiffjj;;kkssttuuk k ddh h yykkxxr r

izLrkfor ifj;kstuk ds vuqekfur ykxr bl izdkj gS &

ffoooojj..kk yykkxxr r ¼¼yykk[[k k ::ii;;ss½½

LFky fodkl 70-00

BZekjr o 'ksM 141-00



la;a= o e�khujh 2500-00

vU; fQDlM ,slsV 44-00

rduhdh 'kqYd 25-00

vuekfur in 50-00

dk;Z izkjaHk gsrq iwath vko�;drk 200-00

dqy 3030-00

11--1133 iizznnww""kk..k k dds s LL==kkssr r ,,ooa a ffuu;;aa==..kkddkkjjh h mmiikk; ;

ookk;;q q iizznnww""kk..k k

ok;yj ls fudyus okys xSl mRltZu dks eYVh lkbZDyksu ds }kjk okrkoj.k

esa NksM+k tk;sxkA eYVh lkbZDyksu ds mRltZu fcanw ij fuyafcr iznwf"kr d.kksa

dh lkanzrk 100 fe-xzk-@?ku eh- gksxh] tks jkT; iznw"k.k fu;a=.k eaMy ds }kjk

tkjh fn�kk funsZ�kksa ds vuqlkj gksxhA ok;yj ls tqM+h fpeuh dh ÅpkbZ 30 eh-

gksxhA ¶;wftfVo mRltZu dh jksdFkke gsrq fuEufyf[kr mik; viuk;s tk;saxsA

• dPps eky ds gFkkyu o laxzg.k ds lkjs fcanwvksa ij MLV ,DlVsªD�ku ra=

@ csx fQYVj ,oa ty fNM+dko la;a= dh LFkkiuk dh tk;sxhA

• lkjs dUos;j th-vkbZ- 'khV ls <ads jgsaxas] rkfd Q;wftfVo mRltZu dks

jksdk tk ldsA

tty y iizznnww""kk..k k

ifj;kstuk ds lapkyu ds nkSjku izLrkfor vklokuh ls 430 fd-yh-@fnu

nwf"kr ty fudysxkA ifj;kstuk izca/ku us nwf"kr ty ds mipkj ds laiw.kZ

ok"iu dh O;oLFkk dh gS] tksfd ikjaifjd mipkj ra=ks ls dgh T;knk

izHkko�kkyh gSA ok"iu ds i'pkr cpus okys vo�ks"k dk ckW;yj esa bZa/ku ds :i

esa iz;ksx fd;k tk ldrk gSA bl izdkj fdlh Hkh izdkj nwf"kr o mipkfjr

ty la;a= ds ckgj fuL=kfor ugh gksxkA



nnwwff""kkr r tty y mmiippkkj j llaa;;aa= =

vklokuh ls fudyus okys nwf"kr ty esa vukt @ ;hLV dk Lyt gksrk gSa

,oa bldk rkieku Hkh T;knk gksrk gSA bls nwj djus ds fy;s loZizFke

fQyVjs�ku bdkbZ dh t:jr gksrh gS] ftlls fd Lyt vyx gks ldsA blds

i'pkr la/kkj.k VSad dh vko�;drk gksrh gS ftlls fd bldk rkieku de gks

lds( tks fd ck;ksesFksus�ku izdkj ds mipkj dh izFke vko�;drk gSaA

vukt@;hLV ds Nfur Lyt dks lq[kkdj bls eqxhZikyu o vU; tkuojks ds

mi;ksx ds fy;s cspk tk;sxkA ck;ksesFksus�ku dk MkbZtsLVj ;w-,-,l-oh- izdkj

dk gksxk] ;g ,d vPNh LFkkfir izfØ;k gSA nwf"kr ty dk ck;ksesFksus�ku

izdkj dk mipkj dj] bls eYVhbQsfVo ,oksijsVj ,oa QkslZ ljdqys�ku

fQfu�kj esa ys tk;k tk;sxkA vklouh ds nksuks izdkj ds mRiknks ls fudyus

okys nwf"kr ty dk pfj= vyx&vyx gksrk gS] vr% nksuks dk laxzg.k

vyx&vyx fd;k tk;sxkA

bl nwf"kr ty dks ,flfMfQds�ku LVst ds }kjk MkbtsLVj esa ys tk;k

tk;sxk tgka ij feFksus�ku izfØ;k gksxhA ;gk¡ ij dkcZfud vEy fo[kafMr gksaxs

,oa ;g feFksu o dkcZuMkbZvkDlkbZM esa ifjofrZr gks tk;sxsA bl rjg ls

mRikfnr xSl dks nzo ls vyxdj bls ¶yksfVax csy VkbZi laxzg.k ra= esa

laxzfgr dj fy;k tkrk gS] ,oa fQj bldk mi;ksx ck;Wyj esa dj fy;k tkrk

gSA

MkbZtsLVj ls fudys nwf"kr ty dks Mhxslj bdkbZ ds }kjk lsVyj esa ys tk;k

tkrk gS ,oa ;gk¡ ls bls DysfjQk;j esa ys tk;k tk;sxkA DysfjQk;j esa

vo{ksfir Lyt dks MkbtsLVj esa okil iquZpØ.k fd;k tk;sxk ,oa mijh nzo

dks laxzg.k VSad esa ,df=r fd;k tkosxkA ;gka ij ch-vks-Mh uked iznw"kd dk

yxHkx 90% vi?kVu gks tk;sxkA laxzg.k VSad ls nwf"kr ty dks IysV ghV



,Dlpsatj ds }kjk eYVh bQsfDVo ,oksijsVj esa ok"kiu ds fy;s ys tk;k

tk;sxkA ok"iu ds gksus ls m|ksx }kjk 'kwU; fuL=ko dh fLFkrh dk vuqikyu

fd;k tkosxk ,oa bl rjg ikuh dh Hkh cpr gksxhA ck;ksesFksusVsM nwf"kr ty

dks 'kwU; ok"iu dh ifjfLFkfr;k¡ iznku dh tkrh gS] ftlls fd nwf"kr ty dk

lknz.k 4% ls 55-60% rd gks tkrk gSA bl izdkj ls mRiUu ok"i dks

m"eh; ok"i jhdEizs�ku ra= }kjk eYVh bQsfDVo ,okijsVj esa yxus okyh ok"i

dh ek=k dh izfriwfrZ dh tkrh gSA

bl izdkj ds m"eh; ok"iu fjdEizs�ku ra= ds }kjk ok"Ik ls ikuh dh Hkh

la?kfur ty ds :i esa iquZifjr dh tkrh gS] tks fd vR;Ur 'kq) izdkj dk

gksrk gS ,oa bldk fofuekZ.k izfØ;k esa dbZ LFkkuks ij iquZmi;ksx fd;k tk

dlrk gSA ¼tSls Lyjh @ eksykfll ds foy;u esa] dwfyax Vkoj esa] Q�kZ /kkus

esa] o`{kkjksi.k esa bR;kfn½A blds vfrfjDr ok"iu la;a= ls izkIr LYjh dks QkslZ

jhljdqys�ku fQfu�kj ls ys tkdj bldh lkanzrk 50-55% dh tkrh gS ,oa

bl lkanzrk okyh Lyjh dks balhusjsVj @ ck;yj esa bZa/ku ds :i esa Mky fn;k

tkrk gSA ;gka ij ty dh ek=k okf"ir gks tkrh gS ,oa lw[kk nzO; ty dj

jk[k ds :i esa izkIr gksrk gS] ftls laxzfgr dj mldk mi;ksx [kkn ds :i esa

fd;k tkrk gSA

mmiippkkj j llaa;;aa= = dds s iizzeeqq[[k k xxqq..k k

1- bl la;a= dks 900 oxZ dh txg yxrh gSA

2- tks la?kfur ty izkIr gksrk gS] mldk mi;ksx Lyjh ,oa eksyklsl ds

feJ.k esa] ckW;yj ds fy;s yxus okys ikuh esa] dwfyax VkWoj esa yxus okys

esdvi ikuh esa] Q�kZ ?kksus esa ,oa o`{kkjksi.k esa fd;k tk;sxkA bl izdkj

mijksDr raa= LFkkfir djus ls yxus okyh ikuh dh ek=k ikjaifjd

vklouh esa mi;ksx esa vkus okys ikuh dh ek=k ls dkQh de gksrh gS vkSj

;gh bl mipkj O;oLFkk dk izeq[k xq.k gSA



3- vo�ks"k ds :i esa izkIr ikmMj dk ckW;yj es bZa/ku ds :Ik esa mi;ksx gksrk

gS] QyLo:i mRiUu ok"i dk mi;ksx eYVh bQsfDV ,oksijsVj esa gksrk gS

tks ty yxus okyh ok"i dk 90% gksrk gSA

4- mRiUu gksus okyh ck;ks xSl o lkafnzr nzO; dk ckW;yj esa mi;ksx fd;k tk

ldrk gSA

5- Þikjaifjd mipkj O;oLFkk ¼rhu Lrjh; ra=½ ds leku ghÞ mtkZ dh [kir

gksrh gSA

6- Þikjaifjd mipkj O;oLFkk ¼rhu Lrjh; ra=½ ds leku ghÞ lapkyu dk [kpZ

vkrk gSA

7- Hkw ty dk nksgu vU; O;oLFkk ds eqdkcys de gksrk gSA

8- mipkfjr ty ds 100% iquZpj.k ds dkj.k 'kwU; foLokl dh fLFkrh cuh

jgrh gSA

9- pwafd laiw.kZ mipkj O;oLFkk canywi esa gksrh gS] vr% /ofu dk Lrj Hkh

fu;af=r gksrh gSA

BBkkssl l vviiff��kk""B B iizzccaa//kku u % %

uukkee EEkkkk==kk

bZ-Vh-ih- Lyt

xzsu vk/kkfjr izfØ;k 0-85 eh-Vu@fnu

eksyklsl vk/kkfjr izfØ;k 1-9 eh-Vu@fnu

izca/ku % [kkn ds :i esa mi;ksx

LisaVxzsu 17 eh-Vu@fnu

;hLV Lyt 1-5 eh-Vu@fnu

izca/ku % tkuojksa ds [kk|Uu ds :i esa

jk[kM+ 20 eh-Vu@fnu

izca/ku % bZV HkV~Vksa dks iznku djus dh ;kstuk

LisaV ok�k dkUluVªsV 32800 fd-xzk-@fnu



izca/ku % ck;yj esa bZ/ku ds :i esa

iz;qDr

11--1144 vvkk//kkkkjjHHkkwwr r vvkkaaddMM++s s

11--1414--1 1 ookk;;qqxxqq..kkooÙÙkk kk

v/;;u ds nkSjku vkj-ih-,e] ,l-ih-,e- lYQj o ukbVªkstu ds vkdlkbZM dk

okrkoj.kh; ok;q esa ekiu fd;k x;k ,oa mlds fy;s 10 fd-eh- dh ifjf/k esa

dqy 8 uewuksa ds LFky dk p;u fd;k x;k] ftlds 98 ijlsVkbZy ifj.kke

fuEufyf[kr gS%

xxzzssM M uuaa-- LLFFkky y ddk k uukkee 98 98 iijjllssaaVVkkbbZZy y iiffjj..kkkke e (mg/m3)

,,ll--iihh--,,ee-- vvkkjj--iihh--,,ee-- llyyQQj j dds s vvkkDDllkkbbZZMM

uukkbbVVªªkkssttu u dds s

vvkkDDllkkbbZZMM

,&1 ifj;kstuk {ks= 152-1 54-2 9-3 14-6

,&2 esgj 120-6 42-9 7-3 9-9

,&3 Ckkeuksjk 129-6 42-2 7-5 10-6

,&4 caqnjh 128-6 45-7 7-6 10-6

,&5 fprÅok 123-6 43-4 7-5 10-4

,&6 ywgksjh 122-6 38-6 6-9 9-9

,&7 ckeksjk 120-0 39-1 7-8 11-3

,&8 nsojh 145 51 9-7 13-9 mijksDr ifj.kkeksa ls Kkr gksrk gS] leLr ifj.kke fu/kkZfjr ekudks ds vuq:i

gh gSaA 11--1414--22 tty y xxqq..kkooÙÙkk kk

ookkZZM M uuaa-- LLFFkkyy LL==kkssr r ddk k iizzddkkjj

iiffjj;;kkssttuuk k LLFFkky y llss nnwwjjhh

IIffjj;;kkssttuuk k LLFFkky y lls s ffnn��kkkk



SW-1 /klku unh ¼viLVªhe½ Lrgh ty 0-5 nf{k.kh if�pe

SW-2 /klku unh ¼MkmuVªhe½ Lrgh ty 0-5 nf{k.kh iwohZ

SW-3 djkou unh Lrgh ty 1-5 nf{k.kh if�pe

GW-1 esgj uydwi 0-5 nf{k.k

GW-2 ckeuksjk uydwi 2-0 if'pe

GW-3 cuMjh uydwi 3-5 mÙkjh

GW-4 yqgkjh uydwi 5 mÙkj if'peh

GW-5 lsejk Lrgh ty 4-0 MÙkjh

GW-6 duxjh Lrgh ty 4-0 iwohZ

GW-7 ihijyk Lrgh ty 4-0 nf{k.k

{ks= dk tyxq.koÙkk dk lkjka�k fuEufyf[kr gS &

/klku ,oa djkoku unh

1- unh ds ty dk pH 7.1 – 7.8 ds chp ik;k x;kA

2- ty ds uewuksa esa dqy /kqfyr Bksl dh ek=k 196&214 fe-xzk-@yh- ds chp ikbZ

x;hA

3- uewuksa esa dqy gkMZusl dh ek=k 12&14 fe-xzk-@yh- ikbZ x;h gSA

4- uewuksa esa DyksjkbZM dh lkanzrk 12&14 fe-xzk-@yh- ikph xbZ gSA

5- uewuksa esa ¶yksjkbZM dh 0-4 fe-xzk-@yh- ik;h xbZ gSA

6- uewuksa esa lyQsV dh ek=k 25&31 fe-xzk-@yh- ik;h xbZA

uydwi@gsaMiai ds uewuksa dk fooj.k

1- unh ds ty dk pH 7.2 – 7.7 ds chp ik;k x;kA

2- ty ds uewuksa esa dqy /kqfyr Bksl dh ek=k 750&1070 fe-xzk-@yh- ds chp

ikbZ x;hA

3- uewuksa esa dqy gkMZusl dh ek=k 420&565 fe-xzk-@yh- ikbZ x;h gSA

4- uewuksa esa DyksjkbZM dh lkanzrk 117&118 fe-xzke@yh- ikbZ xbZ gSA

5- uewuksa esa ¶yksjkbZM dh 0-7&0-85 fe-xzk-@yh- ikbZ xbZ gSA



6- uewuksa esa lyQsV dh ek=k 71&172 fe-xzk-@yh- ikbZ xbZA

mijksDr fo�ys"k.kksa ls irk pyrk gS fd urhts ekudksa ds vuq:i gSA

fo�ys"k.kksa dk foLr`r fooj.k v/;;u fjiksVZ ds Vscy ua- 3-8 o 3-9 esa fn;k

x;k gSA

11--1414--33 //ooffu u LLrrj j

v/;;u {ks= ds /ofu Lrj ds ifj.kkeksa ls irk pyrk gS fd /ofu ds uewuksa ds

urhts fnu ds le; 53-3 & 62-5 dB(A) ,oa jkr ds le; 46-3 & 53-4

dB(A) ds chp esa gSA

ddkkssM M uuaa-- LLFFkkyy //ooffu u LLrrj j {dB(A)}

ffnnu u bbDDoohhoossyyssaaVV jjkkff= = bbDDoohhoossyyssaaVV

ffnunu&&jjkkff= = bbDDoohhoossyyssaaVV

N 1 ifj;kstuk LFky 45 32 38

N 2 esgj 44-2 32-2 38-1

N 3 ckeuksjk 42-1 32-8 37-6

N 4 cqanjh 41-2 31-2 34-2

N 5 fprkSjk 44-2 34-2 36-2

N 6 ywgksjh 41-8 33-2 37-2

N 7 ckeksjk 47-2 31-2 40-6

N 8 nsojh 42-3 30-2 34-2

11--15 15 ii;;kkZZoojj..khkh; ; iizzHHkkkkookkssa a ddk k vvuuqqeekkuu@@vvkkaaddyyu u

ookk;;q q ii;;kkZZoojj..k k iij j iizzHHkkkko o

vklouh dh fofuekZ.k izfØ;k esa dksbZ ok;q mRltZu ugha gSA ok;q iznw"kdksa ds

mRltZu dk L=ksr ckW;yj o Mh-th- lsV gSA ckW;yj dk mi;ksx ok"iksRiknu



ds fy;s ,oa Mh-th- lsV dk mi;ksx e-iz- fo|qr eaMy ls fo|qr vojks/k dh

fLFkrh esa ÅtkZ mRiknu ds fy;s fn;k tk;sxkA ckW;yj esa bZ/ku ds :i eas

dks;yk@ck;ks xSl ,oa 'kq"d vo�ks"kksa dk mi;ksx fd;k tk;sxkA dks;ys dh

rqyuk esa ck;ks xSl o 'kq"d vo�ks"k vis{kkdr̀ LoPN bZa/ku ekus tkrs gSA

ckW;yj ls lyQj ds vkDlkbZM ds mRltZu dh lknzark vis{kkd`r egRoghu

jgsxhA ckW;yj esa iznw"k.k fu;a=.k midj.k ds :i esa eYVh lkbZDyksu dh

LFkkiuk dh tk;sxh] rkfd ok;q iznw"k.kksa dk mrltZu iznw"k.k fu;a=.k eaMy

}kjk fu/kkZfjr ekudksa ds vuq:i gksA ckW;yj ls tqM+h fpeuh dh ÅpkbZ 30 eh-

j[kh tk;sxh o Mh-th- lsV tqM+h fpeuh dh ÅpkbZ dsUnzh; iznw"k.k fu;a=.k

eaMy ds }kjk tkjh fn�kk funsZ�kksa ds vuq:i j[kh tk;sxhA ckW;yj] ,;j

izhghVj o MLV laxzg.k ra= ls ,df=r jk[kM+ dks bZaV cukus okys m|ksxksa dks

iznku fd;k tk;sxkA

11--16 16 tty y xxqq..kkooRRrrk k iij j ii;;kkZZoojj..khkh; ; ççHHkkkko o vvkkaaddyyu u

nwf"kr ty ds laxzg.k ls mipkj dh fof/k 'kq: gksxh ,oa blds ckn blls

Bksl inkFkksaZ dks vyx djus ds fy, ?ouu fof/k dk ç;ksx djrs gq, nwf"kr

ty dks laxzg.k VSad esa ys tk;k tk,xk ftlesa feDlj@,thVsVj yxk jgsxk

laxzg.k VSad ls nwf"kr ty dks ,u,jksfcd MkbZtsLVj esa ys tk;k tk,xk ftlesa

;gkW ij dkcZfud vEy dk fuekZ.k gksrk gSA bl çfØ;k dks ,flfVfQds�ku

dgrs gS] blds ckn dh çfØ;k esa dkcZfud vEy dk fo?kVu ehFksu xSl ,oa

dkcZu MkbZ vkDlkbM ds :i esa gksrk gSaA bl çfØ;k dks ehFksuhfQds�ku dgrs

gSA bl çfØ;k esa tks ehFksu xSl mRiUu gksrh gS og ,d xSl gksYMj esa ,d=

dh tkrh gS] tgk¡ ls mls ck;yj esa Hkstk tkrk gSaA bl çfØ;k ds i'pkr~ tks

nwf"kr ty fudyrk gS mldks DyjhQk;j esa ,d= fd;k tk,xkA DysjhQk;j

esa cSBs gq, Lyt dks fQj ls Mk;tsLVj esa ys tk;k tkrk gSa vksj DysjhQk;j

ds mij ls fudyus okys mipkfjr ty dks lxzag.k VSad&2 esa ,d= fd;k



tkrk gSA bl iwjh çfØ;k esa chvksMh uked çnw"kd 90 çfr�kr rd de gks

tkrk gSA

lxzag.k VSad&2 ls mipkfjr ty dks IysV m"eh; foue; ds }kjk eYVh

bQsfDVo boksijsVj esa ykdj ok"i ds }kjk la?kfur ty dh çkfIr ,oa 'kq"d

ikmMj ds :i esa bZa/ku ds fy, gksxh ftldk mi;ksx ck;yj esa fd;k

tk,xkA bl çdkj la;a= esa 'kwU; fuLrkj.k dh fLFkfr dks iw.kZ :i ls ykxw

fd;k tk,xkA

11--17 17 //ooffu u xxqq..kkooRRrrk k iij j ii;;kkZZoojj..khkh; ; vvkk¡¡ddyyu u

çLrkfor la;a= esa /ofu çnw"k.k ds çeq[k L=ksr LVhe fjyht okYo] dEçslj]

Cyksvj ,oa Mh-th lsVl~ gksrs gSA çLrkfor vklokuh ls mRiUu gksus okys /ofu

dk Lrj] fu/kkZfjr ekudksa ds vUnj gh jgsxkA /ofu Lrj ds ekiu ls ;g

fofnr gksrk gS fd orZeku ifjfLFkfr;ksa esa /ofu dk Lrj fu/kkZfjr ekudksa ds

vuq:i gSaA la;a= ds lapkyu ds nkSjku OJHA ds }kjk fu/kkZfjr ekudksa ds

vuq:i gh dk;Z�khy LFkkuksa ij /ofu dk Lrj fu;af=r fd;k tk,xkA

dk;ZLFky ij dk;Zjr Jfedksa dks bZ;jIyx@bZ;jeQ fn, tk,xsaA çLrkfor

vklokuh esa /ofu mRiknd ;a=ksa esa /ofu jks/kd dop dh LFkkiuk dh tkosxhA

mijksDr mik;kas ls la;a= esa /ofu Lrj dks ekudksa ds vuq:i j[ksa tkus dh

O;oLFkk dh tkosxhaA

nnwwff""kkr r tty y mmiippkkj j ddkk

DPps LisaV okW�k@nwf"kr ty

Ck;ksesFksus�ku

eyhiy bQsfDVo ,okiksjsVj

la?kfur ty

dkUluVªsV dkUluVªsV



11--1188 HHkkww&&ii;;kkZZoojj..k k xxqq..kkooRRrrk k iij j iizzHHkkkko o vvkkaaddyyu u AA

tSlk fd fofnr gS fd izLrksrk us izLrkfor la;a= ds fy;s Lo;a dh 100 ,dM+

tehu ij la;a= yxkus dk izLrko fn;k gS] tks fd xzke esgj] ftyk lkxj

esa fLFkr gS A vr% v/;;u {ks= ds Hkw i;kZoj.k ij _.kkRed izHkko dh

laHkkouk egRoghu gS A la;a= ds fuekZ.k ds nkSjku Hkw&Hkj.k dh ek=k visf{kr

gS a] ijarq Hkw mi;ksx ij yacs le; rd ifjorZu ds izHkkoksa dh laHkkouk ugha

gSA

izLrkfor vklouh esa pwafd 'kwU; fuL=ko dh fLFkfr dk la/kkj.k fd;k tk;sxk

vr% feV~Vh ¼ Hkwfe ½ dh xq.koRrk ij izHkko iM+us dk vuqeku visf{kr ugha

gSA

la;a= ds fuekZ.k ds nkSjku miyC/k Hkwfe ds dqN Hkkx dk vLFkk;h dk;kZy;

ds fy;s ] fuekZ.k lkexzh esa laxzg.k ds fy;s ,oa Hkkjh e�khuksa dks j[kus ds

fy;s mi;ksx fd;k tk;sxk A izLrkfor la;a= ds fy;s Hkwfe dh miyC/krk

larks"ktud gS ,oa bl Hkwfe ds ca/khdj.k o Hkwfe dh lhek ij o`{kkjksi.k ds

}kjk la;a= dh ifjf/k dk Hkw&mi;ksx vifjofrZr jgsxk A

izLrksrk }kjk miyC/k Hkwfe ds 40 izfr�kr ij o`{kjksi.k dk izLrko fn;k x;k

gS] tks {ks= dh ,LFksfVd egRrk esa c<+ksrjh djsxk A

11--1199 ttSSffood d ii;;kkZZoojj..k k iij j iizzHHkkkko o vvkkaaddyyu u %%

& izLrkfor la;a= }kjk iznwf"kr ok;q mRltZu ,oa vR;f/kd /ofu mRiknu dh

laHkkouk ugha gS] vr% v/;;u {ks= ds tSfod i;kZoj.k ij izLrkfor

vklouh dk izHkko iM+us dh laHkkouk ux.; gS A vklouh ds vfLrRo esa

vkus ds i�pkr] {ks= esa orZeku ifjizs{; ds eqdkcys l?ku o`{kkjksi.k dh



;kstuk izLrkfor gS] vr% izLrkfor m|ksx ls {ks= ds tSfod i;kZoj.k

ij _.kkRed izHkko iM+us dh laHkkouk ux.; gS A

11--2200 llkkeekkfftdtd] ] vvkkffFFkkZZd d ii;;kkZZoojj..k k iij j iizzHHkkkko o vvkkaaddyyu u % %

fdlh Hkh {ks= esa LFkkfir gksus okys m|ksx ls ml {ks= dh vk/kkjHkwr vkfFkZd

lajpuk dk mUu;u gksrk gS] QyLo:i ml jkT; dk vkfFkZd fodkl dk

okrkoj.k etcwr gksrk gS A izLrkfor la;= ds fy;s miyC/k Hkwfe dk

mi;ksx d`f"k dk;kZs ;k tkuojksa ds ikyu ds fy;s ugha gksrk gS] blds

vfrfjDr ml {ks= esa dksbZ Hkh vkS|ksfxd m|ksx dh xfrfof/k;k¡ lapkfyr

ugha gS] vr% ml {ks= ds tux.kh; vFkok lkekftd vkfFkZd laHkkoukvksa

ij _.kkRed izHkko iM+us dh laHkkouk ugha gS A izLrkfor vklouh ls

lkekftd vkfFkZd i;kZoj.k ds jkstxkj] f�k{kk] x`g fuekZ.k] fpfdRldh;]

LokLF; o d`f"k {ks= ds ?kVd orZeku fLFkfr;ksa ls vis{kkd`r csgrj fLFkfr

esa vk ldsaxs] ,slh vis{kk gS A

v/;;u {ks= ds 10 fd-eh- dh ifjf/k esa ,sfrgkfld] tSfod laaj{k.k ]

izfrj{kk LFkkiuk ,oa jk"Vªh; egRo ds LFkku ugha fpfUgr fd;s x;s gSa ] vr%

bu {ks=ksa ij _.kkRed izHkko iM+us dh laHkkouk ugha gSa A

izLrkfor ifj;kstuk dk vkdkj e/;e izdkj dk gS] ijarq {ks= dh fodkl

lesfxzr xfrfof/k;ksa esa bldk ;ksxnku egRoiw.kZ jgsxk] ,slh vis{kk dh tk

ldrh gS A ifj;kstuk ds vfLrro esa vkus ls x`g fuekZ.k 'kSf{kd

fpfdRldh; o ifjogu] vkfFkZd vfLrRo] LokLF;] o d`f"kd xfrfof/k;ksa esa

/kukRed :i ls izHkko iM+sxk ,slh izkd`frd vis{kk dh tk ldrh gS A

11--2211 ii;;kkZZoojj..k k iizzccaa//kku u iiffjj;;kkssttuuk k



ffooffuueekkZZ..k k dds s nnkkSSjjkku u ii;;kkZZoojj..k k iizzcc//aakku u iiffjj;;kkssttuuk k % %

izLrkfor ;kstuk dk LFky LoPN ,oa mi;qDr ik;k x;k gS A izLrkfor

;kstuk ds fy;s vR;f/kd Hkwfe [kuu ,oa Hkwfe Hkj.k dh vko�;drk ugha

izrhr gksrh gSA

la;= ds fofuekZ.k ds nkSjku mRikfnr /kwy d.kksa dk vfLrRo vLFkk;h gksxk

,oa bls ty fNMdko la;a= }kjk fu;af=r dj fy;k tk;sxk A

la;a= ds fuekZ.k ds nkSjku] {ks= ds miyC/k etnwjksa dh lsok;sa yh tk;sxha ]

ftlls u dsoy mudk iyk;ku :dsxk vfirq mudh vkfFkZd fLFkfr Hkh

etcwr gksxhA

la;a= ds fuekZ.k ds nkSjku] vko�;d lkexzh ds ifjogu ls mRiUu gksus okys

iznw"k.k dk foLrkj vLFkk;h izdkj dk gksxk ,oa ;g flQZ {ks= fo�ks"k rd

lhfer jgsxkA blds vfrfjDr fuekZ.k ds nkSjku /ofu iznw"k.k dk izHkko Hkh

{ks= fo�ks"k rd lhfer jgsxk] pwafd izHkkfor gks ldus okys {ks= dh nwjh

izk;% 0-4 fd-eh- gS] tcfd utnhdh jgoklh xfrfof/k;k¡ 1-0 fd-eh- dh nwjh

ij ik;h x;h gS A

11--2222 llaa;;aa= = dds s llaappkkyyu u dds s nnkkSSjjkku u ii;;kkZZoojj..khkh; ; iizzccaa//kku u ;;kkssttuuk k % %

& & ookk;;q q iizznnww""kk..k k ffuu;;aa==d d mmiiddjj..k k %%

• lapkyd ds nkSjku eYVh lkbZDyksu dk izLrko fn;k x;k gS] ftlls ok;q

iznw"k.kksa dh ek=k 100 f-d-xzk-@?ku eh- ls de visf{kr gS A

• ffuuyyaaffccr r //kkwwyydd..kkkkssa a dds s mmRRllttZZu u ddh h OO;;ooLLFFkkk k % % & & fuyafcr /kwyd.kksa ds

mRltZu ij izHkkoh fu;a=.k ikus ds fy;s fuEufyf[kr mik; izLrkfor fd;s

x;s gSaA



• la;a= esa izLrkfor ftrus Hkh LFkkukarj.k fcUnq gS] mudks vkPNkfnr fd;k

tk;sxk ,oa mudh ÅapkbZ ,oa dks.k bl izdkj j[kk tk;sxk fd /kwyd.kksa

dk mRltZu U;wure fd;k tk lds A

• leLr LFkkukarj.k fcUnqvksa ,oa ifV~V;ksaa ij yksx fQYVj dh LFkkiuk dh

tk;sxh A

• dks;ys tSlh dPph lkexzh ds vorj.k ds nkSjku] mudks xhys j[kus dh

O;oLFkk dh tk;sxh] rkfd mlls mRiUu gksus okys mRltZu dks fu;af=r

fd;k tk lds A

• la;= ds vkarfjd ifjogu jksM ij ty fNM+dko dh O;oLFkk dh tk;sxh

rkfd ifjogu ds nkSjku mRiUu gksus okys /kwyd.kksa dk mRltZu dk

fu;a=.k fd;k tk lds A

• la;a= esa dk;Zjr vf/kdkfj;ksa@deZpkfj;ksa dks /kwy ls cpko gsrq ekLd

miyC/k djk;s tk;saxs A

• la;a= ds vanj o pkjks vksj ?kuh gfjr ifV~Vdk dk fodkl fd;k tk;sxk]

rkfd mRlftZr /kwyd.kksa dk vo�kks"k.k gks lds A

ookk;;q q iizznnww""kk..k k ffuu;;aa==..k k ;;kkssttuuk k %%&&

izLrkfor la;a= dks ok;q iznw"k.k ls eqDr j[kus gsrq fuEufyf[kr mik; ds

izko/kku fd;s x;s gSa A

• ukbVªkstu ds vkDlkbZM dks 50 ih-ih-,e- ds vanj lhfer j[kus gsrq yks

ukWDl cuZj dk mi;ksx fd;k tk;sxk ,oa fpeuh dh ÅapkbZ 30 QhV j[kh

tk;sxh A

• izLrkfor la;a= esa dks;ys dk mi;ksx Hkh visf{kr gS vr% lYQj

MkbZvkDlkbZM dk U;wure lhek esa j[kus gsrq pwus dk izokg fn;k tk;sxkA

la;a= esa midj.kksa o fof/k;ksa dk p;u bl izdkj fd;k tk;sxk fd]



ukbMªkstu o lYQj ds vkDlkbZM dk mRltZu U;wure vko�;d ek=k esa

mRikfnr gks A

11--2233 //ooffu u iizznnww""kk..k k ffuu;;aa==..k k iizzcc//aakku u %%

• izLrkfor la;a= ds pkjks vksj ?kuh gfjr ifV~Vdk o l?ku o`{kkjksi.k

dk izLrko fn;k x;k gS tks fd /ofu vo'kks"kd la;a= dk dq�ky dk;Z

djsxk A /ofu mRiknd midj.kksa ds lehi dk;Zjr deZpkfj;ksa dks

bZ;j Iyx @ bZ;j eQ leqfpr lqj{kk ds fy;s iznku fd;s tk;saxs

blds vfrfjDr /ofu iznw"k.k izca/ku ds fy;s fuEufyf[kr mik; fd;s

tk;saxs A

• /ofu Lrj dks fu;af=r djus ds fy;s iz;ksx esa vkus okys leLr midj.kksa

ij /ofu vojks/kd dop yxk;s tk;saxs A

• O;fDrxr lqj{kk ,oa Å"eh; gkfu dks jksdus ds leqfpr mik; fd;s

tk;saxs] ftlls Hkh /ofu iznw"k.k dk fu;a=.k gksrk gS A

• vf/kd /ofu mRiknd {ksa= @ midj.kksa ij /ofu vojks/kd dop dk

izko/kku fn;k tk;sxk A

• fudVorhZ jgoklh {ks= o la;a= ds e/; l?ku o`{kkjksi.k fd;k tk;sxk

A

tty y iizznnww""kk..k k ffuu;;aa==..k k OO;;ooLLFFkk kk %%

ifj;sktuk ds lapkyu ds nkSjku izLrkfor vklouh ls 430 fe-yh-@ fnu

nwf"kr ty fudysxk A ifj;kstuk izca/ku us nwf"kr ty ds mipkj ds laiw.kZ

ok"kiu dh O;oLFkk dh gS] tks fd ikjaifjd mipkj ra=ksa ls dgha T;knk

izHkko�kkyh gS A ok"kiu dss i�pkr cpus okys vo�ks"k dk okW;yj esa bZa/ku

ds :i esa iz;ksx fd;k tk ldrk gS A bl izdkj fdlh Hkh izdkj nwf"kr

mipkfjr ty la;a= ds ckgj fuL=kfor ugha gksxk A



izLrkfor ifj;kstuk esa dsUnzh; Hkw&ty cksMZ dh lgk;rk ls jsu okVj

gkjcsfLVax ra= dk Hkh fodkl fd;k tk;sxk] rkfd ifj;kstuk {ks= esa Hkw&ty

dh ek=k esa xq.kkRed o`f) gks lds ,oa {ks= esa Hkw&ty dh miyC/krk ekStwnk

fLFkfr;ksa ls csgrj gks lds A

oo`̀{{kkkkjjkkssii..k k ;;kkssttuuk k % %

ifj;kstuk esa miyC/k Hkwfe dk vkadyu 100 ,dM+ fd;k x;k gS A tcfd

la;a= ds vko�;d Hkou o midj.kksa ds fy;s yxHkx 8 gsDVs;j dh Hkwfe dh

vko�;drk gS A vr% miyC/k [kqyh Hkwfe ds 40 izfr�kr ls T;knk {ks= esa

l/ku o`{kkjksi.k dk izLrko gS] ftlls {ks= dh ikjfLFkfrdh; xq.koRrk esa

visf{kr lq/kkj gks ldsxkA

LLookkLLFF; ; ,,ooa a llqqjj{{kkk k % %

la;a= ds deZpkfj;ksa ds LokLF; o mudh lqj{kk dk mRiknu o LokfeRo

deZpkjh ds fj�rksa dk xq.kkRed laca/k gksrk gS A ifj;kstuk esa dke djus okys

deZpkfj;ksa o vf/kdkfj;ksa ds O;olk;xr LokLF; dk fu;ekuqlkj /;ku j[kus

dh O;oLFkk dh tk;sxh A deZpkfj;ksa ds LokLF; dks izHkkfor djus okys

dkjdksa ds fy;s leLr fu;a=.kdkjh mik;ksa dk izca/ku fd;k tk;sxk A blds

fy;s ifj;kstuk izca/ku }kjk fuEufyf[kr mik;ksa dk izko/kku fn;k tk;sxk

A

• ifj;kstuk ds deZpkfj;ksa o vf/kdkfj;ksa ds fy;s foJke dh O;oLFkk tgka

ij ihus ds ikuh] ia[ks] 'kkSpky; dh lqfo/kk gks A

• deZpkfj;ksa @ vf/kdkfj;ksa ds fy;s O;fDrxr lqj{kk ds mik;ksa dh

O;oLFkk dh tk;sxh A

• vf/kd /ofu mRiknd {ks= esa dk;Zjr deZpkfj;ksa dh fuf�pr LFkkukarj.k

dh O;oLFkk dh tk;sxh A



• vkarfjd ekxksZ ij /kwy d.kksa ds fuLikanu gsrq ty fNM+dko dh O;oLFkk

dh tk;sxh A

• la;a= dh ifjf/k ds vanj izkFkfed fpfdRlk lqfo/kk dh O;oLFkk dh

tkosxh A

• ifj;kstuk izca/ku ds }kjk dk;Zjr deZpkfj;ksa ds LokLFk o lqj{kk ds fy;s

fuf�pr ofk"kZd vuqnku dk izko/kku fd;k tk;sxk A ftlls fd muds

LokLF; o lqj{kk ds leLr mik;ksa dks dk;kZfUor fd;k tk lds A

• ifj;kstuk izc/aku }kjk le;≤ ij LokLF; lqj{kk ds fy;s cukbZ

xbZ uhfr;ksa ds voyksdu ds fy;s losZ{k.k djk;k tk;sxk o rnkuqlkj

leqfpr izc/aku fd;s tk;saxs A

• izca/ku }kjk deZpkfj;ksa @ vf/kdfj;ksa ds LokLF; dk le;≤ ij

leqfpr :i ls ijh{k.k djk;k tk;sxk ,oa leLr lqjf{kr mik;

fuf�pr fd;s tk;saxs A

• izca/ku }kjk la;a= ds deZpkfj;ksa ds fgr esa la;a= ds mik/;{k ds

rRoko/kku esa lqj{kk lfefr dk xBu fd;k tk;sxk A

• funs�kd LokLF; o lqj{kk foHkkx ds }kjk vuqeksfnr vkikrdkyhu

;kstuk dks ykxw fd;k tk;sxk ,oa le;≤ ij bldk iqujh{k.k

fd;k tk;sxkA

deZpkfj;ksa @ vf/kdkfj;ksa dh LokLFkxr o dk;Zxr O;kf/k;ksa dks jksdus gsrq

fuEufyf[kr mik; viuk;s tk;saxs %&

• deZpkfj;ksa ds fy;s jkstxkj iwoZ] LFkkiuk iwoZ ,oa lkef;d LokLF;

ijh{k.k dh O;oLFkk A

• dk;kZy;hu okrkoj.k dk fu;fer ijh{k.k ,oa lqj{kk o fu;a=.k mik;ksa

dks leqfpr :i ls ykxw djus dh O;oLFkk ,oa izfrj{kkRed midj.kksa]

oL=ksa] gsyesaV] xSl ekLd] lqj{kk twrksa ds bLrseky dh O;oLFkk A



• leLr dk;Zjr deZpkfj;ksa dks fuf�pr varjky vof/k esa LokLF; ijh{k.k

dh lqfo/kk ,oa laHkkfor chekjh ds izkFkfed Lrj ij mipkj dh O;oLFkk

A

• laHkkfor U;weksdksfu;ksfll ls laØfer deZpkfj;ksa ds bZykt dh leqfpr

O;oLFkk ,oa ;FkklaHko blds dk;ZLFky dk iqu% O;oLFkkiu A

llkkeekkfftd td vvkkffFFkkZZd d ii;;kkZZoojj..k k % %

ifj;kstuk izc/aku }kjk laikfnr i;kZoj.k izc/aku foHkkx] {ks= ds xzkeksa o

buds fuokfl;ksa ds lEidZ esa jgsxk ,oa izca/ku }kjk pyk;h tkus okyh leLr

;kstukvksa ds vuqikyu ds lEidZ esa jgsxk A izca/ku ds }kjk lkekftd

mRFkku ds fy;s dbZ xfrfof/k;k¡ lapkfyr dh tk ldrh gS A ftlesa ls

dqN fuEu gS%&

• LokLFkxr lqfo/kk;sa

• izkFkfed f�k{kk

• i�kqikyu

• xzkeh.k is;ty O;oLFkk

• d`f"kd mRFkku ;kstuk

• jkstxkjijd izf�k{k.k

• ljdkjh ;kstuk ls ykHkkfUor gksus ds fy;s izf�k{k.k

mijksDr {ks=ksa esa fuEufyf[kr xfrfof/k;ksa dk lekos�k fd;k tk ldrk gS%&

LokLFkxr lqfo/kk;s %&

• LFkkuh; jgokfl;ksa dks vLirky ;k izkFkfed fpfdRlk lqfo/kk miyC/k

djkuk ;k mlds fy;s leqfpr O;oLFkk djuk



• fu;fer :i ls izfrjks/kkRed Vhdkdj.k dh ;kstuk dks dk;kZfUor djuk

A

• LokLF;xr lqfo/kk;sa] ftlesa ,acqysal dh O;oLFkk gks] iznku djuk A

• le;≤ ij fo�ks"kKksa ds dSai yxkuk A

ff��kk{{kk kk %%&&

• Nk=o`fRr o izksRlkgu ds fy;s laLFkkxr O;oLFkk

• lgk;d O;Ld 'kSf{kd ;kstuk dk lapkyu

jjkkssttxxkkjjiijjd d iizzff��kk{{kk..k k %%&&

• ftyk vkS|ksfxd dsUnz o xzkeh.k fodkl bdkbZ;ksa dh lgk;rk ls Lo-

&jkstxkj ds fy;s ;kstukijd dk;ZØe dh O;oLFkk djuk A

dd`̀ff""kkd d mmRRFFkkkku u ;;kkssttuuk k %%

• d`f"k foHkkx dh lgk;rk ls d`"kdksa ds fy;s izf�k{k.k dk;ZØe rS;kj djuk

,oa mudks eRL;ikyu] i�kqikyu] nqX/k fodkl dk;ZØe] vk/kqfud mRiknu]

vuktksa dk oSKkfud HkaMkj.k ,oa ikuh ds laj{k.k ds {ks= esa leqfpr Kku

miyC/k djkuk A

• {ks= ds d`"kdksa dks vf/kd mRikndrk okys chtksa dks miyC/k djuk A

• ;FkklaHko {ks= dh feV~Vh dh xq.koRrk o mldh mRikndrk c<+kus ds

ckjs esa d`"kdksa dks rduhdh Kku nsuk A

''kkkkllddhh; ; ;;kkssttuukkvvkkssa a lls s YYkkkkHHkkkkffUUoor r ggkkssuus s dds s ffyy;;s s iizzff��kk{{kk..k k % %

• {ks= fo�ks"k esa pyus okyh 'kkldh; ;kstukvksa dh tkudkjh {ks= ds yksxksa

dks nsuk ,oa mudh Hkkxhnkjh lqfuf�pr djus ds fy;s leqfpr O;olFkk

djukA



jjkkssttxxkkj j % %

• LFkkuh;�fuokfl;ksa dks la;a= esa dke djus ds fy;s vf/kd ls vf/kd

volj iznku djuk A

• ifj;kstuk ds izLrksrk ds }kjk muds dqy ykHk dk 5 izfr�kr yksx ds

lkekftd] vkfFkZd fodkl ds fy;s fn;k tk;sxk A mijksDr jkf�k

ftyk/kh�k ,oa muds v/khu cukbZ xbZ dk;kZUo;u lfefr ds }kjk

fodkl�khy ;kstukvksa esa [kpZ dh tk;sxh A

llaappkkj j OO;;ooLLFFkkk k %%&&

• ifj;kstuk izc/akd Lo;a ds [kpsZ ij fudVorhZ 'kkldh; jksM ls la;a=

rd dh jksM dk izca/ku djsxk ,oa laLFkkxr lqfo/kk;sa tSls Mkd?kj]

rkj?kj] VsysDl vkfn dh O;oLFkk 'kkldh; laLFkkuksa dh enn ls

djsxk A

11--2244 iizznnww""kk..k k ffuu;;aa==..k k dds s ffyy;;s s llaallFFkkkkxxr r mmiikk; ; % % esaa Mh-lh- jkBkSj vklouh dk

i;kZoj.k izc/aku foHkkx] i;kZoj.kh; izca/ku ds lapkyu ds fy;s leqfpr :i

ls ftEesnkj jgsxk A bldk nkf;Ro jkT; iznw"k.k fu;a=.k eaMy dh

lgk;rk ls iznw"k.k fu;a=.kdkjh mik;ksa dh LFkkiuk ,oa blds lapkyu dh

ftEesnkjh gksxh A

ii;;kkZZoojj..khkh; ; iizzcc//aakku u ;;kkssttuuk k ddk k llkkjjkkaa��k k %%

ok;q i;kZoj.k iznw"k.k fu;a=.k midj.kksa dk fu;fer ijh{k.k ] fu;fer ok;q xq.koRrk ifjekiu] fpeuh dh xSl dk xq.koRrk ekiu ,oa gfjr



ifVVk dk fodkl

ty i;kZoj.k ty iznw"k.k fu;a=.k la;a= o leqfpr la/kkj.k o lapkyu ,oa 'kwU; fuL=ko fLFkfr dk leqfpr ifjikyuA

/ofu i;kZoj.k midj.kksa o la;a= dk leqfpr j[kj[kko ,oa l?ku o`{kkjksi.k dk fØ;kUo;u @ /ofu lqj{kk la;=ksa dk leqfpr vkoaVu A

Bksl vif�k"B Bksl vif�k"B ds iquZmi;ksx dk iquZpØ.k dh O;oLFkk djuk A

tSfod ijh{k.k deZpkfj;ksa ,oa vf/kdkfj;ksa dk leqfpr LokLF; ijh{k.k ,oa leLr deZpkfj;ksa ds fy;s leLr lqj{kkRed mik;ksa dk izko/kku djuk o ykxw djuk A

Documents

dk;Zd kjh lkjka’ k · 2008. 5. 16. · ,oa fLVjj dh lgk;rk ls Lyjh cukbZ tkrh gSA • Lyjh dks gksfYMax oslsy esa Hkst k tkrk gS] tgk¡ 60 – 95 o C ij 15% ,at kbZe dks feyk;k