Sveuilite u Zadru Kolegij: Arheologija Apeninskog poluotoka

Tema seminarskog rada:

Dioklecijanova palaa

Mentor: prof. Igor Borzi

Student: Maja Vidovi

Zadar, 16. 01. 2012.

Sadraj

Sadraj...................................................................................................................2 1. UVOD..................................................................................................................3 2. DIOKLECIJAN POJAM I LINOST........................................................................3 3. DIOKLECIJANOVA PALAA ..................................................................................4 3.1. Poetak gradnje...........................................................................................4 4. Zakljuak ...........................................................................................................8 5. Popis koritene literature....................................................................................9

2

1. UVODDioklecijanova palaa nastaje na podruju salonitanske zajednice. Smjestila se na istonoj obali Jadranskog mora, 6 km od Salone. Veza izmeu Salone i palae najvie se oituje u tome da je sama palaa bila cestom povezana sa Salonom kao i da je koristila isti izvor vode. Za vrijeme Dioklecijana palaa se nije nalazila pod salonitanskom upravom iako nije poznato kako se car domogao ovoga zemljita. Car je posjedovao neogranienu vlast u svojoj palai, a poslije njegove smrti palaa je ostala pod carskom upravom jer njegov izvorni posjednik nije imao legalnih nasljednika1.

Slika 1. Pogled na dananje stanje Dioklecijanove palae

2. DIOKLECIJAN POJAM I LINOSTDioklecijan je postao carem 17.09.284. 286. godine imenuje je svog prijatelja Maksimijana suvladarom te mu predaje na upravu zapadni dio carstva. 293.godine sebi za suvladara uzima Galerija kojeg je oenio svojom kerkom Valerijom. Maksimijan za svog suvladara i cezara proglaava Konstancija I Klora i tako u dravi nastaje tetrarhija. Dioklecijan je upravljao azijskim dijelom drave (Tracijom i Egiptom), Galerije Balkanskim poluotokom i Podunavljem, Maksimijan Italijom, Recijom, Hispanjom i Afrikom, a Konstancije Galijom i Britanijom. Dioklecijan je bio progonitelj krana, a progone je zapoeo oko 303. godine objavljivanjem tzv. etiri edikta. Najpoznatija rtva njegovih progona bio je biskup Dujam (danas poznatiji kao Sveti Duje). Vladao je apsolutistiki i po orijentalnom uzoru uvodi strogi dvorski ceremonijal. Svoju linost okruio je kultom i time je Senat skupa s ostalim1

Izloba Dioklecijanova palaa, 1994., str 12

3

republikanskim institucijama izgubio znaaj. U skladu s tim Dioklecijan se proglasio sinom boga Jupitera i zahtijevao da ga svi moraju tovati kao ivog boga. Tako je s boanskim carem (dominus deus) otpoeo dominat, a principat zavrio. Dravu je podijelio na 12 dijeceza (101 provincija). Italiji je oduzeo dotadanji povlateni poloaj u pogledu plaanja poreza. Uredio je financije i porezni sistem te je reformirao novani sistem. Takoer je reorganizirao vojsku i donio zakon o maksimiziranju cijena ivenih namirnica i usluga (Dioklecijanov edikt o cijenama 301.). Odvojio je i vojnu upravu od civilne i uveo hijerarhiju dvorskih i drutvenih stalea. 1.svibnja 305. odrie se carske asti (istovremeno je to uinio i Maksimijan) i povlai se u palau u Dalmaciji koju je dao sagraditi na podruju dananjeg Splita (danas poznata Dioklecijanova palaa). Nakon naputanja carske vlasti bavio se vrtlarstvom (najdrae mu je bilo uzgajanje - kupusa). U privatnom ivotu doivio je teku tragediju kad mu je uzrupator Licinije dao ubiti enu Prisku i ker Valeriju. Umro je, iako postoji i teorija da se ubio (otrovao), 316. godine, u 81. godini ivota, jer se bojao kako e ga njegovi nasljednici ubiti.

Slika 2. Prikaz lika cara Dioklecijana na rimskoj kovanici

3. DIOKLECIJANOVA PALAA3.1. Poetak gradnje Ne zna se sa sigurnou to je tono navelo Dioklecijana da sagradi palau upravo na podruju Splita, ali se navodi par pretpostavki kao to je npr. ta da je sam Dioklecijan zapravo Dalmatinac (iako nije sigurno da li je Salonitanac ili iz blizine Salone)2, iako povjesniari smatraju da je podrijetlom iz Dokleje. Druga pretpostavka je ta da je odabrao ba splitski zaljev zbog toga to se nalazi po sredini istone jadranske obale, blizu granice zapadnoga i istonoga rimskog carstva pa je mogao pratiti razvoj drave. Trea pretpostavka odnosi se na injenicu da je Dioklecijan pred kraj ivota bio naruenog zdravlja, a mjesto je bogato prirodnim sumpornim izvorima koja su mu mogla ublaiti tegobe.3 Smatra se da je 293/5.godina poetak gradnje palae, iako se ni to sa sigurnou ne moe tvrditi.2 3

Izloba Dioklecijanova palaa, 1994., str 12 T. Marasovi, Dioklecijanova palaa, 2008., str 4

4

Sama palaa je vjerojatno bila zamiljena kao carska vila ali i vojna utvrda. Tlocrt je poneto malo deformirani pravokutnik, iako se ta deformacija zapaa samo na tlocrtu, a u prostoru i nije toliko vidljiva. Istraivai to objanjavaju kao rezultat modularnoga propozicioniranja uobiajenog u rimskom graditeljstvu ili ak orijentacijom prema sunevim zrakama, iako su istraivai koji su se bavili istraivanjem palae zadnjih pola stoljea doli do novog odgovora. Naime, naili su na prirodne prepreke, odnosno kamene naslage kod sjeveroistonog ugla zbog kojega je tlocrt morao biti malo deformiran.4 Palaa je bila sa tri strane okruena zidinama (na istoku Mjedenim vratima (Porta Aenea), na zapadu eljeznim vratima (Porta Ferrea) , na sjeveru Zlatnim vratima (Porta Aurea) i na jugu malim vratima koje su jedine imale izlaz na more). Najbogatije su bila ukraena sjeverna vrata, odnosno Porta Aurea koja su sadravala elemente carske i tetrarhijske propagande. Arhitrav je sastavljen od devet velikih klinastih nazubljenih tesanaca koji se dre jedan drugoga. Povrh arhitrava nalazi se obluk koji je sastavljen od 19 bogato ukraenih kamena. To je ujedno i rani primjer otvorenog dekoriranog rasteretnog luka5 . Na vrhu vrata nalazile su se baze za kipove. Bilo ih je pet i bile su razliitih visina. Najvia je vjerojatno pripadala statui Jupitera, na neto niima bile su statue augusta a na najniima statue cezara. Takoer, proelje je sadravalo i pet nia, etiri su bile dublje i jedna plia. Vjeruje se da su tu bile statue nekih boanstava. Na vratima se javljaju konsole koje imaju protome bikovskih i ljudskih karakteristika pa se vjeruje da su i one imale neku ulogu u carskoj propagandi.

Slika 3. Proelje Zlatnih vrata

Glavna komunikacija smjera istok zapad (decumanus) i komunikacija smjera sjever jug (cardo) sijeku se u sreditu unutranjeg prostora. To su inae raskone ulice sa irokim4 5

T.Marasovi, Dioklecijanova palaa, 2008., str 8 Fr.Buli, LJ. Karaman, Palaa cara Dioklecijana u Splitu, 2006., str. 52

5

portikatima koji ih uokviruju. Decumanus je dijelila palau na sjeverni i juni dio. Juni nastavak ulice Cardo sadravao je Peristil koji je u to vrijeme bio trg, prometnica i distributivno prostor za bone sadraje tog dijela Palae. Sam juni dio Palae sadravao je prostore vezane uz crevu linost te etiri kultne graevine: Jupiterov hram (istodobno Dioklecijanov mauzolej) i tri manja hrama. U sjevernoj polovici nalazile su se dvije vee graevine od kojih je jedna sluila za smjetaj strae.

Slika 4. Tlocrt Dioklecijanove palae Sam Dioklecijanov stan zauzimao je juni dio Palae, izmeu Peristila i junog proelja. Nasuprot zatvorenom prizemlju na kojemu su mala juna vrata sluila za pristup moru i carevoj lai, gornji kat proelja bio je rastvoren nizom lunih prozora odijeljenih polustupovima. Taj je niz prekidala po sredini i na rubovima po jedna vea trodijelna loa. Danas su zgrade careva stana uglavnom poruene, ali je prizemlje s nekoliko presvoenih dvorana sauvano. U rasporedu stana istiu se dvije osi: uzduna na kojoj se nalazi ulazni prostor, odnosno Vestibul i sredinja dvorana, obje kao dio ceremonijalne osovine junog dijela Palae te poprena etnica uz sami juni zid. S jedne i s druge strane sredinje dvorane nalazio se niz manjih dvorana careve6

poasne strae. Zapadni dio ispunjavale su prijamne odaje i stambeni prostori cara, a u istonom dijelu nalazio se sklop blagovaonice (triklinijum). Dioklecijanov rezidencijalni blok bio je malim vratima na junom proelju Slika 5. Peristil izravno povezan s morem, ali glavni prilaz carevom stanu na sjevernoj strani vodio je kroz otvorenu dvoranu okruenu stupovima (Peristil). Peristil je osim sveanog pristupa carevom stanu i hramovima imao zadatak uskladiti visinske odnose u Palai izmeu dvokatnog carevog stana na jugu i sjevernih sklopova i ulica. Ulaz u carev stan naglaen je Protironom oblikovanim u etiri stupa to nose trokutasti zabat iznad polukrunog luka. Ispod Protirona nalazi se stubite kojim se sputa u donji prostor Vestibula i sredinje dvorane i dolazi se do junih vrata Palae, dok gornje stubite vodi gornji prostor Vestibula i odatle u Dioklecijanov stan. Izvorno je Protironu pripadao i Tribunal (carska loa) koja se nalazila izmeu srednjih stupova, a iznad silaznog stubita. U njoj se u sveanim prigodama pojavljivao car da bi primio od svojih podanika poasti. Bone strane Peristila zatvaraju kolonade od est stupova koji su bili povezani sa sedam lukova i visokim vijencem na vrhu. Susjedni hramovi su bili vizualno odijeljeni od Peristila tranzenama (kamenim reetkama) izmeu stupova. U jednom interkolumniju na istonoj strani Peristila danas stoji jedna kamena sfinga koja je zajedno s drugim sfingama naglaavala carev Mauzolej. Od etiri hrama Dioklecijanove palae najvei je hram Jupitera (koji je ujedno i carev Mauzolej, odnosno njegovo poivalite). Cella je u vanjskom tlocrtu osmerokut , a u unutranjosti je krunica ralanjena naizmjenino pravokutnim i polukrunim niama. Okruuje ju vanjski hodnik koji je obrubljen stupovima i natkriven ukraenim kasetiranim stropom. Kupola pokrivena mozaikom natkrivala je cijeli taj prostor u kojem je od 316. godine bio pokopan car u Slika 6. Dioklecijanov mauzolej porfirnom sarkofagu, ali je uklonjen najkasnije u VII. stoljeu zajedno s ostalim poganskim idolima koji su ustupili svoje mjesto novim sadrajima kranske katedrale. Nasuprot Jupiterovu hramu nalazio se zapadno od Peristila manji hram koji se vezuje uz nekoliko boanstava kao to su Eskulapa, Jana, Jupitera ili skupinu klasinih rimskih bogova. To je prostilni hram sa stupovima ispred naosa na istonom proelju. Stupovi pronaosa su nestali ali je cella sauvana isto kao i bogato ukraen portal. Skulpturalni ukras tee na vijencu junoga i sjevernog proelja kao i na sauvanom zabatu zapadne strane. U unutranjosti celle sauvan je kasetirani svod i ukrasni vijenac. Od dvaju manjih kultnih prostora sauvani su samo ostaci. Juni se u povijesnim vrelima spominje kao Cibelin hram (sauvana je kripta, dio krune podnice i dijelovi vijenca7

te kasetiranog stropa). Sjeverni se obino smatra Venerinim hramom, smatra se da je imao esterostranu unutranjost, ali je od njega ostala samo kripta.

Slika 7. Kultna zona Dioklecijanove palae zapadno od Peristila Na nekoliko mjesta u palai sauvali su se podni mozaici koji su uglavnom ukreaeni geometrijskim motiva i odraavaju tipove podnih ukrasa kasnoantikog doba. Mozaici su ukraavali zidove i svodove. Kao ukras koristile su se i mramorne ploe kojima su bile ukraene donje zone zidova. Freske su do sada pronaene samo u jugoistonom dijelu Palae.

4. ZakljuakDioklecijanova palaa je jedan od najsauvanijih spomenika antike i kasnorimske arhitekture. Palaa je spomenik 1700 godina kontinuiteta ivota na ovom prostoru i postaje mjesto gdje se kasnije susreu ilirska, romanska i slavenska kultura. Postaje mjesto hrvatske pismenosti i kulture. Ona je povijesno umjetniki spomenik u svojoj graditeljskoj vrsti. S obzirom na sve navedeno, 1979.godine uvrtena je na UNESCO-v popis Svjetske kulturne batine.

8

Slika 8. Izvorni izgled Dioklecijanove palae prema E. Hbrardu, 1912.

5. Popis koritene literatureMarasovi T. Dioklecijanova palaa, Split Zagreb, 2008. Buli Fr., Karaman LJ. Palaa cara Dioklecijana u Splitu, Zagreb, 2006. Katalog Dioklecijanova palaa- Split, 1994. http://hr.wikipedia.org/wiki/Dioklecijanova_pala%C4%8Da (19.01.2012.) http://hr.wikipedia.org/wiki/Dioklecijan (19.01.2012.)

9