Embed Size (px)
Citation preview
• . DIN
EGiTiMiNDE •
MOTIVASYON ve • • •
VERIMLILIK SEMPOZYUMU
. 14-15 MAYIS 2016
DiN EGiTiMi NDE MOTiVASYON VE VERiMLiLiK SEMPOZYUMU
ISBN 97 8-605-82626-0-7
Din Eğitiminde Motivasyon ve Verimlilik Sempozyumu kitabı Balıkesir Büyükşehir Belediyesi adına
imtiyaz Sahibi Ahmet Edip Uğur
Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Başkanı
Editörler Doç. Dr. Mehmet Bahçekapılı Yrd. Doç. Dr. Mehmet Özkan
Yrd. Doç. Dr. Ahmet Ali Çanakcı Yrd. Doç. Dr. Safinaz Asri
Hazırlayan
Şaban Akkol & irfan Sarıgül & Derya Solak
Yayına Hazırlayan
Balıkesir Büyükşehir Belediyesi
Dizgi ve Mizanpaj Mehmet Bahçekapı lı & Safinaz Asri
Kapak Tasarım Rukiye Yasemin Eroğlu
Baskı
Petek Ofset
Haberleşme
Tel: O (26S) 244 76 76 1 ı~ 36 1 Fa.ks: O (i6~) 239 13 70
Adres Eski Kuyumcular Mah. Mekik Sokak No:25, BALIKESiR
Basım
Ba l ıkesir 2017
Bu kitap, 14-15 Mayıs 2016 tarihinde Balıkesir'de gerçekıe~tlrllen Din Eğitiminde Motivasyon ve Verimlilik Sempoıyumunda sunulan bildiri ve konuşmaların, gözden geçirilmiş ve geni~letilmiş verslyonudur. Bu eserde yeralan çalışmaların ve konuşmalarda ileri s~rOien gönO~Ierin dil ve bilimsel sorumluluğu sahiplerine aittir.
~ BA~~KESi.R r:E!!r'1 BUYUKSEHIR ~ B E L E-0 (y E S 1
© 2016 Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınlan/Eğitim-1. Bu kitabın tüm yayın haklan Balıkesir
Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş.'ye aittir. Yayıncının yazılı izni olmadan hiçbir şekilde kısmen veya tamamen çoğaltılamaz.
ll
*
KADiM BiR GELENEK OLAN RIHLE'NiN/ HADiS SEYAHATLERiNiN
GÜNÜMÜZ ÖGRENCi DEGiŞiM PROGRAMLARI ÇERÇEVESiNDE
YENiDEN iNŞASININ DiN EGiTiMi VE ÖGRETiMi AÇlSlNDAN
MOTiVASYON DEGERi
Veli ABA* E-mail: [email protected]
Özet
Hicri ilk üç asrın en meşhur ve önemli ilmi faaliyetlerinden biri de rıh l e diye bilenen
hadis yolculukl arıdır. islam coğrafyasının dört bir yanına dağı l mış olan hadis
malzemeleri bu faaliyetler sayesinde bir araya getirilmiş böylece gelecek dönemlerde
neşet edecek birçok eserlerin temelleri atılmıştır. Bu ilmi yolculuklar ayn ı zamanda
değişik bölgeler arasında ciddi bir kültür akışını sağlamış, sünnetle atılan bu temel
sayesinde islam kültürü farklı bölgelerde Müslüman kimliğini oluşturmuştur. Rıhle
denilen bu ilmi faaliyetler daha birçok sebepten dolayı yeniden değerlendirHip faydalı
bir hale getirilmelidir.
Cumhuriyetin kuruluşundan günümüze kadar ülkemizde din eğitimi değişik badireler
atlatmıştır. Bunların en önemlilerinden birisi de 28 Şubat post- modern darbesidir.
Şu rası bir gerçektir ki ·deprem denilebilecek bu sarsıntının merkez üssü başta imam
Hatip Useleri, ilahiyat Fakülteleri ve Kuran Kursları olmuştur. Bu depremin artçı şokları
ilerleyen zaman içinde din eğitimi temelli bu okulların öğrenci sayılarını aza l~mak,
üniversite ayağında kat sayısı uygulamaları getirmek, beş artı beş sistemiyle imam Hatip
Liselerine öğrenci akışın ı durdurmak şeklinde devam etmiştir. Elbette ki bu olumsuz
koşullarda başta okullar olmak üzere diğer dini kurumlarda da öğrenci ve öğretidierde
moral ve motivasyon en alt seviyeler in miştir. Kısa zaman sonra sadece zikredilen eğitim
kurumlarında değil diğerlerinde de satanizm, uyuşturucu kullanımı vb. olumsuz
davranışlar şeklinde kendini gösteren bu yıkım devlet yetkililerini acil önemler almaya
sevk etmiştir. Bu önlemler ve diğer bazı teşviklerle bir süre sonra ülkemizde imam Hatip
Okulları, ilahiyat Fakülteleri ve Kur'an Kursları sayı ları hızla artmış, _ din eğitimi ve
öğretimi adına t akdire şayan gelişmeler yaşanm ı ştır. Fakat büyük bir yıkımın ardından
özellikle niceliksel bir artış, çok hızlı bir şekilde kendini gösterince oluşumu daha geç
olan niteliksel yetkinlik aynı düzeyde hız kazanamamış, bu da beraberinde bir takım
aksaklıki arı meydana getirmiştir.
Yrd. Doç. Dr., Ba lıkesir Üniversitesi, ilahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi.
Din Eğitiminde Motivasyon ve Verimlilik
Biz bu çalışmamızda kadim bir gelenek olup, zamanımııda unutulmaya yüz tutmuş rı h le (hadis/ilim) yolculuklarının sebep ve sonuçları dairesinde nasıl ihya edilip, günümüz
eğitim sistemine ne şekilde entegre edileceğini ele alacağız. Aslında rıhle faaliyetinin benzeri olan ulusal ve uluslararası Farabi, Mevlana, Erasmus, Sokrates gibi öğrenci değişim programları mevcut bulunsa da din eğitiminde etkinliği ve motivasyonu arttırması yönüyle kadim bir gelenek olan rı h le faaliyetlerinin bu programlardan ayrılan
yönlerine vurgu yapacağız. Bu şekilde din eğitimine katkı olarak yukarıda bahsi geçen aksaklıklar tespit edilecek ve çözüm önerileri sunulacaktır.
Anahtar Kelimel~r: Hadis, Rıhle, Din eğitimi, Öğretim, Motivasyon
Giriş
Sözlükte "yola koyulma k; bir şeyin sırtına binmek" anlamlarındaki rah/ kökünden
türeyen nh/e keJimesi, terim olarak "hadis öğrenmek (talebü'l-hadis) veravi hakkında
bilgi edinmek için seyahate çıkma "manasında "er-rıhle fi talebi'l-hadis" şeklinde
kullan-ılır. Bu yolculuğa çıkan kimseye rôhil, bu maksatla çok yolculuk yapanlara
rahhôle, ruh/e, cevvôle, tavvatü'l-ekôllm denir. R1hle muhaddislerle görüşmek,
mevcut rivayetleri deriemek ve hadiste ilgili bilgilere ulaşmak amacıyla yolculuk
yapmayıda ifade eder.1
Her ne kadar da hadisle ilgili teknik bir terim olarak özdeşleşip daha geç
tarihlerde çıktığı söylense de rıhle faaliyetlerinin tarihinin Hz. Peygamber zamanına
dayandığını belirtenler de olmuştur. Çünkü Hz. Peygamber zamanında insanlar uzak
beldelerden başta Kur'an ve lslam'ı öğrenmek için son peygamberin yanına gelirler 2
fakat bu vesileyle onun hadis ve sünnetleriyle de muhatap olurlardı. Rıhle hicri ilk
üç asrın en meşhur ve önemli ilmi faaliyetlerinden biri olmuştur. Islam coğrafyasının
dört bir yanına dağılmış olan hadis malzemeleri bu faaliyetler sayesinde bir araya
getirilmiş böylece gelecek dönemlerde neşet edecek birçok eserlerin temelleri
atılmıştır. Bu ilmi yolculuklar aynı zamanda değişik bölgeler arasında ciddi bir kültür
akışını sağlamış, sünnetle atılan bu temel sayesinde Islam kültürü farklı bölgelerde
Müslüman kimliğini oluşturmuştur.
Daha çok hadis ilmiyle müşahhas hale gelen rıhle bir eğitim-öğretim faaliyeti
olarak da düşünülebilir. Kökeni hangi zaman dilimine dayanırsa dayansın değişik
1 ibn ManzOr, Ebu'I-Fadl CemiHuddin ibn ManzOr ei-Ensari, Usônu'I-Arab, (1-XV), (Beyrut: Daru Sadır, 1414), Xl, 274, 275; Mücteba Uğur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, Ankara: 1992, s. 321; ibrahim Hatiboğlu, "Rihle", DiA., XXXV, 106.
2 Uğur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, s. 321; Hatiboğlu, "Rihle", s. 106.
176
Aba, Kadim Bir Gelenek Olan Rıhle'nin/Hadis Seyahatlerinin Günümüz Öğrenci Değişim Programları Çerçevesinde Yeniden inşasının Din Eğitimi ve Öğretimi Açısından Motivasyon
Değeri
asırlarda uygulanan bu yöntem ilk zamanlardaki manasına muvafık sürdürülememiş
olsa da sistematize edilmemiş şekliyle uygulana gelmiştir. Tarihi süreçte çeşitli siyasi
çalkantılardan ötürü her kurumun sekteye uğratılması ve uygulanabilirliğin e
müdahalesi edilmesi bilinen bir gerçektir. Ülkem[zde de değişik dönemlerde din
eğitimi ve öğretimine çeşitli şekillerde müdahaleler olmuştur.
Cumhuriyetin kuruluşundan günümüze kadar ülkemizde din eğitimi değişik
badireler atlatmıştır. Bunların en Ç)nemlilerinden birisi de 28 Şubat post-modern
darbesidir. 3 Ş urası gerçektir ki, deprem denilebilecek bu sarsıntının merkez üssü başta
imam Hatip Liseleri, ilahiyat F~külte l eri ve Kuran Kursları o l muştur. Bu deprem in artçı
şokları ilerleyen zaman içinde din eğitimi temelli bu okulların öğrenci sayılarını
azaltmak, üniversite ayağında kat sayı uygulamalan getirmek, beş artı beş sistemiyle
imam Hatip Liselerine öğrenci akışını durdurmak şeklinde devam etmiştir. Elbette ki
bu olumsuz koşullarda başta okullar olmak üzere dini eğitim veren diğer kurumlarda
da öğrenci ve öğreticilerde moral-motivasyon en alt s~viyeler inmiştir. Kısa zaman
sonra sadece zikredilen eğitim kurumlarında değil diğerlerinde de satanizm,
uyuşturucu kullanımı. .. vb. olumsuz davranışlar şeklinde kendini gösteren bu yıkım,
devlet yetkililerini acil önemler almaya sevk etmiştir. Bu önlemler ve diğer bazı
teşviklerle bir süre sonra ülkemizde imam Hatip Okulları, ilahiyat Fakülteleri ve Kuran
Kurslan sayıları hızla artmış, din eğitimi ve öğretimi adına takdire şayan gelişmeler
yaşanmıştır. Fakat büyük bir yıkımın ardından özellikle niceliksel bir artış, çok hızlı bi r
şekilde kendini gösterince oluşumu daha geç olan niteliksel yetkinlik aynı düzeyde hız
kazanamamış, bu da beraberinde bir takım aksaklıklan meydana getirmiştir.
Biz bu çalışmamızda kadim bir gelenek olup, zamanımııda unutulmaya yüz
tutmuş nh le {hadis/ilim) yolculuklarının sebep ve sonuçları dairesinde nasıl' ihya
edilip, günümüz eğitim sistemine ne şekilde entegre edileceğini ele alacağız. Aslında
rıhle faaliyetinin benzeri olan ulusal ve uluslararası Farabi, Mevlana, Erasmus,
Sokrates ve bunun gibi öğrenci değişim programlan mevcut bulunsa da din eğitiminde
etkinliği ve motivasyonu arttırması yönüyle kadim bir gelenek olan rı h le faaliyetlerinin
bu programlardan ayrılan yönlerine vurgu yapacağız. Bu şekilde din eğitimine katkı
olarak yukarıda bahsi geçen aksaklıklar tespit edilecek ve çözüm önerileri
sunulacaktır.
3 Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Recep Önal, "Antropo-Teolojik Açıdan 'irtica' ve 'Mürted' Kavramları Üzerine Sosyo-Politik içerikli Semantik Bir Yaklaşım", Us{)/ islam Araşttrmalan, 19 (2015), 129-136.
177
Din Eğitiminde Motivasyon ve Verimlilik
1. Konunun Önemi ve Amacı
Daha önce de zikredildiği gibi rıhle faaliyeti aynı zamanda bir çeşit eğitim
öğretim metodudur. Dili, ilmi, kültürü bizzat kaynağı olan insandan, kitaptan ve
mekandan yani birinci elden öğrenme ve öğretme açısından bakıldığında karş ı lıklı olan
bu tedrisatta motivasyon ve etkinliğin daha faal olduğu aşikardır.
Din eğitimi ve öğretimiyle ilgili ülkemizde daha önceki yıllarda uygulanan yanlış
yöntemler ve çeşitli siyasi, bürokratik müdahaleler bazı sorunları da beraberinde
·getirmiştir. Sadece din etiğimi ve öğretimindeki aksaklıklarla sınırlı kalmadığı anlaşılan
bu problemler, eğitim-öğretim kurumlarının sınırlarını aşmış kısa zamanda hemen
bütün kurumlara yayılarak bir ülke meselesi haline gelmiştir. Kimi zaman öğrenciler
üzerinde ve okullar içerisinde Satanizm gibi sap kın, uydurma düşünce sistemleri, kimi
zamanda da kaynağı islam dinine dayandınlmak istenen bazı bidat uygulamalar
Müslümanların zihinlerini bulandırmıştır. işte bu ve buna benzer problemler ilim
adamlarını ve devlet yetkililerini acil önlemler almaya sevk etmiştir. Bu çerçevede
müfredatlar gözden geçirilmiş, islam din ve kültürünün öğrenilmesine yönelik yeni
dersler müfredata eklenmiştir. Daha çok din eğitimi platformunda düşünülüp tatbik
edilen tedbir ve ıslah faaliyetleri hem geçmişteki yanlış uygu lamaların izlerini silmek
hem de din eğitimi ve öğretimi faaliyetlerini daha etkin kılmak için alınan hızlı
önlemler, imam Hatip liseleri, Kur'an Kursları, ilahiyat Fakülteleri ve burada eğitim
görenler öğrencilerin sayısal artışının süratli olması, beraberinde eğitim-öğretim
adına bazı aksaklıklar meydana getirmiştir.
Eğitim-öğretim gibi faaliyetler üzerinde tatbik edilen bir yöntemin dönütünün
alınması, kısa sürede olabilecek bir durum değildir. ilkokuldan başlayıp üniversiteden
mezun oluncaya kadarki süreç düşünüldüğünde, özellikle de konusu din olan eğitim
öğretim sistemindeki hatalar, yanlışlar söz konusu süiecin tamamı göze alınarak
değerlendirilmelidir.
Bir eğitim-öğretim faaliyeti olarak da kabul gören, mahiyeti itibariyle birçok
özellikleri haiz rıhle faaliyeti de hem din eğitimi ve öğretimi hem de dil eğitimi ve
öğretimi için en etkin yöntemlerden biri olmuştur. Rıhlede her iki eğitim ve öğretim
faaliyeti bizzat mekanında ve etken konumdaki talep eden/öğrenci tarafından şahsen
gerçekleştirildiği için öğrenme süreci hızlanmış ve canlanmış, ayrıca bilginin birinci
elden kaynağına ulaşılarak görsel, işitsel materyallerle öğrenme süreci kolaylaşmıştır.
Bilginin araçlarından/aracılarından olan şeyh/öğretici, kitap/materyal ve alıcı
konumundaki talebe/öğrenci ilişkisi rıhlede aktif bir konumda olduğundan öğrencinin
güdülenmesi, kavramların somutlaştırılması, dikkatin canlı tutulması motivasyon
açısından en faydalı bir düzeyde gerçekleşmektedir.
178
Aba, Kadim Bir Gelenek Olan Rıhle'nin/Hadis Seyahatlerinin Günümüz Öğrenci Değişim
Programları Çerçevesinde Yeniden inşasının Din Eğitimi ve Öğretimi Açısından Motivasyon
Değeri
Günümüz rıhlesi de denilebilecek olan Erasmus, Sokrates, Comenıus, Farabi,
Mevlana gibi değişim programlarında dil, din ve farklı kültürlerin öğretimi ve
aktarımında ortak ve farklı uygulama ve metotlar bulunmaktadır. Bu açıdan
bakıldığında geriye dönük olarak rıhlenin günümüzde çağdaş değişim programları
çerçevesinde uygulanabilirliğiyle din eğitimi ve öğretimine etkinlik kazandırması ve
motivasyonu n sağlanmasında ne gibi katkılarının olabileceğini ele almak gerekir. Daha
·öncede ifade ettiğimiz gibi kökü çok eski olan rı h le tedrisatı aslında faal olarak farklı
isimlerde uygulanmaktadır. Fakat rıhlede esas alınan ruh ve motivasyon günümüz
rıhlesi diyebileceğimiz uygulamalarda acaba ne oranda gerçekleşmektedir? Kadim bir
gelenek olan rıhle hangi yöntemle günümüz rıhle uygulamalarına taransfer
edilmelidir? gibi sorulara cevap aramanın din eğitimi ve öğretiminde motivasyonu ve
verimliliği arttırmada önemli bir ölçüt olduğu kanaatindeyiz.
2. Rıhle Hakkında Genel Bilgi
Girişte de belirttiğimiz gibi sözlükte "yola koyulmak; bir şeyin sırtına binmek"
anlamlarındaki rahl kökünden türeyen nh/e kelimesi, muhaddislerle görüşmek,
mevcut rivayetleri deriemek ve hadiste ilgili bilgilere ulaşmak amacıyla yolculuk
yapmayıda ifade eder.4
Hadis öğrenim ve öğretimiyle ilgili başta muhaddislerin ve diğer ilim erbabının
bulundukları yerden çok uzak diyariara yolculuklara çıktıkları bilinen bir husustur.
Rıhleyle ilgili olaq:ık konunun önemine binaen nakledilen .:)b 0}! '~\' .Ji.J ~~~~~» «~ Jt:. .)c ~) ~ı (ilim Çin'de de olsa arayıp bulun. Çünkü ilim talebi her
Müslüman erkek ve kadına tarzdır.) rivayetinin zayıf olmasına rağmen Hatlb ei
Bağdadl gibi bir muhaddis tarafından kitabının başında kullanılmış olması her l;ıalde s
bilgisizlikten ve tesadüfen olmasa gerek. Hadis alimleri bir rivayeti elde etmek veya
bilinen bir rivayetin farklı ve az bilinen kaynaklarına ulaşabilmek veya onu daha çok
kaynaktan rivayet izni alarak nakledebilmek için yoğun ve taktire şayan çabalar
sergilemişlerdir. Hadis toplama gayretlerini "ilim talebi uğrunda yolculuk" olarak
niteleyen hadisçiler, kendi muhitlerinin hadis şeyh i veya şeyhleriyle yetinmemişlerdir.
Hadis için seyahat etmeyen, elindeki hadis kaynağı veya kaynaklarıyla iktifa eden,
4 ibn Manzür, Ebu'I-Fadl CemiHuddin ibn Manzür ei-Ensarl, Lisônu'I-Arab, Xl, 274, 275; Uğur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, 321; Hatiboğlu, " Rihle", 106.
5 ilgili rivayet için bkz. Hatib ei-Bağdadi, Ebü Bekr Ahmed b. Ali b. Sabit b. Ahmed b. Mehdi, er-R1hle ft Talebi'l-hadis, thk. Nurettin ltr, (Beyrüt: Daru'l -kütübü'l-ilmiyye, 1395), 72.
179
Din Eğitiminde Motivasyon ve Yerimillik
kısacası az kaynağa razı olanların bu tutumu, birçok hadisçi tarafından gayretsizlik
olarak değerlendirilmiş ve hoş karşılanmamıştır.6
Bir rivayetin eldeki varyantlarıyla yetinmemeyi hadis mesleğinin geleneği haline
getiren hadisçiler, bu geleneklerini tedvin ve tasnif sonrası çalışmalarında bile devam
etti rm işler, bu amaca yönelik cem, tahric ve istidrak kitapları yazmışlard ı r. Hadisçilerio
bu gayretlerini sebepsiz ve boşuna bir uğraşı gibi görmemek gerekir. Şuurlu ve akıllı
insanların bilerek ve sistemli bir şekilde yaptıkları her işlerinde mutlaka bir
· maksatların ın olmas ı gerektiği gibi, hadis alimlerinin bu çabalarının ardında da önemli
amaçlar bulunmaktadır. Muhtemelen bu amaçların en mühimlerinden biri, sünnetle
ortaya konan ve hadislerle kendilerine kadar ulaşan dini bir olguyu hususi çerçevesi
içerisinde anlama çabasından ibarettir.7
Rıhlenin ilk uygulamalarını Resul-i Ekrem dönemine kadar götürenierin olduğunu
daha önce de zikretmiştik. Hz. Muhammed'in (s.a.v.) peygamber olduğunu duyan bazı
kimseler onu tanımak, Kur'an'ı, islam esaslarını ve yeni dinin tatbikatını öğrenmek
maksadıyla yanına gelirler, ihtiyaç duydukları bilgileri öğrendikten sonra kabilelerine
dönüp oradakilere anlatırlardı. Her ne kadarda bu seyahatler islamiyet'i öğrenmeye
yönelik ise de bu vesileyle hadis de öğrenilir ve diğer insanlara öğretilirdi. Bilinen
anlamıyla rıhle faaliyet i başlamadan önce özellikle hac ve umre ziyareti do layıs ıyla
Hicaz'a gelenler, gerek yolculukları sırasında gerekse mukaddes topraklarda hadis
ehliyle karşılaşıp onlardan hadis öğrenirlerdi.8 Daha sonraki dönemlerde çeşitli şekillerde rıhle faaliyeti devam edip gitmiştir. ilmi ve kültürel birçok sonucuyla rıh le
sadece islam medeniyetine değil diğer medeniyetlere de katkı sağlamıştır. Hem bir
ilim hem de kültür alış verişiyle farklı farklı bölgedeki insanlar rı h le sayesinde yabancısı
oldukları bilgiye ulaşmışlardır.
3. Rıhlenin Sebepleri
Delil olma yönünden sünnetin/hadisin dindeki konumu tartışma konusu yapılsa
da Kur'an'dan sonra ikinci sırada yer a l dığı bilinen bir husustur. Onun dindeki
otoritesi, Kur'an'dan sonraki konumu alimleri peşinden sürüklemiştir. Bu nedenle de
6 Hadis toplama gayretleri hakkında geniş bilgi için bkz. Hatib ei -Bağdadi, er-R1hle; ibn Abdilberr, Ebu Ömer Yusuf b. Abdullah Muhammed en-Nemeri ei-Kurtubi, Cômiu beyani'Iilm ve fadlih, (1-11), thk. Ebi'I-Eşbal ez-Züheyri, (Suudiarabistan: 1994), ı, 388-401; Habil Nazlıgül, "Sebep ve Sonuçlarıyla Hadis Yolculukları (er-Rıhle fi Talebi'I-Hadis)", Hikmet Yurdu, 6 /ll, (2013). ıs, 16.
7 Nazlıgül, Sebep ve Sanuçlanyla Hadis Yolculuklan (er-R1hle fi Talebi'I-Hadis), 16.
8 Hatiboğlu, " Rihle", 106.
180
Aba, Kadim Bir Gelenek Olan Rıh l e'nin/Hadis Seyahatlerinin Günümüz Öğrenci Değişim
Programları Çe.rçevesinde Yeniden inşası nın Din Eğitimi ve Öğretimi Açısından Motivasyon
Değeri
insanların öncelikle asara yani hadisiere uymaları yönünde teşvik edici sözler
serdedilmiştir. Sü.fvan es-SevrT'nin (ö. 161/778) üç defa W) 'tfi)~ ~.)ı!:,']~ ~:ııı ı...1)" til)~~ .)1!:,']~ ~~ WJ 'til)~~ .)ı!:,']~~~~ (Din, asar yani hadis ve rivayet) iledir rey
ile değil, din, asar iledir rey ile değil, din, asar iledir rey ile değil"9 sözündeki vurgusu
bu misallarden sadece biridir.
Hadislerin öğrenilmesi, öğretilmesi ve nakledilmesinin, birçok rivayetle yüz
ağartan güzel bir iş, Allah' ın rızasına erdiren bir uğraşı, her Müslümanın görevi olarak
nitelenmesi ve hiç olmazsa kırk hadis öğrenilmesinin tavsiye ve teşvik edilmesi hadis
derleme yolcu luklarına hız veren dini arnillerden olarak görülebilir.10
Hadisçilere göre hadis gibi şerefli ilimle meşguliyet, rivayetleri araştırma ve
derleme gayreti çok önemli ve onurlu bir iştir. Bu gayret i:çerisinde olan hadisçiler de
Allah'ın tayini ile dinin erkanı ve yenilmez savunucularıdır. Çünkü çirkin bidatlerin
yıkıcıları, Allah'ın yeryüzünde güvendiği insanlar, Nebi ile ümmet arasındaki vasıtalar, ll
Rasulullah'ın halifeleri ve dininin koruyucularıdırlar.
Yine hadisçiler lehine yukarıdaki sözlere benzer teşvik ve methiyeler hadisle
uğraşmanın, bu uğurda sıkıntılara ve fedakarlıklara katianmanın kişiyi ayrıcalıkl ı 12
kılacağı düşüncesi rıhlelerin zorlukl arını göze aldırmıştır.
Hadis seyahatlerinin temel nedenlerinden biri de, hadisin/sünnetin nakledicileri
olan sahabenin, Hz. Peygamber sonrasında çeşitli nedenlerle farklı bölgelere dağılıp
yerleşmiş bulunmasıdir. Sahabeyle birlikte dağılan ve henüz yazılı bir kaynağı da
bulunmayan hadislerin derlenmesi ve yok olmaktan kurtarılması düşüncesi daha 13
sahabenin çoğu hayattayken gündeme gelmiş, hatta bazı girişimler de olmuştur ..
Tabiin döneminin sonlarında hadis artık neredeyse tamamen yazılı malzerneye
dönüştürülmüş bulunmaktaydı. Tabiiri sonrasında da derleme faaliyetleri devam
etmiş olmakla birlikte, bu dönemin t edvini tabiin dönemi tedvininden farklı olarak
değerlendirilmelidir. Tabiin sonrası tedvin, şifahi rivayetlerin yazıya
dönüştürülmesinden çok, müteferrik halde bulunan yazılı hadis malzemelerinin daha
9 Bağdadl, Ebu Bekr Ahmed b. Ali b. Sabit b. Ahmed b. Mehdi, Şerefu ashôbi'l-had/s, 6. 10 Nazlıgül, Sebep ve Sonuçlanyla Hadis Yolculuklan (er-Rthle jfTalebi'I-Hadis), 19.
ll ilgili yerler için bkz. Bağdadi, Şeref, 8, 9. 12 Nazlıgü l, Sebep ve Sonuçlanyla Hadis Yolculuklan (er-Rthle jfTalebi'I-Hadis), 20. 13 Hatib ei-Bağdadi, Ebu Bekr Ahmed b. Ali b. Sabit b. Ahmed b. Mehdi, Takyld, ihyaü's
Sünneti'n-Nebeviyye, (Beyut: tarihsiz), 87-98.
181
Din Eğitiminde Motivasyon ve Verimlilik
14 büyük hadis koleksiyonları halinde derlenmesi anlamına gelmekteydi. Tabiin ·
sonrasının hadis seyahatleri de tabii olarak genelde yazılı hadis kaynaklarına, bu
kaynakların sahihlerine veya üzerinde tasarruf hakkı bulunanlara ulaşmak anlamına
gelmektedir. Hadis öğrenimi ve öğretimi (tahammulu'l-ilm) için kullanılan terimler
dahi hadis naklinin şitahi olmaktan çok yazılı malzemeden yapıldığını göstermekte ve
böylece yazılı malzemeden alma ve nakletmenin ilk dönemlerden itibaren cari ve
yaygın olduğunu ortaya koyma ktadır.15
Ayrıca Hz. Peygamb~r sonrası fetih hareketleriyle birlikte kültürlerinde yazının
önemli bir yeri olan Fars ve Bizans gibi toplumlarla tanışı l mış o lması, bu top lumların
bilgi ve birikimlerini kitaplaştırarak devam ettirmeleri Müslümanları ana kaynakları
sünnet/hadis konusunda rıhle faaliyetleriyle tetikleyen unsur olmuştur.
Daha sonraki dönemlerde al'l isnatlarla Hz. Peygamber'e yakın olma arzusu,
sıhhatli ve kuvvetli isnatlar elde etme, rivayetin gerçekliğini araştırma, devlet ve halk
nezdinde sosyal bir statü elde etme, entelektüel düzeyde şöhret bulmuş zamanın
alimleriyle/muhaddisleriyle bir araya gelme arzusu gibi daha birçok sebepler
Müslümanları rıhleye sevk eden belli başlı nedenler olmuştur.
4. Rıhlenin Sonuçları
Asırlardır uygulanan rı h lenin sonuçlarına bakıldığında rıhle yolculukları hedefinin
sadece hadis toplamaktan ibaret olmadığı rahatlıkla anlaşılabilir.
Öncelikle iyi bir hadis öğrenimi görmek maksadı ve işin uzmanından ders almak
niyetiyle çıkılan bu yolculuklarda öğrenci konumundaki şahıslar hadis iliminin değişik
alanlarında mütehassıslaşmışlardır. Bu seyyahlar sayesinde sadece ilmi bir nakil değil
aynı zamanda farklı coğrafyad<: yaşayan alimler arasında da bilgi akışları, müzakareler,
tanışmalar vukua gelmiştir. işte bu tanıma/tanışmalar sayesinde -hadis ilminin en çok
gelişen yönlerinden biri de cerh ve ta' dil ilmi olmuştur.
Yapılan rıhleler sayesinde ali isnatlar elde edilmiş, böylece uzun bir isnatta
ortaya çıkabilecek bazı olumsuz durumların .önüne geçilmiştir. Çünkü isnadın
uzunluğu ravilerin çokluğu nu gösterir ki, doğal olarak ravisi çok olan bir isnat az olana
nispeten tenkide daha açıktı r. Neticede bu seyahatler ravilerin adalet ve zabt
sıfatlarıyla ilgili çok önemli tespitiere vesile olmuştur denilebilir. Buna ilaveten bir
bölgede bilinen fakat sahihliği şüphe götüren bazı rivayetlerin durumu açığa çıkmıştır.
14 Nazlıgül, Sebep ve Sonuçlarıyla Hadis Yolculuklan (er-Rıh/e ji Ta/ebi'f.Hadis), 22.
15 Fuat Sezgin, Buhôrl'nin Kaynakları, (Ankara: 1956}, 25-30.
182
Aba, Kadim Bir Gelenek O!an Rıhle'nin/Hadis Seyahatlerinin Günümüz Öğrenci Değişim
Programları Çerçevesinde Yeniden inşasının Din Eğitimi ve Öğretimi Açısından Motivasyon
Değeri
Ayrıca bir konuda kullanılan/nakledilen fakat zayıf olarak addedilen kimi rivayetler
rıhleler sayesinde diğer varyantiarına ulaşılarak kuvvet kazanmıştır.
Rıhle seyahatlerinin hadis ilmi açısından sonuçları genel hatlarıyla zikrettiğimiz
şekilde vuku bulmuştur. Ayrıca hadis ve hadis seyahatleri sayesinde hicri ilk asırlarda
benzersiz bir bilimsel ve kültürel diyalog yaşanmıştır. Bu diyalog dar bir bölgede
Y?şanmamış, oldukça geniş çerçeve li ve neredeyse tüm islam dünyasını kapsayan bilgi
.alışverişi faaliyeti olmuştur. Yine bu faaliyet sadece hadis alimleri ve ravlleriyle sınırlı
kalmamış, halkın katılımına açık imla meclisleriyle genel karakterli bir kültürel faaliyet
halinde cereyan etmiştir. Hatta hadis derleme çalışmalarını ve bu uğurdaki rıhleleri,
islam dünyasındaki uzun süreli ilmi çalışmaların önemli bir örneği olarak nitelernek
. mübalağa olmayacaktır.16
Hadis yolculuklarının bütün boyutlarıyla her zaman rivayete olan yolculuklar
olarak değerlendirilmesi yeterli olmayabilir. Döneminin siyasi ve içtimai veya kişisel
baskılarından bunaldığı için alimierin yer değiştirmeleri, kendi vatanlarını ve
diyariarını bırakıp, kendileri için daha emin ve güvenilir buldukları, daha iyi şartlara
kavuşmayı ve daha yararlı olmayı umdukları yerlere göçmeleri az görülen şeylerden
değildir. Bu, hicri ilk asırların en popüler dini ve ilmi faaliyet alanlarından biri olan 17
hadis için de geçerlidir. Bazı hadis yolculuklarının mihne olayları gibi zorunlu
hallerden dolayı meydana gelmiş olması ve bu ilim sayesinde gösterilen fedakarlıklar
en az miras bırc;ıkılan ilim kadar da sonraki nesil için önemli bir yer teşkil etmiştir.
Rıhlelerle gerçekleşen hadis diyaloğu ve tedvini sayesinde hadis/sünnet
Müslümanların yaygın ortak kültürü haline gelmiş, hatta onlar arasında insanların
gündelik bireysel, ailevi, sosyal ve dini hayatlarından tutun da şehirlerin yapılan,ması
ve panoramasının oluşumuna kadar birçok yönden müşterek görünümlü hayat
tarzının kurulmasını temin etmiştir. Bütün bunlara ilaveten genel olarak rıhle
yolculuklarıyla; kültürler ve coğrafyalar arası büyük bir iletişim ağı kurularak bilginin
nakli adına önemli gelişmelere aracılık edilmiş, hadis müzakereleri ile şehirden şehre
giden rahhaller, ilim seyyahları sayesinde bugünkü ilmi kongre ve görüşmelerin
16 Nazlıgül, Sebep ve Sonuçlanyla Hadis Yolculuklan (er-R1hle ji Talebi'I-Hadis), 31, 32. 17 Mihne olayları ile ilgili geniş bilgi için bkz. Mehmet Emin Özafşar, ideolojik Hadisçiliğin Tarih/
Arka Plam,( Ankara: Ankara Yayınları, 1999).
183
Din Eğitiminde Motivasyon ve Verimlilik
orijinal temelini atılmış, dil öğretimi ve kültürler arası eğitimi öngören uluslar aras ı· . . 18
projelerın ortaya çıkmasının kaynakları oluşturulmuştur.
5. Günümüzde Rıhleye Benzer Öğretim Metod ları
Bin yılı aşkın köklü bir gelenek olmuş rıhle faaliyetlerine benzer eğitim-öğretim
faaliyetleri günümüzde değişik özelliklerde kendini göstermektedir. Aşağıda
bunlardan bazılarını ele alacağız.
5.1. Tanımlar
Farabi Değişim Programı : Kısaca "Farabi Değişim Programı" olarak adlandırılan
Yükseköğretim Kurumları Arasında Öğrenci ve Öğretim Üyesi Değişim Programı,
üniversite ve yüksek teknoloji enstitüleri bünyesinde ön lisans, lisans, yüksek lisans ve
doktora düzeyinde eğitim-öğretim yapan yükseköğretim kurumları arasında öğrenci
ve öğretim üyesi değişim programıdır. 19 Farabi Değişim Programı, öğrenci veya
öğretim üyelerinin bir veya iki yarıyıl süresince kendi kurumlarının dışında bir
yükseköğretim kurumunda eğitim ve öğretim faaliyetlerine devam etmelerini 20
amaçlamaktadır.
Mevlana Değişim Programı : Mevlana Değişim Programı, yurtiçinde eğitim veren
yükseköğretim kurumları ile yurtdışında eğitim veren yükseköğretim kurumları
arasında öğrenci ve öğretim elemanı değişimini mümkün kılan bir programdır.21
Sokrates Programı : Her yaştaki ve düzeydeki eğitimi kapsayan, eğitime Avrupa
boyutunu getirmeyi, katılımcı ülkeler arasındaki işbirliğini güçlendirerek eğitimin
kalitesini arttırmayı amaçlayan bir programdır.22
18 Nazlıgül, Sebep ve Sonuçlanyla Hadis Yo/cu/uklan·(er-Rthle ft Ta/ebi'I-Hadis}, 3S'den naklen Yücel, Ahmet, Oryantalist/erin Gözüyle islam Yak/aştm/ar Örnek Metinler, istanbul: 2003, S4, ss.
19 Farabi ve ilerleyen bölümde verilecek olan değişim programı ile ilgili bilgiler Yüksek Öğretim Kurulu'nun (YÖKj 2016 yılına ait http://www.yok.gov.tr/web/farabi/farabi-degisim programi. verilerinden a l ınmıştır.
20 http:/ /www. yok.gov. tr/web/farabi/farabi-degisim programi.
21 http://www.yok.gov.tr/web/mevlana/temelbilgiler.
22 Tayyip Duman, Avrupa Birliği Eğitim Programları "Sokrates Programı", Milli Eğitim Dergisi, (Ocak-Şubat-Mart 2001), 149.
184
Aba, Kadim Bir Gelenek Olan Rıhle'nin/Ha.dis Seyahatlerinin Günümüz Öğrenci Değişim
Programları Çe_rçevesinde Yeniden inşasının Din Eğitimi ve Öğretimi Açısından Motivasyon
Değeri
Erasmus Programı: Erasmus, Sokrates programının yüksek eğitime tahsis
edilmiş bölümü olup, ön lisanstan lisans üstüne her düzey ve tipten yüksek öğretim .· B
kurumuna ve her çeşit konuya açıktır.
Comenius: Sokrates programının ikinci alt bölümü olan Comenıus, her
seviyedeki (okul öncesi, ilk ve orta öğretim) okul eğitiminde Avrupa boyutunu ve
işbirliğini desteklemek amacıyla düzenlenmiştir: Comenıus programı bunu başarmak
amacıyla şu etkinlikleri destekler: Okul ortaklıkları çerçevesinde Avrupa eğitim
projeleri, kültürler arası eğitim alan ındaki etkinlikler, öğretmen ve eğitim kadrosunun
yurt dışında hizmet içi eğitimi.24
5.2. Mukayese (Benzerlikler/Farklı lıklar)
Rıhle faaliyetleri ilk bakışta sadece hadis/ilim yolculukları gibi görünse de tarihi
süreçte farklı milletlerden olup islami ilimleri, Kur'an dili Arapçayı öğrenebilmek için
Arapça konuşulan ülkelere/bölgelere giden insanlar bilinmektedir. Fakat nh/e tabiri
hadis yolculuklarıyla özdeşleşmiş bir terimdir.
Genelde öğrenci merkezli olan değişim programlarının en büyük hedeflerinden
ve kazançlarından biri de dil öğrenimi/öğretimi olmuştur. Bunun yanında farklı kültür
ve coğrafyaları tanımak da kazanımlardan sadece bazılarıdır. Öğrenciler belirlenen
süre içinde bulundukları mekandan başka yerlere giderek farklı dil ve kültürlerle direkt
muhatap olmakta, ogrenim ve eğitim faaliyetlerini biz.zat mekanında
gerçekleştirmenin duygusunu yaşamaktadırlar. Daha önce sadece işitsel ve görsel
materyallerle karşılaştıkları birçok bilgiyi artık yaşayarak öğrenmeye
başlamaktadırlar.
Rıhle faaliyetleri de yukarıda ılkrettiğimiz birçok hedef ve kazanı'mları
gerçekleştirme yönünden tıpkı günümüz değişik programları gibi düşünü l ebilir.
Bunun yanında her iki faaliyet de maddeler halinde şu şekilde mukayese
edilebilir:
1) Rıhle dini bir çıkış sebebine dayanırken, günümüz değişim programlarının
çıkış sebepleri daha farklıdır.
2) Rıhle faaliyeti neredeyse tamamen dini bir uygulama sistemi olarak kabul
edilebilir. Fakat günümüz değişim programlarında bu düşünce yoktur.
23 Duman, Avrupa Birliği Eğitim Programlan "Sakrates Programı", 149. 24 Duman, Avrupa Birliği Eğitim Programları "Sokrates Programı", 149.
185
Din Eğitiminde Motivasyon ve Verimlilik
3) Rıhle faaliyeti çıkışı yönünden ilk hedef olarak hadis merkezli eğitim-öğretim
faaliyeti olmasına karşın günümüz değişim programları daha geniş bir eğitim
. öğretim faaliyetini hedeflemiştir
4) Genelde uzun ve meşakkatli yolcuklar, gidilen yerlerde daha uzun kalma,
hatta oralarda vefat etme, gibi durumlar düşünüldüğünde ilim sermayesi için
verilen emek bakımından rıhle seyahatlerinde bulunanlar çağdaş değişim
programlarında yer alanlardan daha fedakar ve samimidir.
S) Her iki faaliyet sayesinde eğitim ve öğretimi kolayiaştırma bakımından kayda
değer mesafeler katedilmiştir.
6) Her iki faaliyetle farklı coğrafya ve kültürler arasında hızlı ve etkin bilgi
aktarımlarına katkı sağlanmış ve bu insanlar arası iletişimde büyük roller
oynanmıştır.
7) Her iki faaliyet sayesinde otomatik olarak bilgi ve deneyim aktarımı ile resmi
/gayr-i resmi kurumsal ilişkileri amaçlayan bilgi iletişim ağları i ka me
edilmiştir.
8) Rıhle faaliyetleri hedeflenen bilginin genel manada islami ilimlerle sınırlı
olması hasebiyle umumi olarak islam coğrafyasıyla sınırlı kalmıştır. Günümüz
değişim programları ise hemen bütün dünya coğrafyasın ı kapsamaktadır.
9) Uygulama itibariyle günümüz değişim programları daha sistematik bir
şekilde ve devlet/devletler eliyle· gerçekleşmesine rağmen rıhle daha çok
şahsi gayretler neticesinde gerçekleşmiştir.
Amaç, kapsam ve sonuçları bakımdan kadim bir gelenek olan rıhle ile günümüz
değişim programlarının benzerlikleri ve farklılıkları yönünden bazılarını yukarıda
maddeler halinde sıraladık. Tabi ki bu mukayese sadece bizim burada
saydıklarımızdan ibaret değildir.
6. Din Eğitiminde Motivasyon
Motivasyon, bireyin çaba ve faaliyetlerini, ilgi merkezlerini amaçlar
doğrultusunda yönlendirmektir. Motivasyon fon_ksiyonları çok değişik şekillerde
hayatın her alanında ve hemen herkes tarafından bilinçli ya da bilinçsiz
uygulanmaktadır. Yerli ve yabancı araştırmalar eğitimde genel olarak motivasyona
büyük önem vermesine rağmen nerdeyse hiçbir araştırmada din eğitimi açısından
motivasyon konusuna tam ve dikkatli bir yönelişin olmadığını görmekteyiz.
Motivasyon, insan davranışı ile ilgilenen unsurlardan biri olup davranışların nasıl
yön lendirilebileceğini veya yönlendirilmiş bir davranış ı n yoğunluğunun nasıl
186
Aba, Kadim Bir Gelenek Olan Rıhle'nin/Hadis Seyahatlerinin Günümüz Öğrenci Değişim Programları Çerçevesinde Yeniden inşasının Din Eğitimi ve Öğretimi Açısından Motivasyon
Değeri
arttırılabileceğini ortaya koymaya çalışmaktadır. 20. Yüzyılın sonundan itibaren bu
alana büyük ilgi ve yöne l iş söz konusu olmuştur.2s
En küçük sosyal yapı olan ailede anne ve baba, ödül yoluyla çocuklarının
davranışlarını yönlendirerek onları güdülemeye çalışırken; devletler, vatandaşlarını
kurallara uygun davranmaya ödül veya ·ceza unsuruyla motive etmeye çalışırlar. özetle ifade etmek gerekirse insan davranışiarına yön vermek isteyen hemen
herkesin başvuracağı en güçlü yöntem motivasyondur. Çocukları eğitmekle görevli
bireyler din eğitiminde motivasyonu kullanmak suretiyle çocukların manevi değerleri
benimsernesi açısından çok daha olumlu neticeler elde edecektirler. 26
Motivasyon kavramı içerisinde şu üç unsur mevcut olduğu ileri sürülmektedir:
ihtiyaçlar (needs), itici güç-sevk (drives) ve teşvik (incentives). 27
Din eğitimi ve öğretiminin hedefi olan her yaş grubu için eğitim-öğretim sistemi
içinde öğretilen belli ritüellerin ve sembollerin olduğu bilinen bir gerçektir. Mesela
daha ilkokuldan itibaren öğrencilerin islam dininin anlatıldığı müfredatta
karşılaştıkları ama zihinlerinde soyut halde var olan belli yerleri/mekanları, dini
sembol ve ritüelleri bazen öğretmenlerine, bazen arkadaş ve ebeveynine sorular
yöneiterek anlamaya çalıştıkları bilinmektedir.
Gerek Hz. Peygamber gerek daha önceki peygamberlere nispeten an iatılıp
islam'ın simgeleri haline gelmiş olan Mekke, Medine, Ka'be, Arafat, Mina vs. diğer
birçok mekanlardan, şeytan taşlama, ihram, tavaf gibi dini ibadet ve uygulamalara
kadar öğrencilerin zihninde bir bilgi yığını olmaktan öte gidememiş malumatları
somutlaştırmak öğrenme etkinliğini arttırmada önemli bir faktördür. Söz konusu
bilgileri somutlaştırmaya yönelik en önemli uygulama bu yerleri bizzat ziyaret'edip
yaşamakla olur. Aynı husus bir yabancı dil olarak müfredatta var olan Arapça öğretimi
için de geçerlidir. Mesela günümüzde sadece ilahiyat fakülteleri çerçevesinde mesele
ele alındığında söz konusu durum daha net ortaya çıkacaktır. Son yıllarda ülkemizde
ilahiyat fakültelerinin ve öğrencilerinin hızla artışı, bu artışa kaynaklık eden imam
Hatip öğrencilerinin ve okullarının aynı şekilde sayısının artışı öğrencileri ciddi bir
Arapça dil sorunuyla karşı karşıya getirmektedir. Çünkü okul ve öğrenci artışındaki bu
hız oranının öğretici artışıyla doğru orantı l ı olmas ı gerekmektedir. Aksi halde islami
ilimierin ana kaynak dili olan Arapça öğrenimi/öğretimi eksik kalacak daha sonra ise
25 Süleyman Karacelil, Din Eğitiminde Motivasyonun Önemi, Uşak Üniversitesi Sosya/Bilimler Dergisi, 6/4 (2013), 182.
26 Karaceli l, Din Eğitiminde Motivasyonun Önemi, 183.
27 Karacelil, Din Eğitiminde Motivasyonun Önemi, 187.
187
Din Eğitiminde Motivasyon ve Verimlilik
bu dile binaen verilecek Temel islam Bilimleri derslerinin öğrenimi dumura
uğrayacaktır.
Din eğitimi ve öğretimi müfredatı kapsamına giren derslere yönelik tedbirlerden
biri de öğrencileri islam'ın doğuşuna kaynaklık etmiş olan mekanları ziyaret etmeleri
sağlanmalıdır. Ayrıca okullarda genelde gramer ve metin okumalarından ileri
götürülemeyen Arapça derslerini duyma ve konuşabilmeye yönelik olarak da_
öğrenmelerinin sağlanması yine en verimli şekilde ana dili Arapça olan memleketlerde
bir müddet yaşamakla/bulunmakla mümkün olabilir.
Bu şekilde öğrencilerde dini hassasiyetten kaynaklanan bir duyguyla da
motivasyon oluşturulacak, dini bilgi ve uygulamalar bizzat mekanında
gerçekleştirilerek verimlilik artmış olacaktır. Tabi ki bunun alt yapılarının oluşturulup
tatbikata dönüştürülmesinin yöntemlerinden biri de geçmişe dönük rıhle faaliyetlerini
gözden geçirip günümüz çağdaş değişim program larıyla c:ıdapte edilerek sağlanabilir.
7. Kadim Rıhle Geleneğinin Restorasyonu (Günümüz Değişim Programları ile
Modernizme Edilmesi) ve Elde Edilecek Verimlilik
Kökü bin yılı aşan rıhle geleneği aslında ismi ve vastından bihaber her devirde
uygulana gelmiş bir eğitim-öğretim faaliyettir. Başlangıçta sadece hadis ilminden
müteşekkil bu gelenek daha sonra islami ilimierin tüm branşları için söz konusu
olmuştur. Samimi, kişise l gayretlerle gerçekleşen, belli bir sistematik planlanmaya
dayanmayan bu ilmi çaba daha sonra disiplinize edilmek istenmişse de hiçbir zaman
tam bir medrese algısı içerisinde gerçekleşmemiştir. Fakat özellikle de doğuşu
itibariyle ait olduğu asrın en gözde ve önemli gayr-i resmi bir öğretim sistemi olarak
kendini kabul ettirmiştir. Öyle ki hadis ilminde muhaddisler rıhlesi olmayan kişileri
tenkit etmiş, belli bölgelere giderek farklı farklı hocalarla müzakere edip ilim
alan/veren muhaddisleri ayrıcalıklı kabul etmişlerdir.
Hadis seyahatlerinin ana nedenlerinden biri, iyi bir hadis öğrenimi görme
amacını gerçekleştirmektir. iyi bir tedrisat, meşhur hocalardan ders almak veya
meşhur öğretim kurumlarına intisap tarihi süreç içerisinde insanların seyahatlerine
neden olmuştur ki bu da çok tabii bir durumdur. Nitekim günümüzde de bu amaca
yönelik seyahatler, yer, şehir ve hatta ülke değiştirmeler yoğun bir şekilde
yaşanmaktadır. Ünlü uzmanlardan ders almanın veya kalitesini ispatlam ış kurumlarda
öğrenim görmenin, öğrenim görene sağlayacağı kişisel, bilimsel, sosyal getirilerinin
yanı sıra, insanların zihinlerinde ona karşı güven duygusu ve olumlu şartlanma da
188
Aba, Kadim Bir Gelenek Olan Rıhle'nin/Hadis Seyahatlerinin Günümüz Öğrenci Değişim
Programları Çerçevesinde Yeniden inşasının Din Eğitimi ve Öğretimi Açısından Motivasyon
Değeri
oluşturacaktır. Bunun günümüzde en güzel örneğini isim yapmış üniversitelerde
okumaya· olan rağbette görmek mümkündür.28
Bunun için din eğitimi ve öğretimine muhatap tarafiara öncelikle: a) Rıhle
hakkında bilinçlendirme çalışmaları yapılmalıdır. b) Tarihi süreçte rıhlenin öncelikle
bir samirniyet ve fedakarlık faaliyeti olarak asırlarca ayakta kalabildiği fark
.ettirilmelidir. c) Öğenci ve öğreticilerin çağımızda ulaştığı değişim programı
imkanlarını rıhle faaliyeti ruhuyla yaşamaları/yaşatmaları sağlanmalıdır. d) Günümüz
değişim programları çerçevesinde rıhle faaliyetinde bulunanların farklı coğrafya ve
kültürleri tanıma fırsatlarını dini ve milli bir hizmet aracı olarak değerlendirmeleri
yönünde bilinçlendirme çalışmaları yapılmalıdır. e) Özellikle hedefi Avrupa ortak
vatandaşlığı, Avrupalılaşma gibi esaslara dayandınlarak ikame edilen günümüz
değişim programlarından bazılarındaki söz konusu hedef din eğitimi ve öğretimi
alanlara yönelik kökü islam dinine dayanan ortak bir kültür ve kimlik oluşumu esas
alacak şekilde dizayn edilmelidir. f) Süre yönünden çok az da olsa öğrencilerin bilgi,
görgü ve dil becerilerini arttırıp geliştirmelerini sağlamak amcacıyla eğitim ve
öğretimin her aşamasında rıhleye teşvik planlama ları ve rıhle uygulamaları
yapılmalıdır. g) Yerel bir rıhle olarak da kabul edilebilecek Farabi ve Mevlana gibi
değişim programları daha da geliştirilerek verimli bir hale getirilmelidir. h) Kadim rı h le
uygulama faaliyetlerinde mevcut olup hem ulusal hem de uluslararası değişim
programlarında eksik olan motivasyon değerleri tespit edilip gerekli önlemler alınmalı
ve bu programlar rı h le hedefleri doğrultusunda en verimli bir şekilde düzenlenmelidir.
Bilindiği gibi islam coğrafyası çok geniş bir alana hakimdir. Manevi değerlerle 29
yoğrulmuş bu mekanlarda çok değişik kültürler ve medeniyetler var olage l miş,tir.
Özellikle Hz. Peygamber'den sahabeden ve birkaç asır sonraki nesilden geriye
kalanların birçoğu bugün özellikler Arapların yaşadığı diğer islam beldelerinde
bulunmaktadır. ilkokuldan üniversiteye din eğitiminin her platformda söz konusu
olduğu mevcut eğitim sistemi içinde öğrenciler dinin bazı somut değerlerini (Kabe,
Mekke, Medine, tarihi camiler. ... vs. gibi) geçmiş rıhle geleneği esas alınarak
oluşturulacak modern rıhle sistemi içinde yerinde görüp yaşayacaklardır. Böylece
28 Nazlıgül, Sebep ve Sonuçlany/a Hadis Yolculuklan (er-Rthle ft Talebi'I-Hadis), 25, 26.
29 Bahsedilen kültür ve medeniyetl<er sadece islami değil islam dışı diniere de ait birçok toplumlar zikredilen coğrafyada yaşantısını sürdürmüştür. Kimi zamanda islam üst kimliğine bağlı tasawuf, tarikat vb. guruplar da bu medeniyette kendilerine yer bulmuşlardır. Tasawufun ontoloji lk varlığı için bkz. Esma Sayın, Ontolojik Açıdan Tasawuf, Mistisizm ve Maneviyatçılığa Dair Yaklaşımların Karşılaştırılması, Türk-islôm Medeniyeti Akademik Araştlfmalar Dergisi, Journal of Academic Studies of Turkish-lsfamic Civifization, Konya, ıı, 21, 67-74.
189
Din Eğitiminde Motivasyon ve Verimlilik
tarihi birtakım vakıaları daha iyi anlayacaklar, bu sayede geçmişe dönük bir heyecan
bellek!erinde eğitim-öğretim motivasyonlarını tetikleyecektir. Yine bu sayede Arapça
dil öğretiminde özellikle de pratiğe dönük birçok kolaylıklar sağlanarak dil eğitim ve
öğretimindeki etkinlik arttırılacaktır. islam dinini öğrenme ve öğretmede en önemli
bir araç olan Arap dili var olduğu mekanda öğrenilerek bir dili oluşturan kültür ve
yaşantı dil ile birlikte alınacak ve yaşanılacaktır. Ayrıca söz konusu öğrenci
değişimleriyle islam dinini oluşturan aynı dini değerlere sahip farklı coğrafya ve
kültürler arası bir köprü oluşacak, bu sayede ortak bir bilgi akışı sağlanacaktır. Çıkış
· · noktası eğitim ve öğretim olan modernize edilmiş rı h le faaliyeti etkinliği arttırılarak
daha da umumileşip her biri farklı kıtalardaki islam beldelerini ve Müslümanları
küresel bir güç haline getirecektir.
Sonuç
Günümüzde uygulanan Erasmus, Sokrates, Farabi, Mevlana gibi değişim
programları bir manada çağdaş rı h le yöntemleri olara k da düşünülebilir. Aslında bu
gibi uygulamaları din eğitimi ve öğretiminde en verimli hale getirip, islam diniyle
yoğurmak ö lmüş bir sünnet olarak tavsif edebileceğimiz .kadim rıhle geleneğini
canlandırma hareketi olarak da görülebilir. likrettiğimiz değişim programlarının
amaçları doğrultusunda da değerlendirildiğinde rıhleye benzer tarafları bul u nsa da bu
tür programlara manevi bir misyon yüklenmiş olması öğrencilere daha da verimli bir
hale getirir. Dünyamızın format olarak küçük bir köye dönüştüğü çağımızda · doğrusu
ve yanlışıyla hem din eğitimi ve öğretimi hem de dil eğitimi ve öğretiminde bir taraftan
geçmiş uygulamalar tetkik edilmeli diğer taraftan günümüz şartları dikkate alınarak
entegre bir metodoloji üzerinde çalışılmalıdı r. Çünkü bir birini tamamlayan · süreç
olarak eğitim öğretim faaliyetleri geçmişten bağımsız olarak düşünülemez. Bu yönde
rıhle faaliyetleri de kökü çok eskilere dayanan bir eğitim öğretim sistemi olarak
günümüz öğrenci değişim programlarının modern uygulamaları içerisinde restore
edilmelidir. Kadim bir gelenek olan rıhlenin, çağdaş rıhle programları çerçevesinde
ihyasının hem din hem de dil öğretiminde öğrencilerin motivasyon değerl erini
yükselteceği ve hedeflenen verimliliğe katkı sağlayacağı kanaatindeyiz.
190
Aba, Kadim Bir Gelenek Olan Rıh le'nin/Hadis Seyahatler inin Günümüz Öğrenci Değişim
Programları Çerçevesinde Yeniden inşasının Din Eğitimi ve Öğretimi Açısından Motivasyon
Değeri
KAYNAKÇA
Duman, Tayyip, Avrupa Birliği Eğitim Programları "Sokrates Program ı ", Milli Eğitim
Dergisi, Ocak-Şubat-Mart 2001.
Hatib ei -Bağdadi, Ebu Bekr Ahmed b. Ali b. Sabit b. Ahmed b. Mehdi, er-Rıhlefttalebi'l
hadls, thk. Nurettin ltr, BeyrGt: Daru'l-kütübü'l-ilmiyye, 1395.
_:., __ Taky/d, ihyaü's-Sünneti'n-Nebeviyye, Beyut: tarihsiz.
__ cŞeref, thk. Muhammed Said Hatipoğlu, Daru ihya-i Sünnet-i Nebeviyye, Ankara:
tarihsiz.
Hatiboğlu, ibrahim, "Rihle", DiA., XXXV, 106-108.
ibn Abdilberr, Ebu Ömer Yusuf b. Abdullah Muhammeden-Nemeri ei-Kurtubi, Cômiu
beyôni'l-ilm ve fadlih, (1-11), thk. Ebi'I-Eşbal ez-ZüheyrT, Suudiarabistan: 1994.
ibn ManzGr, Ebu'I-Fadl Cemaluddln ibn ManzOr ei-EnsarT, Lisônu'I-Arab, (1 -XV),
Beyrut: Daru Sadır, 1414.
Karacelil, Süleyman, Din Eğitiminde Motivasyonun Önemi, Uşak Üniversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, 6/4 (2013).
Nazlıgül, Habil, Sebep ve Sonuçlarıyla Hadis Yo lcu l ukları (er-Rıhle fı Talebi'I-Hadis),
Hikmet Yurdu, 6/11 (2013) .
Önal, Recep, "Antropo-TeolojikAçıdan 'irtica' ve 'Mürtecl' Kavramları Üzerine Sosyo
Politik içerikli Semantik Bir Yaklaşım", Usul islam Araştırmaları, 19 (2015), 129-
136.
Özafşar, Mehmet Emin, ideolojik Hadisçiliğin Tarih/ Arka Planı, Ankara : Ankara
Yayınları,1999.
Sayı n, Esma, Ontolojik Açıdan Tasavvuf, Mistisizm ve Maneviyatçıl ığa Dair
Yaklaşımların Karşılaştırı lması, Türk-istam Medeniyeti Akademik Araştır17Jalar
Dergisi, Journal of Academic Studies of Turkish-lslamic Civilization, Konya: 11, 21,
67-74.
Sezgin, Fuat, Buhôri'nin Kaynakları, Ankara: 1956.
Uğur, Mücteba, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, Ankara: 1992.
Yücel, Ahmet, Oryantalist/erin Gözüyle islam Yaklaşımlar Örnek Metinler, istanbul:
2003.
191
