Dede Korkut’un Bamsı Beyrek Boyu

( İnceleme – Çeşitlemeler – Şah Kasım Hikâyesi Metni )

Ön Söz

“Bütün Türk edebiyatını terazinin bir gözüne,

Dede Korkut’u öbür gözüne koysanız, yine Dede Korkut ağır basar.”

Prof. Dr. Fuat Köprülü

Dünya edebiyatı içinde destan ve destanî hikâye söz konusu olunca Türk edebiyatı ve Türk edebiyatı sahasında da Dede Korkut Kitabı’nın tarihî derinlik, yayılma sahasındaki genişlik ve edebî verimin çeşitlenmesi bakımından “zirve eser” denilebilecek müstesna bir yeri vardır. Oğuzları anlamada ve anlatmada “Oğuznâme” olarak Dede Korkut boyları kıymetli bir anahtar hüviyetindedir.

Bir milletin yaşamış olduğu maceraların, dünyaya bakışının ve ideallerinin, genellikle bir prototipten hareketle, bir kahraman etrafında birleşerek dile getirildiği, kendisine has bir geleneği olan anonim eser anlamında değerlendirilen destan, millî birliğin sağlanmasında ve devam ettirilmesinde en başta gelen edebî türlerden biridir.

Türk kahramanlık destanlarında terennüm edilen olaylar ve bu olayları, bu olaylarda rol alan bahadırları, Türk toplumunun tarihi ile düşünüş ve inanış sistemleriyle birlikte değerlendirmek destanları meydana getiren şartları anlamak için gereklidir. Bir destanın yaratılabilmesi için toplumun “alp tipi”nin toplum hayatını yönlendirdiği destan devrinde yaşaması, kültür ve edebiyat verimlerinin kuşaktan kuşağa sözlü gelenek ortamında aktarılması, toplumu derinden etkileyen ve destan oluşumuna imkân veren bir çekirdek olayın ortaya çıkması, bu olayın bir ozan tarafından edebiyat ürününe dönüştürülmesi, toplum tarafından destan devri tamamlanmadan sözlü gelenekte yaşayan metnin tespit edilerek yazıya geçirilmesi lazımdır.

Orijinal destan oluşturma şartlarını taşıyan Türkler, tarih boyunca yönü genellikle doğudan batıya doğru seyir izleyen göçler gerçekleştirmişlerdir. Göç ettikleri yeni coğrafyalar, beraberlerinde taşıdıkları edebî birikimlerinin de değişmesine, yeni yurtlara ve vatan edinilmek istenen yerler ile yaşama biçimlerine göre farklılaşarak çeşitlenmesine neden olmuştur. Öz olarak söyleyebiliriz ki Türkler yaşadıkları yerde destanlarını da yaşatmışlardır.

Dede Korkut metinleri, Oğuz Türklerinin mücadelelerini anlattığı kadar insanî, sosyal ve kültürel vasıflarını da yansıtır. Türk aile yapısını, Türk’ün esareti kabullenmeyişini, dayanışma ruhunu, devletin devamlılığı için gösterilen fedakârlıkları “kahraman”lara bağlı kurgu ile nesiller boyu bu metinlerden öğreniriz.

Bu çalışmanın amacı, Dede Korkut boyları içinde tarihî kökleriyle, Türk boyları arasındaki yaygınlığı ile destandan hikâyeye, hatta masal formuna kadar göstermiş olduğu tür çeşitliliği ile özel bir yeri bulunan Bamsı Beyrek boyunun oluşumunu, metinlerinin çeşitlenmesini ve edebî tür olarak işlenmişliğini Anadolu sahası ağırlıklı olarak anlama gayretidir.

Çalışmamız üç bölümden oluşmaktadır. Bamsı Beyrek boyunun bir çeşitlemesi olan ve kitapta metnini yayımladığımız Şah Kasım Hikâyesi’nin müellifi olan “Kırımlı Süleyman Sûdî Bey’in Hayatı ve Eserleri” anlatıldıktan sonra birinci bölümde “Destanlar ve Dede Korkut Metinlerinin Oluşumu”, Türk Destanlarının Tasnifi, Tasnifte Dede Korkut’un Yeri ve Türü”, “Dede Korkut Boyları İçinde Bamsı Beyrek’in / Bey Böyrek’in Yeri” ve “Türk Destanlarının Karakteristik Özellikleri ve Bazı Motifleri” ana başlıklarına bağlı konular ele alınmıştır.

İkinci bölüm Osmanlı devrinden itibaren tespit edilmeye başlanıp günümüze kadar devam eden çalışmalarla günden güne sayıları artmakta olan Bamsı Beyrek / Bey Böyrek çeşitlemelerinin değerlendirilmesini içermektedir. Şah Kasım Hikâyesi’nin tanıtımı, özeti, yapı, dil ve üslup özellikleri, kahraman, zaman, mekân ve epizodik yapısı bakımından ele alınması ile “kardeş anlatılar” olarak nitelendirdiğimiz Alpamıs, Bamsı Beyrek, Bey Böyrek ve Şah Kasım metinlerinin karşılaştırmalı olarak incelenmesi üçüncü bölümü meydana getirmektedir. Bamsı Beyrek boyunun en geniş hacimde işlenmiş anlatılarından olan “Şah Kasım Hikâyesi’nin Metni’nin ardından

“Sonuç ve Değerlendirmeler” verilmiştir. “Kaynakça” kısmında da yararlandığımız çalışmaların bibliyografik künyeleri bulunmaktadır.

Bu çalışmamızı gerçekleştirirken bazı süreli yayınların elde edilmesinde Doç. Dr. Ferhat Aslan ve doktora öğrencimiz Ahmet Ünlü’nün yardımları oldu. Ermenice kaynaktan Yard. Doç. Dr. Ramazan Erhan Güllü sayesinde, Almanca metinlerden Doç. Dr. Hamdi Şahin’in yardımlarıyla faydalanabildik, teşekkür ederim. İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Türk Halk Edebiyatı Anabilim Dalımız araştırma görevlileri Dr. Zehra Hamarat ve Uğur Tuncel kütüphanelerden yayın temini konusunda büyük yardımlarda bulundular, kendilerine teşekkür ederim. Teknik konular başta olmak üzere yardım ve destekleri için eşim Dr. Pelin Emeksiz’e ve çalışmanın yayınına talip olarak titizlikle gayret gösteren Gazi Altun Bey’e teşekkür ederim. Bu kitap, Dede Korkut çalışmaları ve Türk kültürüne hizmet yolunda yürüyenlerin bir adımı sayılırsa mutlu oluruz.

Doç. Dr. Abdulkadir Emeksiz

İstanbul, 2015

İ ç i n d e k i l e r

Ön söz

İçindekiler

Kısaltmalar

Kırımlı Süleyman Sûdî Bey’in Hayatı ve Eserleri

BİRİNCİ BÖLÜM DEDE KORKUT ANLATILARININ TÜRK DESTAN KÜLTÜRÜ İÇİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ

A. Destanlar ve Dede Korkut Metinlerinin Oluşumu

1. Destan Kavramı

2. Türk Destanlarında Kök Birliği

3. Türk Destanlarının ve Dede Korkut Anlatılarının Oluşumu

B. Türk Destanlarının Tasnifi, Tasnifte Dede Korkut’un Yeri ve Türü

1. Türk Destanlarının Tasnifi

2. Edebî Tür Olarak Dede Korkut Anlatıları

3. Destanların İşlevleri

4. Dede Korkut Anlatılarının Nitelikleri

5. Dil ve Üslup Bakımından Dede Korkut

6. Oğuznâme Olarak Dede Korkut

C. Dede Korkut Boyları İçinde Bamsı Beyrek’in / Bey Böyrek’in Yeri

Dede Korkut Boyları İçinde Bamsı Beyrek’in / Bey Böyrek’in Yeri

1. Dede Korkut Boyları İçinde Bamsı Beyrek’in Yeri

2. Kardeş Anlatılar Olarak Alpamıs, Bamsı Beyrek, Bey Böyrek ve Şah Kasım

D. Türk Destanlarının Karakteristik Özellikleri ve Bazı Motifleri

1. Türk Destanlarında Çocuksuzluk

2. Türk Destanlarında Tutsaklık

3. Türk Destanlarında Alp Tipi At

İKİNCİ BÖLÜM BAMSI BEYREK / BEY BÖYREK ÇEŞİTLEMELERİ

A. Cumhuriyet Dönemi Öncesine Ait Çeşitlemeler

B. Orhan Şaik Gökyay’ın Naklettiği Çeşitlemeler C. Tuncer Gülensoy’un Naklettiği Çeşitlemeler D. Saim Sakaoğlu’nun Naklettiği Çeşitlemeler E. Musa Çimen’in Naklettiği Çeşitlemeler F. Çeşitlemelere Ekler

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ŞAH KASIM HİKÂYESİ’NİN İNCELENMESİ

A. Şah Kasım Hikâyesi’nin Tanıtımı B. Şah Kasım Hikâyesi’nin Özeti C. Şah Kasım Hikâyesi’nin Yapısı, Dili ve Üslubu D. Şah Kasım Hikâyesi’nin Kahramanları E. Şah Kasım Hikâyesi’nin Zaman Unsurları F. Şah Kasım Hikâyesi’nin Mekân Unsurları G. Şah Kasım Hikâyesi’nin Epizodik Metin İncelemesi

I. Hazırlık Epizodu II. Âşık Olma Epizodu III. Sevgili İsteme ve Engeller Epizodu

IV. Kahramanın Dönüşü ve Tekrar Ortaya Çıkması Epizodu V. Sonuç Epizodu

H. Alpamıs, Bamsı Beyrek, Bey Böyrek ve Şah Kasım Anlatılarının Epizodik İnceleme Tablosu I. Hazırlık Epizodu Tablosu II. Âşık Olma Epizodu Tablosu III. Sevgili İsteme ve Engeller EpizoduTablosu IV. Kahramanın Dönüşü ve Tekrar Ortaya Çıkması EpizoduTablosu V. Sonuç EpizoduTablosu

ŞAH KASIMHİKÂYESİ’NİN METNİ

SONUÇ VE DEĞERLENDİRMELER

KAYNAKÇA