ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΓΩΓΗΣ

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

ΤΟΜΕΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ & ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ

ΤΟΠΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΉ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΩΝ

ΣΕΡΡΩΝ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1936-1950

ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Δαγκούλη Πετρούλα ΑΕΜ: 4653

Νικολούδη Αθανασία ΑΕΜ: 4791

Επιβλέπων Καθηγητής: Αθανάσιος Καραφύλλης,

Αναπληρωτής καθηγητής

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗ, 2015

2

ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΓΩΓΗΣ

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

ΤΟΜΕΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ & ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ

ΤΟΠΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΉ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΩΝ

ΣΕΡΡΩΝ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1936-1950

ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Δαγκούλη Πετρούλα ΑΕΜ: 4653

Νικολούδη Αθανασία ΑΕΜ: 4791

Επιβλέπων Καθηγητής: Αθανάσιος Καραφύλλης,

Αναπληρωτής καθηγητής

Εξεταστική επιτροπή: Καρακατσάνης Παναγιώτης, καθηγητής

Καραφύλλης Αθανάσιος, αναπληρωτής καθηγητής

Κουγιουρούκη Μαρίνα, επίκουρος καθηγήτρια

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗ, 2015

3

ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ

ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΓΩΓΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ & ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ

ΤΟΠΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΉ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΩΝ

ΣΕΡΡΩΝ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1936-1950

ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Δαγκούλη Πετρούλα ΑΕΜ: 4653

Νικολούδη Αθανασία ΑΕΜ: 4791

Επιβλέπων Καθηγητής: Αθανάσιος Καραφύλλης,

Αναπληρωτής καθηγητής

Η εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο των απαιτήσεων του Προγράμματος Σπουδών

για την λήψη του πτυχίου του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης

του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης.

4

Πνευματικά δικαιώματα

Copyright © Δαγκούλη Πετρούλα, Νικολούδη Αθανασία, 2015 Η έγκριση της πτυχιακής εργασίας από το Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης δεν δηλώνει απαραιτήτως την αποδοχή των απόψεων των συγγραφέων.

Υπεύθυνη Δήλωση

Βεβαιώνουμε ότι είμαστε συγγραφείς αυτής της πτυχιακής εργασίας και ότι κάθε βοήθεια που προσφέρθηκε στην εκπόνησή της αναγνωρίζεται και αναφέρεται στο κείμενο. Επιπλέον, αναφέρονται όλες οι βιβλιογραφικές πηγές που αξιοποιήθηκαν, πρωτογενείς και δευτερογενείς, είτε η συμβολή τους παρατίθεται επακριβώς ως απόσπασμα είτε ως παράφραση.

Οι συγγραφείς της εργασίας

5

DEMOCRITUS UNIVERSITY OF THRACE SCHOOL OF EDUCATIONAL SCIENCES PRIMARY EDUCATION DEPARTMENT PEDAGOGY & PSYCHOLOGY

SECTOR

THE EDUCATION OF CITY OF SERRES IN PERIOD OF

1936-1950

FINAL YEAR PROJECT REPORT

DAGKOULI PETROULA 4653

NIKOLOUDI ATHANASIA 4791

Supervisor: Athanasios Karafyllis

The examination committee: Karakatsanis Panagiotis, professor

Karafyllis Athanasios, assistant professor

Kougiourouki Marina, associate

professor

A report submitted as partial fulfillment of the requirements

for the degree of Bachelor of Education

ALEXANDROUPOLIS, 2015

6

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Η παρούσα πτυχιακή μελέτη διερευνά την τοπική εκπαιδευτική ιστορία των

Σερρών την περίοδο 1936-1950. Αναδεικνύονται με χρονολογική ακολουθία οι

ενέργειες του βουλγαρικού στρατεύματος, με σκοπό την επέκτασή του στα ελληνικά

εδάφη, την καταπάτηση ελληνικών δικαιωμάτων για την εξύψωση του βουλγαρικού

έθνους και την εκμετάλλευση του ελληνικού πληθυσμού από το Βούλγαρο δυνάστη.

Η μελέτη αυτή παρουσιάζει με τρόπο περιγραφικό-επεξηγηματικό τα γεγονότα που

βίωσαν οι Σερραίοι πολίτες και εμβαθύνει στη διαμόρφωση του εκπαιδευτικού

συστήματος καθώς και σε επιμέρους τομείς της ζωής τους εκείνη την εποχή. Στο

εμπειρικό μέρος που ακολουθεί, η έρευνα που διεξάγεται είναι ποιοτική, με τη χρήση

συνεντεύξεων ως μέσο συλλογής δεδομένων, σε δείγμα δεκαοχτώ ατόμων, ηλικίας

74-93 ετών. Τα πιο σημαντικά ευρήματα που αναδείχθηκαν με την διεκπεραίωση της

έρευνας, ήταν η εκβουλγαροποίηση του ελληνικού λαού, με την επιβολή της

βουλγαρικής γλώσσας, έναντι της ελληνικής καθώς και η αντικατάσταση των

ελληνικών σχολείων με άλλα που εξέφραζαν την βουλγαρική νοοτροπία. Επίσης

διαφαίνονται τα αποτελέσματα και τα συμπεράσματα της έρευνας, η οποία

υλοποιήθηκε με σκοπό τη συγκέντρωση μαρτυριών και εμπειριών κατά τη

βουλγαρική κατοχή. Προθέσεις της είναι να απεικονίσει τη ρεαλιστική

πραγματικότητα της εποχής στη συγκεκριμένη πόλη. Στο τέλος καταγράφονται

προτάσεις για μελλοντικές έρευνες. Συμπεραίνοντας, η βουλγαρική κατοχή

αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα στην μετέπειτα εξέλιξη της ιστορίας της πόλης

των Σερρών, διότι όσα χρόνια και αν παρέλθουν, αυτά τα γεγονότα θα διατηρηθούν

παντοτινά ριζωμένα στην καρδιά και στη ψυχή τους.

«Λέξεις-κλειδιά»: Εκπαίδευση, Σέρρες, βουλγαρική κατοχή, Βούλγαροι

7

ABSTRACT

The present final study investigates the local educational history of Serres in

the period 1936-1950. It is pointed out the chronological sequence of actions of the

Bulgarian troops, aiming at their expansion in the Greek territories, in the trespass on

Greek corpses for the exaltation of the Bulgarian nation and in the exploitation of

Greek population from the Bulgarian dynast. This study presents with a way

descriptive-explanatory the affairs that citizens of Serres experienced and deepens in

the configuration of educational system, as well as in individual sectors of their life in

that season. In the empiric part that follows, the research that is carried out is

qualitative, with the use of interviews as means of collection of data, in a sample of

eighteen individuals, age of 74-93 years. The most important discoveries that emerged

with the transaction of research were the Bulgarian diversion of Greek population,

with the imposition of Bulgarian language, against Greek, as well as the replacement

of Greek schools with those that were based on the Bulgarian mentality. Also the

results and the conclusions of the research are emerged, which were materialized

aiming at the concentration of testimonies and experiences during the Bulgarian

occupation. Its intention is to portray the reality of that season in the particular city. In

the end proposals for future researches are recorded. Concluding, the Bulgarian

possession constituted a decisive factor in the later development of history of city of

Serres, while no matter how many years will pass, these facts will stay forever

rooted in the heart and the soul

of the people.

“Keywords”: Education, Serres, Bulgarian occupation, Bulgarian

8

Ευχαριστίες

Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε θερμά, τον επιβλέποντα καθηγητή μας κ. Αθανάσιο

Καραφύλλη, για την πολύτιμη βοήθειά του, κατά την εκπόνηση της πτυχιακής μας

εργασίας. Παράλληλα, θα θέλαμε να εκφράσουμε τις ευχαριστίες μας στη

Βιβλιοθήκη του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης: Τμήμα Επιστημών Αγωγής,

και στη βιβλιοθήκη του Νομού Σερρών, για τις βιβλιογραφικές πηγές που μας

χορήγησαν σε συνδυασμό με την ευγενική αντιμετώπιση που τύχαμε από τους

υπεύθυνους. Θα θέλαμε ακόμη να ευχαριστήσουμε θερμά τα άτομα που συμμετείχαν

στην έρευνά, χωρίς τη συμβολή των οποίων η μελέτη μας δεν θα ήταν

ολοκληρωμένη. Τέλος, οφείλουμε να ευχαριστήσουμε τις οικογένειες μας, που ήταν

δίπλα μας σε όλη την διάρκεια των ακαδημαϊκών μας σπουδών και μας βοήθησαν να

υλοποιήσουμε τους στόχους μας.

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΕΡΙΛΗΨΗ ................................................................................................................... 6

ABSTRACT ................................................................................................................... 7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ .................................................................................................................. 11

ΕΝΟΤΗΤΑ 1 ................................................................................................................ 14

1. Το ιστορικό πλαίσιο της περιόδου .................................................................... 14

1.1. Τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στην Ελλάδα την περίοδο 1936-1950 .... 141.1.1. Η δικτατορία του Ι. Μεταξά και οι επιδράσεις της στον ελλαδικό χώρο .. 141.1.2. Έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ...................................................... 16

1.2. Ιστορικό πλαίσιο εκπαίδευσης 1936-1950 ....................................................... 221.2.1. Η εκπαίδευση στα χρόνια του Μεταξά (1936-1940) ................................. 221.2.2. Η σύσταση του Οργανισμού Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων ..................... 28

1.3. Τα εκπαιδευτικά γεγονότα κατά τη διάρκεια της κατοχής και του εμφυλίου πολέμου (1940-1949) ................................................................................................... 29

1.3.1. Tα Παιδαγωγικά Φροντιστήρια ................................................................. 301.3.2. Το Σχέδιο μιας Λαϊκής Παιδείας ............................................................... 31

1.4. Η εκπαίδευση στη δεκαετία του 1950 .............................................................. 33ΕΝΟΤΗΤΑ 2 ................................................................................................................ 34

2. Η Βουλγαρική κατοχή στη πόλη των Σερρών 1941-1944 ................................ 342.1. Η επίθεση στο οχυρό του Ρούπελ .............................................................. 342.2. Τα χρόνια της σκληρής και βαριάς βουλγαρικής κατοχής ........................ 352.3. Τα μέτρα που έλαβαν οι βουλγαρικές κατοχικές αρχές ............................ 372.4. Το τέλος της βουλγαρικής κατοχής και η αποχώρηση των βουλγαρικών

στρατευμάτων .............................................................................................................. 453. Η οικονομική ζωή στην πόλη των Σερρών 1941-1944 .................................... 464. Η καθημερινή ζωή των Σερραίων κατά τη διάρκεια της Κατοχής ................... 485. Η δημιουργία των ταγμάτων εργασίας ............................................................. 49

5.1. Οι συνθήκες που επικρατούσαν στα τάγματα εργασίας ............................ 515.2. Μορφές καταναγκαστικής εργασίας στην περίοδο της βουλγαρική

κατοχής….. .................................................................................................................. 525.3. Από τη σκοπιά των Βουλγάρων… για τα τάγματα εργασίας .................... 54

6. Η εκπαίδευση στη πόλη των Σερρών στην περίοδο της βουλγαρικής κατοχής.... .................................................................................................................... 54

6.1. Η δημιουργία του Μπελαμόριε ................................................................. 54

10

7. Η διασκέδαση στην πόλη των Σερρών ............................................................. 608. Διατροφή των Σερραίων κατοίκων ................................................................... 619. Η θρησκευτική ζωή στην πόλη των Σερρών .................................................... 6210. Η ισχύς του τύπου και η ενημέρωση ................................................................ 63ΑΦΕΤΗΡΙΑ ................................................................................................................. 66

1. Μεθοδολογία ..................................................................................................... 662. Χρονικό διάστημα συλλογής των δεδομένων ................................................... 673. Περιορισμοί ...................................................................................................... 684. Ερευνητικό εργαλείο ......................................................................................... 695. Επιλογή δείγματος ............................................................................................ 706. Ηθικά διλλήματα και δεοντολογία .................................................................... 707. Αποτελέσματα της έρευνας .............................................................................. 71

7.1. Τα γενικά χαρακτηριστικά των ελληνικών σχολείων: τύπος, χαρακτήρας, διάκριση κοινωνικής προέλευσης και κριτήρια εισαγωγής ........................................ 72

7.2. Βουλγαρική κατοχή και οι αλλαγές στο εκπαιδευτικό σύστημα ...................... 757.3. Σχολικοί κανονισμοί : Τρόποι βαθμολόγησης και πειθαρχίας .......................... 777.4. Μαθήματα που πραγματοποιούνταν στα σχολεία ............................................. 797.5. Διαπροσωπικές σχέσεις μαθητών με δασκάλους Έλληνες και Βούλγαρους .... 807.6. Η βουλγαρική τακτική (έννοια «ντουρντουβάκια») .......................................... 817.7. Αντίσταση έναντι των Βουλγάρων .................................................................... 82

8. Συμπεράσματα-Συζήτηση ................................................................................. 83

9. Προτάσεις ......................................................................................................... 87

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ......................................................................................................... 88

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ............................................................................................................. 91

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ................................................................................................................ 99

11

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Οι δυσκολίες με τις οποίες ήρθε αντιμέτωπη η χώρα, χρονολογούνται πολύ

νωρίτερα από την εποχή που μελετάμε. Από τη μεταξική δικτατορία, μέχρι και τον

εμφύλιο η Ελλάδα βρίσκεται σε μια συνεχή εγρήγορση και αναταραχή. Πολιτικές

ανακατατάξεις, οικονομική εξαθλίωση και εκπαιδευτική «πενία», είναι κάποια από τα

χαρακτηριστικά που συνθέτουν την εικόνα εκείνης της εποχής. Η εργασία αναφέρεται

στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και συγκεκριμένα στη βουλγαρική κατοχή. Με την

σταδιακή εξάπλωση τους οι Γερμανοί θέλησαν να έχουν τους Βουλγάρους ως

συμμάχους. Για να ενισχύσουν αυτή την σύμπραξη, τους παραχώρησαν εδάφη της

Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. Αυτή τους η πράξη αποτελεί σημείο εκκίνησης

της βουλγαροκρατίας στη βορειανατολική Ελλάδα. Το επίκεντρο της μελέτης μας θα

αποτελέσει η πόλη των Σερρών και τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν σε αυτή.

Αναλυτικότερα, αναφέρονται τα δεινά με τα οποία ήρθαν αντιμέτωποι οι

Σερραίοι πολίτες κατά την περίοδο αυτή, η κακομεταχείριση τους από τον εχθρό,

αλλά και ο τρόπος αντίδρασής τους στην οδυνηρή πραγματικότητα. Οι Βούλγαροι

ήταν αδίστακτοι και κατάφεραν να επιτύχουν αλλαγές σε όλους τους τομείς, της

κοινωνίας. Φυσικά, το σύστημα διαπαιδαγώγησης της πόλης δεν έμεινε ανεπηρέαστο.

Οι επερχόμενες αλλαγές των Βουλγάρων προκάλεσαν στην εκπαιδευτική κοινότητα

το κλείσιμο των σχολείων, την καταστροφή της σχολικής περιουσίας, την

απομάκρυνση των Ελλήνων δασκάλων, την αντικατάσταση της ελληνικής γλώσσας

από τη βουλγαρική και γενικότερα ενέργειες που είχαν αντίκτυπο στην καθημερινή

ζωή των Σερραίων. Όλα αυτά αποσκοπούσαν στην εκβουλγαροποίηση των Ελλήνων

και στη χρήση προπαγανδιστικών μεθόδων για την αποδυνάμωση του εθνικού

φρονήματος και την υιοθέτηση της βουλγαρικής νοοτροπίας.

Η εργασία μας απαρτίζεται από δυο μέρη. Στο πρώτο μέρος, το θεωρητικό,

επιχειρούμε να εξηγήσουμε τα γεγονότα της περιόδου 1936-1950, κάνοντας μια

βιβλιογραφική ανασκόπηση. Ειδικότερα, στην πρώτη ενότητα, γίνεται λόγος για την

ιστορική εξέλιξη και τα εκπαιδευτικά δρώμενα της χώρας εκείνη την δεκαπενταετία.

Στη δεύτερη ενότητα, αναφέρονται αναλυτικότερα η βουλγαρική κατοχή στην πόλη

των Σερρών. Συμπεριλαμβάνονται στοιχεία από την οικονομική, κοινωνική και

καθημερινή ζωή των Σερραίων κατά τη διάρκεια της κατοχής, στοιχεία της

εκπαίδευσής τους, της πολιτιστικής και θρησκευτικής δραστηριότητάς τους.

Αναφέρεται επίσης και η συμμετοχή των Σερραίων πολιτών στα τάγματα εργασίας.

12

Το δεύτερο μέρος της εργασίας, συνιστά το εμπειρικό τμήμα. Πιο

συγκεκριμένα, παρουσιάζεται η διεξαγωγή της έρευνας, η μεθοδολογία που

ακολουθήθηκε, το μέσο συλλογής δεδομένων, το δείγμα που χρησιμοποιήθηκε για τις

συνεντεύξεις, καθώς και οι περιορισμοί και ο κώδικας ηθικής δεοντολογίας που

τηρήθηκαν. Στη συνέχεια διατυπώνονται τα αποτελέσματα της έρευνας, τα οποία

προέκυψαν από τις συνεντεύξεις και απεικονίζονται με διαγράμματα. Έπεται η

συζήτηση- συμπεράσματα και η ερμηνεία των αποτελεσμάτων, με την ταυτόχρονη

συσχέτιση τους με άλλες έρευνες. Κλείνοντας την εργασία, υποβάλλονται οι

προτάσεις μας για περαιτέρω ανάλυση του θέματος από εξειδικευμένα άτομα.

13

ΜΕΡΟΣ I

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ/ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ

14

1.

ΕΝΟΤΗΤΑ 1

Το ιστορικό πλαίσιο της περιόδου

1.1. Τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στην Ελλάδα την περίοδο 1936-1950

1.1.1. Η δικτατορία του Ι. Μεταξά και οι επιδράσεις της στον ελλαδικό χώρο

Κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου με εξαίρεση την τετραετία 1928-1932, η

Ελλάδα υπέφερε από πολιτικά πάθη (πραξικοπήματα, δικτατορίες, χρεοκοπία,

παλινόρθωση κτλ.). Οι πρώτες εκλογές, μετά την Παλινόρθωση του Γεωργίου και της

μοναρχίας, διενεργήθηκαν στις 26 Ιανουαρίου 1936, με το σύστημα της αναλογικής

αντιπροσωπευτικής και το κόμμα του Μεταξά εξέλεξε επτά βουλευτές. Ο Δεμερτζής

παρέμεινε πρωθυπουργός, ενώ οι πολιτικοί προσπάθησαν να διαπραγματευτούν μια

λύση που θα τους έβγαζε από το πολιτικό αδιέξοδο (Clogg, 2012: 192). Το θάνατο

του Δεμερτζή στις 13 Απριλίου ακολούθησε ο διορισμός του Μεταξά, ως

πρωθυπουργού της χώρας, ο οποίος άρχισε να προχωρεί στην πραγματοποίηση της

παλιάς του φιλοδοξίας, να αναμορφώσει τον ελληνικό χαρακτήρα και αναδιαρθρώσει

την ελληνική κοινωνία. Η ζωή του διαμορφώθηκε παράλληλα με την εξέλιξη και τη

σύσταση του νέου κράτους. Για το χρονικό διάστημα από τον Θεσσαλικό Πόλεμο της

Ελλάδας εναντίον των τουρκικών στρατευμάτων μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο

Ι. Μεταξάς αποτέλεσε μια σημαντική φυσιογνωμία και ο ρόλος του καθίσταται

βασικός για την ιστορία του τόπου τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα. Στην περίοδο

της επιβολής της δικτατορίας του, ήρθε αντιμέτωπος με την αντίσταση της λαϊκής

μάζας, ενώ προκάλεσε και τον ενθουσιασμό ορισμένων από αυτούς. Ήταν αρχηγός

του κόμματος των Ελευθεροφρόνων. Το κόμμα δημιουργήθηκε από μια ομάδα

φιλομοναρχικών αξιωματικών και πολιτικών φίλων του Ι. Μεταξά, οι οποίοι ήταν

δυσαρεστημένοι από τις δράσεις άλλων κομμάτων (Βατικιώτης, 2005: 290). Κατά τη

δικτατορία του, το κόμμα που ήταν δημιούργημα του ιδίου, κατέστη περιττό και

χάθηκε από το προσκήνιο. Πολύ γρήγορα άρχισε να αναζητά αλλού λαϊκό έρεισμα

για το καθεστώς του, κυρίως στην Εθνική Οργάνωση Νεολαίας (ΕΟΝ) που

15

ακολούθησε το πρότυπο των φασιστικών οργανώσεων των νέων της Ιταλίας,

Ισπανίας και Πορτογαλίας (Haggen, 2003: 123-129).

Τον Αύγουστο του 1936 φτάνοντας στην κορυφή της εξουσίας του,

μετονομάστηκε «Αρχηγός των Ελλήνων» και «Μεγάλος Κυβερνήτης». Συνάμα

καταλαμβάνει τον τίτλο του «Πρώτου Εργάτη» και αντίστοιχα του «Πρώτου

Αγρότη» για τον αγροτικό χώρο (Ρήγος, 1995: 65). Απουσίαζαν εκλεγμένοι

βουλευτές στο κοινοβούλιο καθώς και πολιτικοί, που να αντιτίθενται στις αποφάσεις

και αντιλήψεις του. Από αυτά προκύπτει ότι ο Μεταξάς δεν ήταν υπόλογος σε ένα

νομοθετικό σώμα, που είχε αναδειχθεί από το λαό, αλλά μόνο στον ηγεμόνα, τον

βασιλιά, οι αποφάσεις του οποίου τον επηρέαζαν άμεσα και τον οδήγησαν στην

αναστολή συγκεκριμένων θεωρήσεων του συντάγματος. Επρόκειτο για άρθρα που

καθιέρωναν την ελευθερία και τα δικαιώματα των πολιτών του κράτους. Ήταν

ελεύθερος να λαμβάνει αποφάσεις που αφορούσαν ριζικές μεταρρυθμίσεις, τις οποίες

θεωρούσε απαραίτητες (Haggen, 2003: 123-129).

Η εικόνα που εξέπεμπε το δικτατορικό καθεστώς ήταν σε μεγάλο βαθμό

αποτέλεσμα της αμοιβαίας συνεργασίας των βασικών συντελεστών, του δικτάτορα

και του βασιλιά και πρέσβευε τις αρχικές επιδιώξεις τους. Ο βασιλιάς Γεώργιος Β΄

είχε την αδιαφιλονίκητη υποστήριξη του στρατού, η οποία συμπορευόταν με την

άποψη του Μεταξά ότι η διακυβέρνηση της χώρας, καθορίζεται από την γενικότερη

κατάσταση της σε συνδυασμό με τις διεθνείς εξελίξεις, εξαιρουμένου του

συντάγματος και του κοινοβουλίου. Οι αντιλήψεις του αυτές υποκινούνταν από την

πεποίθησή του ότι εξυπηρετούσε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τα οφέλη της χώρας,

με απώτερο σκοπό βέβαια την εγκαθίδρυση της μοναρχίας. Ο Μεταξάς ήταν

πεπεισμένος ότι το αρμόζον πολίτευμα της χώρας ήταν η δικτατορία και αναλάμβανε

χρέη εκτελεστικού οργάνου του βασιλιά, είτε από ανάγκη, είτε από αφοσίωση στο

θεσμό της βασιλείας. Προϋπόθεση ανάληψης της εξουσίας, ήταν να κυβερνήσει

δικτατορικά και παράλληλα να προωθήσει τη μοναρχία, τονίζοντας την χρησιμότητα

του θεσμού. Η μορφή του καθεστώτος διέθετε τα χαρακτηριστικά των δύο

διαφορετικών φορέων. Ο βασιλιάς Γεώργιος Β’ με την αρωγή του στρατεύματος

διέθετε συγχρόνως και την υποστήριξη της κυβέρνησης και των δυνάμεων της

Αγγλίας. Παράλληλα ο Μεταξάς, εξαιτίας της πολιτικής του αδυναμίας θεωρούνταν

αφενός ακίνδυνος για τον βασιλιά και αφετέρου επεδίωκε την εύνοιά του με το

λειτούργημα του εντολοδόχου του. Το γεγονός αυτό δεν υποβαθμίζει τον Βασιλιά

Γεώργιο Β’ και δεν τον μετατρέπει σε διακοσμητικό στοιχείο (Ιστορία του Ελληνικού

16

Εθνους, 2000: 382). Αδιαμφισβήτητα ο Μεταξάς δεν επιθυμούσε κάτι τέτοιο ούτε και

τη μελλοντική τροπή των γεγονότων. Αντιθέτως αντιμετώπιζε τον θρόνο ως στοιχείο

συμπλήρωσης και νομιμοποίησης του καθεστώτος του. Ουσιαστικά επρόκειτο για ένα

καθεστώς που στόχευε στη δημιουργία ενός «Νέου κράτους», το οποίο

χαρακτηρίζεται ως «αντικομουνιστικό, αντικοινοβουλευτικό, ολοκληρωτικό,

αστυνομικό και αντιπλουτοκρατικό». Δεν είχε ιδιαίτερο κόμμα να κυβερνά, κόμμα

ήταν ο λαός, εκτός από τους «αδιόρθωτους κομουνιστάς και τους αντιδραστικούς

παλαιοκομματικούς». Σκοπός του καθεστώτος της 4ης

Η Εθνική Οργάνωση Νεολαίας (ΕΟΝ) αποτελούσε τον κυρίαρχο στόχο του

Τρίτου Ελληνικού Πολιτισμού, που συστάθηκε το 1936 και διατελούσε υπό την

άμεση εποπτεία του δικτάτορα. Την καθοδήγησή της όμως ανέλαβε το ανώτατο

διοικητικό συμβούλιο. Με βάση τα λεγόμενα του Μεταξά, οι σκοποί της ΕΟΝ ήταν,

«ο Βασιλιάς», «η Πατρίδα», «η Θρησκεία», «η Οικογένεια», «η Αναγέννηση της

Ελλάδας» και «το καθεστώς της 4

Αυγούστου ήταν η ποδηγέτηση

των μηχανισμών του κράτους από έμπιστους «επιτρόπους» που λογοδοτούσαν στον

ίδιο τον δικτάτορα και στους συνεργάτες του, που τους ένωνε ένας ισχυρός δεσμός.

Είχε αναλάβει ο ίδιος τις κυβερνητικές δραστηριότητες, γιατί πίστευε πως ένας πρέπει

να είναι ο «ιθύνων νους» της κυβερνήσεως, έχοντας ένα πλήθος έμπιστων ατόμων

στο πλευρό του, οι οποίοι προσφέρθηκαν να τον υπηρετήσουν. Το καθεστώς ήταν

διαδεδομένο στους Έλληνες ως μια καταπιεστική πολιτική, που περιείχε ένα

πρόγραμμα καθοδήγησης και προπαγάνδας, καθιστώντας το ανησυχητικό. Στα

πλαίσια του προγράμματος αυτού ήταν οι μαζικές παρελάσεις της Εθνικής

Οργάνωσης Νεολαίας με το σύνθημα περί «Τρίτου Ελληνικού Πολιτισμού» (Ιστορία

του ελληνικού Έθνους: 382-383).

ης

Αυγούστου». Συμπερασματικά, το καθεστώς του

Μεταξά συνέβαλε όσο κανένα άλλο ελληνικό καθεστώς στις μαζικές πολιτικές

τελετουργίες. Πρωτεύον θέμα σε αυτήν την κοινωνική ομοψυχία ήταν η ανάδυση της

έννοιας «Πατρίδα». Πρόκειται για ένα κράτος πιο οργανωμένο, πιο κοινωνικό και

εξιδανικευμένο σε σχέση με το παρελθόν (Ρήγος, 1995: 127).

1.1.2. Έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου

Με την έκρηξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ευρώπη, τον Σεπτέμβριο

του 1939, η Ελλάδα βρισκόταν υπό το πρίσμα του φασιστικού καθεστώτος, που ο

17

Ιωάννης Μεταξάς με τη συμβολή του βασιλιά Γεώργιου Β΄ εγκατέστησε τρία χρόνια

πριν (Βεργόπουλος, 1984: 41). Την περίοδο εκείνη ο Μεταξάς επεδίωξε την

ουδετερότητα της χώρας απέναντι στις δυνάμεις της Βρετανίας, ενώ συγχρόνως

αγνοούσε τις ιταλικές προκλήσεις. Οι αναταραχές αυτές που ξέσπασαν τον Αύγουστο

του 1940, είχαν ως αποτέλεσμα τον τορπιλισμό του θωρηκτού «Έλλη» από την

πλευρά των Ιταλών. Η ανοχή του Μεταξά σταδιακά εξαντλούνταν. Τα σχέδια του

Μουσολίνι που αποσκοπούσαν σε μια μεσογειακή και βαλκανική κυριαρχία της

Ιταλίας, είχαν ως κορύφωσή τους την παράδοση ενός υποτιμητικού τελεσίγραφου

στους Έλληνες, το περιεχόμενο του οποίου αμφισβητούσε τα κυρίαρχα δικαιώματα

της Ελλάδας (Clogg, 2012: 199-200). Η πράξη αυτή του ιταλού ηγέτη πυροδότησε τη

λαϊκή εξέγερση (Ρήγος, 1995: 165). Η ανταπόκριση του Ι. Μεταξά επήλθε χωρίς

δισταγμούς: «Αυτό σημαίνει πόλεμο».

Οι γερμανικές δυνάμεις εισχώρησαν στο εσωτερικό της Ελλάδας από τη

Βουλγαρία και τη Γιουγκοσλαβία, στις 6 Απριλίου του 1941 και σε μικρό χρονικό

διάστημα η κατάσταση απέβη αποκαρδιωτική. Σε αυτό συνετέλεσαν οι σφοδρές

γερμανικές δυνάμεις με τον μεγάλο βαθμό κινητικότητας τους, σε αντιδιαστολή με

τους Έλληνες και τους Βρετανούς που δεν κατάφεραν να συντονιστούν. Η κατοχή και

η αντίσταση επρόκειτο να επιφέρουν αναταραχή στην πολιτική ζωή της Ελλάδος και

τα δραματικά αυτά γεγονότα επηρεάζουν όπως είναι φυσικό, την μετέπειτα πορεία

της ελληνικής ιστορίας. Η στρατιωτική ήττα και η πολιτική κατάρρευση

δημιούργησαν ατμόσφαιρα αναβρασμού της χώρας. Η Αθήνα υποχώρησε στις

γερμανικές πιέσεις στις 27 Απριλίου και μέχρι το τέλους του Μαΐου του 1941,

καταλήφθηκε και η Κρήτη με αεροκίνητες επιθέσεις της Γερμανίας. Έτσι

τερματίστηκε η επίσημη αντίσταση της Ελλάδας στις δυνάμεις του Άξονα. Οι

Γερμανοί προσπάθησαν να είναι φιλικοί έναντι των Ελλήνων, πράξη που απέτυχε,

επειδή συνεργάστηκαν με τους Βούλγαρους και τους Ιταλούς, που αποτελούσαν φόβο

και κίνδυνο για τον ελληνικό λαό. Μετά το 1941 η κατοχή πρόσφερε τη δυνατότητα

στο ΚΚΕ να συνεισφέρει στη χώρα με τη συμμαχία αριστερών και αντιμοναρχικών

δυνάμεων. Το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ) με την υποστήριξη του

Εθνικού Λαϊκού Στρατού (ΕΛΑΣ), απείλησαν με κατατρόπωση του πολιτικού

μέλλοντος του έθνους (Βεργόπουλος, 1984: 42-43). Το ΕΑΜ έδωσε βαρύτητα στον

πατριωτικό ρόλο της αντίστασης κατά του Άξονα. Απαιτούσε τη σύγκληση μιας

απελευθερωτικής βουλής, κυρίαρχος της οποίας ήταν ο λαός, ο οποίος με δικές του

πρωτοβουλίες θα απο φάσιζε για τη μο ρφή της διακυβέρνησής το υ. Ο ΕΛΑΣ

18

συστάθηκε στα τέλη Δεκεμβρίου 1941 και οι πρώτες ομάδες ανταρτών εμφανίστηκαν

στα βουνά το καλοκαίρι του 1942. Η πιο σημαντική από αυτές είχε ως παρακινητή

της τον Αθανάσιο Κλάρα, γνωστό και ως Άρη Βελουχιώτη. Το χειμώνα του 1941-’42

ήρθε στην επιφάνεια ένα πλήθος κομμουνιστικών οργανώσεων αντίστασης, με

κυριότερη όλων τον Εθνικό Δημοκρατικό Ελληνικό Σύνδεσμο (ΕΔΕΣ), στρατηγός

του οποίου ήταν στην Ελλάδα ο Ναπολέων Ζέρβας. Το ΕΔΕΣ περιελάμβανε ένα

μεταρρυθμιστικό και δημοκρατικό πρόγραμμα (Clogg, 2012: 207).

Η περίοδος 1941-’44 αντιπροσώπευε την πείνα, τον τρόμο και τον θάνατο για

το μεγαλύτερο ποσοστό των Ελλήνων. Μετά την κατάρρευση του καθεστώτος του

Μουσολίνι, τον Σεπτέμβρη του 1943, τα ελληνικά εδάφη που βρισκόταν υπό την

κατοχή των ιταλικών στρατευμάτων διανεμήθηκαν μεταξύ των Γερμανών και των

Βουλγάρων. Το γερμανικό καθεστώς παρουσίαζε έναν γραφειοκρατικό μηχανισμό,

όμοιο με εκείνο της μεταξικής εποχής και τα θύματα του προσωποπαγούς

καθεστώτος του Μεταξά μετατράπηκαν τώρα σε στόχους των δοσίλογων. Το μέτρο

πο υ επηρέασε σε υπέρτατο βαθμό το υς Έλληνες ήταν η ίδρυση των «Ταγμάτων

Ασφαλείας», τα οποία απαρτιζόταν από αρκετές χιλιάδες άντρες και τελούσαν υπό

την επιτήρηση των Γερμανών. Με την αύξηση της αντιστασιακής δράσης

επιβάλλονταν αντίποινα εναντίον του πληθυσμού με αποτέλεσμα την εκτέλεση

μεγάλου αριθμού Ελλήνων από τους Γερμανούς. Ως συνέπεια των προαναφερθέντων

ήταν η καταστροφή κατοικιών, λιμενικών εγκαταστάσεων, καθώς και της Διώρυγας

της Κορίνθου.

Στις 12 Οκτωβρίου του 1944 τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής

απομακρύνθηκαν από την Αθήνα, γεγονός που σήμανε το τέλος του αιματηρού

πολέμου και ακολούθησε πλήθος γιορτών από μέρους των αθηναίων πολιτών. Τη

φρενίτιδα ενθουσιασμού ήρθαν να ταράξουν τα γεγονότα του εμφύλιου σπαραγμού.

Την ίδια κιόλας μέρα αποβιβάστηκαν στον Πειραιά, οι πρώτοι βρετανοί στρατιώτες.

Στις 18 Οκτωβρίου του 1944 κατέφθασε στην Αθήνα η εξόριστη κυβέρνηση του

Γεώργιου Παπανδρέου, αμέσως μετά την απελευθέρωση από την γερμανική κατοχή.

Ως Πρωθυπουργός, μετά τη συμφωνία της Καζέρτας1

1 Βλ. Η συμφωνία της Καζέρτας, υπογράφτηκε στην κωμόπολη της Ιταλίας Καζέρτα, μεταξύ των βρετανικών στρατιωτικών δυνάμεων, της ελληνική κυβέρνησης και των αρχηγών του ΕΛΑΣ, Σαράφη και του ΕΔΕΣ, Ζέρβα. Οι δυο αρχηγοί αναγνώρισαν, ως μοναδική λύση, την κυβέρνηση εθνικής ενότητας και συμφώνησαν να παραχωρήσουν τον έλεγχο των δυνάμεών τους σε αυτή, προκειμένου να μεταβεί η Ελλάδα ομαλά από την κατοχή στην περίοδο της απελευθέρωσης.

και τη Συνδιάσκεψη του

Λιβάνου, απαίτησε από τα ένοπλα τμήματα που είχαν συγκροτηθεί στην περίοδο της

19

κατοχής, να παραδώσουν τον οπλισμό τους την 1η

Όσα επακολούθησαν έως το 1946 ήταν απόρροια της αδελφοκτόνας

σύγκρουσης της περιόδου 1946-’49, οι συνέπειες της οποίας ταλάνιζαν τις περιοχές

του ελλαδικού χώρου για μεγάλο χρονικό διάστημα (Παπαρηγόπουλος, 2010: 100).

Δεκεμβρίου του 1944.

(Παπαρηγόπουλος, 2006: 144-145). Το ΕΑΜ αντιδρώντας σε αυτό, οργάνωσε

διαμαρτυρία στο κέντρο της Αθήνας. Τα γεγονότα του Δεκεμβρίου του 1944, έμειναν

στην ιστορία ως «Δεκεμβριανά». Αφορμή των συγκεκριμένων γεγονότων καθίσταται

η επίθεση έναντι του συλλαλητηρίου στην πλατεία Συντάγματος, στις 3 Δεκεμβρίου

από ακροβολιστές, οι οποίοι πιθανότατα βρίσκονταν στην ταράτσα της Αστυνομικής

Διεύθυνσης Αθηνών. Την επόμενη μέρα ο ΕΛΑΣ μέσα από επιθέσεις πέτυχε την

κατάληψη πολλών αστυνομικών κτηρίων. Ήλπιζε στην άμεση νίκη του και επεδίωκε

την ανάληψη της κυριαρχίας των ελάχιστων περιοχών που βρισκόταν υπό την

προστασία της κυβερνήσεως του Γεώργιου Παπανδρέου. Τα Χριστούγεννα του 1944

κατέφθασε στην Αθήνα ο Βρετανός Πρωθυπουργός Ουίνστον Τσόρτσιλ και με

σύσκεψη που ο ίδιος ενέκρινε, κατέχοντας την προεδρία, με την συμβολή των εν

ενεργεία πολιτικών δυνάμεων και του ΕΑΜ, εξέλεξε τον αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό

ως αντιβασιλέα. Στην συγκεκριμένη χρονική περίοδο οι δυνάμεις του ΚΚΕ και του

ΕΑΜ αδυνατούσαν να διευθετήσουν το θέμα της κρίσης μέσω των προτάσεων και

αποφάσεών τους. Με την λήξη της μάχης των Αθηνών στις 5 Ιανουαρίου του 1945 ο

ΕΛΑΣ διέταξε την εκκένωση της Αθήνας και συγχρόνως το ΚΚΕ επιχείρησε να

επιτύχει την ανακωχή. Τα Δεκεμβριανά με την σειρά των συγκεκριμένων γεγονότων

αποτέλεσαν παρελθόν για την χώρα ένα μήνα αργότερα με την υπογραφή της

Συμφωνίας της Βάρκιζας (Μάργαρης, 2010: 103-105). Όλα αυτά φανερώνουν την

σύγκρουση μεταξύ των δυνάμεων του ΕΛΑΣ και των βρετανικών δυνάμεων, των

δυνάμεων της χωροφυλακής με την αστυνομία των πόλεων πλησίον της Αθήνας.

Πριν την έναρξη του Εμφυλίου Πολέμου, μέσα από δημοψήφισμα που διενεργήθηκε,

το 70% του λαού τάσσονταν υπέρ της επιστροφής του Βασιλιά Γεωργίου Β’. Οι

επιθέσεις και η στάση της Αριστεράς την περίοδο της Κατοχής, τα Δεκεμβριανά, τα

πραξικοπήματα και η εφαρμογή της κουμμουνιστικής συμπεριφοράς, παρέπεμψαν

μεγάλο μέρος του ελληνικού λαού να επιλέξει και να προτιμήσει την μοναρχία για να

αποφευχθεί ο κομμουνισμός. Την ίδια χρονιά παρατηρήθηκε έντονη η ύπαρξη

ανταρτών, η επίδραση των οποίων εξαπλώθηκε σε διάφορα μέρη της χώρας. Μεγάλος

αριθμός αυτών, διατέλεσε το έργο του στα πλαίσια του Δημοκρατικού Στρατού

Ελλάδας. Πολλοί κουμουνιστές αντάρτες είχαν κατακλύσει τις περιοχές της

20

Αλβανίας, της Γιουγκοσλαβίας και της Βουλγαρίας, γεγονός που ώθησε την ελληνική

κυβέρνηση να απευθυνθεί στο Συμβούλιο Ασφαλείας και τον ΟΗΕ ζητώντας την

καταδίκη τους (Μάργαρης, 2010: 111).

Το σημείο εκκίνησης του εμφυλίου (1946-1949), σηματοδοτεί η επίθεση των

ανταρτών κατά του σταθμού χωροφυλακής Λιτοχώρου Ολύμπου στις 30 Μαρτίου

1946. Η πρώτη κατά μέτωπο σύγκρουση προήλθε από τις αντιμαχόμενες στην

πολιτική κονίστρα παρατάξεις, που είχαν συσταθεί κατά την κατοχή, και

διακρίνονταν σε δυο κατηγορίες. Στη μια τάσσονταν οι υπερασπιστές μια κάστας, οι

οποίοι κατείχαν τον ρόλο του «φρουρού» των προνομίων ενός κατεστημένου που

στηρίχθηκε στις δυνάμεις κατοχής και είχε ως βασική ιδεολογία τον φασισμό και την

πολιτική εφαρμογή του. Στην άλλη τάσσονταν η λαϊκή μάζα, η οποία υποστήριζε την

ελευθερία, την εθνική ανεξαρτησία, τη δημοκρατία και τον σοσιαλισμό, με σκοπό την

κοινωνική αναδιάρθρωση στον κόσμο (Βουρνάς, 1981: 15-16). Η σύγκρουση αυτών,

από τη φύση της προοιωνιζόταν σκληρή για τον τόπο μας, καθώς ο φασισμός και η

δικτατορία κατέρριψαν το δημοκρατικό και αριστερό κίνημα στα στρατόπεδα και

στις φυλακές με αισχρό και βάναυσο τρόπο. Επιπλέον ο νεοελληνικός φασισμός, με

την ενίσχυση των Γερμανοιταλών, παρέδωσε στον εχθρό τους κρατούμενους

Έλληνες πολιτικούς και ένταξε τα Σώματα Ασφαλείας στις δυνάμεις της κατοχής. Με

αυτή του την πράξη οδήγησε το κράτος σε κατάρρευση.

Τα μέτωπα των αντιπάλων που προαναφέρθηκαν, πρέσβευαν τη «Δεξιά» και

«Αριστερά» παράταξη. Οι πρώτοι θεωρούνταν κατασκεύασμα των ξένων, έχοντας ως

έρεισμα τις προστάτιδες δυνάμεις της Δύσης, ενώ η κατατρεγμένη αριστερά δέχθηκε

μόνο τη βοήθεια της Γιουγκοσλαβίας (Ρήγος, 1995: 127). Το θετικό στοιχείο, που

λειτούργησε υπέρ της Αριστεράς, ήταν η παράταξη των αντάρτικων δυνάμεων στα

βόρεια σύνορα της Ελλάδος.

Ο αντάρτικος προγραμματισμός συγκεντρώνει τα αρχηγεία Μακεδονίας,

Θεσσαλίας, Ηπείρου και Ρούμελης. Είναι ακόμη η πρώτη φάση του αντάρτικου, που

βρίσκεται στα «σπάργανα». Η επόμενη φάση ήταν η δημιουργία ενός ενιαίου

στρατού με την επωνυμία «Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας» στις 27 Δεκεμβρίου

1946, με αρχηγό τον Μάρκο Βαφειάδη (Βουρνάς, 1981: 78).

Την άνοιξη του 1947, υπό τις συνθήκες που διαμορφώθηκαν, οι αντίπαλοι

ετοιμάζονταν για μια αποφασιστική αναμέτρηση. Κυρίαρχο μέλημα του

Δημοκρατικού Στρατού, ήταν ο έλεγχος του ανταρτοκρατούμενου χώρου και η

εξάπλωσή του προς τις περιοχές της Κόνιτσας, Γρεβενών, Ιωαννίνων και Φλώρινας.

21

Η σύμπραξη των νησίδων αυτών θα παρείχε την ευχέρεια στους αντάρτες να

δραστηριοποιηθούν επιθετικά κατά του κυβερνητικού στρατού με συνέπεια την

αποσύνθεσή του (Βουρνάς, 1981: 141). Ο κυβερνητικός στρατός καλούνταν να

αγωνιστεί ενάντια σε έμπειρους βετεράνους του ανταρτοπόλεμου του ΕΛΑΣ, που

γνώριζαν όχι μόνο την παρτιζάνικη τακτική, αλλά και του εδάφους. Η εκκαθαριστική

επιχείρηση του στρατού, που ξεκίνησε στις 4 Απριλίου με αφετηρία τη Ρούμελη, ως

τις προσβάσεις του Γράμμου και του Βίτσι στην Ήπειρο και τη Μακεδονία, απέβη

άκαρπη. Στο ίδιο πλαίσιο κινήθηκαν τα γεγονότα ως τις αρχές Ιουλίου του 1947,

καθώς όλη η περιοχή Γράμμου- Βίτσι- Σινιάτσικου ήταν δέσμια των ανταρτών, οι

οποίοι την ονόμασαν «Ελεύθερη Ελλάδα».

Οδεύοντας προς τη λήξη του πολέμου, το Νοέμβριο του 1948, η Ανώτατη

ηγεσία του στρατού αποσκοπούσε να τερματίσει τον «συμμοριτοπόλεμο» κυρίως το

έτος 1949. Σε πρώτη φάση το σχέδιο καθόριζε την εκκαθάριση της χώρας από τον

Νότο προς το Βορρά με συσπείρωση των δυνάμεων. Έπειτα, η δεύτερη φάση

περιελάμβανε μια οργανωμένη επίθεση στις περιοχές Βίτσι-Γράμμου που βρίσκονταν

υπό την εποπτεία των «συμμοριτών». Η κυριαρχία σε αυτές τις δυο βάσεις θα

σήμαινε το τέλος του αιμοσταγή πολέμου, στο χώρο της Ελλάδας (Βουρνάς, 1981:

360).

Το 1948 θα μπορούσε να χαρακτηριστεί για την χώρα και τα γεγονότα που

την σημάδεψαν ως έτος δεινών. Οι αντάρτες κατείχαν τα πρωτεία των συμφορών που

αντιμετώπιζε η χώρα, καθώς τον Φεβρουάριο του ίδιου έτους, τον ουρανό της

Θεσσαλονίκης κατέκλυσε πλήθος βλημάτων από ομάδα ανταρτών που είχαν

εγκατασταθεί σε περιοχές γύρω από αυτήν. Παρόμοιο περιστατικό σημειώθηκε και

στην περιοχή της Πάρνηθας της Αθήνας, όπου και στις δύο περιπτώσεις η κίνηση των

κυβερνητικών στρατευμάτων ήταν άμεση και καθοριστική (Μάργαρης, 2010: 116).

Το καλοκαίρι του 1949 ο Εθνικός Στρατός (κυβερνητικός), έχοντας ως πλεονέκτημα

τον εναέριο εξοπλισμό, μετά από ένα σύνολο άγριων και αποτελεσματικών μαχών

στα βουνά Γράμμος και Βίτσι, κατέκτησε την υπεροχή και απομάκρυνε τα

υπολείμματα του Δημοκρατικού Στρατού προς τα σύνορα της Αλβανίας.

Απόρροια του Εμφύλιου πολέμου ήταν τα επιπρόσθετα δεινά της κατοχής

στην ήδη ταραγμένη Ελλάδα, αλλά και η αντιπαράθεση των Ελλήνων μεταξύ τους

που ενέτεινε μια νέα διάσταση μίσους και διχασμού στην ελληνική τραγωδία. Με

τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η Ελλάδα μετατράπηκε σε ένα διχασμένο έθνος, ενώ με

τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον Εμφύλιο η κατάσταση οξύνθηκε ακόμη

22

περισσότερο με τα γεγονότα που προηγήθηκαν, οδηγώντας τη χώρα στην ολική

κατάρρευσή της. Τα μόνα κληροδοτήματα που έλαβε ήταν διχασμός, πικρία και

σπαραγμός, στοιχεία που θα επισκιάσουν την μεταπολεμική ανάπτυξη του τόπου

(Clogg, 2012: 241).

1.2.

Ιστορικό πλαίσιο εκπαίδευσης 1936-1950

1.2.1.

Η εκπαίδευση στα χρόνια του Μεταξά (1936-1940)

Η τριακονταετία που παρεμβάλλεται από το 1936, με την επιβολή της

δικτατορίας του Μεταξά μέχρι την επόμενη εκπαιδευτική μεταρρύθμιση της

εκπαίδευσης το 1964, ήταν μια από τις πιο ακανθώδεις περιόδους για τον ελληνισμό.

Προηγήθηκαν αναταραχές τόσο στην πολιτική όσο και στην κοινωνική ζωή του

κράτους. Η δικτατορία, ο παγκόσμιος πόλεμος και ο εμφύλιος αποτέλεσαν γεγονότα

που δίχασαν το κράτος και το ώθησαν προς την ολική καταστροφή του, με ελάχιστες

πιθανότητες ανασύνταξής του (Καραφύλλης, 2013: 133).

Αφορμή και βασικό υπόβαθρο για τις διατάξεις της μεταρρύθμισης του 1936

αποτέλεσαν τα νομοσχέδια του 1929 που εισηγήθηκε η προεδρεύουσα κυβέρνηση

του Ελευθέριου Βενιζέλου με την υποστήριξη του Υπουργείου Παιδείας, του Γ.

Γόντικα το 1929 και του Γ. Παπανδρέου το 1930-1932. Η συγκεκριμένη

μεταρρύθμιση κατέλαβε μια καθοριστική θέση στην μετέπειτα εκπαιδευτική πορεία

της χώρας, εξαιτίας των εξελίξεων στις οποίες ήταν επιρρεπής εκείνη την χρονική

περίοδο. Σκοπός της μεταρρύθμισης, που τέθηκε σε εφαρμογή το 1929, ήταν ο

έλεγχος του Εκπαιδευτικού Προβλήματος και ο σταδιακός εκσυγχρονισμός της

Εκπαίδευσης με βάση τα δεδομένα της εποχής. Το ισχύον εκπαιδευτικό σύστημα, δεν

μπορούσε να καλύψει τις παιδαγωγικές ανάγκες της κοινωνίας και να κατευθύνει σε

ικανοποιητικά αποτελέσματα την παιδεία. Οι πολίτες που είχαν τις στοιχειώδεις

γνώσεις, ήταν κατά κύριο λόγο ολιγαρχικοί, με αποτέλεσμα να στερούνται την

μόρφωση οι λαϊκές μάζες. Παράλληλα απέτρεπε την πρακτική εφαρμογή των

γνώσεων, κάνοντας τους παραγωγικούς κλάδους να υστερήσουν σε εργασία και

εργατικό δυναμικό (Ευαγγελόπουλος, 1999: 63).

Η μεταρρύθμιση του 1929 διεκόπη από γενικές αλλαγές που επέφεραν τα

διάφορα πολιτικά γεγονότα που συνέβησαν στην Ελλάδα με αφετηρία την Δικτατορία

23

του Μεταξά, τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, την Κατοχή και στη συνέχεια την

Αντίσταση και τον Εμφύλιο Πόλεμο. Ο Μίλτος Κουντουράς, ο οποίος διατέλεσε και

ως συντάκτης της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του 1929, απολύεται το 1933

(Ευαγγελόπουλος, 1999: 71).

Μεταρρυθμιστικό μέτρο το 1933, αποτέλεσε η οριστική παύση ύπαρξης

5/τάξεων Διδασκαλείων, τα οποία επικεντρωνόταν στην εκπαίδευση των

επερχόμενων δασκάλων, καθώς και η λειτουργία Παιδαγωγικών Ακαδημιών και

Μεταγυμνασίων. Λειτούργησαν δύο χρόνια και περιελάμβαναν την πρακτική

εξάσκηση των εκπαιδευτικών. Παράλληλα, σε κατάσταση λειτουργίας βρισκόταν, 4

δημόσια Διδασκαλεία και πλήθος Υποδιδασκαλείων. Ο μεγάλος αριθμός

διδασκαλείων που ανέκυψε με το πέρασμα των χρόνων, οδήγησε το έτος 1929 σε

στάση εργασίας των δασκάλων, ο αριθμός των οποίων ξεπερνούσε την ανάγκη της

χώρας για κάλυψη των θέσεων στα ελληνικά σχολεία. Οι απόφοιτοι των

διδασκαλείων, μη έχοντας περιθώρια επαγγελματικής δραστηριοποίησης, παρέμεναν

άνεργοι. Δικαίωμα επαγγελματικής ανέλιξης δεν κατείχαν τα άτομα που προερχόταν

από κατώτερες κοινωνικά τάξεις, όπως ορφανά ή φτωχά παιδιά. Ένα ακόμη στοιχείο

της εποχής αποτέλεσε ο περιορισμένος αριθμός γυναικών που συμμετείχε στην

εκπαίδευση (Κατσικάς, 2004: 131-132).

Την χρονική περίοδο, 1935, συντάσσεται νέο πρόγραμμα, το οποίο αφορά τα

Γυμνάσια και τέθηκε σε εφαρμογή τα επόμενα τριάντα χρόνια. Πρωταρχικό του

μέλημα ήταν η επαναφορά των λατινικών, ως αναπόσπαστο κομμάτι της

εκπαίδευσης. Αφαιρέθηκε επίσης η εκμάθηση της δημοτικής και της καθαρεύουσας

στο μάθημα των νέων ελληνικών, καθώς και η διδασκαλία των αρχαίων κειμένων

από μετάφραση (Κατσικάς, 2004: 132-133).

Από το 1936 ξεκινούν και οι ενστάσεις για την παιδεία, λόγω των εξαιρετικά

οδυνηρών καταστάσεων με τις οποίες ήρθε αντιμέτωπη η χώρα. Βασική αρχή που

δέσποζε εκείνη την εποχή ήταν «ένας λαός μια παιδεία». Στο συγκεκριμένο σύνθημα

υπάγονται και διατάξεις που πραγματοποιούν εκκλήσεις, προκειμένου να μην γίνει

καμία εξαίρεση και οικονομία στην παροχή της εκπαιδευτικής μόρφωσης.

Αποδίδονται ίσες ευκαιρίες μάθησης σε όλο τον λαό. Απώτερος σκοπός της

μόρφωσης των κατώτερων κοινωνικά στρωμάτων ήταν να αναδειχθούν τα ταλέντα

που κατέχει ο εκάστοτε μαθητής, κατά τη διάρκεια της εργασίας που του έχει

ανατεθεί. Καθώς εμπλεκόταν άμεσα με το περιβάλλον της εργασίας του,

πραγματοποιούνταν η αντίστοιχη εκτίμηση των αποδόσεών του. Το νόημα της

24

Παιδείας εκείνης της εποχής περιελάμβανε τόσο την τέχνη που ήταν κατά κύριο λόγο

πρακτική, όσο και την επιστήμη, που αποτελούσε την συνισταμένη των γνώσεων και

των πληροφοριών. Η Παιδεία είχε ως στόχο την διαμόρφωση ψυχικά ελεύθερων

πολιτών, μη καταπιεσμένων με προκαταλήψεις και συμβάσεις της εποχής, με

συνειδητή πίστη στο σύνολο του λαού και επιτυχημένη συνεργασία με τα άτομα

(Χατζηστεφανίδης, 1986: 281-283). Ένα άλλο στοιχείο που καλλιεργούσε η Παιδεία

της εποχής ήταν η εθνική ελευθερία με την έννοια της απορρόφησης ξένων εθνών,

αποφεύγοντας την δουλική μιμητικότητα και τα μίση. Η εισχώρηση στην χώρα

διαφορετικών πολιτισμικά προτύπων μπορούσε να επιφέρει την άμεμπτη συνεργασία

και επικοινωνία και οι σχέσεις να διαπνέονται από σεβασμό και ευγενή άμιλλα,

παραμερίζοντας το ξενηλατικό πνεύμα.

Με την εγκαθίδρυση του καθεστώτος της 4ης

Το καθεστώς συνετέλεσε επίσης στη διαφοροποίηση του Αναλυτικού και

Ωρολογίου Προγράμματος στις Ακαδημίες, κατήργησε τη μεικτή φοίτηση και

ενίσχυσε το ακαδημαϊκό έτος με μαθήματα στρατιωτικού περιεχομένου, σύμφωνα με

τα πρότυπα των φασιστικών, ναζιστικών καθεστώτων, που ήταν ζηλωτής ο Μεταξάς.

Διατήρησε όλα τα καθορισμένα μαθήματα της μεταρρύθμισης του 1933 και

ενσωμάτωσε σε αυτά την Οργάνωση Ομάδων Εθνικής Νεολαίας στο μάθημα της

Σωματικής Αγωγής. Η προσθήκη αυτή προείκαζε την ενίσχυση του «Εθνικού

Φρονήματος» των νέων και την εκμάθηση πίστης και πειθαρχίας στον «ηγέτη»

(Καραφύλλης, 2013: 138). Αν και διατηρήθηκε το 6ετές Δημοτικό σχολείο επί

Αυγούστου, η κατάσταση

δυσκόλεψε για τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες, η ίδρυσή των οποίων χρονολογείται το

1933, λόγω της αυταρχικότητάς του. Η φοίτηση στις Ακαδημίες ήταν διετής και

απαραίτητη προϋπόθεση για εγγραφή σε αυτές αποτελούσε η κατοχή απολυτηρίου

Γυμνασίου ή Πρακτικού Λυκείου με βαθμό τουλάχιστον «καλώς» και διαγωγή

«κοσμιωτάτη», καθώς και εισαγωγικές εξετάσεις, που έχρηζαν κατάλληλης

προετοιμασίας. Στις προϋποθέσεις αυτές, προστέθηκαν δυο επιπλέον χαρακτηριστικά

κατά την περίοδο αυτή, τόσο ιδεολογικά όσο και βιολογικά όπως το ύψος των

υποψηφίων (Καραφύλλης, 2013: 137). Επιπλέον, αναγκαία ήταν και η προσκόμιση

πιστοποιητικού κοινωνικών φρονημάτων, γεγονός που συνέβαλε στην εκκαθάριση

όσων διαφωνούσαν με το παρόν καθεστώς. Με την επιβολή των φασιστικών μέτρων,

καταργήθηκαν κάποια ιδανικά, η ελευθερία του λόγου και της σκέψης και ανήλθε

στην επιφάνεια ο φόβος, η καχυποψία και η υποταγή στον αρχηγό, «πατέρα» του

έθνους, τον Μεταξά (Πολυχρονόπουλος, 1980: 200).

25

κυριαρχίας του Μεταξά, εισήχθησαν εξετάσεις στην Δ’ Τάξη και οι επιτυχόντες

μπορούσαν να φοιτήσουν στο διετές Γυμνάσιο. Στις δυο τελευταίες τάξεις του

Δημοτικού είχαν τη δυνατότητα να φοιτήσουν όσοι μαθητές δεν πέτυχαν στις

προαναφερόμενες εξετάσεις. Πέρα από τη δυσκολία που συναντούσαν οι μαθητές

κατά τη φοίτησή τους στο σχολείο, το καθεστώς προφασίστηκε εμπόδια κυρίως για

τον αποκλεισμό των μαθητών που προερχόταν από χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα

και προοριζόταν για την αγορά εργασίας από μικρή κιόλας ηλικία. Κατά τη διάρκεια

διακυβέρνησης της χώρας από τον Μεταξά, το έτος 1937, ιδρύεται το 8ετές

Γυμνάσιο, οι μαθητές του οποίου, προερχόμενοι από την Δ’ τάξη του Δημοτικού

μπορούσαν να παρακάμψουν την Ε’ και την Στ’, διότι οι συγκεκριμένες τάξεις

αποκαλούνταν τάξεις «των φτωχών». Μέριμνα του κράτους, παρά τα γεγονότα που

απασχολούσαν ανά τακτά χρονικά διαστήματα την χώρα, ήταν να επισπεύσει την

ανέγερση και την υποστήριξη των σχολείων της άρχουσας τάξης σε βάρος των

σχολείων του λαού. Αυτή η κατάσταση φανέρωνε την προσπάθεια υποταγής στην

εξουσία (Ευαγγελόπουλος, 1999: 70).

Στη μέση εκπαίδευση, η φοίτηση μετατέθηκε σε οκταετή, διαχωρισμένη σε

δυο κύκλους. Ο πρώτος, υποδεέστερος, διαρκεί 5 έτη και ο δεύτερος, ανώτερος,

διαρκεί 3 έτη. Το 1939 τροποποιήθηκαν σε 6 έτη για το Γυμνάσιο , ό πως

μετονομάστηκε, και 2 έτη για το Λύκειο αντίστοιχα. Έπαυσε να ισχύει η μεικτή

φοίτηση στα σχολεία και κυριάρχησε η αντίληψη, τα κορίτσια να εγκαταλείπουν το

σχολείο, να νυμφεύονται και να ακολουθούν τον τομέα των οικιακών και της

ανατροφής των παιδιών. Μεγάλο ποσοστό των Δημοτικών σχολείων δεν διέθεταν τα

ανάλογα μέσα για να μεταβιβάσουν στους μαθητές τους τις βασικές γνώσεις,

δημιουργώντας έτσι ένα υπόβαθρο που περιοριζόταν στη στοιχειώδη γνώση. Κατά το

χρονικό διάστημα που μεσολάβησε έως το 1939 και έπειτα, αφορμή για σύγκρουση

θεωρήθηκε η ύπαρξη δύο «ασυμβίβαστων κόσμων». Στην μία πλευρά αντιπαράθεσης

τάχθηκαν οι οπαδοί του συντηρητικού πνεύματος, ενώ στην άλλη οι προοδευτικοί. Οι

συντηρητικοί αρνούνταν να αποδεχθούν τις εκσυγχρονιστικές απόψεις και αντιλήψεις

που πρέσβευαν οι αντίπαλοι τους.

Το 1938-‘39 περίπου 100,000 παιδιά απουσίαζαν από το δημοτικό σχολείο

και στερούνταν το δικαίωμα για γνώση, ενώ υπήρχαν συνοικίες και χωριά που δεν

διέθεταν ακόμη και κτήρια, τα οποία θα μπορούσαν να στεγάζουν το δημοτικό

σχολείο. Σταδιακά η παιδεία άρχισε να κατακλύζεται από φασιστικά στοιχεία και

αντίστοιχο προσανατολισμό. Το έργο του Περικλή, ο «Επιτάφιος», διεκόπη ως

26

μάθημα στα σχολεία για να λάβει την θέση του, η σπαρτιατική αγωγή που

προϋπέθετε την υποταγή σε κάποιον αρχηγό. Παράλληλα επανήλθε η καταβολή

διδάκτρων για τη φοίτηση των μαθητών στην κατώτερη, ανώτερη και ανώτατη

εκπαίδευση, ενώ ιδρύθηκαν τα Αστικά σχολεία με σκοπό την συνεισφορά τους στην

επαγγελματική εκπαίδευση (Κατσικάς, 2004: 137-138).

Τα σχολεία χωριζόταν σε δύο βαθμούς: Στο σχολείο 1ου

Ο δεύτερος κύκλος της Παιδείας (15-18 χρονών), αποτέλεσε κομμάτι του

διαφοροποιημένου σχολείου, μετατρέποντας το αριστοκρατικό, σε σχολείο για τον

λαό, ικανοποιώντας έτσι τα ιδανικά και τις αντιλήψεις της εποχής που επικρατούσαν

για την εκπαίδευση. Η υποχρεωτική φοίτησή σε αυτό διαρκούσε 4 χρόνια και

λειτουργούσε σε τόπους με επαγγελματικές προοπτικές και οικονομική εξέλιξη,

λαμβάνοντας υπόψη τις επιθυμίες και τι επιδιώξεις των ατόμων κάθε τόπου. Το

υπόβαθρο του συγκεκριμένου τύπου μάθησης ήταν η εργασία και η επιτακτική

ανάγκη πνευματικής ολοκλήρωσης (Χατζηστεφανίδης, 1986: 287).

Βαθμού, τα παιδιά

λάμβαναν στοιχειώδεις γνώσεις, οι οποίες μπορούσαν να αποβούν καθοριστικές για

την μετέπειτα εξέλιξη τους στον μαθησιακό χώρο. Η φοίτηση τους σε αυτά τα

σχολεία ήταν υποχρεωτική και ενιαία με διάρκεια 8 χρόνων. Ο κύκλος σπουδών στο

σχολείο αυτού του τύπου, μεσολαβούσε από το διάστημα Α’ έως Η’ τάξης του

Δημοτικού της υποχρεωτικής φοίτησης. Τα μαθήματα της γλώσσας, της λογοτεχνίας

και των αρχαίων ελληνικών δεν κατάφεραν να ολοκληρωθούν εξαιτίας των

περιπετειών, στις οποίες είχε εμπλακεί η χώρα μετά το 1944 (Χατζηστεφανίδης,

1986: 287).

Οι κλίσεις του κάθε μαθητή εκείνης της εποχής επηρεαζόταν τόσο από τα

γεγονότα όσο και από την υποστήριξη που θα μπορούσε να λάβει το παιδί από την

οικογένεια. Για αυτό το λόγο, είχαν συσταθεί επίπεδα και κλάδοι με βάση τους

οποίους το κάθε παιδί θα μπορούσε να επιλέξει την κατεύθυνση που θα κάλυπτε τις

μαθησιακές, εργασιακές και οικονομικές του ανάγκες. Οι τύποι των σχολείων ήταν: η

αγροτική μόρφωση, η βιομηχανική και βιοτεχνική μόρφωση, η τέχνη και τα

επιμορφωτικά σχολεία. Οι παραπάνω προτάσεις συστάθηκαν από διορισμένες

επιτροπές των ΕΑΜ και ΕΠΟΝ και κατοχυρώθηκαν ως μελλοντικές αλλαγές στην

Γραμματεία Παιδείας της Π.Ε.Ε.Α. το 1944 (Χατζηστεφανίδης, 1986: 290).

Στην εγκύκλιο του καθεστώτος του Μεταξά, συμπεριλαμβανόταν και ο ρόλος

του δασκάλου, ο οποίος όφειλε να είναι εργατικός, υπερασπιστής των σκοπών του

έθνους και ικανός να έχει ανώτερο ηθικό επίπεδο. Η δραστηριότητά του δεν

27

περιοριζόταν μόνο στη διδασκαλία, αλλά όφειλε να είναι υπόδειγμα ήθους και στην

ιδιωτική του ζωή. Οι δάσκαλοι που δεν ήταν ευπρεπώς ενδεδυμένοι, θεωρούνταν ότι

πρεσβεύουν αντιλήψεις κατά του καθεστώτος και ότι ήταν μπλεγμένοι σε

απαγορευμένες πολιτικές παρατάξεις που τους αποπροσανατόλιζαν από τα

φρονήματα και τις ιδεολογίες του καθεστώτος. Αποτελούσαν κατά την εγκύκλιο του

Υπουργείου, αντίσταση απέναντι στην πραγματοποίηση του «εθνικού έργου» και

έπρεπε να εκδιωχθούν. Όσοι από αυτούς δεν ασπάζονταν τις θελήσεις και τα

αιτήματα το υ καθεστώτο ς δεν είχαν δικαίωμα να διατελο ύν ως μέλη της

εκπαιδευτικής κοινότητας και θεωρούνταν εχθροί της πατρίδας. Η επιθυμία της τότε

μεταξικής πολιτικής που κυριαρχούσε ήταν η απόλυτη υπακοή του δασκάλου στις

πεποιθήσεις του δικτατορικού καθεστώτος (Καραφύλλης, 2013: 138-139).

Ο Μεταξάς αν και επεδίωξε να επισπεύσει την επιβολή του φασισμού στον

ελληνικό χώρο, εφάρμοσε μια στρατηγική στο γλωσσικό ζήτημα, η οποία δεν είχε

αναλυθεί εκτενέστερα. Έχοντας ως «προσωπείο» το καθεστώς της 4ης Αυγούστου,

έθεσε σε εφαρμογή την δημοτική γλώσσα με την διαμόρφωση κάποιων όρων. Σε

αυτή του την άποψη υποτάσσονταν οι δημοτικιστές και επέλεγαν την συνεργασία

μαζί του, παραμένοντας σιωπηλοί έναντι των σκληρών καταστάσεων που τους

επέβαλλε. Ο Μεταξάς σε συνεντεύξεις του προμήνυε την διαφοροποίηση του

δημοτικισμού από τον κουμμουνισμό, υποστηρίζοντας ότι η σύγχυση αυτή

πραγματοποιούνταν προς όφελος των κομμουνιστών. Η προσπάθειά του αυτή,

έβρισκε ανταπόκριση σε πλήθος υποστηρικτών και στόχευε να διατηρήσει άμεμπτους

τους διανοούμενους, ώστε να μην παραταχθούν υπέρ της Αριστεράς του ΄30. Μέρος

της επιδίωξης του αυτής ήταν και η δημιουργία μιας επιτροπής, το 1939 με πρόεδρο

τον Μανώλη Τριανταφυλλίδη, προκειμένου να συνταχθεί η Νεοελληνική Γραμματική

του δημοτικού σχολείου, της οποίας ημερομηνία έκδοσης θεωρείται το 1941.

Παράλληλα εφάρμοσε την δημοτική γλώσσα στα σχολεία. Η πράξη του αυτή

συνοδεύτηκε από τις απόψεις λογοτεχνών της εποχής του ’30, οι οποίοι ξεχώριζαν

λόγω των προοδευτικών τους αντιλήψεων σχετικά με το γλωσσικό ζήτημα, αλλά και

από τα εφόδια που προσέφεραν, εμπλουτίζοντας την πολιτική ζωή της χώρας

(Μπαστιάς, Καραγάτσης, Τριανταφυλλίσης, Μυριβήλης, Βανέζης). Οι διανοούμενοι

αυτοί συνεργάστηκαν πολιτιστικά και επιστημονικά με το καθεστώς της 4ης

Αυγούστου (Κατσικάς, 2004: 139). Παρά την ένθερμη υποστήριξη του Μεταξά για τη

Δημοτική γλώσσα και την προτροπή του για τη δημιουργία της Γραμματικής, η

Δημοτική περιορίστηκε μόνο στις τάξεις του Δημοτικού (Ρήγος, 1995).

28

Σε παράλληλη πορεία με τα γεγονότα που προξένησε το καθεστώς που

εγκαθιδρύθηκε, ο Μεταξάς κατευθύνθηκε ολοταχώς στη σύσταση της ΕΟΝ (Εθνική

Οργάνωση Νεολαίας), η οποία τελούσε υπό την εποπτεία του δικτάτορα και έθετε

υποχρεωτική την εγγραφή όλων των μαθητών. Πορευόταν με βάση τον φασισμό,

θεωρώντας πως αποτελούσε ένα επιτυχημένο δημιούργημα του, έναν κρατικό θεσμό

στον οποίο είχε εναποθέσει τις ελπίδες και τα οράματα του για αλλαγές στο

εκπαιδευτικό επίπεδο. Πρωταρχικό του μέλημα ήταν να συνδεθεί άμεσα η ΕΟΝ με το

σχολείο και τα παιδιά ηλικίας 6 έως 19 ετών να διαπαιδαγωγούνται και να

εντάσσονται υποχρεωτικά σε αυτήν. Οι στόχοι της ήταν συναφείς με τις ανάγκες του

καθεστώτος, για ανάθεση καθοριστικού ρόλου στη νεολαία και ταυτόχρονη

υποβίβαση των σωματείων και των οργανώσεων των νέων. Από την αρχή

αποσαφηνίζεται ότι η οργάνωση απευθυνόταν στην χριστιανική, ελληνική νεολαία,

ενώ απέκλειε τους Εβραίους και τους Μουσουλμάνους. Η δομή της, όπως

παρουσιάζεται από το καθεστώς, προωθεί την ΕΟΝ ως εξισωτικό μηχανισμό και

δίνεται έμφαση στην συμμετοχή των νέων από όλες τις κοινωνικές τάξεις. Πρόκειται

για τη δημιουργία μιας φανταστικής εικόνας, καθώς μετά το 1938, η παρουσία και η

συμμετοχή των νέων γίνεται υποχρεωτική με βία και καταναγκαστικά μέσα

(Καλεράντε, 2011: 192-193). Σε περίπτωση που κάποιος μαθητής ξεπερνούσε τις 20

απουσίες της οργάνωσης, έχανε τη χρονιά (Καραφύλλης, 2013: 140-141).

1.2.2. Η σύσταση του Οργανισμού Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων

Το 1937 για να ρυθμιστεί η έκδοση και διάδοση σχολικών κειμένων,

συστάθηκε ο Οργανισμός Εκδόσεων Σχολικών Βιβλίων (Ο.Ε.Σ.Β.), ο οποίος

εξελίχθηκε σε ένα πανίσχυρο αλλά αξιοκαταφρόνητο μέσο μονοπώλησης των

εκδοτικών οίκων, διότι όσα βιβλία δεν τα ενέκρινε, απαγορευόταν η κυκλοφορία τους

στα σχολεία. Η ίδρυση του Ο.Ε.Σ.Β. έγινε με τον Αναγκαστικό Νόμο και τελούσε

υπό την εποπτεία του Υπουργείου Παιδείας. Αποτέλεσε τον κύριο μοχλό του

Επίσημου Πλαισίου Αναπλαισίωσης για την παραγωγή της σχολικής γνώσης από την

περίοδο του Μεταξά και έπειτα και παράλληλα ανέλαβε το ρόλο του μεσάζοντα στη

μετάδοση των ιδεών του καθεστώτος. Γι αυτό η διοίκησή του ανατέθηκε σε

δεκαμελές συμβούλιο, το οποίο απαρτιζόταν από ανώτατα στελέχη του Υπουργείου

Παιδείας, που ο ίδιος ο δικτάτορας είχε ορίσει (Κουστουράκης, 2011: 636-638).

29

Η αιτιολογία της ίδρυσης του Ο.Ε.Σ.Β. είναι αλληλένδετη με το έθνος, την

ηθική και την επιστήμη, έννοιες που βρέθηκαν στο στόχαστρο των αντιπαραθέσεων

μεταξύ των διανοούμενων κατά την περίοδο του μεσοπολέμου. Χρησιμοποιήθηκε

από το καθεστώς και από τον Μεταξά, ως μέσο για να εισβάλλει στην ιδεολογία των

λαϊκών μαζών. Αυτό έγινε εφικτό μέσα από την έκδοση σχολικών βιβλίων και άλλων

εντύπων, που βοηθούσαν στην εξύψωση της ηθικής της κοινωνίας και στην

προώθηση της «εθνικής μόρφωσης», σύμφωνα με «τα πιστεύω» του Κράτους

(Κουστουράκης, 2011: 636-638). Επομένως με την έκδοση φθηνών σχολικών

εγχειριδίων, προσιτών στο λαό, προβλεπόταν η καλλιέργεια συγκεκριμένης

«κοινωνικής συνείδησης» τόσο στους μαθητές και τους εκπαιδευτικούς, όσο και

στους πολίτες της χώρας. Η απαρχή του εγχειρήματος αυτού, βρίσκεται στην

εκπαίδευση των νέων, οι οποίοι υποχρεούνταν να παίρνουν μέρος στις εκδηλώσεις

της ΕΟΝ, ώστε η θεωρία να συνδεθεί με την πράξη και να δημιουργήσουν τις δικές

τους πεποιθήσεις και ιδεολογίες.

Τα μεταξικά αναγνωστικά διατηρήθηκαν και κατά την περίοδο της Κατοχής,

στα λιγοστά σχολεία που είχαν καταφέρει να παραμείνουν σε λειτουργία. Μετά την

απελευθέρωση εξακολούθησαν να ανατυπώνονται, παρά τις έντονες διαμαρτυρίες

ορισμένων δασκάλων, που ζητούσαν την απόσυρση και αντικατάστασή τους

(Κουστουράκης, 2011: 639-645).

1.3. Τα εκπαιδευτικά γεγονότα κατά τη διάρκεια της κατοχής και του εμφυλίου πολέμου (1940-1949)

Η δεκαετία του 1940 αποτέλεσε τη χειρότερη και δυσκολότερη περίοδο τόσο

για την πολιτική, την οικονομία και την κοινωνία του ελληνικού λαού, όσο και για

την εκπαίδευση, δυσχεραίνοντας το έργο της ακόμη περισσότερο. Οι εκπαιδευτικοί

αποτέλεσαν την πρώτη ομάδα εργαζομένων που εισχώρησε στην ένοπλη αντίσταση

και αγωνίστηκε τόσο για την πάταξη του κατακτητή, όσο και για την ανασυγκρότηση

της εκπαίδευσης. Στη δράση τους, συγκαταλέγονται οι οργανώσεις ομάδων

αντίστασης, η διακίνηση του «Διδασκαλικού Βήματος» καθώς και η συμμετοχή τους

σε κινητοποιήσεις και διαμαρτυρίες. Πολλοί από αυτούς διώχθηκαν, φυλακίστηκαν,

ακόμη και εκτελέστηκαν, αλλά δεν εγκατέλειψαν το έργο τους (Τζήκας, 2011: 207).

30

1.3.1. Tα Παιδαγωγικά Φροντιστήρια

Εκείνη την εποχή επήλθε στο προσκήνιο ο θεσμός των φροντιστηρίων τα

οποία αποτελούσαν αναπόσπαστο κομμάτι της εκπαίδευσης και προήλθαν από τον

ελληνικό χώρο. Σκοπός της ίδρυσης τους αποτελεί η αναλυτικότερη και επιτυχέστερη

εμπέδωση των γνώσεων που αποκτήθηκαν κατά την διάρκεια της σχολική ημέρας και

εφαρμόστηκαν σε όλους τους κλάδους στην μέση, ανώτερη και ανώτατη εκπαίδευση

της εποχής. Πρώτη μέριμνά τους ήταν η μόρφωση του εκπαιδευτικού προσωπικού.

Επομένως έκαναν την εμφάνισή τους δυο ταχύρρυθμα παιδαγωγικά φροντιστήρια για

την εκπαίδευση των δασκάλων της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, έχοντας υπόψη την

άμεση κάλυψη των αναγκών των σχολείων. Ένα στην Τύρνα Θεσσαλίας και το άλλο

στο Καρπενήσι. Στα φροντιστήρια αυτά είχαν τη δυνατότητα να φοιτήσουν οι

δάσκαλοι που ήταν προσωρινά εργαζόμενοι σε σχολεία, αλλά δεν είχαν την

κατάλληλη παιδαγωγική κατάρτιση και όσοι τελειόφοιτοι γυμνασίου ήθελαν να

παραδώσουν μαθήματα σε σχολεία της Ελεύθερης Ελλάδας. Χαρακτηριστικό

γνώρισμα των φροντιστηρίων αυτών ήταν ότι οι απόφοιτοί του θα αποκαλούνταν

προσωρινοί δάσκαλοι. Για να αποκτήσουν μονιμότητα, ίσα δικαιώματα και

αντιμετώπιση με τους ήδη υπάρχοντες δασκάλους, όφειλαν να μετεκπαιδευτούν

(Τζήκας, 2011: 212-213). Στο πλαίσιο των φροντιστηρίων συμπεριλαμβανόταν και η

βοήθεια που προσέφεραν και σε μαθήματα ξένων γλωσσών ή μουσικής. Ο θεσμός

αυτός πλήττεται εκείνη την εποχή και από τα πολιτικά φρονήματα. Εκπαιδευτικοί που

δεν γινόταν αποδεκτοί από τα δημόσια σχολεία, λόγω της διαφοροποιημένης

πολιτικής τους πεποίθησης, η οποία ήταν αντίθετη στο κατεστημένο, στρέφονταν στα

φροντιστήρια, που δέχονταν να τους εντάξουν στο εργατικό τους δυναμικό. Επιπλέον

τα φροντιστήρια λειτουργούσαν και ως χώροι απορρόφησης εκπαιδευτικών, οι οποίοι

αδυνατούσαν να διοριστούν και θεωρούσαν μοναδική διέξοδό τους την εργασία τους

σε αυτά, εξασκώντας την ειδικότητα και τα μαθήματα που είχαν διδαχθεί (Κατσικάς,

2004: 140-142).

Άξιο αναφοράς στα εκπαιδευτικά χρονικά αποτέλεσε η «δίκη των τόνων» ένα

φαινόμενο που παρουσιάζει την προσπάθεια του Ι. Κακρίδη, καθηγητή της αρχαίας

ελληνικής φιλολογίας, να προτείνει ένα νέο ορθογραφικό σύστημα δίχως πνεύματα

και τόνους, για μεγαλύτερη ευκολία στη γραφή της ελληνικής γλώσσας. Με αυτό του

το εγχείρημα, αποφάνθηκε ότι και οι αρχαίοι έλληνες «δεν εχρησιμοποίουν πνεύματα

και τόνους, σημεία τα οποία πολύ αργότερα εισήχθησαν εις την γλώσσαν μας (από

31

του 9-12 αιώνος μ.χ.)» (Δημαράς, 1988: 199). Ενώ υποστηρίζει ότι ακόμη και

σήμερα είναι εντελώς περιττά. Έπειτα από αυτή του τη λογοδοσία έμεινε σε

διαθεσιμότητα για δυο μήνες (Καραφύλλης, 2002: 120).

1.3.2. Το Σχέδιο μιας Λαϊκής Παιδείας

Το σχολικό έτος 1940-‘41 κατάφερε να λειτουργήσει μόλις 3 μήνες, ενώ το

αμέσως επόμενο, 1941-’42 μόνο είκοσι μέρες. Στην δυτική Θράκη και την ανατολική

Μακεδονία οι Βούλγαροι προχώρησαν στο κλείσιμο ενός μεγάλου ποσοστού των

σχολείων και πολλοί εκπαιδευτικοί εκδιώχθηκαν. Πολλές σχολικές περιουσίες και

κτίρια καταστράφηκαν και κατεδαφίστηκαν (Καραφύλλης, 2013: 142).

Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο και την Γερμανική κατοχή, ένα μεγάλο

τμήμα του σχολικού συστήματος είχε παραλύσει. Ιδιαίτερα κατά την περίοδο του

εμφυλίου 1944-1949 τα τμήματα που λειτούργησαν ήταν ελάχιστα ή ακόμα και

ελλιπή. Για την βελτίωση της κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει η εκπαίδευση,

σημαντική προσπάθεια έγινε από μέρος του ΕΑΜ και της ΕΠΟΝ στις κατεχόμενες

περιοχές το 1944 με το «Σχέδιο μιας Λαϊκής Παιδείας», με εμπνευστή τον Δ. Γληνό.

Σκοπός αυτού του σχεδίου, που παραδόθηκε στην Πολιτική Επιτροπή Εθνικής

Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), ήταν η εξύψωση της έννοιας της παιδείας και η διερεύνηση

των αναγκών και προϋποθέσεών της. «Η παιδεία…. είναι η σπουδαιότερη κοινωνική

λειτουργία ταγμένη στην υπηρεσία του Λαϊκού Συνόλου. Δεν μένει ξένη από τη γύρω

της ζωή… δεν περιορίζεται μόνο στην παιδική περίοδο της ζωής των ατόμων και δεν

είναι προνόμιο μόνο μερικών… ένας λαός μια παιδεία. Όλοι έχουν ίσα, μα

πραγματικά, δικαιώματα στη μόρφωση… χωρίς περιορισμό από οικονομικούς ή

κοινωνικούς λόγους…» (Δημαράς, 1988: 197). Βασικές θέσεις του σχεδίου

χαρακτήριζαν την παιδεία ως μια κοινωνική ιδιότητα με την πρόφαση ότι έπρεπε να

βρίσκεται κάτω από τον έλεγχο της Υπηρεσίας του Λαϊκού Συνόλου. Η παιδεία,

βάσει των ανακοινώσεων του σχεδίου, παρέχονταν σε όλα τα μέλη μιας κοινωνίας

ανεξαιρέτως, αναιρώντας τις προκαταλήψεις και δίνοντας έμφαση στην

διαπαιδαγώγηση του εργαζόμενου ελληνικού λαού. Τα οικονομικά και κοινωνικά

κριτήρια απείχαν πολύ από τις προϋποθέσεις για την παροχή μόρφωσης. Αποτέλεσμα

αυτής της πράξης ήταν η εκπαιδευτική κατάρτιση ατόμων, που προέρχονται από

κατώτερες κοινωνικά τάξεις. Μέσα στα πλαίσια της Ελληνικής Πολιτείας, η παροχή

32

της Λαϊκής Παιδείας στο εργατικό δυναμικό του λαού, αποσκοπούσε να εξυψώσει

την σημασία του στον πλουτοπαραγωγικό τομέα της κοινωνίας ενισχύοντας τα μέλη

του, πνευματικά, ηθικά και υλικά. Σε αυτές τις προϋποθέσεις συγκαταλέγονται και τα

στοιχεία επιμόρφωσης των μελλοντικών εκπαιδευτικών. Οι εκπαιδευτικοί κατείχαν

την ανώτατη μόρφωση, δηλαδή η φοίτηση ήταν ισότιμη με εκείνη ενός

Πανεπιστημίου. Οι Δημοδιδάσκαλοι ήταν τελειόφοιτοι Γυμνασίου και η μόρφωση

τους συνεχίζονταν σε τετραετείς Παιδαγωγικές Ακαδημίες, εξίσου ισότιμες με το

Πανεπιστήμιο. Μέση Παιδεία οριζόταν, ως η φοίτηση στις διδασκαλικές Σχολές του

Πανεπιστημίου (Ευαγγελόπουλος, 1999: 76-77), ενώ για τους εκπαιδευτικούς της

μέσης εκπαίδευσης, ήταν απαραίτητη η φοίτηση σε «ειδικές ανώτατες σχολές για

παιδαγωγική και ειδική μόρφωση». Ακόμη προβλέπει υποχρεωτική μετεκπαίδευση,

παρακολουθήσεις σε σεμινάρια με έξοδα του κράτους και εκπαιδευτικές εκδρομές σε

περιοχές του εξωτερικού. Όσον αφορά τους μαθητές, τους παρεχόταν δωρεάν

ιματισμός, συσσίτια και βιβλία, καταργούνται τα μαθητικά δίδακτρα, παρέχεται

δωρεάν περίθαλψη και παιδεία για όλους, δίχως διακρίσεις και γίνεται δεκτή η

συνεκπαίδευση των δυο φύλων. Με βάση την «Κυβέρνηση της Ελεύθερης Ελλάδας»,

καθορίζεται η Δημοτική γλώσσα ως ισχύουσα για όλες τις σχολικές βαθμίδες, καθώς

και ως γλώσσα των νόμων και των πράξεων. Παύει να ισχύει η ιστορική ορθογραφία

και το πολυτονικό σύστημα, το οποίο αντικαθίσταται από το μονοτονικό. Παράλληλα

αποσαφηνίστηκε ο κοινωνικός ρόλος του σχολείου, σύμφωνα με τον οποίο το

σχολείο δίνει την ευκαιρία σε όλους τους μαθητές να αναπτυχθούν ανάλογα με τις

ικανότητες και δυνατότητές τους και διατυπώθηκαν τέσσερα προοδευτικά για την

εποχή, ιδανικά, όπως η δημοκρατία, η ελευθερία και η εθνική ανεξαρτησία, η

συνεργασία και η δικαιοσύνη (Πολυχρονόπουλος, 1980: 201-202).

Στα Δημοτικά σχολεία η φοίτηση προβλεπόταν οκταετής, με απώτερο σκοπό

την καλύτερη και αποτελεσματικότερη εκπαίδευση των μαθητών από χαμηλότερα

κοινωνικά στρώματα, ενώ στη μέση εκπαίδευση η φοίτηση ήταν τετραετής σε όλους

τους τύπους σχολείων που θα λειτουργούσαν. Παράλληλα στις άμεσες

προτεραιότητες της ΠΕΕΑ συγκαταλέγονται η έκδοση νέων σχολικών βιβλίων, η

αντιμετώπιση έλλειψης διδακτικού προσωπικού, καθώς και η ίδρυση περισσότερων

Δημοτικών σχολείων και μαθητικών συσσιτίων. Το «Σχέδιο Λαϊκής Παιδείας» αν και

υπήρξε πρωτοποριακό για εκείνη την εποχή, είχε την ίδια κατάληξη με όλες τις

προσπάθειες που είχαν λάβει χώρα στο παρελθόν, χωρίς κανένα αποτέλεσμα

προοδευτικής εξέλιξης (Καραφύλλης, 2013: 146).

33

Με το τέλος της γερμανικής κυριαρχίας στην Ελλάδα, έρχονται να

στοιχειώσουν τον ελληνικό λαό τα μαύρα σύννεφα του ψυχρού και αδελφοκτόνου

εμφυλίου πολέμου, που παρασέρνει στο διάβα του ό,τι έχει απομείνει. Όπως είναι

λογικό, στο χώρο της εκπαίδευσης δεν μεταβάλλεται σχεδόν τίποτε. Η μόνη αλλαγή

που υφίσταται είναι η επαναφορά των διδάκτρων και των εκπαιδευτικών τελών, ενώ

η πρόσληψη των δασκάλων ήταν έργο των Δήμων και της Κοινότητας, γεγονός που

υποδεικνύει ποιος είχε τα ηνία στην εξουσία. Ακόμα και για τους ήδη υπηρετούντες

εκπαιδευτικούς η κατάσταση δεν ήταν καλύτερη, καθώς μετά τη λήξη του εμφυλίου

απολύθηκαν περίπου 4.800 (Καραφύλλης, 2013: 146-147).

1.4. Η εκπαίδευση στη δεκαετία του 1950

Με τη λήξη του εμφυλίου, η χώρα καλωσορίζει τη νέα δεκαετία με πολλά

οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα, καθώς και με πληγές που ήταν

δύσκολο να επουλωθούν. Οι διωγμοί, οι φυλακίσεις και οι εκτελέσεις πολιτών, που

διαφωνούσαν με την ισχύουσα κατάσταση, είχαν την τιμητική τους.

Αντίστοιχη ήταν και η κατάσταση στον τομέα της εκπαίδευσης. Μεγάλα

ποσοστά αναλφάβητων, ξεπερνούσαν το 1/3 του πληθυσμού της χώρας, ενώ πλήθος

παιδιών δεν είχαν την δυνατότητα μετά την αποφοίτησή τους να συνεχίσουν σε

σχολεία της μέσης εκπαίδευσης (Καραφύλλης, 2013: 147).

34

ΕΝΟΤΗΤΑ 2

2. Η Βουλγαρική κατοχή στη πόλη των Σερρών 1941-1944

2.1. Η επίθεση στο οχυρό του Ρούπελ Πριν από 74 χρόνια, το πρωί της 6ης Απριλίου 1941, έλαβε χώρα η επίθεση των

Γερμανών κατά της Ελλάδας και μαζί της γράφτηκε μια νέα σελίδα στην ελληνική

εποποιία του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η γερμανική αυτή εισβολή έφερε την

ονομασία «Επιχείρηση Μαρίτα» και περιελάμβανε την εξασθένιση των

αντιστασιακών δυνάμεων στα οχυρά του Ρούπελ. Οι υπερασπιστές του οχυρού και

των υπόλοιπων οχυρών της Γραμμής Μεταξά, απέκρουσαν με ηρωισμό και τόλμη

την επίθεση της 12ης

Τα οχυρά είχαν σχεδιαστεί αρχικά με σκοπό την απόκρουση μιας αιφνιδιαστικής

επίθεσης από τους Βουλγάρους, αργότερα όμως, υπό την αρχηγία του Αλέξανδρου

Παπάγου, χρησιμοποιήθηκαν ως τοποθεσία αντίστασης ολόκληρης της στρατιάς και

ως εστία για την ανάληψη επιθετικής πρωτοβουλίας προς τη Βουλγαρία. Από τακτική

άποψη τα οχυρά επιτέλεσαν με επιτυχία το σκοπό τους, καθώς στάθηκαν ακμαία στη

σιδερόφραχτη γερμανική λαίλαπα που

ερχόταν «κατά πάνω» τους, μέσα σε

σύννεφα πυκνού καπνού και βροχή από

οβίδες. Οι Γερμανοί, δεν δίστασαν

μάλιστα, να επικροτήσουν την

ανθεκτικότητα και την κατασκευή τους,

που έφραξε με τόσο μεγάλη επιτυχία τη

διέλευση του εχθρού δια μέσου του

Στρυμόνα. Είναι χαρακτηριστικά τα

λεγόμενα του Γερμανού Υπολοχαγού Γούλφγκανγκ Καπ, ο οποίος αναφέρει στο

βιβλίο του "Μπροστά στη Γραμμή Μεταξά": «…Εδώ πάνω, ακριβώς κάτω από την

κορυφή στο κεντρικότερο σημείο του Ρούπελ μένουμε άφωνοι. Μπροστά στη κορυφή,

γερμανικής στρατιάς, υπό τον στρατάρχη Λιστ, αντιτάσσοντας

την ανδρεία τους στην αριθμητική και τεχνολογική υπεροχή του αντιπάλου τους

(Ζαλοκώστας, 2011: 17).

Εικόνα 1. Στιγμιότυπο από τη μάχη των οχυρών Ρούπελ. Η έφοδος ξεκίνησε.

35

είναι αδύνατο να προχωρήσουμε. Όποιος τολμήσει να ξεμυτίσει γαζώνεται. Ποιος

μπορούσε να φανταστεί ότι τα λίγα και με δυσκολία φτιαγμένα αυτά οχυρά που

μπορούμε να τα δούμε από την βουλγαρική πλευρά, θα ήταν τόσο δυνατά και μοντέρνα!

Ποιος μπορούσε να πιστέψει ότι οι Έλληνες θα μας αντιστέκονταν τόσο σκληρά και με

τέτοια ενέργεια. Δε μας βοηθάει τίποτε..."». Από επιχειρησιακή άποψη όμως, δεν

κατάφεραν να εμποδίσουν τους Γερμανούς, οι οποίοι πέτυχαν την παράκαμψη των

οχυρών μέσω του γιουγκοσλαβικού εδάφους, καθώς η 2η τεθωρακισμένη μεραρχία

κινήθηκε μέσω Στρώμνιτσας, Δοϊράνης και Κιλκίς προς τη Θεσσαλονίκη. Κατόπιν

τούτου τα πρώτα γερμανικά τμήματα κατέφθασαν στη Θεσσαλονίκη το βράδυ της

9ης Απριλίου, καθιστώντας την αντίσταση των οχυρών άκαρπη. Η διοίκηση των

οχυρών αναγκάστηκε έπειτα από συνθηκολόγηση να παραδώσει στους κατακτητές

την πόλη. Οι Γερμανοί θαυμάζοντας την μεγαλοπρέπεια και τον ηρωισμό των

ελλήνων αγωνιστών, τους απέδωσαν τιμές ηρώων και τους επέτρεψαν να

επιστρέψουν στις Σέρρες με κανονική φάλαγγα και με τον οπλισμό τους, ώστε να τον

παραδώσουν εκεί, στη στρατιωτική διοίκηση κατοχής. Ως στρατός κατοχής οι

Γερμανοί δεν έμειναν στην πόλη, αλλά την παρέδωσαν στους συμμάχους τους, τους

Βουλγάρους, οι οποίοι φέρθηκαν με απάνθρωπο και βάναυσο τρόπο (Ζαλοκώστας,

2011).

2.2. Τα χρόνια της σκληρής και βαριάς βουλγαρικής κατοχής

Με την έλευση των βουλγαρικών στρατευμάτων για τρίτη συνεχόμενη φορά

στην πόλη των Σερρών, θα αλλάξει ριζικά για ακόμη μια φορά η ζωή των κατοίκων

της. Στις 5 Μαΐου τοιχοκολλούνταν στα κύρια σημεία των σερραϊκών δρόμων η

τελευταία ελληνική ανακοίνωση από τον Δήμαρχο Γ. Γεωργιάδη: «Φέρομεν εις

γνώσιν των κατοίκων της πόλεως Σερρών ότι από σήμερον η εξουσία Σερρών

παρεδόθη εις τα Βουλγαρικά στρατεύματα. Υπό την νέαν εξουσίαν και διοίκησιν είμεθα

πεπεισμένοι ότι θα συνεχισθή η αυτή νομιμοφροσύνη του πληθυσμού και ότι η

συμβίωσίς μας μετά των γειτόνων μας θα είναι αδελφική. Επί τη ευκαιρία ταύτη

συνιστώμεν απόλυτον πειθαρχίαν εις τας αποφάσεις της Γερμανίας και της Γερμανικής

Διοικήσεως δεδομένου ότι αι τύχαι της Ελλάδος εξαρτώνται εκ της Μεγάλης

Γερμανίας» (Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών).

36

Μέσα σε αυτήν την αναταραχή, παραιτήθηκε ο στρατιωτικός διοικητής των

Σερρών και την θέση του ανέλαβε ένας επίσης γερμανόφιλος. Την πρώτη μέρα της

παραμονής τους στην πόλη οι Γερμανοί έδειξαν κόσμια συμπεριφορά και διαγωγή,

ενώ με το πέρας του χρόνου διαφάνηκε το πραγματικό τους πρόσωπο. Μέσα στις

επόμενες μέρες οι Σερραίοι πολίτες διάβασαν την κάτωθεν ανακοίνωση:

«Έλληνες,

Ημείς οι Γερμανοί στρατιώται ερχόμεθα όχι ως εχθροί σας. Κανένας άλλος λαός δεν

αγαπά και δε θαυμάζει τόσον την ιστορία σας και τον πολιτισμό σας, όσον ο

γερμανικός.

Ημείς τιμώμεν και σεβόμεθα τον ηρωισμό σας. Αι συμπάθειές προς σας είναι πάντα αι

ίδιαι ως τότε, ότε προ πλέον από 100 χρόνων γερμανικά τάγματα εις τη σειρά των

αγωνιστών της ελευθερίας σας επολέμησαν και ένας γερμανός βασιλόπαις, ο υπό σας

εκλεχθείς νέος βασιλεύς των Ελλήνων Όθων, ίδρυσεν την κρατικήν βάσιν της

ελευθερωθείσης χώρας σας. Όχι ως εχθροί ερχόμεθα ημείς, Έλληνες, αλλά δια να

κατανικώμεν την Αγγλίαν, η οποία σας παρεκίνησεν εις αυτόν τον παράλογον πόλεμον

κατά ημών, αναγκάζοντας σας να παραχωρήσετε εις αυτήν στρατιωτικά στηρίγματα.

Όταν η δύναμις της Αγγλίας θα είναι αφανισμένη, τότε κι εσείς θα είσθε ένας

ελεύθερος, ευτυχής λαός εις μίαν ελευθέραν, ευτυχή, Ευρώπη» (Δημόσια Κεντρική

Βιβλιοθήκη Σερρών).

Στις 22 Απριλίου 1941 τα βουλγαρικά στρατεύματα προσπέλασαν τη συνοριακή

γέφυρα της Κούλας και έσπευσαν προς το Σιδηρόκαστρο την ίδια κιόλας ημέρα, όπου

και άρχισαν τις πρώτες λεηλασίες και καταστροφές με πρώτη τους ενέργεια την

καύση του τηλεγραφείου και των τηλεφωνικών αρχείων. Παράλληλα προέβησαν σε

καταστροφές αρχείων και περιουσιών. Στις 5 Μαΐου, οι κάτοικοι των περιοχών

ειδοποιήθηκαν με ειδική διαταγή, από τον Διοικητή του στρατού κατοχής των Νομών

Σερρών και Δράμας, προς «γνώσιν και συμμόρφωσιν» τους για τα ακόλουθα:

«Αριθ. Διαταγής 7/3755

Συμφώνως της ως άνω διαταγής της 3 τρέχοντος του μηνός 1941 του Διοικητού των

Βουλγαρικών Στρατιωτικών Αρχών Κατοχής Ανατ. Μακεδονίας και Θράκης από

σήμερον 5 Μαΐου 1941 εγκαθίσταται ολοκλήρως η Βουλγαρική και Πολιτική κατοχή

άνωθεν της Γραμμής Δοξάτου, ποταμός Αγγίτης, Σταθμός Αγγίστης (έκτος), Τσιφλίκ,

Μπάνιτσα, χωρίον Κεφαλάρι, χωρίον Κωνσταντινιά και χωρίον Κρώμνη. Η ίδια

Διοίκησις έρχεται επ΄ ονόματι του ιστορικού δικαίου της ελευθερίας, της δικαιοσύνης,

37

της τάξεως όλων των κατοίκων της περιφερείας ταύτης. Φωτεινόν μέλλον αναμένει

όλους τους κατοίκους της ισχυράς και ηνωμένης Βουλγαρίας. Καλώ τους κατοίκους της

κατεχομένης ζώνης να είναι εις γνώσιν και ολοκλήρως να συμμορφωθούν εις τας

κάτωθι διατάξεις:

Από σήμερον αι Πολιτικαί και διοικητικαί αρχαί αναλαμβάνουν τα καθήκοντά των.

Από σήμερον η επίσημος ομιλουμένη και γραφομένη γλώσσα εις όλας τας Δημοσίας

υπηρεσίας και παντού θα είναι η Βουλγαρική (Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη

Σερρών).

2.3. Τα μέτρα που έλαβαν οι βουλγαρικές κατοχικές αρχές Οι Βούλγαροι προέβησαν σε ακόμη είκοσι απαγορευτικές διατάξεις για τις

κατεχόμενες περιοχές, με τις οποίες ρυθμιζόταν οι οικονομικές συναλλαγές μεταξύ

των ανθρώπων. Η συμπεριφορά και η διαγωγή των πολιτών θα καθόριζαν τον τρόπο

αντιμετώπισης που θα είχαν από τα βουλγαρικά στρατεύματα. Ο βουλγαρικός

στρατός κατοχής ήταν υπεύθυνος για την τιμή, τη φύλαξη και την προστασία των

περιουσιών τους. Όλες οι διαταγές του έπρεπε να εκτελούνται επ’ ακριβώς και χωρίς

καμία αντίρρηση, καθώς ο Βουλγαρικός Στρατός «θα λυπηθή εις περίπτωσιν καθ΄ ην

θέλει συναντήση αντίδρασιν εκ μέρους μερικών προσώπων οπότε θα αναγκασθή να

λάβη αυστηρά μέτρα έναντι των κατοίκων»2

2 Βλ. Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών: Η βουλγαρική κατοχή στις Σέρρες κατά την περίοδο ’41-’44. Διαθέσιμο, στο

. Στις διατάξεις αυτές συγκαταλεγόταν και

οι περιπτώσεις εκείνες των βιαιοπραγιών και σαμποτάζ, όπου οι ποινές θα ήταν

βαρύτατες. Ως σαμποτάζ νοείται η φθορά και η καταστροφή των γεωργικών

προϊόντων, υδροκίνητων, ηλεκτρικών και άλλων μηχανικών εγκαταστάσεων, καθώς

και οι βλάβες σε σιδηροδρομικές και τηλεγραφικές εγκαταστάσεις. Οποιοσδήποτε

προέβαινε σε σαμποτάζ έναντι των βουλγαρικών στρατευμάτων, η ποινή που

ακολουθούσε ήταν ο θάνατος. Οι «επί μέρους» βουλγαρικές διαταγές ήταν ακόμη πιο

αδυσώπητες από τις παραπάνω και τοιχοκολλούνταν αρκετά συχνά στους τοίχους των

δημόσιων καταστημάτων και κεντρικών πλατειών, για να γίνονται εύκολα εμφανείς.

Μια από αυτές, έφερε την αναγραφή στην βουλγαρική γλώσσα όλων των επιγραφών

και πινακίδων των δημόσιων και ιδιωτικών καταστημάτων και γραφείων μέσα σε ένα

δεκαπενθήμερο. Τα πράγματα όμως δεν πήγαν όπως τα είχαν σχεδιάσει, ειδικότερα

στο τομέα της καλλιγραφίας των πινακίδων, καθώς παρατηρήθηκε μια κάποια

http://math-301.pbworks.com (τελευταία πρόσβαση στις 19/05/2015)

38

δυσφορία και καθυστέρηση στην προθεσμία από τη μεριά των Σερραίων.

Ακολούθησε όμως μια καινούργια και μάλιστα σε σκληρότερη γλώσσα διαταγή,

σύμφωνα με την οποία, «…όπως όλαι αι επιγραφαί να είναι γραμμέναι με καλήν

εμφάνισιν και εις ανάλογον μέγεθος προς την τοποθεσίαν του Καταστήματος ή

Γραφείου. Τα ονόματα των καταστηματαρχών επίσης δέον να είναι γραμμένα εις την

Βουλγαρικήν γλώσσαν, ήτοι ονόματα και επώνυμα να φέρουν Βουλγαρικάς καταλήξεις

ως Νικόλα Βασίλεφ και ουχλι Νικολάου Βασιλειάδου. Δεν είναι δυνατή η ανάρτησις

οιασδήποτε επιγραφής αν δεν προηγηθή έγκρισις παρά της Επισήμου Επιτροπής της

Δημαρχίας. Η μη εφαρμογή της διαταγής ταύτης θα συνεπάγεται πρόστιμος και

κλείσιμον του Καταστήματος» (Τζανακάρης, 1995: 391). Ταυτόχρονα, οι κάτοικοι

ήταν υποχρεωμένοι να γυρνάνε στα σπίτια τους με τάξη και ασφάλεια μέχρι τη δύση

του ηλίου και να τελούν ησύχως τις εργασίες τους. Η καθορισμένη ώρα στα χωριά

και στις πόλεις της κατεχόμενης περιφέρειας ήταν μέχρι τις εννέα το βράδυ. Μετά

την παρέλευση της ώρας τούτης, οι παραβάτες τιμωρούνταν «δια των όπλων».

Όφειλαν να παραδίδουν τα κατεχόμενα όπλα και τα στρατιωτικά τους είδη μέχρι της

οκτώ η ώρα, σε περιοχές με στρατιωτικά Φρουραρχεία και Στρατώνες. Σε περίπτωση

που βρεθεί στην κατοχή κάποιου οπλισμός, πέραν της άνωθεν διαταγής, θα

επιβάλλονταν κυρώσεις. Για τις μετακινήσεις τους, ήταν υποχρεωμένοι να λαμβάνουν

άδεια από τα Φρουραρχεία των πόλεων Δράμας, Σερρών, Ζηλιαχόβης, Δεμίρ Χισσάρ

και Ζυρνόβου. Όσον αφορά την τέλεση της Θείας Λειτουργίας στις εκκλησίες των

πόλεων και των χωριών, έπρεπε να γίνουν σε βουλγάρικη γλώσσα, να μνημονεύονται

οι βασιλιάδες της Βουλγαρίας και να αναρτηθεί στα Γραφεία της Ιεράς Μητρόπολης

Σερρών και των εκκλησιαστικών επιτροπών η εικόνα του βασιλιά των Βουλγάρων

Βόρι.

Επιπρόσθετα οι κατακτητές δεν προχώρησαν σε αλλαγή του νομίσματος αλλά

διατήρησαν το ήδη ισχύον για τις ανταλλαγές, όπου η τιμή ήταν «100 δραχμάς 2

μάρκα ήτοι 65 λέβα». Οι Βούλγαροι στρατιώτες και οι υπήκοοι πληρώνονταν για τις

εργασίες τους μετρητοίς. Οι συναθροίσεις, οι συγκεντρώσεις σε κλειστούς χώρους

καθώς και οι παρελάσεις, θεωρούνταν παράνομες και τιμωρούνταν. Οι εχθρικές

εκδηλώσεις, οι εχθροπάθειες και το μίσος έναντι των Βουλγάρων απαγορευόταν

αυστηρά. Απαγορεύτηκαν επίσης ρητώς, οι δημοσιεύσεις σε εφημερίδες, περιοδικά

και ραδιοφωνικούς σταθμούς, με κακόβουλο για τους κατακτητές υλικό. Στα μέτρα

αυτά συγκαταλέγονται και η επιβολή ενός κεφαλικού φόρου σε όλους τους Σερραίους

από ηλικία 15 ετών και άνω, ενώ τα αγόρια από 13 ετών και άνω υποχρεούνταν να

39

καθαρίζουν την πόλη. Επιπλέον διατάχθηκε, οι παλαιοελλαδίτες που είχαν

εγκατασταθεί στην πόλη από το έτος 1913, να την εγκαταλείψουν μέχρι και την 24η

Μέχρι τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους δεν παρατηρήθηκε η εκδήλωση ουδεμίας

αντιστασιακής ενέργειας στα μέτρα που επέβαλαν οι κατακτητές, από τους κατοίκους

των Σερρών. Πολύ σύντομα την θέση των απαγορεύσεων και των διαταγών ήρθαν να

αντικαταστήσουν οι περιορισμοί, οι εκβιασμοί, οι αρπαγές και γενικότερα οι

βουλγαρική θηριωδία εκδηλώθηκε ανοιχτά σε βάρους του πληθυσμού. Όπως σε όλες

τις βουλγαροκρατούμενες περιοχές της ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, έτσι και

στην πόλη των Σερρών, οι Βούλγαροι έθεσαν ως βασική προτεραιότητά τους την

αλλοίωση της σύνθεσης του πληθυσμού και την εξάλειψη των εθνικών

χαρακτηριστικών και φρονημάτων τους. Απώτερος σκοπός τους ήταν να υποδείξουν

στους Έλληνες ότι σε περίοδο ειρήνης που θα ερχόταν, οι Βούλγαροι αποτελούν την

πλειονότητα του πληθυσμού, ενώ οι Έλληνες την μειονότητα. Έτσι επέκτειναν τους

διοικητικούς τους κλάδους κατά μήκος των κατεχόμενων περιοχών τους, έπειτα από

την αποχώρηση των συμμαχικών γερμανικών και ιταλικών στρατευμάτων τον

Απρίλιο του 1941 (Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών). Με παρότρυνση της

βουλγαρικής κυβέρνησης είχαν εγκατασταθεί Βούλγαροι υπάλληλοι σε πολιτικές

θέσεις μαζί με τις οικογένειές τους, με σκοπό να διευθετηθεί το πρόβλημα

υπερπληθυσμού των εξαιρετικά κακοπληρωμένων δημοσίων υπαλλήλων στις νέες

περιοχές. Όλες οι παραπάνω ενέργειες αποσκοπούσαν στην προσάρτηση και όχι στην

κατοχή εδαφών προς ικανοποίηση των πολεμικών τους αναγκών, όπως έγινε στην

υπόλοιπη Ελλάδα από τους συμμάχους τους.

Ιουνίου 1941, όπως και έγινε, ενώ οι βουλγαρικές αρχές εκδίωξαν όλους τους

πρόσφυγες του Πόντου, της Θράκης και της Μ. Ασίας, που είχαν έρθει στην περιοχή

το 1922 (Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών).

Οι αλλαγές σε βάρος του πληθυσμού συνεχίστηκαν. Προέβησαν σε αλλαγή της

ονομασίας των κεντρικών δρόμων και οδών της πόλεως των Σερρών, ακόμα και των

εκκλησιών, δίνοντας δικά τους βουλγάρικα ονόματα. Για παράδειγμα, η σημερινή

οδός Ερμού, μετονομάστηκε σε οδό Μπενίτο Μουσολίνι, η κεντρική Πλατεία

Ελευθερίας, σε πλατεία Συμεών Τερνόφσκι, η οδός Μεραρχίας Σερρών σε οδό

Βόριδος του Α’ και η ιερά μητρόπολη των Μεγάλων Ταξιαρχών σε μητρόπολη των

Μεγάλων Αρχαγγέλων. Επέβαλαν μέχρι και τον εκβουλγαρισμό των ελληνικών

ονομάτων στους πολίτες και όσοι ήταν «υπάκουοι» και δέχτηκαν αυτή την αλλαγή

επωφελήθηκαν με ειδικά προνόμια, κυρίως με διπλή μερίδα τροφίμων. Οι υπόλοιποι

40

Έλληνες για να μπο ρέσο υν να επιβιώσο υν από την πείνα, την εξαθλίωση και τις

κακουχίες, αναγκάστηκαν να «Βουλγαρογραφούν», ενώ οι υπόλοιποι προνομιούχοι

Σερραίοι έφεραν τον σαρκαστικό προσδιορισμό «Λαδιβούλγαροι» (Δημόσια

Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών).

Όσες από τις ελληνικές εκκλησίες δεν κατάφεραν να λειτουργήσουν, είτε επειδή

ο ιερέας δεν γνώριζε τη βουλγαρική γλώσσα και διάλεκτο είτε επειδή δεν υπήρχε

κάποιος Βούλγαρος ιερέας, κλειδώθηκαν και παραδόθηκαν τα κλειδιά στις κατά

τόπους βουλγαρικές αρχές. Όσες επέμειναν στην λειτουργία τους, έσβησαν τις

ελληνικές επιγραφές και τα ελληνικά ονόματα των αγίων και προστέθηκαν σε αυτά οι

καταλήξεις «εφ» ή «ωφ». Πολλοί κάτοικοι για να μπορέσουν να παρακολουθήσουν

την κυριακάτικη ακολουθία αναγκαζόταν να μεταβούν στο Νεοχώρι, το διπλανό

χωριό, όπου τελούνταν στην ελληνική γλώσσα. Όλοι οι κάτοικοι εξαναγκάστηκαν να

αλλάξουν τις ταυτότητές τους που δεν έφεραν το ίδιο χρώμα με των Βουλγάρων, ενώ

τους απαγορεύτηκε να αγοράζουν οτιδήποτε με χρήματα (Δημόσια Κεντρική

Βιβλιοθήκη Σερρών). Η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος ανέλαβε δράση, στα χέρια

πλέον των Βουλγάρων και μετονομάστηκε σε «Μπαλγκρόσκια Ναρόντια Μπάνκα».

Για την άμεση «ενημέρωση» των Σερραίων έκρουε, καθ όλη τη διάρκεια της κατοχής

ένα τύμπανο («μπαραμπάνι»), από κάποιο Βούλγαρο κοντά στο καφενείο της

«Αίγλης» και έπειτα ο τυμπανιστής ανήγγειλε τη δήλωση.

Η κατάσταση στα χωριά της περιφέρειας και στην ύπαιθρο ήταν ακόμα πιο

εξαθλιωτική και άγρια. Πέρα από το γεγονός ότι καταργήθηκαν οι μέχρι τότε

ελληνικές κοινοτικές αρχές, κατασχέθηκαν πολλά από τα καλύτερα σπίτια των

Ελλήνων για να στεγάσουν τις βουλγαρικές οικογένειες που «έρχονται ως άποικοι».

Η βουλγαρική χωροφυλακή, που υποτίθεται ότι αποτελεί κρατικό μηχανισμό και οι

βούλγαροι δικαστές αντικαθιστούν τους Έλληνες σε καίριες θέσεις. Παράλληλα,

οποιαδήποτε έννοια περί προστασίας του οικογενειακού ασύλου καταργείται «δια της

ανά πάσαν ώραν της ημέρας και της νυκτός ενέργειας κατ’ οίκον ερευνών υπό το

πρόσχημα της ανακαλύψεως δήθεν κεκρυμμένων όπλων και πολεμοφοδίων εν τη

πραγματικότητι όμως με σκοπόν και αποτέλεσμα την διαρπαγήν και την λεηλασίαν

καθώς επίσης την τρομοκρατήσιν του πληθυσμού…» (Τζανακάρης 1995: 393).

Ταυτόχρονα επιβλήθηκε η οικειοθελής αποχώρηση του ελληνικού πληθυσμού προς

την γερμανοκρατούμενη Ελλάδα με μοναδική περιουσία ένα μικρό δέμα ρούχων και

το ελάχιστο ποσό των 300 λέβα, υποχρεώνοντάς τους μάλιστα να υπογράψουν και

αντίστοιχη δήλωση. Κάποια Σερραίοι, κυρίως εύποροι, κατάφεραν και ξέφυγαν προς

41

την περιοχή της Θεσσαλονίκης, ενώ η πλειονότητα παρέμεινε δέσμια στην

κατεχόμενη πατρίδα. Οι περιουσίες αυτών που είχαν φύγει, θεωρήθηκαν από το

βουλγαρικό πλέον κράτος «αδέσποτες» και δημεύτηκαν μέσα από μια βαρύτατη

φορολογία που αντιπροσώπευε το ½ της συνολικής αξίας των στοιχείων της

περιουσίας τους, κινητής και ακίνητης. Αντίστοιχα μέτρα ίσχυσαν και για τους

Έλληνες που παρέμειναν (Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών).

Από τις πρώτες κιόλας μέρες της «δυναστείας» των Βουλγάρων, με διάταγμα των

βουλγαρικών αρχών, απαγορεύτηκε στους Έλληνες γιατρούς να ασκήσουν το

λειτούργημά τους, καθώς, σύμφωνα με την απόφαση του Ιατρικού συλλόγου της

Σόφιας δεν πληρούσαν τα απαραίτητα προσόντα. Όμως, έπειτα από την επέμβαση

του Βουλγάρου δημάρχου Ποπώφ, επιτράπηκε η άσκηση του επαγγέλματος στους

Έλληνες, η οποία διακόπηκε σύντομα, ύστερα από τις έντονες διαμαρτυρίες των

Βουλγάρων του ίδιου κλάδου. Γενικότερα η κατάσταση αυτή απέβη δυσοίωνη και για

τον χώρο της σερραϊκής αγοράς. Προβλεπόταν από τις βουλγαρικές αρχές, ότι η

διαχείριση μιας επιχείρησης από Έλληνα, θα γινόταν μόνο σε περίπτωση που είχε

βουλγαρογραφεί ή είχε για συνέταιρό του Βούλγαρο για να μοιράζεται μαζί του τα

τυχόν κέρδη και όχι μόνο τα έξοδα (Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών).

Απώτερος σκοπός βέβαια αυτού του εξαναγκαστικού συνεταιρισμού ήταν η

αποχώρηση του Έλληνα συνεταίρου. Σταδιακά λοιπόν, άρχισε να υποχωρεί το

ελληνικό στοιχείο και στη θέση του να ριζώνει η άγονη και σκληρή βουλγαρική ιδέα

που θα ταλάνιζε τους Έλληνες του τόπου για τα επόμενα τρία χρόνια.

Οι καταργήσεις και οι απαγορεύσεις συνεχίστηκαν, η βουλγαρική γλώσσα

αντικατέστησε την ελληνική στα δικαστήρια, στα σχολεία, στις εκκλησίες, στο τρόπο

επικοινωνίας των ανθρώπων και σε οποιαδήποτε μορφή της δημόσιας και ιδιωτικής

ζωής. Καθημερινά τυπώνονταν βουλγάρικες εφημερίδες, εκ των οποίων και η

εβδομαδιαία εφημερίδα «Βουλγάρικος Νότος», οι οποίες εκτόπισαν τον ελληνικό

τύπο και εκδιδόταν από τα κατεχόμενα πλέον τυπογραφεία της ελληνικής εφημερίδας

«Η Πρόοδος». Το κατάστημα στη γωνία Μεραρχίας και σημερινής οδού Σολωμού

μετατράπηκε σε πρακτορείο βουλγαρικών εφημερίδων, όπου οι πολίτες μπορούσαν

να διαβάσουν σε βουλγάρικη μόνο γλώσσα τα θριαμβευτικά για τους Γερμανούς και

τους συμμάχους τους «νέα» για τον πόλεμο (Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών).

Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που είχε δημιουργηθεί κατά την πρώτη

κιόλας μέρα της κατοχής ήταν η έλλειψη τροφίμων. Όλα τα είδη πρώτης ανάγκης,

όπως το ψωμί, θα αγοραζόταν από τους πολίτες με κουπόνια που χορηγούνταν από

42

την βουλγαρική διοίκηση ανάλογα με τον αριθμό των ατόμων που απαρτίζουν μια

σερραϊκή οικογένεια. Σε κάθε οικογένεια αντιστοιχούσε μια οκά κρέας το μήνα και

όταν έφτανε η ώρα της διανομής επικρατούσε οχλαγωγία. Σε πολλές περιπτώσεις

τέτοιου είδους ανταλλαγές τροφίμων για επιβίωση, ήταν ταπεινωτικές και άδικες για

τις φτωχότερες και υποβαθμισμένες τάξεις ανθρώπων. Μια λύση που δόθηκε σε αυτό

το αδιέξοδο ήταν η άνθιση της μαύρης αγοράς στα μετέπειτα μίζερα χρόνια που

ακολούθησαν, η οποία ήταν υπό την εποπτεία των Βουλγάρων. Ήταν υπεύθυνοι για

τη διαρροή δυσεύρετων ειδών που καλλιεργούσαν και διακινούσαν δια μέσω δικών

τους ανθρώπων. Έτσι κατάφεραν να επιβιώσουν, όσοι ήταν τυχεροί και προλάβαιναν

να κρύψουν ορισμένες χρυσές λίρες και κοσμήματα, με τα οπο ία είχαν τη

δυνατότητα να κερδίσουν την επιβίωση της οικογένειάς τους. Η μαύρη αγορά δεν

είχε συγκεκριμένο χώρο διεξαγωγής, αλλά ο πιο διαδεδομένος ήταν η σημερινή

πλατεία Εμπορίου, που ήταν τότε γνωστή ως «Ταμπάχανα». Καθιερώθηκε επίσης η

καθημερινή συγκοινωνία με το τρένο για τη Σόφια, την πρωτεύουσα της Βουλγαρίας

και έπειτα επιτράπηκε ο εορτασμός ορισμένων βουλγαρικών γιορτών, όπως εκείνη

της απελευθέρωσης των Σερρών, η οποία εορταζόταν από τους κατακτητές τον

Μάρτιο με ιδιαίτερες τιμές, παρελάσεις και εκδηλώσεις μπροστά από το Δημαρχείο ή

τη Νομαρχία (Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών). Ιδιαίτερη ήταν επίσης και η

γιορτή του Αγίου Γεωργίου ή «Γιορτή της Ανδρείας», όπως επίσης και η γιορτή του

Κυρίλλου και Μεθοδίου.

Τα γεγονότα και ο ρυθμός ζωής των Σερραίων πήραν μια παράξενη και

μελαγχολική τροπή. Οι μέρες περνούσαν και γινόταν πιο δύσκολες και ατελείωτες.

Τα σπίτια είχαν λιγοστό έως μηδαμινό φως, τέθηκε αυστηρό απαγορευτικό με ποινές

και τιμωρίες στην κατοχή και στην ανάγνωση ελληνικών βιβλίων και η μόνη διέξοδος

πλέον ήταν μια βόλτα στο σιδηροδρομικό σταθμό της πόλης και στο καφενείο, τις

επιτρεπόμενες ώρες. Από άποψη διασκέδασης και πολιτιστικών εκδηλώσεων

επικρατεί μια στασιμότητα. Ο κινηματογράφος «Κρόνιον» μετονομάστηκε σε

«Ντίμτσιο Ντεμπελιάνωφ», ονομασία που προήλθε από την βουλγαρική

φιλανθρωπική εταιρία που τον ανέλαβε. Από τα προγράμματα των ταινιών

καταργήθηκαν οι εγγλέζικες ταινίες και αργότερα οι αμερικάνικες, όταν εισέλθε στον

πόλεμο και η Αμερική, ενώ συνεχίστηκαν οι προβολές σε γαλλικές, γερμανικές και

βουλγάρικες ταινίες. Στην αίθουσα του κινηματογράφου λάμβαναν χώρα και άλλες

εκδηλώσεις μουσικές ή καλλιτεχνικές, όπως το κονσέρτο του Χρήστου Ζλάτωφ στις

25 Μαρτίου του 1942, στις οποίες το κοινό αποτελούνταν κατά κύριο λόγο από

43

βούλγαρους δημοσίους υπαλλήλους. Ο άλλος χειμερινός κινηματογράφος των

Σερρών, «Πάνθεον» μετονομάστηκε σε «Σαν Στέφανο» προς τιμήν της συνθήκης του

18783

Οι μέρες που ακολούθησαν ήταν βαρυφορτωμένες με αίμα. Οι Βούλγαροι στο

διάβα τους έκαιγαν και έθυαν τα πάντα χωρίς ηθικούς φραγμούς και έλεος με σκοπό

να εκβουλγαρίσουν τον τόπο. Τα βουλγαρικά πολυβόλα στις όχθες του ποταμού

Στρυμόνα, ήταν σε λειτουργία ολάκαιρα μερόνυχτα και τα πτώματα κείτονταν

σωρηδόν κατά μήκος του ποταμού. Ήταν τα θύματα από όσους προσπάθησαν να

διασχίσουν τον ποταμό και να περάσουν στην απέναντι μεριά, ώστε να ξεφύγουν από

τα βουλγαρικά δεσμά. Στις 24 Απριλίου 1941 έγιναν αντιληπτές και περίεργες

σπασμωδικές κινήσεις μέσα στην πόλη. Οι Βούλγαροι κομιτατζήδες κλήθηκαν στο

διοικητήριο, όπου σήμερα στεγάζεται η Νομαρχία Σερρών, για πληροφοριοδότηση

και δράση. Οι περιπολίες πύκνωσαν και πλέον οι βούλγαροι στρατιώτες

περιπολούσαν, όντας οπλισμένοι. Στις 29 Απριλίου του ίδιου χρόνου οικογένειες

Βουλγάρων κινητοποιούνται και ειδοποιούν ελληνικές οικογένειες, με τις οποίες

είχαν συνάψει φιλικές σχέσεις, να εγκαταλείψουν αμέσως τα σπίτια τους και να

φύγουν για να σωθούν από τα γεγονότα που ακολούθησαν. Το απόγευμα της ίδιας

, με την εφαρμογή της οποίας, η Βουλγαρία θα κατάφερνε να εκπληρώσει το

όνειρό της και να εξαπλωθεί μέχρι το Αιγαίο πέλαγος. Παρά όμως τις δυσκολίες της

εποχής και των κακουχιών που υπέστησαν οι πολίτες, οι κινηματογράφοι κατάφεραν

να διασκεδάσουν τους Σερραίους, ακόμη και για μικρό χρονικό διάστημα. Οι

Έλληνες μπορούσαν να παρακολουθήσουν μόνο τις απογευματινές προβολές, λόγω

της απαγόρευσης της κυκλοφορίας, ενώ οι Βούλγαροι τις βραδινές. Παράλληλα

ιδρύθηκαν ομώνυμη λέσχη, αναγνωστήριο, βουλγαρική αστική λέσχη και σύλλογοι

επαγγελματιών που έπαιρναν μέρος σε γιορτές και παρελάσεις. Αυτά αποτέλεσαν μια

προσπάθεια των Βουλγάρων να δημιουργήσουν και να φέρουν στην κατεχόμενη

Ελλάδα τις δικές τους παραδόσεις και πολιτιστικές εκδηλώσεις, γεγονός που

αποτέλεσε ένα είδος εσωτερικής προπαγάνδας «περί πολιτισμού». Όμως απώτερος

σκοπός ήταν η αλλοίωση της ψυχής και του πνευματικού επιπέδου των Ελλήνων,

ώστε να αντικρίσουν το άλλο πρόσωπο, των «καλλιεργημένων» κατακτητών. Μια

απόπειρα που δεν είχε όμως τα αναμενόμενα αποτελέσματα (Τζανακάρης, 1995:

394-395).

3 Βλ. Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου: πρόκειται για μια συνθήκη ειρήνης, που υπογράφτηκε ανάμεσα στη Ρωσία και την Τουρκία, στις 3 Μαρτίου του 1878, στο προάστιο της Κωνσταντινούπολης, Άγιο Στέφανο. Η συνθήκη αυτή, σηματοδότησε το τέλος του ρωσσοτουρκικού πολέμου και την εκπλήρωσης της ιδέας για τη δημιουργία της «Μεγάλης Βουλγαρίας».

44

μέρας οι κάτοικοι ειδοποιήθηκαν να παραμείνουν στα σπίτια τους και θορυβήθηκαν

από τις αλλεπάλληλες εκπυρσοκροτήσεις των βουλγάρικων όπλων. Την νύχτα

ακολούθησαν εξονυχιστικοί έλεγχοι σε όλα τα σπίτια της επικράτειας, ενώ το

ξημέρωμα της επόμενης ημέρας η πόλη είχε τους συνηθισμένους ρυθμούς της, με

μόνη διαφορά τις ασταμάτητες συλλήψεις των κατοίκων. Συνολικά 800 Σερραίοι

συνελήφθησαν από τους κομιτατζήδες και μεταφέρθηκαν στους στάβλους του

ιππικού, αφού υπέστησαν εξευτελιστικά βασανιστήρια και τους αφαίρεσαν όλα τα

προσωπικά τους αντικείμενα και χρηματικά ποσά που είχαν μαζί τους (Δημόσια

Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών).

Τα βασανιστήρια δεν είχαν τέλος, ενώ ο ι συνθήκες κράτησής το υς ήταν

απαράδεχτες και φριχτές. Την επόμενη μέρα 18 επώνυμοι κρατήθηκαν και έπειτα από

ξυλοδαρμό και βασανιστήρια μεταφέρθηκαν στα κρατητήρια της αστυνομίας, όπου

τους διευκρίνισαν ότι τους συνέλαβαν επειδή προέβησαν σε αντιστασιακές ενέργειες

έναντι των βουλγαρικών αρχών. Αφέθηκαν ελεύθεροι, ύστερα από συναίνεση τους

και με την υπογραφή σχετικής δήλωσης. Έπειτα από αυτά τα γεγονότα οι Σερραίοι

απέστειλαν επιτροπή στον διοικητή της αστυνομίας Αγγέλωφ, για να διαμαρτυρηθούν

για τις βιαιοπραγίες έναντι των συμπολιτών τους και καθησυχάστηκαν. Ταυτόχρονα

στους στάβλους του ιππικού, που βρίσκονταν οι κρατούμενοι, οι συνθήκες ήταν

απαράδεχτες τις πρώτες μέρες, ενώ στην πορεία τους επιτράπηκε να προμηθευτούν

τρόφιμα αγοράζοντάς τα από τους σκοπούς (Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών).

Μετά από λίγες μέρες τους δόθηκε η δυνατότητα να δεχτούν επίσκεψη από τις

οικογένειες τους και ύστερα αφέθηκαν ελεύθεροι. Γενικότερα η κατάσταση που

βίωσαν ήταν αποτρόπαια και τα βασανιστήρια ανελέητα. Σε πολλές περιπτώσεις το

αποτέλεσμα μπορεί να ήταν και ο θάνατος των κρατουμένων.

Τα γεγονότα που έλαβαν χώρα τα επόμενα τρία χρόνια στην πόλη των Σερρών

χαρακτηρίζονται από βασανιστήρια, συλλήψεις, βιασμούς, ακόμη και εκτελέσεις

αθώων πολιτών και γενικότερα αποτρόπαιες πράξεις σε βάρος του ελληνικού λαού

μέχρι το τέλος της κατοχής το 1944. Στο διάστημα αυτό (1941-’43), στάλθηκε πλήθος

διαμαρτυριών από την ελληνική επιτροπή στα στρατόπεδα των Γερμανών και Ιταλών

για τη χείριστη συμπεριφορά των Βουλγάρων, «υπερασπίζοντας βήμα προς βήμα τα

δίκαια του τυραννισμένου ελληνικού πληθυσμού». Οι διαμαρτυρίες αυτές

αποστέλλονταν αυτόματα και στον Ερυθρό Σταυρό (Τζανακάρης, 1995: 395).

45

2.4. Το τέλος της βουλγαρικής κατοχής και η αποχώρηση των βουλγαρικών στρατευμάτων

Τα χρόνια της βουλγαρικής κατοχής στις Σέρρες υπήρξαν σκληρά κι ανελέητα

για τη ζωή των ανθρώπων. Η πενία, η πείνα, η εξαθλίωση, ο ευτελισμός και οι

θανατικές ποινές βρίσκονταν στο ζενίθ, δυσχεραίνοντας ακόμη περισσότερο την

κατάσταση. Θα μπορούσε κανείς να χαρακτηρίσει τη βουλγαρική κατοχή ως μια

κατάσταση απάνθρωπη και ασφυκτική, όπου φώλιαζε επί τρία χρόνια, ο φόβος και η

αγωνία στις καρδιές των ανθρώπων.

Παρά τα όσα υπέστη ο ελληνικός λαός κατάφερε να ορθοποδήσει και να

απομακρύνει τον κατακτητή από την πατρίδα. Αντιστάθηκε, και ως πράξη

αντίδρασης, δημιουργήθηκαν οι πρώτες ομάδες ανταρτών στα βουνά. Από το 1943

μέχρι τα μέσα του 1944, οι διάσπαρτες αντιστασιακές δυνάμεις, άρχισαν να παίρνουν

τη μορφή συγκροτημένων οργανώσεων. Έτσι δημιουργήθηκαν στο Μενοίκιο όρος

και στο Λαϊλιά, οι πρώτες παρατάξεις του ΕΛΑΣ. Άλλες οργανώσεις που

συγκροτήθηκαν ήταν στο Παγγαίο με αρχηγό τον πόντιο Τσακιρίδη, στο Φαλακρό με

τον Παντελή Παπαδάκη, στο δάσος του Κοτζά-Ορμά, που αποτέλεσε καταφύγιο για

τους κατατρεγμένους από τους Βούλγαρους Έλληνες, και στο δάσος της Ελατιάς

(Καρά-Ντερέ). Επιπρόσθετα, σχηματίστηκε αντάρτικη ομάδα στα Όρη της Λεκάνης

με αρχηγό τον Αντώνη Φωστερίδη, γνωστό με την κωδική ονομασία Αντών-Τσαούς,

στο πλάι του οποίου αγωνίστηκαν πολλοί Σερραίοι (Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη

Σερρών). Ο θάνατο ς, η πείνα και η δυστυχία θα απο τελο ύν πλέο ν παρελθό ν και ο ι

Έλληνες θα αρχίσουν πάλι να κάνουν όνειρα για μια ελεύθερη ζωή, δίχως σκλαβιά.

Τον Σεπτέμβριο του 1943 ο Μουράβιεφ σχημάτισε κυβέρνηση στη Σόφια, την

οποία την αποτελούσαν εξέχοντα μέλη, που τάχθηκαν υπέρ της συμμετοχής της

Βουλγαρίας στον πόλεμο, και γενικότερα ήταν κατά κύριο λόγο ρωσόφιλοι. Η

εισβολή του σοβιετικού στρατού στην Βουλγαρία προοικονομεί το τέλος της

κυριαρχίας του στην Ανατολική Μακεδονία και κατά επέκταση στην περιοχή των

Σερρών. Επομένως η Βουλγαρία υπεισέρχεται στις συμμαχικές δυνάμεις και οι

Βούλγαροι στρατιώτες εμφανίζονται με κόκκινα περιβραχιόνια στους σερραϊκούς

δρόμους και πλατείες. Οι ελπίδες για μια ελεύθερη Ελλάδα μεγιστοποιούνται.

Στις 10 Σεπτεμβρίου της ίδιας χρονιάς ο Γεώργιος Παπανδρέου, πέρα από τη

συνάντησή του με τον Τσώρτσιλ στη Ρώμη, ζητάει από την ελληνική πρεσβεία του

Λονδίνου να κάνει σχετικό διάβημα στην αγγλική κυβέρνηση για εκκένωση των

46

κατεχόμενων εδαφών από τους Βούλγαρους. Έτσι στις 14 Σεπτεμβρίου οι

αντιστασιακές δυνάμεις του ΕΛΑΣ επέστρεψαν θριαμβευτικά στη πόλη των Σερρών,

κρατώντας την ελληνική σημαία. Η είσοδος των τμημάτων του ΕΛΑΣ, δεν

συνοδεύτηκε όμως από την αποχώρηση των βουλγαρικών στρατευμάτων και αρχών

από την περιοχή. Αντιθέτως δημιουργήθηκαν επί μέρους αντιστασιακές οργανώσεις

που έδιναν την εντύπωση ότι ακόμα ο τόπος εξουσιάζεται από τους Βουλγάρους. Η

καθυστέρηση της εκκένωσης των βουλγαρικών στρατευμάτων ήταν αδικαιολόγητη.

Χρησιμοποιούσαν ως πρόσχημα, την ανάληψη επιχειρήσεων σε βάρος των

Γερμανών, τη βελτίωση της τάξης, την ασφάλεια του πληθυσμού και τη διευκόλυνση

προς το ΕΑΜ να αναλάβει την εξουσία. Μάλιστα ο νέος Υπουργός Στρατιωτικών

Ντάμιεν Βέλτσεφ διέταξε επίσημα, την παραμονή τους στην Ανατολική Μακεδονία

και Θράκη, με σκοπό να διατηρήσουν στις περιοχές αυτές το στρατό και τη διοίκηση,

ελπίζοντας σε επιδίκαση των εδαφών αυτών για τη Βουλγαρία. Διαφάνηκε λοιπόν,

ήδη από τις αρχές Σεπτεμβρίου του 1944 ότι η πολιτική του ΕΑΜ, προέβη στην

εγκαθίδρυση των δικών της δομών αυτοδιοίκησης και στην οργάνωση της «λαϊκής

πολιτοφυλακής» προς τήρηση της τάξης, μέτρα που λειτούργησαν μέχρι και τη

σύναψη της συνθήκης (Δημόσια κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών). Παράλληλα

απελευθερώθηκαν οι Έλληνες που ήταν δέσμιοι των κατακτητών και συνελήφθησαν

πολλοί βούλγαροι εγκληματίες πολέμου, από τους οποίους πολλοί εκτελέστηκαν,

χωρίς να δικαστούν. Τελικά από την πόλη των Σερρών οι Βούλγαροι αποχώρησαν,

αφού υπέγραψαν τη Συμφωνία της Βάρκιζας το Φεβρουάριο του 19454

3. Η οικονομική ζωή στην πόλη των Σερρών 1941-1944

.

Με την εισβολή των βουλγαρικών στρατευμάτων στην πόλη των Σερρών και την

αρχή της κατοχικής ζωής, κατασχέθηκαν γεωργικά προϊόντα, επιχειρήσεις,

εμπορεύματα και σοδιές των κατοίκων της περιοχής από το 1941-1942. Έπειτα με

διάταγμα της βουλγαρικής κυβερνήσεως κατασχέθηκαν και δημεύτηκαν αποθέματα

ξυλείας, δασικές εκτάσεις και βοσκοτόπια των γύρω περιοχών. Στις 29 Ιουλίου 1941,

με το νόμο «περί υποχρεωτικής απαλλοτρίωσης των διαφορών εταιριών κοινής

ωφέλειας στις νεοαπελευθερωθείσες χώρες» δόθηκε η δυνατότητα στις υπηρεσίες και

στη βουλγάρικη τοπική αυτοδιοίκηση να απαλλοτριώσουν ιδιωτικές επιχειρήσεις

4 Βλ. Συμφωνία της Βάρκιζας: υπογράφηκε στις 12 Φεβρουαρίου 1945, μεταξύ της Κυβερνήσεως Πλαστήρα και του ΕΑΜ και σήμανε το τέλος των αιματηρών συγκρούσεων, που έμειναν στην ιστορία ως «Δεκεμβριανά».

47

όπως ηλεκτρικούς σταθμούς, νοσοκομεία, κλινικές, ορυχεία, λατομεία και τράπεζες.

Εκτός αυτών η φορολογία που επιβλήθηκε στον ελληνικό λαό της περιοχής

ήταν αυθαίρετη και άδικη. Τον Ιούλιο του 1941 το Βουλγάρικο Υπουργείο

Εξωτερικών εξέδωσε νόμο «περί προϋπολογισμού, εσόδων και εξόδων και λογιστικών

των δήμων των πρόσφατα απελευθερωθεισών χωρών», σύμφωνα με τον οποίο οι

βουλγαρικές δημοτικές αρχές στις κατεχόμενες περιοχές, θα εισέπρατταν πέρα του

φόρου ακινήτων και του έγγειου φόρου που προβλεπόταν από τη βουλγαρική

νομοθεσία και τους φόρους που προέβλεπε η ελληνική. Επομένως οι Έλληνες ήταν

υποχρεωμένοι να πληρώσουν στο βουλγαρικό πλέον Δημόσιο, τους φόρους των ετών,

1940-1941 καθώς και 1941-1942.

Όσοι από αυτούς είχαν εξοφληθεί

προ βουλγαρικής κατοχής, όφειλαν

να ξανά πληρωθούν. Αντίστοιχα,

λειτούργησε και η εξόφληση των

χρεών στις ελληνικές τράπεζες,

ειδικά για τα αγροτικά,

συνεταιριστικά και καλλιεργητικά

δάνεια από την Αγροτική Τράπεζα.

Έτσι το αντίτιμο από τον καπνό

που αγοράσθηκε από το

βουλγαρικό κράτος δεν καταβλήθηκε

στους δικαιούχους, απεναντίας κατακρατήθηκε, έναντι των χρεών στην Αγροτική

Τράπεζα. Από το 1936 τα χρέη των Ελλήνων γεωργών εισπράττονταν από το

βουλγαρικό Δημόσιο, ενώ ήταν συχνό φαινόμενο οι υπερεκτιμήσεις, τα πλασματικά

ποσά και οι αυθαίρετοι κατάλογοι οφειλετών, καθώς εικάζονταν ότι είχαν χαθεί οι

κανονικοί. Σε περιπτώσεις που οι κάτοικοι δυσκολευόταν ή δεν είχαν συγκεντρώσει

το οφειλόμενο ποσό, τους κατασχόταν η κινητή και ακίνητη περιουσία ή ζώα.

Σύμφωνα με την Κοτζαγεώργη-Ζυμάρη (2002), τα βιβλία και τα ταμεία των

τραπεζών πέρασαν υπό την κυριαρχία του βουλγαρικού Δημοσίου, ενώ η Εθνική

Τράπεζα της Βουλγαρίας, ανέλαβε να συλλέξει τα χρέη ιδιωτών και επιχειρήσεων σε

λέβα ή δραχμές, προς την Εθνική και Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος. Επιπλέον οι

κάτοικοι δεν μπορούσαν να μεταφέρουν τα κεφάλαια και τις καταθέσεις που είχαν

στις προαναφερθείσες τράπεζες, αλλά μεταβιβάστηκαν και συγκεντρώθηκαν στο

λογαριασμό της Εθνικής Τράπεζας της Βουλγαρίας, στη Σόφια. Δόθηκε η δυνατότητα

Εικόνα 2. Σύμφωνα με το περιοδικό "Η Νεολαία"(αρ.φυλλ.35 (86) ΓΑΚ) οι τράπεζες αυτές λειτουργούσαν στις Σέρρες την περιόδο αυτή.

48

ανάληψης μέχρι 2.000 λέβα, ενώ για μεγαλύτερα κεφάλαια μπορούσε να γίνει

ανάληψη 2.000 λέβα το μήνα. Μετά την κατοχή, το ελληνικό κράτος ζήτησε

αποζημιώσεις από τη βουλγαρική διοίκηση, για τις ζημίες που υπέστησαν οι Έλληνες

πολίτες, όμως αυτές δεν δόθηκαν ποτέ.

4. Η καθημερινή ζωή των Σερραίων κατά τη διάρκεια της Κατοχής

Σύμφωνα με στοιχεία της δημόσιας βιβλιοθήκης Σερρών5

Είναι αλήθεια οτι οι Έλληνες πολίτες αναγκάστηκαν να πουλούν σε

εξευτελιστικές τιμές τα προϊόντα και τις σοδειές τους, ακόμα και τα ενδύματά τους,

, στην περίοδο της

βουλγαρικής κατοχής οι Βούλγαροι έποικοι και υπάλληλοι (με ερυθρό δελτίο),

λάμβαναν 300 γραμμάρια σιταρένιο ψωμί ανά άτομο ημερησίως, ενώ οι Έλληνες και

οι μουσουλμάνοι κάτοικοι των πόλεων (με λευκό δελτίο και την επιγραφή Inorodni:

αλλοεθνείς) λάμβαναν μόνο 7 ουγκιές (περίπου 200 γραμμάρια) καλαμποκίσιο ή

αναμειγμένο με κεχρί ψωμί. Οι γέροι και τα παιδιά δικαιούνταν μόλις και μετά βίας

100 γραμμάρια ημερησίως. Εβδομάδες πριν από το θερισμό δεν διανεμόταν καθόλου

ψωμί, όπως επίσης και στα πεδινά χωριά, δεν γινόταν καθόλου διανομή ή γινόταν μια

φορά την εβδομάδα, ενώ στις ορεινές περιοχές τρείς φορές. Η ίδια διάκριση

εφαρμοζόταν και σε άλλα τρόφιμα. Το λάδι μοιράστηκε μόνο δυο φορές κατά την

τετράχρονη παραμονή των κατακτητών, ενώ στους παραγωγούς σιτηρών επιτρεπόταν

η παρακράτηση μόνο 100-150 κιλά σιτηρών ανά άτομο της οικογένειας τους για όλο

το έτος. Στους ελαιοπαραγωγούς επέτρεψαν δέκα κιλά ελιών και ένα κιλό λάδι ανά

άτομο. Τα προϊόντα που δεν είχαν στη δικαιοδοσία τους οι Έλληνες ήταν, κριθάρι,

γάλα και μέλι, καθώς όλα τα παραπάνω δίνονταν από το βουλγάρικο πρατήριο που

ήλεγχε τις αγορές. Στις απαγορεύσεις συγκαταλέγονται, η διατήρηση αποθεμάτων

τροφίμων, πάνω από ένα κιλό ανά είδος στις πόλεις και ορισμένων ποσοτήτων στην

ύπαιθρο. Επίσης και οι Έλληνες καταστηματάρχες ήταν υποχρεωμένοι να τοποθετούν

στην μπροστινή όψη των καταστημάτων τους την επιγραφή «samo za balgarite»,

δηλαδή ότι τα προϊόντα ήταν διαθέσιμα μόνο για τους Βούλγαρους. Επιπλήξεις

δεχόταν και όσοι γινόταν αντιληπτοί να μετακινούνται σε διπλανά χωριά και πόλεις

για αγορά τροφίμων ή προς πώλησή τους.

5 Βλ. Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών: Η βουλγαρική κατοχή στις Σέρρες κατά την περίοδο ’41-’44. Διαθέσιμο στο http://math-301.pbworks.com (τελευταία πρόσβαση στις 19/05/2015)

49

για να μπορέσουν να προμηθευτούν διάφορα είδη πρώτης ανάγκης και διατροφής, τα

οποία έτσι κι αλλιώς πωλούνταν σε απρόσιτες τιμές. Σε περίπτωση που κάποιος είχε

στην κατοχή του κάποια από τα παραπάνω αντικείμενα και παρέβαινε τον νόμο, τότε

οι συνέπειες, ήταν για ακόμη μια φορά η κακοποίηση, η επιβολή προστίμου και η

κατάσχεση του προϊόντος. Η διάκριση τροφίμων σε βάρος του ελληνικού πληθυσμού,

έφτασε σε τέτοιο σημείο, που απαγορεύτηκαν ακόμα και τα βασικά είδη τροφίμων,

όπως γάλα, γιαούρτι, κρέας και ψάρια. Έτσι, τόσο από τη κακή διατροφή, όσο και

από την απαγόρευση ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης, ο ελληνικός λαός μαστιζόταν

ολοένα και περισσότερο από την πείνα, την ασιτία και τους αυξανόμενους θανάτους.

5. Η δημιουργία των ταγμάτων εργασίας

Το 1942 οι Βούλγαροι, άρχισαν να εφαρμόζουν μια νέα μορφή πάταξης του

ελληνικού στοιχείου και καταπάτησης των δικαιωμάτων των κατοίκων στις

νεαποκτηθείσες περιοχές, την

πολιτική επιστράτευση, η οποία ήταν

υποχρεωτική. Σύμφωνα με αυτήν,

όσοι Σερραίοι είχαν ηλικία 26-45

ετών, εντασσόταν υποχρεωτικά στα

τάγματα εργασίας και μεταφερόταν

για καταναγκαστικά έργα κυρίως

στις σιδηροδρομικές γραμμές, όπως

η γραμμή Σιμιτλή-Σιδηροκάστρου και

στα οχυρά της Ελληνοαλβανικής

μεθορίου ως «ντουρντουβάκια». Με βάση την έρευνα της Αυγέρη Σ. (2012), ο όρος

«ντουρντουβάκια» αποτελεί ελληνοποιημένη παραφθορά της βουλγαρικής λέξης

трууJдови войски, τρούντοβι βόιτσκι (τάγματα εργασίας) ή του труу дов войник,

τρούντοβ βόινικ (φαντάρος αγγαρείας) και χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα σε

ορισμένες περιοχές της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, πάντα σε ουδέτερο

γένος και κυρίως ως κατηγορούμενο του σκοπού (τον πήραν «ντουρντουβάκι» ή του

τρόπου (σαν το ντουρντουβάκι έκανε ο,τι του έλεγε). Ο φαντάρος αγγαρείας δεν είναι

τίποτα άλλο, παρά ένα μικρό αμόρφωτο και χωρίς εμπειρίες παιδί, που μέχρι την

επιστράτευσή του δεν έχει βγει στον «έξω κόσμο» και δεν μπορεί να προβάλει

Εικόνα 3. 27 Μαΐου 1942. Ντουρντουβάκια στη Βουλγαρία

50

αντίσταση, να ορθώσει το ανάστημά του. Επομένως δεν είναι τυχαίο που ακόμα και

σήμερα χρησιμοποιείται η λέξη για να περιγράψει ένα άβουλο άτομο, που δεν έχει τη

δύναμη να επιβληθεί στους άλλους και είναι έρμαιο της τύχης του.

Τα τάγματα εργασίας θεωρούνταν ένα μέσο καταστολής των εξεγέρσεων των

Ελλήνων έναντι των Βουλγάρων κατακτητών στην περίοδο της κατοχής, μαζί με τις

ομηρίες, τις κακοποιήσεις και τις αγγαρείες. Πρόκειται λοιπόν για ένα είδος

αποστολής των μελών της στη Βουλγαρία (Σβίλεγκραντ Κιουστεντίλ, Δούναβη), στη

Γιουγκοσλαβία (Κουμάνοβο) και στην περιοχή της Δοβρουτσάς, μέρη που

αποτελούσαν τους κυριότερους προορισμούς. Από τον Απρίλιο του 1943, οι

Βούλγαροι προβαίνουν στην στρατολόγηση της κλάσης του 22, η οποία επεκτείνεται

σταδιακά και σε άλλα έτη γέννησης, γεγονός που οφείλεται είτε στις ολοένα και

περισσότερες αντιστασιακές οργανώσεις που κάνουν την εμφάνισή τους, είτε σε

σχετικές καταγγελίες (Αυγέρη, 2012).

Μόλις λάμβαναν σχετική δήλωση για στρατολόγηση οι πολίτες, όφειλαν να

την υπογράψουν και να μεταφερθούν στη Βουλγαρία για εργασία. Η στρατολόγηση

γινόταν με αποστολή ατομικών κλήσεων από το στρατολογικό γραφείο

Φιλιππούπολης, στο οποίο εργάζονταν βουλγαρόφωνοι υπάλληλοι. Οι υγειονομικές

επιτροπές που είχαν τοποθετηθεί, εξαιρούσαν μόνο τα άτομα που είχαν διαγνωσθεί με

ελονοσία και μεταδιδόμενες νόσους, όπως τύφο και φυματίωση. Όσοι ήταν φορείς,

ασθενείς ή τραυματίες επέστρεφαν στις εστίες τους. Όταν έφτανε η ώρα του

ξεριζωμού, τους πληροφορούσαν ότι «θα πάνε δήθεν φαντάροι στο Βουλγαρικό

στρατό» (Κοτζαγεώργη-Ζυμάρη, 2002), αλλά στην πραγματικότητα επρόκειτο για τη

συνεισφορά τους στα τάγματα εργασίας. Μέχρι τα μέσα του 1943 είχαν μεταβιβαστεί

στα τάγματα του Σιδηροκάστρου περίπου 35.000 Έλληνες. Τον Ιούνιο του 1942,

περίπου 300 κάτοικοι του Σιδηροκάστρου, στάλθηκαν για στράτευση κοντά στην

περιοχή του αεροδρομίου της Σόφιας. Η διάρκεια παραμονής τους στα τάγματα δεν

ήταν ίδια για ό λα τα μέλη της, αλλά συνήθως διαρκο ύσε έξι μήνες. Το υς

πριμοδοτούσαν με άδειες, σε περιπτώσεις καλής διαγωγής και σχηματισμού. Όσον

αφορά τις άδειες του καλοκαιριού, δίνονταν σταδιακά και σε άτομα που προέρχονταν

από περιοχές μακριά από τη Βουλγαρία, ενώ τα άτομα που κατάγονταν από την

περιοχή των Σερρών δεν έφευγαν λόγω της κοντινής απόστασής τους με τη

Βουλγαρία. Αργότερα, το 1943, οι Βούλγαροι προέβησαν στην στρατολόγηση

κλάσεων μεγαλύτερης ηλικίας, οι οποίοι είχαν λάβει μέρος στον πόλεμο του 1940-’41

και είχαν υπηρετήσει στον ελληνικό στρατό. Όσοι Έλληνες δεν παρουσιάζονταν στις

51

επιτροπές στρατολογίας, έπειτα από κλήτευσή τους, όφειλαν να υποστούν τις

συνέπειες. Αρχικά τους υποβαλλόταν πρόστιμο ύψους 5.000 λέβα και σε περιπτώσεις

μη καταβολής τους δικάζονταν και καταδικάζονταν ερήμην.

5.1. Οι συνθήκες που επικρατούσαν στα τάγματα εργασίας

Τα τάγματα εργασίας, ήταν πλήρως οργανωμένα και εφοδιασμένα, με τη μόνη

διαφορά ότι οι στρατεύσιμοι δεν είχαν στην κατοχή τους όπλο. Οι συνθήκες εργασίας

και διαβίωσης ήταν φριχτές και τρομερά δύσκολες. Έμεναν σε παραπήγματα, τα

οποία οι ίδιοι κατασκεύαζαν και κυκλοφορούσαν δίχως ρούχα και παπούτσια.

Εργάζονταν στη διάνοιξη δρόμων και στην κατασκευή σιδηροδρομικών γραμμών, με

μηδαμινή τροφή, εξαντλητικές πολύωρες συνθήκες εργασίας στην ύπαιθρο και

έχοντας υποστεί πολλές κακουχίες και κακοποιήσεις. Το ημερήσιο συσσίτιο τους

ήταν κυρίως όσπρια (10 κουταλιές φασόλια, δίχως λάδι) και 1 0 0 δράμια ψωμί. Οι

κακοποιήσεις και οι ξυλοδαρμοί που δέχονταν, ήταν προς συμμόρφωσή τους, για τις

αντιστάσεις που προέβαλλαν στην εκβουλγαροποίησή τους. Τιμωρούνταν σε

περιπτώσεις που αντιστέκονταν να αποδεχτούν και να χρησιμοποιήσουν τη

βουλγάρικη γλώσσα στην καθημερινή τους επικοινωνία και να δηλώσουν Βούλγαροι.

Με αυτό το ν τρό πο πολλο ί Έλληνες έχασαν αδίκως τη ζωής το υς στα τάγματα

εργασίας (Κοτζαγεώργη-Ζυμάρη, 2002).

Το 1943 γίνονται πιο διεξοδικές στρατολογήσεις, καθώς αυτοί που είχαν

στρατευτεί, ειδοποιούσαν τα νεώτεροι μέλη για τις αδυσώπητες συνθήκες και οι

προσπάθειες διαφυγής πλήθαιναν. Στα μέσα Αυγούστου βγήκαν προκηρύξεις για τη

γενιά ‘20 και ‘21 να παρουσιαστούν σε κατά τόπους περιοχές στρατολογήσεις για

εξέταση. Αμέσως μετά άρχισε μεγάλο κύμα διαφυγής που επιδείνωσε την κατάσταση.

Πολλοί είχαν δηλώσει ότι δεν επιθυμούσαν να ενταχθούν στον βουλγαρικό στρατό.

Οι χριστιανοί κατέφυγαν είτε στις γερμανοκρατούμενες περιοχές, είτε στις αντάρτικες

ομάδες, ενώ οι μειονότητες κατέληξαν σε περιοχές της Τουρκίας. Πολλοί

Σαρακατσάνοι από τον Νομό Σερρών κατέφυγαν στα βουνά, όπου και εντάχθηκαν

στις αντιστασιακές μονάδες κατά του κατακτητή. Αυτή τους η πράξη είχε ως

επακόλουθο βαρύτατες ποινές για τις οικογένειες των κατατρεγμένων και ακόμη

σκληρότερη διοίκηση.

52

Η κατανομή των στρατιωτών στο βουλγαρικό στρατό είχε κάποιες

διαφοροποιήσεις. Σύμφωνα με την Αυγέρη (2012), έχοντας λάβει υπόψη της, τις

μαρτυρίες της εποχής,

καταγράφει ότι οι

χριστιανοί εντάχθηκαν

εξ ολοκλήρου στα

τάγματα εργασίας του

βουλγαρικού στρατού,

οι Πομάκοι επάνδρωναν

κυρίως τις μάχιμες

ομάδες του στρατού,

ενώ οι Τούρκοι κάλυπταν περιορισμένες περιοχές. Οι συνθήκες που επικρατούσαν

στον βουλγαρικό στρατό, ήταν σαφώς καλύτερες από τα τάγματα, καθώς όλοι οι

φαντάροι τύχαιναν ίσης μεταχείρισης (στρατιωτική ενδυμασία, όπλο, συσσίτιο). Για

τους στρατιώτες πομακικής καταγωγής, ήταν επίπονη και δύσκολη η διαδικασία

εκβουλγαροποίησής τους, με προφορικό και γραπτό λόγο και με συνεχόμενες

ασκήσεις. Οι λιποταξίες έκαναν την εμφάνισή τους από τις πρώτες κιόλας μάχες και

μάλιστα προσπάθησαν να εισχωρήσουν στην ελληνική πλευρά, ως σύνδεσμοι.

5.2. Μορφές καταναγκαστικής εργασίας στην περίοδο της βουλγαρική κατοχής

Παράλληλα με τα τάγματα εργασίας που απασχολούσαν στρατιώτες νεαρής

ηλικίας, οι πολιτικές ατομικές προσκλήσεις στέλνονταν και σε άτομα ηλικίας έως 60

ετών. Τα άτομα αυτά μεταφέρονταν σε διάφορες περιοχές εντός των συνόρων της

Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης για άμισθη εργασία σε έργα του δημοσίου

(κατασκευή σιδηροδρομικών σταθμών, υλοτομία). Η επιλογή τους γίνονταν ανάμεσα

στα πιο συνειδητοποιημένα και δυναμικά μέλη, με στόχο να αποφευχθεί η αντίσταση

απέναντι στο καθεστώς. Επίσης υπήρχαν περιπτώσεις ομηρίας γιατρών, δικηγόρων

και άλλων επίλεκτων ατόμων από το εσωτερικό της Βουλγαρίας που δεν είχαν

επιστρατευτεί την πρώτη φορά (Κοτζαγεώργη-Ζυμάρη, 2002). Οι συνθήκες που

επικρατούσαν ήταν αντίστοιχες με αυτές των ταγμάτων εργασίας. Περίπου 6.000

Έλληνες κλήθηκαν το έτος 1942 σε ομάδες των 200, 400, 600 και 900 ατόμων.

Εικόνα 4. Ιούλιος 1943. Σιδηρόκαστρο (Ντουρντουβάκια)

53

Οι κατοχικές αρχές και οι Βούλγαροι ιδιώτες επέβαλλαν αρκετά συχνά,

διαφόρων ειδών αγγαρείες σε όλους τους κατοίκους της υπαίθρου, ανεξαρτήτως

φύλου και ηλικίας. Σε αυτές συγκαταλεγόταν, η κατασκευή σπιτιών για τη στέγαση

Βουλγάρων, η καλλιέργεια χωραφιών, η κοπή ξύλων, η μεταφορά σε άλλες πόλεις ή

χωριά, δίχως ανταμοιβή και γενικότερα αγγαρείες που θα διευκόλυναν τη ζωή των

Βουλγάρων εποίκων και των οικογενειών τους. Η εργασία στις νταρντόβες

(χωράφια), δεν ήταν υποχρεωτική, αλλά αναγκαία, καθώς τους εξασφάλιζε λίγο ψωμί

για την επιβίωση των ιδίων και των οικογενειών τους. Οι Ελληνίδες γυναίκες

εργαζόταν κυρίως ως καθαρίστριες τόσο σε δημόσια κτήρια, όσο και σε βουλγάρικα

σπίτια. Δεν απουσίαζε ο κίνδυνος να χάσει κάποιος εργαζόμενος τη ζωή του, σε

περίπτωση που δεν έφερνε εις πέρας την αγγαρεία που του αντέθεταν, ακόμη και την

πιο ανούσια, όπως η ανεύρεση τσίπουρου για τον «άρχοντα» Βούλγαρο, ή το κυνήγι

των ακριδών στα χωράφια με σεντόνια (Κοτζαγεώργη-Ζυμάρη, 2002).

Οι παραπάνω πληροφορίες έρχονται σε αντιδιαστολή με την ερευνητική

εργασία της Αυγέρη (2012). Έχοντας χρησιμοποιήσει ως ερευνητικό εργαλείο τις

συνεντεύξεις, παρουσιάζει κάποιες πληροφορίες και αναφορές σχετικά με την πόλη

των Σερρών σε περιόδους επιστράτευσης. Τα στοιχεία που συνέλεξε διαφέρουν σε

ορισμένα σημεία με το βιβλιογραφικό υλικό. Οι πληροφορητές από την πόλη των

Σερρών και των γύρω περιοχών περιγράφονται αρκετά μετριοπαθείς στις αναφορές

τους: «πήγαν για δουλειά επάνω». Κάνουν λόγο, πως και οι Βούλγαροι υπηρετούσαν

στα ντουρντουβάκια και αποκαλούσαν αυτού του είδους τη στράτευση «αναγκαστική

στρατιωτική εργασία». Τονίζουν πως δεν γινόταν διακρίσεις στη σίτιση ή στη

μεταχείριση ανάλογα με την καταγωγή, κάτι που διαφέρει από τα βιβλιογραφικά

στοιχεία. Αν και μιλούν για φριχτές συνθήκες εργασίας και διαβίωσης, ωστόσο

τονίζουν πως η επιστράτευση δεν αποτελούσε μέσο τιμωρίας των Βουλγάρων και δεν

υπήρχαν πιέσεις και κυρώσεις σε όσους δεν δήλωναν και δεν γραφόταν ως

Βούλγαροι. Η καθομιλουμένη γλώσσα ήταν η βουλγάρικη και μάλιστα σε περίπτωση

που κάποιος τη μιλούσε φαρσί, τύγχανε καλύτερης αντιμετώπισης.

Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία η διαδρομή από το Σιδηρόκαστρο προς το

Κάρλοβο, αποτελούσε τον προορισμό για τα ντουρντουβάκια. Γράφει στο

ημερολόγιό της η Αυγέρη (2012: 22), «κατευθυνόμαστε προς την Παλαιάν Βουλγαρία.

Περνώντας τον Στρυμόνα δυο– τρείς δραπετεύουν για την Παλαιά Ελλάδα.

Εισερχόμαστε πλέον εις το έδαφος της Παλαιάς Βουλγαρίας». Η διάκριση της

Παλαιάς και Νέας Βουλγαρίας καταδεικνύει την αντίληψη των ανθρώπων για τα

54

παλαιά σύνορα της Ελλάδας και τα νέα, έτσι όπως διαμορφώθηκαν με την επεκτατική

πολιτική των Βουλγάρων.

Όσον αφορά τη σίτιση, αναφέρει η Αυγέρη (2012), ότι περιοριζόταν στη

μπομπότα6

και κακής ποιότητας σούπα. Αυτά ήταν τα κύρια γεύματα, αλλά όμως

κανείς δεν πέθανε από την πείνα.

5.3. Από τη σκοπιά των Βουλγάρων… για τα τάγματα εργασίας

Για τους Βούλγαρους η επάνδρωση των ταγμάτων εργασίας αποτελεί

αναγκαία υπόθεση, καθώς ισχυρίζονταν ότι, οι νεαποκτηθείσες περιοχές έχρηζαν

επισκευή και εργατικό δυναμικό κατάλληλο για να φέρει εις πέρας τις αγγαρείες.

Θεωρούσαν αυτή τους την πράξη, μια προσπάθεια ανάπτυξης των περιοχών αυτών.

Τόνιζαν, την επιχείρηση κατασκευής έργων ύδρευσης και αποχέτευσης στις μεγάλες

πόλεις, ως μια πράξη απαραίτητη και ότι τα τάγματα εργασίας λάμβαναν δράση στις

υποανάπτυκτες περιοχές, λόγω της αδυναμίας του τακτικού στρατού που επέβλεπε

την κατάσταση στις κατοχικές περιοχές. Επομένως κατά τους Βουλγάρους, η κάθε

τους επιχείρηση αποσκοπούσε στην ανάπτυξη και στη καλύτερη σύνδεση των

νεοαποκτηθεισών περιοχών, με τον κύριο κορμό της Βουλγαρίας. Εν τέλει επρόκειτο

για ένα είδος επεκτατικής πολιτικής που είχε όμως δυσάρεστο αντίκρισμα για τον

ελληνικό πληθυσμό των περιοχών (Αυγεύρη, 2012: 16).

6. Η εκπαίδευση στη πόλη των Σερρών στην περίοδο της βουλγαρικής κατοχής

6.1. Η δημιουργία του Μπελαμόριε

Με την εισβολή των Βουλγάρων και την επιβολή της κυριαρχίας τους στις

περιοχές της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, παρατηρήθηκε έντονη δράση

τους, στα πλαίσια της εκπαίδευσης. Σύμφωνα με την ερευνήτρια Πατρωνίδου Δ.

(χ.χ), η εκπαιδευτική Περιφέρεια Ξάνθης, διαιρέθηκε σε έξι επιμέρους επαρχίες, στις

6 Βλ. Η μπομπότα ήταν καλαμποκόψωμο του ταψιού.

55

οποίες συγκαταλέγεται και η πόλη των Σερρών. Ο βούλγαρος, περιφερειακός

σχολικός επιθεωρητής Ξάνθης, Γκ. Νταλμπάντοφ, έπειτα από επιθεώρησή του στις

κατεχόμενες περιοχές, αναφέρει ότι ήταν έντονο το ελληνικό στοιχείο και οι αλλαγές

που θα προβούν για την δημιουργία του Μπελομόριε7

Το εκπαιδευτικό σύστημα, το οποίο θα εφαρμοστεί σε κάθε κατεχόμενη

περιφέρεια, οφείλει να ανταποκρίνεται, στους στόχους και στις επιδιώξεις της

κρατικής πολιτικής. Σε έναν πληθυσμό που περιλαμβάνει το 5% στο Μπελομόριε και

95% αλλοεθνές στοιχείο, το εκπαιδευτικό σύστημα διαμορφώνεται διαφορετικά για

κάθε περιφέρεια. Η ίδρυση βουλγάρικων σχολείων, έπρεπε πρωτίστως να εξυπηρετεί

τις ανάγκες του βουλγάρικου πληθυσμού, που κατοικούσε στις περιοχές αυτές. Η

αύξηση του αριθμού των σχολείων έπρεπε να συμβαδίζει με την αύξηση του

πληθυσμού από την Παλαιά Βο υλγαρία στη Νέα. Από την άλλη μεριά ο μεγάλο ς

θα είναι δύσκολες και

χρονοβόρες. Σε αντίστοιχη αναφορά του ο επαρχιακός σχολικός επιθεωρητής των

Σερρών Μπογκντάν Μπογκντάνοφ, γνωστοποιεί ότι κυρίως το σχολικό έτος 1941-

1942: «ο πληθυσμός των αστικών κέντρων είναι κυρίως ελληνικός-πρόσφυγες Έλληνες

από τη Μικρά Ασία. Στα χωριά διατηρείται το βουλγάρικο στοιχείο. Υπάρχουν χωριά

καθαρά βουλγάρικα, υπάρχουν όμως κι εκείνα, τα οποία είναι βουλγάρικα, έχουν χάσει

όμως το βουλγάρικό τους πνεύμα κι έχουν απομείνει γραικομανικά» (Πατρωνίδου:

133). Στην αναφορά του, συνεχίζει ο Μπογκντάνοφ και επισημαίνει, ότι στα χωριά,

αρχικά, υπερίσχυε η ελληνική γλώσσα, έναντι της βουλγαρικής. Όταν όμως άρχισε να

εξαπλώνεται το βουλγαρικό στοιχείο με γοργούς ρυθμούς, τότε κατέκλεισε το

ελληνικό. Αναφέρει, επίσης, ότι η γλώσσα διατηρείται περισσότερο από την

εθνικότητα και στις περιοχές της δικαιοδοσίας του παρατήρησε μεγάλο βαθμό

αδιαφορίας του πληθυσμού για την εθνικότητά του. Επομένως, επρόκειτο για μια

άμορφη μάζα η οποία, «είναι δυνατό να ζυμωθεί και να πλαστεί στη μορφή εκείνη που

επιθυμεί αυτός που τη ζυμώνει». Καταλήγει ότι μέσα από μια συστηματική άσκηση

και καλλιέργεια του βουλγαρικού εθνικού αισθήματος, ο πληθυσμός «θα μεταστραφεί

στην αρχική του καταγωγή, η οποία αναμφίβολα είναι η βουλγαρική». Με βάση τα

προαναφερθέντα, γίνεται σαφές για ποιό λόγο το βουλγαρικό κράτος, προέβη στην

συγκρότηση ειδικών σεμιναρίων «βουλγαρογνωσίας» (βουλγαρικής γλώσσας,

ιστορίας, λογοτεχνίας και γεωγραφίας), προκειμένου να ενταχθούν, οι μαθητές ομαλά

στο βουλγαρικό εκπαιδευτικό σύστημα.

7 Βλ. Μπελομόριε: σχολικό δίκτυο πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στην Ανατολική Μακεδονία και τη δυτική Θράκη.

56

αριθμός των Ελλήνων, που ανερχόταν κοντά στις 527 χιλιάδες, κατόρθωσε να

εξαλείψει, αρχικά τουλάχιστον, ένα μεγάλο μέρος του βουλγαρικού στοιχείου από τα

σχολεία. Η μαθητιώσα αυτή νεολαία, ήταν καλά οργανωμένη και αποτελούσε τον

φορέα της ελληνικής ιδέας. Όμως η συγκέντρωσή της στα βουλγάρικα σχολεία, θα

καταπνίξει γρήγορα αυτό της τον χαρακτήρα (Πατρωνίδου: 137).

Από τις πρώτες μέριμνες της περιφερειακής σχολικής επιθεώρησης, αμέσως

μετά την εγκαθίδρυσή της, ήταν η εξακρίβωση του αριθμού των παιδιών που

υπόκεινται στην υποχρεωτική εκπαιδευτική δραστηριότητα. Σύμφωνα με τον

Ναλμπάντοφ, τα παιδιά που δεχόταν υποχρεωτική εκπαίδευση «είχαν χωριστεί στις

ακόλουθες κατηγορίες: βουλγαρόπουλα, παιδιά από μεικτούς γάμους, παιδιά

Βούλγαρων – γραικομάνων, παιδιά Ρώσων μεταναστών, ελληνόπουλα, τουρκόπουλα,

αρμενόπουλα, Εβραίοι και άλλες εθνικότητες». Αυτό προέβλεπε την ίδρυση σχολείων

εθνικής εκπαίδευσης σε επαρχίες που ήταν ικανοποιητικός ο αριθμός των μαθητών,

που ανήκαν στις παραπάνω κατηγορίες. Τα ελληνόπουλα και τα τουρκόπουλα, σε

πρώτη φάση, έμειναν έξω από το πλαίσιο των μεριμνών του κράτους. Επομένως τα

πρώτα βουλγαρικά σχολεία κάνουν την εμφάνισή τους στην Ανατολική Μακεδονία

το 1941, στα οποία φοιτούσαν παιδιά βουλγαρικής καταγωγής, ο αριθμός των οποίων

ανερχόταν στις 11.813. Στον αριθμό αυτό συγκαταλεγόταν και τα παιδιά των

βουλγάρων εποίκων. Το σχολικό δίκτυο πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης8

Λόγω της αθλίας οικονομικής κατάστασης που είχε περιέλθει ολόκληρη η

χώρα, δεν υπήρχε οικονομική δυνατότητα για οικοδόμηση νέων σχολικών

εγκαταστάσεων, ούτε και για τις περιοχές που κρινόταν απαραίτητο. Την σχολική

χρονιά 1941-1942, πολλά σχολεία που είχαν υποστεί ζημιές και καταστροφές από τα

που

διαμορφώθηκε στα τέλη Σεπτεμβρίου 1941, περιελάμβανε 136 δημοτικά σχολεία με

295 εκπαιδευτικούς, καθώς και 27 προγυμνάσια, που τα επάνδρωναν 60

εκπαιδευτικοί. Με το τέλος της σχολικής χρόνιας 1941-’42, λειτούργησαν 128

σχολεία, στα οποία φοίτησαν 9.647 μαθητές και εργάστηκαν 252 δάσκαλοι. Την

επόμενη διετία 1942-1943 λειτούργησαν 6 μεικτά Γυμνάσια σε μεγάλες πόλεις της

Ανατολικής Μακεδονίας, εκ των οποίων και στις Σέρρες. Έγινε, επίσης, προσπάθεια

να αυξηθεί ο αριθμός των σχολειών της Πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, γεγονός που

επιτεύχθηκε τη χρονιά 1943-1944 (Πατρωνίδου: 137).

8 Η πρωτοβάθμια εκπαίδευση στου βουλγαρικό εκπαιδευτικό σύστημα, ήταν δωρεάν και υποχρεωτική και περιελάμβανε δημοτικό σχολείο (τέσσερα χρόνια) και προγυμνάσιο (τρία χρόνια), στα οποία φοιτούσαν οι μαθητές ηλικίας 7-14 ετών. Βλ. Πατρωνίδου, 2011.

57

γερμανικά στρατεύματα, δέχθηκαν στην πορεία επιδιορθώσεις και μπορούσαν να

φιλοξενήσουν τον μαθητικό πληθυσμό. Ορισμένα από τα σχολεία που βρέθηκαν σε

σχετικά καλή κατάσταση, ήταν στις Σέρρες, τη Δράμα, τη Καβάλα και τη Ξάνθη.

Σύμφωνα με τις βιβλιογραφικές αναφορές της ερευνήτριας Πατρωνίδου Δ. (χ.χ),

κανένα σχολείο δεν είχε σύγχρονο σύστημα υδροδότησης και μόνο κάποια από τα

σχολεία στις πόλεις και στα χωριά ήταν ηλεκτροδοτημένα. Επιπλέον λίγα σχολεία

ήταν οργανωμένα με αυλές και κήπους και ελάχιστα από αυτά ήταν περιφραγμένα.

Καθ όλη τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς, γινόταν προσπάθειες για εξασφάλιση της

σχολικής επίπλωσης και των αναγκαίων σχολικών βοηθημάτων όπως χάρτες,

γεωμετρικά όργανα, καθώς και οργανωμένες σχολικές βιβλιοθήκες.

Τον Σεπτέμβριο του 1941, σε συνδιάσκεψη των σχολικών περιφερειακών

επιθεωρητών που διεξήχθη στη Σόφια, καταρτίστηκε ένα νέο και συγκεκριμένο,

«σχέδιο εθνικής εκπαιδευτικής δράσης για τα σχολεία όλης της χώρας» (Πατρωνίδου:

139). Σύμφωνα με αυτό το σχέδιο εισήχθη στα απολυτήρια και στους ελέγχους των

μαθητών του γυμνασίου, η βαθμολογία για τα προσωπικά χαρακτηριστικά τους,

ολοκληρώθηκαν οι οργανωτικές διαδικασίες της μαθητικής νεολαίας «Μπράνικ»9

Από τις παραπάνω νομοθετικές αλλαγές, που προέβησαν οι Βούλγαροι,

διαφαίνεται ο απώτερος σκοπός της εκπαιδευτικής πολιτικής στα παλαιά και στα νέα

εδάφη, ο οποίος ήταν η πολιτική και εθνική διαπαιδαγώγηση των μαθητών και

πολιτών. Η διδακτέα ύλη, προσαρμόστηκε σε αυτές τις ανάγκες, ενώ ιδιαίτερη

σημασία δόθηκε στα μαθήματα εκείνα, που ενισχύουν την εθνική συνείδηση. Τέτοιου

είδους μαθήματα ήταν: η γλώσσα, η ιστορία, η φυσική ιστορία, η γεωγραφία και η

ωδική. Μάλιστα, προκειμένου, οι Βούλγαροι να αυξήσουν το εθνικό αίσθημα του

λαού, καθώς και την κυριαρχία τους, προέβησαν στην αγορά συνειδήσεων ελλήνων

γονέων, οι οποίοι θα μπορούσαν να εξασφαλίσουν δωρεάν εκπαίδευση για τα παιδιά

τους και ευνοϊκότερη μεταχείριση. Σύμφωνα με αυτό, το βουλγαρικό Υπουργείο

ανήγγειλε, ότι στα σχολεία μπορούσαν να φοιτήσουν και ελληνόπουλα, τα οποία

ονομάστηκαν αργότερα σε «βουλγορόπαιδες» της ελληνικής Μακεδονίας, καθώς δεν

μπόρεσαν να ολοκληρώσουν τις σπουδές τους, με το ξέσπασμα του

ελληνογερμανικού πολέμου. Προβλεπόταν, επίσης να δεχτούν διαφορετική

,

μεταρρυθμίστηκαν τα αναλυτικά προγράμματα και η διδακτέα ύλη της βασικής και

μέσης εκπαίδευσης προερχόταν από το εκπαιδευτικό προσωπικό όλης της χώρας.

9 Βλ. «Μπράνικι ή Μπράνικ»: ήταν νεανική οργάνωση που είχε τη σημασία «Υπερασπιστές».

58

εκπαιδευτική κατάρτιση τα παιδιά των «βουλγάρων εποίκων», από τα παιδιά του

«ντόπιου βουλγαρικού πληθυσμού» (Πατρωνίδου: 140). Τα μεν πρώτα, ακολούθησαν

κανονικά το αναλυτικό πρόγραμμα, ενώ τα δεύτερα ακολούθησαν ένα πρόγραμμα

προσαρμογής. Τα τελευταία, για ένα μικρό χρονικό διάστημα, δυο μηνών στο

δημοτικό και ενός μηνός στο προγυμνάσιο διδάχθηκαν την επίσημη βουλγάρικη

γλώσσα και εν συντομία τα μαθήματα των προηγούμενων τάξεων.

Η διαδικασία της διαπαιδαγώγησης δεν περιοριζόταν, αποκλειστικά στο

εσωτερικό του σχολείου, αλλά αφορούσε και τον ευρύτερο πληθυσμό, μέσω μιας

ειδικής εξωσχολικής, κοινωνικής και πολιτιστικής πολιτικής των εκπαιδευτικών που

υπηρετούσαν την εκάστοτε περιφέρεια. Η ίδια τακτική εφαρμόστηκε και στα παλαιά

σύνορα και στα νεοαποκτηθέντα εδάφη. Με το νέο του σύστημα το σχολείο στόχευε,

στην διάπλαση ενός νέου τύπου πολίτη (homo nationalis), αξιοπρεπή και

προετοιμασμένου να υποστεί όλες τις θυσίες που χρειάζεται να γίνουν για να

αποκατασταθεί η «Μεγάλη Βουλγαρία» (Πατρωνίδου: 140). Κατά την ολοκλήρωση

της διαδικασίας αυτής, πρωτοστάτησε, ο «νέος εκπαιδευτικός» με υψηλά ειδικά και

εθνική συνείδηση και στάθηκε κατάλληλος για να εξυψώσει τη «νέα πολιτεία».

Σε αυτό που δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή κατά τη διάρκεια των ετών 1941-

1944, ήταν το κοινό πλαίσιο διαπαιδαγώγησης για τα παιδιά των παλιών και νέων

κατεκτημένων περιοχών. Στο παραπάνω πλαίσιο περιλαμβάνονται, οι συμμετοχές

των μαθητικού πληθυσμού στην οργάνωση νεολαίας Μπράνικ, η καλλιέργεια της

θρησκευτικής συνείδησης, η οργάνωση μαθητικών εκδηλώσεων, όπως θεατρικών

παραστάσεων και χορωδιών, η διεξαγωγή εκπαιδευτικών εκδρομών και περιπάτων σε

περιοχές που έλαβαν χώρα σημαντικές μάχες και ιστορικές τοποθεσίες. Επίσης,

περιελάμβανε, έλεγχο στην ιδιωτική και δημόσια ζωή των μαθητών, καθώς και στην

οικογενειακή τους κατάσταση, συστηματικό εορτασμό εθνικών και θρησκευτικών

εορτών, εμμονή με την τάξη, την καθαριότητα, την συνέπεια και την πρέπουσα

διαγωγή (Πατρωνίδου: 143).

Άξιο αναφοράς είναι το γεγονός ότι το βουλγάρικο Υπουργείο Παιδείας,

έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην ίδρυση «Αναγνωστηρίων» σε όλα τα κατεχόμενα

εδάφη. Σκοπό ς της ίδρυσής το υς ήταν η καλλιέργεια των πολιτών για εθνοκρατική

συνοχή και εθνική επίγνωση. Σύμφωνα με τον Ναλμπάντοφ «τα Αναγνωστήρια

τέθηκαν στο κέντρο όλης της εξωσχολικής δραστηριότητας των εκπαιδευτικών. Για το

λόγο αυτό, από νωρίς έγιναν προσπάθειες για την οργάνωση του δικτύου των Εθνικών

Αναγνωστηρίων και σταδιακά ιδρύθηκαν σε όλους τους μεγάλους οικισμούς που

59

διαβιούσε βουλγαρικός πληθυσμός». Μάλιστα την εμφάνισή τους κάνουν τα

Αναγνωστήρια και στην πόλη των Σερρών, με βάση τον επαρχιακό, σχολικό

επιθεωρητή των Σερρών, ο οποίος διήγγειλε την ίδρυσή τους στις 2 Αυγούστου του

1941 (Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών).

Παρ όλα αυτά το μεγαλύτερο πρόβλημα που ήρθε αντιμέτωπη η βουλγαρική

εκπαιδευτική πολιτική, ήταν η ανυπαρξία εκπαιδευτικών. Η στρατηγική του

Υπουργείου προέβλεπε την κάλυψη κενών θέσεων στα σχολεία των νέων εδαφών με

μόνιμους εκπαιδευτικούς και αποσπασμένους από τα παλαιά σύνορα της χώρας.

Επιλεγόταν δυο τουλάχιστον εκπαιδευτικοί από κάθε δήμο, οι οποίοι θα έρεπε να

πληρούν κάποια κριτήρια, όπως η ύπαρξη υψηλού εθνικού φρονήματος και η

ανάδειξη της επιδεξιότητά τους.

Η σχολική χρονιά 1941-1942, άφησε μια γλυκιά γεύση στους Βούλγαρους

κατακτητές, καθώς συνοδεύτηκε από ικανοποιητικά αποτελέσματα στον τομέα της

εκπαίδευσης. Η διδακτέα ύλη, μεταδόθηκε στους μαθητές με τρόπο κατάλληλο και με

τρόπο που απέπνεε εθνική συνείδηση. Για το σκοπό αυτό ο εκπαιδευτικός κόσμος

χρησιμοποίησε, ότι μέσο διέθετε για να μεταδώσει τη βουλγαρική γλώσσα, ιστορία,

γεωγραφία, ωδική και σωματική αγωγή. Αυτά τα μαθήματα αποτέλεσαν το επίκεντρο

της εκπαιδευτικής δραστηριότητας, γύρω από την οποία οικοδομήθηκε η διδασκαλία

κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς (Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών).

Όλα τα παραπάνω στοιχεία, έρχονται να διαψευστούν, από τις απόψεις των

κατοίκων των Σερρών, που βίωσαν σε κάθε κύτταρο της ύπαρξής τους την έννοια της

σκληρής βουλγαρικής κατοχής, της αμάθειας και της υποχρεωτικής υποταγής στον

κατακτητή.

Οι περιοχές που έπλητταν και βίωναν δυσμενείς καταστάσεις, εξαιτίας της

γερμανικής κατοχής, 1941-1944, δεν κατάφεραν να δημιουργήσουν και να

εγκαταστήσουν ένα οργανωμένο και βάση προσανατολισμών εκπαιδευτικό σύστημα.

Τα προβλήματα που τους ταλάνιζαν, σχετιζόταν με την ανυπαρξία προσχολικής

αγωγής, αν και η φοίτηση στα νηπιαγωγεία της περιοχής δεν ήταν υποχρεωτική, τις

διακυμάνσεις που παρουσιαζόταν στην βασική και υποχρεωτική εκπαίδευση, καθώς

και τη διακοπή των σπουδών ενός υψηλού ποσοστού των παιδιών, τα οποία

κατέληγαν να απαρτίζουν την ομάδα των αναλφάβητων και αποξενωμένων από την

γνώση ατόμων. Ακόμη, ένας καταλυτικός παράγοντας που επηρέασε την εκπαίδευση

των περιοχών που «αγκομαχούσαν» από την βουλγαρική και γερμανική επίδραση,

ήταν το απαρχαιωμένο σύστημα διαπαιδαγώγησης, όπου οι επαγγελματικές σχολές

60

βρισκόταν σε έλλειψη και αφανισμό, καθώς και τα στάσιμα αναλυτικά προγράμματα

τα οποία στηριζόταν, μόνο σε θεωρητικά μαθήματα, που αποσκοπούσαν στην

ανάπτυξη του κλασικιστικού πνεύματος. Πλήγμα για την εκπαίδευση αποτέλεσε η

απουσία και ο περιορισμένος αριθμός εγχειριδίων και σχολικών εγκαταστάσεων, οι

οποίες χαρακτηριζόταν ως ακατάλληλες και πολλοί στρέφονταν στα μεγάλα αστικά

κέντρα, προκειμένου να αναζητήσουν την κατάλληλη παιδεία και επιμόρφωση για τα

παιδιά τους. Επιπροσθέτως, υπήρχε και το θέμα των απολαβών των εκπαιδευτικών,

οι οποίες ήταν αρκετά χαμηλές και τους ωθούσαν στην διακοπή του λειτουργήματός

τους. Το βασικότερο όλων των προβλημάτων ήταν η αδυναμία του κράτους και της

συγκεκριμένης περιοχής, η οποία βρίσκονταν υπό γερμανική κατοχή, να

χρηματοδοτήσουν και να ενισχύσουν τα ταμεία του εκπαιδευτικού συστήματος,

προκειμένου να αποκτήσουν ο μαθητές την ανάλογη ποιότητα μάθησης

(Χατζοπούλου, 2001: 51-52).

7. Η διασκέδαση στην πόλη των Σερρών

Για την Ελλάδα το έτος 1940 και μετέπειτα αποτέλεσε ένα επίπονο και

οδυνηρό χρονικό διάστημα και μετονομάστηκε σε χρονιά δόξας και ατέρμονης

θλίψης. Οι Έλληνες αποτέλεσαν το έθνος το οποίο «βάδισε» στα σκοτεινά

αναζητώντας την γαλήνη και την έμπρακτη δικαίωση μέσα από τις θυσίες και τον

τρόμο που είχαν βιώσει. Για την πόλη των Σερρών και τους Σερραίους το 1940

επέρχεται μέσω «μαύρων σύννεφων,» εξαιτίας της παγκόσμιας σύγκρουσης και του

ατελείωτου αναβρασμού και διενέξεων (Τζανακάρης, 1995: 364).

Βαδίζοντας με συνοδοιπόρο την θλίψη και την έκδηλη τρομοκρατία, στις 27

Φεβρουαρίου του ίδιου έτους ξεκίνησε μια σειρά καλλιτεχνικών εκδηλώσεων με

πρώτες τις παραστάσεις της Κατερίνας Ανδρεάδη στο «Κρόνιον», οι οποίες

συνεχίστηκαν έως και τις 15 Απριλίου. Στις 29 Μαΐου πραγματοποιήθηκαν

καλλιτεχνικά γεγονότα όπως, η εμφάνιση των τελειοφοίτων του Γυμνασίου Θηλέων

και τα έσοδα των εμφανίσεων διατέθηκαν για την ενίσχυση του ταμείου των

σχολείων με επιπλέον υλικό από απαγγελίες και ποιήματα μαθητών. Μέσα στα

χρονικά περιθώρια του καλοκαιριού τέθηκε σε λειτουργία και ο θερινός

κινηματογράφος «Έσπερος» με την πρωτοβουλία και την διεύθυνση του Π.

Κωστόπουλου και του Ν. Κασάπη. Στο κατώι του κινηματογράφου, μαζευόταν τα

61

παιδιά, για να παρακολουθήσουν Καραγκιοζοπαραστάσεις, που γινόταν με τα

πενιχρά υλικά που διέθεταν εκείνη την εποχή. Τους μήνες που ακολούθησαν η

προσέλευση των παιδιών, ολοένα και μεγάλωνε. Το Νοέμβριο του 1940 ο

στρατιωτικός διοικητής των Σερρών, υποστράτηγος Βασίλειος Κρυστάλλης, με

διαταγή του αναστέλλει την λειτουργία του κινηματογράφου μετά τις δέκα το βράδυ

και η από φαση το υ αυτή επο φθαλμιο ύσε την προ στασία το υ λαο ύ της πό λης

(Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών).

8. Διατροφή των Σερραίων κατοίκων

Οι υποδουλωμένοι Έλληνες, οι οποίοι αρνήθηκαν να καταγραφούν ως

Βούλγαροι, αντιμετώπιζαν έντονα προβλήματα υποσιτισμού. Επομένως, έπρεπε να

προσπαθήσουν να τα βγάλουν πέρα με τα λιγοστά τρόφιμα και υλικά που διέθεταν.

Με το πέρασμα των χρόνων, κατάφεραν να δημιουργήσουν κάποιες συνταγές για να

καλυτερέψουν τη διαβίωσή τους και να μην πεθάνουν από ασιτία. Κάποιες από τις

συνταγές αυτές, είναι οι παρακάτω:

Μπομπότα: Άλεθαν το καλαμπόκι και τα πίτουρα και έφτιαχναν ψωμί.

Αναλυτικότερα, μάζευαν τα μπασάκια (τις κεφαλές του σιταριού), τα

αποξηράνανε, βγάζανε τα σπυριά και τα άλεθαν για να κάνουν αλεύρι. Το

άλεσμα πραγματοποιούνταν κατά τη διάρκεια της νύχτας, ώστε να μην

γίνονται αντιληπτοί. Στη συνέχεια, άλεθαν τις κουμπάκες (το ξερό καλαμπόκι)

μαζί με το κοτσάνι για να φτιάξουν το ψωμί.

Ψιρούκι: Σε ένα ταψί η μαγείρισσα, ράντιζε με το χέρι της ένα κιλό αλεύρι, με

τέτοιο τρόπο, ώστε να δημιουργηθούνε σβώλοι. Στην συνέχεια, έβραζε νερό

και τοποθετούσε αυτούς τους σβώλους μέσα. Αφού είχαν βράσει καλά, τα

τοποθετούσε στα πιάτα και έριχνε από πάνω σουσάμι.

Σαν πρόγευμα, πριν φύγουν για τα χωράφια, έπιναν σαν ρόφημα, ένα πιάτο

νερό με μια κουταλιά ξίδι και 1/5 κουταλιά ζάχαρη. Ορισμένες φορές το

συνόδευαν με λίγο ψωμί (Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών).

62

9. Η θρησκευτική ζωή στην πόλη των Σερρών

Πρώτιστος στόχος των Βουλγάρων, έπειτα από την έφοδό τους στην πόλη των

Σερρών, ήταν ο εκβουλγαρισμός των κατοίκων της. Σύμφωνα με αυτή την τακτική

προχώρησαν και στον αφελληνισμό της εκκλησίας της ξεκινώντας με την απέλαση

των ελλήνων μητροπολιτών στις γερμανοκρατούμενες περιοχές, και σε διώξεις εις

βάρους του κατώτερου ελληνικού κλήρου. Σύμφωνα με τις βιβλιογραφικές αναφορές

της κεντρικής βιβλιοθήκης των Σερρών, η Σύνοδος της Βουλγαρικής εκκλησίας,

προέβη σε διαίρεση των επαρχιών σε επτά εκκλησιαστικές περιοχές, οι οποίες

διοικούνταν από Αρχιερατικούς Επιτρόπους (Σέρρες, Δράμα, Σιδηρόκαστρο,

Καβάλα).

Οι Βούλγαροι, προχώρησαν και σε αλλαγές στο τομέα της εκκλησίας.

Επέβαλλαν το δικό τους βουλγαρικό τυπικό στις ακολουθίες και καθιέρωσαν το

βουλγαρικό εορτολόγιο, καθώς και το παλιό ημερολόγιο τους, που ίσχυε στη

Βουλγαρία. Στις 28 Μαΐου 1941, οι βουλγαρικές αρχές εισχώρησαν στο εσωτερικό

της μητρόπολης και κατηύθυναν πλέον τη διοίκησή της. Παρά τις έντονες

διαμαρτυρίες του μητροπολίτη, προχώρησαν σε έρευνα και αφαίρεσαν τα

αρχιερατικά άμφια, την ποιμαντορική ράβδο, τη μίτρα και τη χρηματική του

περιουσία. Στην πορεία, ο Νατσάλνικ Γκρούπεη και ο στρατιωτικός διοικητής

Τίρνεφ, παρέδωσαν στον μητροπολίτη δήλωση αποχώρησής του από την μητρόπολη

που όφειλε να την υπογράψει με τη θέλησή του. Εν τέλει, μην έχοντας διέξοδο ο

μητροπολίτης, υπέγραψε τη δήλωση και αναχώρησε για τη γερμανοκρατούμενη

περιοχή, εγκαταλείποντας τη μητρόπολη και το ποίμνιό του. Την πράξη τους αυτή

ήρθαν να διαδεχτούν εκ νέου συλλήψεις και βασανιστήρια σε βάρος μοναχών, ιερέων

και ενός αρχιμανδρίτη. Απώτερος σκοπός τους ήταν να τους εξαναγκάσουν

οικειοθελώς να εκπατριστούν (Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών).

Σύμφωνα με τον νόμο του Ιουνίου 1941, τα εκκλησιαστικά ταμεία και οι

περιουσίες μοναχών και ιερέων κατασχέθηκαν και οι ίδιοι εκδιώχθηκαν και

υπέστησαν ζημιές και αρπαγές. Επιπλέον, τα βιβλία της εκκλησίας κατασχέθηκαν

από τις βουλγαρικές αρχές και οι κάτοικοι της πόλης αναγκάστηκαν να αγοράσουν

βουλγαρικά, καθώς και όλες οι εκκλησιαστικές επιγραφές στις εκκλησίες

αντικαταστάθηκαν με βουλγάρικες.

Εν ολίγης η κατάσταση που επικρατούσε στον τομέα της εκκλησίας, ήταν

αποτρόπαια και χειρότερη δεν είχε γνωρίσει η ελληνική ιστορία. Οι Βούλγαροι με τις

63

ενέργειές τους, παραβίασαν και την Σύμβαση της Χάγης το 1907, με βάση την οποία

η λατρεία των κατοίκων των εν λόγω πολέμου περιοχών, πρέπει να γίνεται σεβαστή

από τους κατακτητές, κάτι που δεν τηρήθηκε, παρά καταπατήθηκε σε αυτήν την

περίπτωση (Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών). Παράλληλα, με βάση την ίδια

σύμβαση η λειτουργία φιλανθρωπικών ιδρυμάτων έπρεπε να είναι ιδιωτική και να

μην παραβιάζεται από τον νόμο.

10. Η ισχύς του τύπου και η ενημέρωση

Κατά τη διάρκεια της βουλγαρικής κατοχής, απαγορεύτηκε κάθε δυνατή

λειτουργία και χρήση τυπογραφιών, ελληνικών γραφομηχανών και πολυγράφων. Τα

περισσότερα τυπογραφεία, είτε κατασχέθηκαν από τις βουλγαρικές αρχές, είτε

μεταφέρθηκαν στη Σόφια. Όσα παρέμειναν ανοιχτά, χρησιμοποιήθηκαν από τις

βουλγαρικές αρχές σε «υποχρεωτικό συνεταιρισμό του Έλληνα ιδιοκτήτη με

Βούλγαρο» για να μπορούν να εκδίδουν έντυπα δικά τους και των Γερμανών, προς

μετάδοση των ειδήσεων του πολέμου και προς εισχώρηση της ιδεολογίας τους στον

ελληνικό λαό.

Επιπλέον με βουλγαρικό διάταγμα, ήδη από τις πρώτες μέρες, τέθηκαν υπό

στρατιωτικό έλεγχο οι βιβλιοθήκες, τα βιβλιοπωλεία και τα μουσεία. Όσα από τα

βιβλιοπωλεία παρέμειναν ανοιχτά μετατράπηκαν σε χαρτοπωλεία, ενώ απαγορεύτηκε

η χρήση, κατοχή και ανάγνωση ελληνικών ιστορικών βιβλίων και εντύπων. Οι

σχολικές βιβλιοθήκες, είτε καταστράφηκαν ολοσχερώς, είτε μεταφέρθηκαν στην

πρωτεύουσα του βουλγαρικού κράτους (Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών).

Στην κατεχόμενη περιοχή των Σερρών διακινούνταν μόνο βουλγάρικες

εφημερίδες της Σόφιας, κυρίως η «Ζόρα» και η «Ούτρο», παραλλήλως με την

εφημερίδα «Μπαλγκάρσκι Γιούγκ» (Βουλγάρικος Νότος). Αυτή η εφημερίδα

εκδιδόταν στην βουλγάρικη γλώσσα στις εγκαταστάσεις της εφημερίδας «Πρόοδος»

του Γεωργίου Σγουρομάνη. Σε κάθε κυκλοφορία της αποτελούσε πηγή μίσους και

διαστρέβλωση της πραγματικότητας, ενώ σε κάθε έκδοσή της υπενθύμιζε στους

κομιτατζήδες τον Βασίλειο τον Βουλγαροκτόνο, τους Μακεδονομάχους και τους

Πόντιους, ώστε να πάρουν εκδίκηση ξεκληρίζοντας το ελληνικό στοιχείο.

Παρά τις δυσκολίες και τα δεινά που αντιμετώπιζε η πόλη, η κυκλοφορία της

εφημερίδας «Σερραϊκό Βήμα» δεν τέθηκε σε αναστολή, αντιθέτως συνέχισε να

64

κυκλοφορεί από τους αντάρτες, με σκοπό να ενημερώνει και να διαβιβάζει μηνύματα

στον κόσμο που την παρακολουθεί. Ανάμεσα στις σελίδες της αναδύεται και το

άρθρο που αναφέρει την εξακολουθητική λειτουργία του κινηματογράφου

«Κρόνιον», ενώ καταβαλλόταν προσπάθειες για την συγκέντρωση βοηθητικών

αγαθών στα πλαίσια εράνων για τους τραυματίες. Στους εράνους συνέβαλαν με την

σειρά τους σύλλογοι και σωματεία τα οποία απαρτίζονταν από τα άτομα που

κλήθηκαν να στρατευτούν και δεν διαλύθηκαν με την έλλειψη ατόμων. Άλλες

εφημερίδες που συνέχισαν να τυπώνονται και να κυκλοφορούν ήταν «ο Νέος

Λαοκράτης» και το «Ζιζάνιο» (μια σατυρική εφημερίδα) που εκδιδόταν στο Παγγαίο.

Η Περιφερειακή Επιτροπή Σερρών του Κ.Κ.Ε επίσης εξέδιδε την εφημερίδα «Λαϊκός

Αγώνας», ενώ η «Φωνή του Ορβηλού» εκδιδόταν από αντάρτες εθνικιστές (Δημόσια

Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών).

Ένα ακόμα μέσω επικοινωνίας και ενημέρωσης που δεν τέθηκε σε αναστολή

ήταν το ραδιόφωνο της εποχής, το οποίο κρατούσε ενήμερες τις οικογένειες

στρατιωτικών, επιβραβεύοντας τους με τις νίκες που εξασφάλιζαν στα μέτωπα που

είχαν σταλεί. Νίκες οι οποίες συνοδευόταν από χαρά και γιορτή. Στην περιοχή

«Κουλά», σε ένα λόφο κοντά στην πόλη, είχαν εγκατασταθεί οι σειρήνες, οι οποίες

θα ειδοποιούσαν τον λαό σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης. Η στρατιωτική διοίκηση

είχε προετοιμάσει κατάλληλα τον λαό της πόλης, να παραμένει σε χώρους

προστατευμένους και να παρακολουθεί τα γεγονότα μέσω του ραδιοφώνου

προκειμένου να είναι ενήμερο για την κατάσταση που επικρατεί στην χώρα

(Τζανακάρης, 1995: 374).

65

ΜΕΡΟΣ II

ΕΜΠΕΙΡΙΚΟ ΜΕΡΟΣ

66

ΑΦΕΤΗΡΙΑ

Κάνοντας μια ανασκόπηση στα γεγονότα της περιόδου 1938-1945, διαπιστώθηκε

ότι η επιβολή της γερμανικής κυριαρχίας με τη σύμπραξη των Βουλγάρων, επέφερε

δεινά στο ήδη ταραγμένο έθνος, καταπατώντας την ελευθερία του άβουλου λαού του,

που ήταν έρμαιο στα χέρια των κατακτητών του παρελθόντος. Πλήθος ερευνητών

κάνει λόγο για αλλαγές σε όλους τους τομείς και ιδιαίτερα στον τομέα της

εκπαίδευσης, τον οποίο οι Βούλγαροι επεδίωξαν να διαφοροποιήσουν, εισάγοντας το

δικό τους σύστημα διαπαιδαγώγησης. Με αυτές τους τις ενέργειες προσπάθησαν να

προσηλυτίσουν τον ελληνικό λαό, να υιοθετήσει τη δική τους αντίληψη και σκέψη.

Παράλληλα με τα γεγονότα, τα ελληνικά σχολεία επιτάθηκαν στον εχθρό και η

λειτουργία τους διεκόπη το διάστημα της κατοχής ως την επαναλειτουργία τους το

1944.

Στόχος της παρούσας έρευνας είναι να μελετήσει εις βάθος το εκπαιδευτικό

σύστημα των ελληνικών και βουλγαρικών σχολείων, καθώς και τις συνθήκες που

επικρατούσαν σε αυτά. Πιο συγκεκριμένα, γίνεται λόγος για τα γενικά

χαρακτηριστικά του σχολείου, όπως ο τύπος, τα κριτήρια και η ηλικία εισαγωγής των

μαθητών σε αυτό και ο τρόπο διεξαγωγής και βαθμολόγησης των μαθημάτων. Στα

συγκεκριμένα πλαίσια διερευνώνται οι σχολικοί κανονισμοί και οι σχέσεις των

δασκάλων με τους μαθητές και των μαθητών μεταξύ τους. Αναλύονται, οι αλλαγές

που επήλθαν από τους Βουλγάρους, τόσο στη λειτουργία, όσο και στη γλώσσα

επικοινωνίας και έκφρασης. Τέλος, πραγματεύεται τις περιπτώσεις αντίστασης της

λαϊκής μάζας έναντι των Βουλγάρων.

Με βάση τη βιβλιογραφική ανασκόπηση που προηγήθηκε στο προς μελέτη

πεδίο, στο παρόν κεφάλαιο θα διερευνηθούν τα βήματα πραγματοποίησης της

έρευνας, η μεθοδολογική προσέγγιση που εφαρμόστηκε, το χρονικό διάστημα

συλλογής των δεδομένων, καθώς και οι οριοθετημένες απαντήσεις. Στη συνέχεια θα

αναλυθούν τα ερευνητικά εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν για την διεξαγωγή

συμπερασμάτων και η παρουσίαση του δείγματος των συμμετεχόντων.

1. Μεθοδολογία

Σε μια επιστημονική έρευνα, ο ιθύνων διερευνητής, προσπαθεί να

ανακαλύψει, μέσα από μια σειρά μεθόδων και τεχνικών, το είδος της μεθοδολογίας

67

που επρόκειτο να εφαρμόσει, ποσοτικής ή ποιοτικής. Η ποσοτική έρευνα στοχεύει σε

μετρήσιμα χαρακτηριστικά με δυνατότητα στατιστικών μοντέλων. Η πορεία

αναζήτησης του αντικειμένου είναι εξ αρχής προσχεδιασμένη πριν την καταγραφή

των δεδομένων. Σε αντίστοιχες έρευνες οι πληροφορίες παρουσιάζονται ως αριθμοί

και στατιστικοί δείκτες. Τα δεδομένα ελέγχονται με βάση την αντικειμενικότητα, με

συγκεκριμένη μέτρηση και ερμηνεία εννοιών. Ως ακριβή μέθοδο, ενδείκνυνται τα

ερωτηματολόγια. Επιπροσθέτως οι ερευνητές, διαχωρίζονται από το αντικείμενο

μελέτης, ενώ ελέγχουν τις «υποθέσεις», γεγονός που οδεύει σε έλλειψη

λεπτομερειών.

Η ποιοτική έρευνα, θέτει ως στόχο, την εστίαση στις θέσεις του ερωτηθέντος

δείγματος, δίνοντας έμφαση στα βιώματα και στα συναισθήματα των ανθρώπων

(Bird, 1999: 320). Επιδιώκει την ανάλυση των ποιοτικών στοιχείων σε βάθος, αφού

προηγηθεί η συλλογή, η αξιολόγηση και ομαδοποίησή τους. Η επιλογή της

ενδείκνυται ως ερμηνεία των γεγονότων, των εμπειριών και των συνθηκών. Η ροή

της αναζήτησης του ερευνητικού αντικειμένου και η κατασκευή του, έρχεται στο

προσκήνιο καθώς η έρευνα εκτυλίσσεται. Ο ερευνητής κατέχει τον βασικό ρόλο

συγκέντρωσης του υλικού. Όλα αυτά συγκεντρώνονται υπό μορφή ηχογραφήσεων

και κειμένων (Gaur & Gaur, 2009:29-30).

Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, στα πλαίσια της παρούσας έρευνας και

για την συγκομιδή των απαραίτητων στοιχείων, επιλέχθηκε η ποιοτική έρευνα, η

οποία αναδεικνύει την υποκειμενικότητα των εμπειριών στην περίοδο της κατοχής.

Για το σκοπό αυτό, οι ερωτώμενοι κλήθηκαν να απαντήσουν σε μη δομημένες,

ανοιχτού τύπου συνεντεύξεις, συγκεντρώνοντας πλούσιο ερευνητικό υλικό.

Με τη χρήση της συνέντευξης, ο ερευνητής προσπαθεί να εκμαιεύσει

πληροφορίες, έχοντας ως στόχο να φέρει στο προσκήνιο συναισθήματα και

αναμνήσεις. Παράλληλα δίνεται η ευκαιρία για αναζήτηση σε βάθος των όσων

ειπώθηκαν και δημιουργείται ένα θετικό κλίμα, το οποίο διαμορφώνεται μέσω της

άμεσης επαφής συνεντευκτή-ερωτώμενου.

2. Χρονικό διάστημα συλλογής των δεδομένων

Στην τρέχουσα εργασία απευθυνθήκαμε, σε άτομα που βίωσαν την περίοδο

της κατοχής, σε συνδυασμό με την εισβολή των Βουλγάρων. Η έρευνα έλαβε χώρα,

68

το διάστημα από 10 Νοεμβρίου 2014 έως 18 Μαΐου 2015, σε δείγμα 18 υπερήλικων

ατόμων, που κατοικούν μόνιμα στο νομό Σερρών. Οι συνεντεύξεις διεξήχθησαν

προσωπικά από εμάς.

Πριν από την εκτέλεση της έρευνας, προβήκαμε σε τηλεφωνική επικοινωνία,

με τους ενηλίκους άνω των 80 ετών και είχαμε την συγκατάθεσή τους για τη

συμμετοχή τους στην έρευνα. Χορηγήθηκαν εξ αρχής ερωτήσεις ανοιχτού τύπου, οι

απαντήσεις των οποίων είχαν καθορισμένο περιθώριο, ενώ διευκρινίστηκε ο σκοπός

της έρευνας και λήφθηκε η έγκριση για αναφορά των επωνυμιών των

συνεντευξιαζόμενων.

3. Περιορισμοί

Η έρευνα που πραγματευόμαστε βασίζεται στην επίδραση που άσκησαν οι

Βούλγαροι το 1941-1945, εις βάρος των κατοίκων της περιοχής των Σερρών. Παρά

το γεγονός ότι προσπαθεί να αποδώσει μια ολιστική εικόνα των γεγονότων της

περιόδου, θέτει κάποιους περιορισμούς που φράζουν το μεθοδικό σχεδιασμό της και

είναι άξιοι αναφοράς.

Ένας από τους κυριότερους περιορισμούς, ανάγεται στη δειγματοληψία των

συμμετεχόντων που έλαβαν μέρος, καθώς ο αριθμός τους ήταν σχετικά μικρός.

Σκοπός της επιλογής μας αυτής ήταν να μπορέσει να διασφαλιστεί η αξιοπιστία της

έρευνας και ο γενικός χαρακτήρας των συμπερασμάτων μέσα από ένα μικρό δείγμα,

το οποίο θα μπορούσαμε να αναλύσουμε σε σύντομο χρονικό διάστημα. Η

προκείμενη απεικόνιση της έρευνας, συνιστά μια πρώτη μορφή προσπάθειας που

έπεται αναζήτησης.

Επίσης ένας κατασταλτικός παράγοντας στην εξέλιξη της έρευνας ήταν η

άρνηση συμμετοχής ενός μέρους του δείγματος.

Ολοκληρώνοντας, η διαδικασία των συνεντεύξεων περιορίζεται στην πόλη

των Σερρών και σε λιγοστά χωριά που υπάγονται σε αυτήν. Είναι σκόπιμο να

διερευνηθούν περαιτέρω πόλεις της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης,

προκειμένου να εξασφαλιστεί μεγάλος αριθμός δείγματος και φερεγγυότητα των

συμπερασμάτων.

69

4. Ερευνητικό εργαλείο

Για την πραγματοποίηση της ποιοτικής έρευνας χρησιμοποιήσαμε τις

συνεντεύξεις, επιλογή που μας παρείχε την δυνατότητα μεγάλης ποσότητας

πληροφοριών ή βιωματικών καταστάσεων. Η πορεία των συνεντεύξεων

διευκολύνθηκε εξαιτίας του κατάλληλου χρόνου που είχαν στη διάθεσή τους οι

συμμετέχοντες για να απαντήσο υν και λό γω της διαμόρφωσης πρεπούμενων

χρονικών ορίων για τη διεξαγωγής της.

Οι συνεντεύξεις, απαρτίζονται από ερωτήματα που αποσκοπούν στην

περισυλλογή καταστάσεων, απόψεων, ιδεολογιών και θέσεων. Τα πλεονεκτήματα

αυτού του ερευνητικού εργαλείου σχετίζονται με την προσωπική ανάγκη των

συνεντευκτών για συλλογή πληροφοριών, στις οποίες βασίζεται η έρευνά τους,

καθώς και στην δυνατότητα διευκρίνισης και αιτιολόγησης ορισμένων περίπλοκων

απαντήσεων των συνεντευξιαζόμενων. Παράλληλα δίνεται η δυνατότητα εμβάθυνσης

στις απαντήσεις του ερωτηθέντα, σε συνδυασμό με το πλήθος των ερωτήσεων που

μπορεί να υποβάλλει ο ερευνητής. Επιπρόσθετα στα θετικά γνωρίσματα των

συνεντεύξεων συγκαταλέγονται ο περιορισμένος αριθμός των συμμετεχόντων, το

μικρό ποσοστό αξιοπιστίας που είναι δυνατόν να αναδειχθεί και η αδυναμία

καταγραφής χειρόγραφων λεπτομερειακών σημειώσεων.

Πιο συγκεκριμένα, στα χαρακτηριστικά των ποιοτικών ερευνητικών

συνεντεύξεων υπάγονται η κοσμοθεωρία, που προβάλλει τον τρόπο αντίληψης του

κόσμου από τα υποκείμενα και η περιγραφή διαφορετικών οπτικών με βάση τις

εμπειρίες του καθενός. Χαρακτηριστικό ακόμη, αποτελούν οι διαπροσωπικές σχέσεις

και οι αλληλεπιδράσεις και των δύο πλευρών, του συνεντευκτή και του ερωτώμενου,

μέσω των οποίων αναδύεται η παραγόμενη γνώση κατά τις συνεντεύξεις και οι

αλλαγές που μπορεί να επιφέρει το άτομο στις αρχικές του πεποιθήσεις (Cohen,2007:

453-458).

Για τους σκοπούς της εργασίας μας, οι ερωτήσεις της συνέντευξης ήταν

γραμμένες σε εκλαϊκευμένη γλώσσα, ενισχυμένη με απλοϊκές λέξεις και φράσεις,

διευκολύνοντας την κατανόησή τους από τους ερωτηθέντες. Πριν τη δόμηση και τη

χορήγηση των συνεντεύξεων, λήφθηκε η έγκριση από τον επιβλέπων, αναπληρωτή

καθηγητή κ. Καραφύλλη Α., σε συνδυασμό με την μελέτη των βιβλιογραφικών

70

πηγών μας10

Τα ερωτήματα στα οποία βασιστήκαμε, περιελάμβαναν τα γενικά

χαρακτηριστικά του σχολείου (τύπος, ηλικία, κριτήρια εισαγωγής, κοινωνική

προέλευση), τα μαθήματα που διδάσκονταν στα σχολεία των Σερρών, καθώς και τους

σχολικούς κανονισμούς. Στη συνέχεια αναφερθήκαμε εκτενέστερα, στη βουλγαρική

κατοχή, στην οποία συγκαταλέγονταν οι ώρες και ο τρόπος λειτουργίας των σχολείων

καθώς και στη γενικότερη μορφή του εκπαιδευτικού συστήματος. Θέσαμε επίσης,

ερωτήσεις που αφορούσαν τη νοοτροπία των Βουλγάρων, όπως φράσεις, λέξεις και

βουλγαρική γλώσσα, καθώς και την τακτική που ακολουθούσαν, να επανδρώνουν τα

τάγματα εργασίας με Σερραίους κατοίκους. Όλα τα παραπάνω αποτελούσαν

παρακλάδια των ερωτήσεων της συνέντευξης.

. Οι συνεντεύξεις ήταν ανοιχτού τύπου, γεγονός που επέτρεπε την εκτενή

περιγραφή των εμπειριών.

5. Επιλογή δείγματος

Η επιλογή του δείγματος έγινε τυχαία. Απαραίτητη προϋπόθεση ήταν να

έχουν βιώσει τα γεγονότα της περιόδου 1938-1945 και είχε τεθεί ως αυστηρό

κριτήριο η ελληνική τους υπηκοότητα.

Στην έρευνα συμμετείχαν 18 ενήλικες, ηλικίας 74-93 ετών, οι οποίοι

απάντησαν σε όλο το εύρος των ερωτημάτων. Η έρευνα διεξήχθη στο νομό Σερρών

και σε χωριά της περιφέρειάς του.

Συνολικά επιχειρήσαμε να εξασφαλίσουμε συνεντεύξεις από 22 άτομα, αλλά

ανταποκρίθηκαν μόνο οι 18. Καταλυτικά, το ποσοστό των ερωτηθέντων που έλαβε

μέρος ήταν κατά προσέγγιση, το 75%.

6. Ηθικά διλλήματα και δεοντολογία

Σύμφωνα με τους Deaner & Crandall (1978), η ιδιωτικοποίηση και η

ευαισθησία των πληροφοριών, σχετίζονται με τον απειλητικό χαρακτήρα των

10 Για περισσότερες πληροφορίες παραπέμπουμε στα βιβλία 1) Ευαγγελόπουλος, Σ. (1999) Ελληνική εκπαίδευση: 20ο: αιώνας, Αθήνα: ελληνικά γράμματα, σσ. 76-77, 2) Τζανακάρης, Β. (1995) Εικονογραφημένη ιστορία των Σερρών, Σέρρες: Έκδοση περιοδικού «Γιατί», σσ. 394-395, 3) Αυγέρη, Σ. (2012) «Ντουρντουβάκια»: Έλληνες σε βουλγαρικά τάγματα εργασίας (1941-1944), Αθήνα: εν καιρώ, σσ. 7.

71

ερωτήσεων, διότι με την εμβάθυνση των προσωπικών εμπειριών διατηρείται η

ιδιωτικοποίησή τους, με αποφυγή παραποιήσεων των όσων έχουν λεχθεί. Ο

ερευνητής οφείλει να σεβαστεί την προσωπική ζωή του ερωτηθέντα, χωρίς να πιέσει

καταστάσεις και γεγονότα. Παράλληλα θα πρέπει να προβεί σε πλήρη ενημέρωση

τους, για να αποφευχθούν τυχόν ανακρίβειες και υποψίες εξαπάτησης (Cohen, 2007:

97-102).

Με βάση τα προαναφερθέντα, η έρευνά μας εστιάζει στην εγκυρότητα και

στην αξιοπιστία που αποπνέουν οι ερωτήσεις των συνεντεύξεων, καθώς και στο

ευχάριστο και οικείο περιβάλλον που είχαμε διαμορφώσει εξ αρχής. Επισημάνθηκε η

θελημένη συμμετοχή τους στην έρευνα, έχοντας τη δυνατότητα εκούσιας αποφυγής

σε περιπτώσεις έντονης συναισθηματικής φόρτισης. Παράλληλα, λάβαμε υπόψη μας

τη συγκατάθεσή τους για επωνυμία των ιδίων, στην έρευνα.

7. Αποτελέσματα της έρευνας

Όπως ήδη έχουμε αναφερθεί σε προηγούμενες ενότητες, ο ελληνικός λαός

υπέστη πλήθος δεινών, έχοντας ως αφετηρία την εποχή του Μεταξά και οδεύοντας

προς την λήξη τους εμφυλίου το 1950. Οι επανειλημμένες προσπάθειες του

κατατρεγμένου έθνους να μπορέσει να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες και τις επιθέσεις

ξένων εχθρικών για την Ελλάδα λαών, είχαν ως αποτέλεσμα την ανασυγκρότηση της

ήδη κατεστραμμένης χώρας. Πιο συγκεκριμένα, η έρευνα μας αντικατοπτρίζει την

αλλοίωση του ελληνικού στοιχείου και την υποδούλωση του λάου από τους

Βουλγάρους καταπατητές, προκαλώντας αλλαγές σε όλους τους τομείς και ειδικότερα

σε αυτόν της εκπαίδευσης, λόγω της σημασίας του επιμορφωτικού της έργου.

Στόχος της έρευνας είναι να αναδείξει το διαμορφωμένο βουλγαρικό

εκπαιδευτικό σύστημα την περίοδο της κατοχής, τα χαρακτηριστικά στοιχεία που

συναποτελούσαν τα ελληνικά σχολεία, το χρονικό διάστημα 1938-1945, καθώς και

τυχόν αντιστασιακές ενέργειες από την πλευρά των Ελλήνων εναντίον των

Βουλγάρων. Γίνεται λόγος επίσης, για τις ενέργειες στις οποίες προέβησαν οι

βουλγαρικές αρχές, με απώτερο σκοπό τους την εξάλειψη του ελληνικού στοιχείου.

Στην παρούσα ενότητα εμφανίζονται τα αποτελέσματα της έρευνας, τα οποία

προέκυψαν από την αποκωδικοποίηση των συνεντεύξεων και τη μετέπειτα κατανομή

τους σε θεματικές ενότητες.

72

7.1. Τα γενικά χαρακτηριστικά των ελληνικών σχολείων: τύπος, χαρακτήρας, διάκριση κοινωνικής προέλευσης και κριτήρια εισαγωγής

Εικόνα 2.1. Διάγραμμα απεικόνισης του τύπου των σχολείων.

Στο παραπάνω γράφημα 2.1, απεικονίζεται ο τύπος του σχολείου που

κυριαρχούσε εκείνη την περίοδο από περιοχή σε περιοχή και διέφερε ανάλογα με τις

διαθέσιμες αίθουσες που είχε το καθένα. Ο τύπος του κάθε σχολείου διαμορφωνόταν

με βάση τα άτομα που ήταν εγγεγραμμένα σε αυτό και τον αριθμό αιθουσών που

διέθετε. Επομένως, τα 12 από τα 18 άτομα, φοίτησαν σε 6/θέσιο σχολείο με ποσοστό

67%, 4 άτομα ολοκλήρωσαν τις σπουδές τους σε 3/θέσιο δημοτικό με ποσοστό 28%,

ενώ μικρό ποσοστό 5%, φοίτησε σε 2/θέσιο τύπου σχολείο.

67%

28%

5%

Τύπος σχολείου

6/θέσιο

3/θέσιο

2/θέσιο

73

Εικόνα 2.2. Διάγραμμα απεικόνισης του χαρακτήρα του σχολείου

Στο διάγραμμα 2.2, καταγράφεται ο χαραχτήρας του σχολείου (υποχρεωτικό

και μη) την εποχή που μελετάμε. Στην διάρκεια των συνεντεύξεων συμμετείχαν 17

έναντι των 18 ατόμων και το γράφημα διαμορφώθηκε βασισμένο σε αυτή την

προϋπόθεση. Ο ένας συμμετέχοντας δεν δύναται να θυμάται το τι ίσχυε εκείνο το

χρονικό διάστημα και με σκοπό την αποφυγή παρερμηνειών, επέλεξε να μην εκφέρει

άποψη επί του συγκεκριμένου ερωτήματος. Λαμβάνοντας υπόψη την ύπαρξη

βουλγαρικού και ελληνικού σχολείου τη χρονική περίοδο 1938-1945 και την

πιθανότητα εγγραφής ορισμένων είτε σε βουλγαρικά είτε σε ελληνικά «κρυφά» ή

«νυχτερινά» σχολεία, οι συμμετέχοντες απάντησαν για την διάρκεια της φοίτησής

τους σε αυτά. Καταλήγουμε λοιπόν στο συμπέρασμα ότι τα 12 από τα 17 άτομα,

έδωσαν θετική απάντηση στην υποχρεωτική φοίτηση, καταλαμβάνοντας ποσοστό

71%, ενώ 5 άτομα του δείγματος απάντησαν αρνητικά με ποσοστό μόλις 29%.

71%

29%

Χαρακτήρας σχολείου

Υποχρεωτικό

Μη υποχρεωτικό

74

Εικόνα 2.3. Διάγραμμα κοινωνικής προέλευσης

Στο 2.3 διάγραμμα, γίνεται εμφανής η διάκριση των μαθητών σχετικά με την

κοινωνική τους προέλευση σε εύπορους και άπορους. Άξιο αναφοράς είναι το

γεγονός, ότι το πλήθος των συμμετεχόντων προέρχονταν από αγροτικές, κατά κύριο

λόγο, οικογένειες με χαμηλά εισοδήματα έως ανύπαρκτα, ελάχιστες ευκαιρίες

μόρφωσης των παιδιών και απουσία πρώτων υλών για το σχολείο. Αυτά έρχονται σε

αντιδιαστολή με τους οικονομικά ευκατάστατους μαθητές, που διέθεταν

ολοκληρωμένο σχολικό εξοπλισμό και ενδυμασία, χαρακτηριστικά που τους

διέκριναν από τους υπολοίπους. Καταλήγοντας, σε ένα ισάξιο ποσοστό της τάξης του

50%, οι γνώμες διίστανται. Από τη μια πλευρά, υπάρχουν τα άτομα που κάνουν λόγο

για διάκριση και στηρίζονται σε καταστάσεις που βίωσαν οι ίδιοι, όπως η εργατική

τους εκμετάλλευση προς όφελος των πλουσίων, στα πλαίσια της οποίας δέχονταν και

την περιφρόνηση τους. Από την άλλη, υπάρχουν τα παιδιά των εύπορων οικογενειών,

που απλά υποστήριξαν το πλήθος ευκαιριών μάθησης που τους προσφερόταν, λόγω

του υψηλού εισοδήματος που διέθετε η οικογένειά τους.

50% 50%

Κοινωνική προέλευση

Υπαρξη διάκρισης

Ανυπαρξία διάκρισης

75

7.2. Βουλγαρική κατοχή και οι αλλαγές στο εκπαιδευτικό σύστημα

Εικόνα 2.4. Διάγραμμα απεικόνισης της βουλγαρικής γλώσσας

Στο διάγραμμα 2.4, γίνεται αναφορά στο σύστημα διαπαιδαγώγησης επί

βουλγαρικής κυριαρχίας, με βασική αλλαγή στο τομέα της γλώσσας. Πρωτεύοντα

ρόλο για την εκμάθηση της βουλγαρικής γλώσσας αποτελούσαν οι γονείς, οι οποίοι

έδιναν τη συγκατάθεσή τους για τη περαιτέρω μόρφωση των παιδιών τους στα

βουλγάρικα σχολεία. Αυτό διαφαίνεται από το ποσοστό του δείγματος, με βάση το

οποίο ο αμαθής πληθυσμός ανέρχεται στο 61%, έναντι του 39% στο οποίο

εντάσσονταν τα άτομα που προέβησαν στην εκμάθηση της βουλγάρικης γλώσσας.

39%

61%

Βουλγάρικη γλώσσα

Μάθηση

Αμάθεια

76

Εικόνα 2.5. Διάγραμμα απεικόνισης Βουλγάρων δασκάλων

Με την επιβολή της βουλγαρικής κυριαρχίας και την διαμόρφωση του

εκπαιδευτικού της συστήματος, στις ενέργειες των Βουλγάρων συγκαταλέγονταν η

επίταξη των ελληνικών σχολείων και η άμεση απομάκρυνση των Ελλήνων

δασκάλων. Απώτερος σκοπός τους ήταν ο αφανισμός του εθνικού στοιχείου της

πόλης των Σερρών. Η παραπάνω διαπίστωση παρουσιάζεται στο διάγραμμα 2.5, όπου

το ποσοστό 61% επιβεβαιώνει την παρουσία των Βουλγάρων δασκάλων στα σχολεία,

ενώ το 39% την αρνείται.

61%

39%

Βούλγαροι δάσκαλοι

Παρουσία Βουλγάρων δασκάλων

Απουσία Βουλγάρων δασκάλων

77

7.3. Σχολικοί κανονισμοί : Τρόποι βαθμολόγησης και πειθαρχίας

Εικόνα 2.6. Διάγραμμα απεικόνισης του τρόπου βαθμολόγησης

Οι πληροφορίες που παρουσιάζονται στο παρακάτω γράφημα 2.6, τονίζουν

τον τρόπο βαθμολόγησης των μαθητών, που στηριζόταν είτε στην καλύτερη δυνατή

γνώση και μόρφωση τους, είτε στην πεποίθηση ότι τα μορφωμένα άτομα θα έχουν

και μορφωμένους απογόνους. Επιπρόσθετα, εμφανιζόταν το φαινόμενο αναγκαστικού

προβιβασμού για την κάλυψη κενών θέσεων της εκάστοτε αίθουσας. Μέσω της

ανάλυσης του διαγράμματος, προκύπτει ότι το μεγαλύτερο ποσοστό του δείγματος,

ανέρχεται στο 50% και υποδεικνύει την ορθή βαθμολόγηση των παιδιών βάσει των

γνώσεών τους. Η αμέσως επόμενη προϋπόθεση έγκειται στην ύπαρξη στερεοτύπων

για τον προβιβασμό των μαθητών λόγω της μεταβίβασης της γνώσης από γενιά σε

γενιά, με ποσοστό 22%. Το υπόλοιπο ποσοστό κάνει λόγο για αναγκαστικό

προβιβασμό στις επόμενες τάξεις.

50%

22%

28%

Τρόποι βαθμολόγησης

Βάσει γνωσεων

Βάσει στερεοτύπων

Αναγκαστικός προβιβασμός

78

Εικόνα 2.7. Διάγραμμα απεικόνισης των τρόπων επιβολής της πειθαρχίας

Στο διάγραμμα 2.7, παρουσιάζονται οι τρόποι επιβολής της τάξης και της

πειθαρχίας μέσα στη τάξη σε βάρος των μαθητών, συμπεριλαμβανομένου του

ξυλοκοπήματος, της τιμωρίας και του τραβήγματος του αυτιού, που ήταν πολύ

διαδεδομένα μέσα διαπαιδαγώγησης εκείνης της εποχής. Συγκεκριμενοποιώντας, το

μεγαλύτερο ποσοστό του δείγματος 56% , κάνει λόγο για ξυλοκόπημα των μαθητών,

κυρίως με βέργα στις παλάμες, ενώ μικρότερο δείγμα 28% αναφέρεται στην

ανυπαρξία μέσων επιβολής της πειθαρχίας κατά την περίοδο της παρούσας μελέτης.

Ελάχιστο ποσοστό 16%, περιορίζεται στα άλλα δυο μέσα επιβολής της πειθαρχίας,

την τιμωρία και το τράβηγμα του αυτιού.

56%

11%

5%

28%

Τρόποι επιβολής πειθαρχίας

Ξυλοκόπημα

Τιμωρία

Τράβηγμα του αυτιού

Τίποτα από τα παραπάνω

79

7.4. Μαθήματα που πραγματοποιούνταν στα σχολεία

Εικόνα 2.8. Διάγραμμα μαθημάτων που γινόταν στα σχολεία

Η ύπαρξη μαθημάτων αποτελούσε και αποτελεί βασικό στοιχείο της

μαθησιακής διαδικασίας και το αποδεικνύει το διάγραμμα 2.8, παρουσιάζοντας το

σύνολο των μαθημάτων που λάμβαναν χώρο στον εκπαιδευτικό χώρο. Τα

επικρατέστερα μαθήματα ήταν η αριθμητική και η ανάγνωση με ποσοστό 31% και με

27% αντίστοιχα, έπεται η γραφή και η ιστορία με ποσοστά 13% το καθένα. Λιγότερο

συνηθισμένα ήταν τα θρησκευτικά με ποσοστό 10% και η γεωγραφία με 6%.

27%

13%

31%

13%

10% 6%

Μαθήματα

Ανάγνωση

Γραφή

Αριθμητική

Ιστορία

Θρησκευτικά

Γεωγραφία

80

7.5. Διαπροσωπικές σχέσεις μαθητών με δασκάλους Έλληνες και Βούλγαρους

Εικόνα 2.9.1. Διάγραμμα απεικόνισης σχέσεων με τους Έλληνες δασκάλους

Εικόνα 2.9.2. Διάγραμμα απεικόνισης σχέσεων με τους Βούλγαρους δασκάλους

Την περίοδο 1938-1945, η αυστηρή συμπεριφορά των δασκάλων εναντίον

των παιδιών, προερχόταν από τη συγκατάθεση των γονέων, οι οποίοι επέτρεπαν την

χειροδικία και την επιβολή της τάξης προς διεξαγωγή του μαθήματος. Αντιθέτως

υπήρχαν και περιπτώσεις μαθητών που μιλούν για πρότυπα και θεοποίηση του

δασκάλου. Με την σύγκριση των δύο διαγραμμάτων προκύπτει ότι, οι Βούλγαροι

δάσκαλοι, σύμφωνα με το διάγραμμα 2.9.2, ήταν πιο επιεικείς,- με ποσοστό 50%-

διατηρώντας το επίπεδο δασκάλου-μαθητή, χωρίς όμως να υποβαθμίζουν την

ποιότητα της σχέσης. Το ποσοστό 6% αντιπροσωπεύει την αυστηρότητά τους

απέναντι στους μαθητές, ενώ το υπόλοιπο ποσοστό των 44%, δεν εκφράζει καμιά

άποψη για τα παραπάνω. Στο διάγραμμα 2.9.1, οι Έλληνες δάσκαλοι παρά την εύνοια

50%

6%

44%

Βούλγαροι δάσκαλοι

Ελαστικοί

Αυστηροί

τίποτα από τα παραπάνω

33%

61%

6%

Έλληνες δάσκαλοι

Ελαστικοί

Αυστηροί

Τίποτα από τα παραπάνω

81

των μαθητών τους, δεν δίσταζαν να κάνουν χρήση της βίας. Πιο συγκεκριμένα με

βάση το γράφημα που αναπαριστά την συμπεριφορά των Ελλήνων εκπαιδευτικών, το

μεγαλύτερο ποσοστό 61%, κατανέμεται στους αυστηρούς δασκάλους, μικρότερο

πλήθος 33%, υποστηρίζει την ελαστικότητά τους, ενώ ελάχιστοι δεν απάντησαν

τίποτα από τα παραπάνω.

7.6. Η βουλγαρική τακτική (έννοια «ντουρντουβάκια»)

Εικόνα 2.10. Διάγραμμα απεικόνισης βουλγάρικης τακτικής

Η συνήθης τακτική που ακολουθούσαν οι Βούλγαροι, ήταν η εκμετάλλευση

των Ελλήνων ανηλίκων και ενηλίκων, προς εξυπηρέτηση των θελημάτων τους. Ένα

από αυτά ήταν, τα λεγόμενα «ντουρντουβάκια», μια τακτική αιχμαλώτισης που είχε

είτε θετικά, είτε αρνητικά αποτελέσματα. Στα μεν θετικά συγκαταλέγεται η επιθυμία

ορισμένων Ελλήνων να ακολουθήσουν τους Βουλγάρους, προκειμένου να

αναζητήσουν καλύτερες συνθήκες διαβίωσης, ενώ στα αρνητικά προστίθεται η

αναγκαστική εργασία και η υποχρεωτική μεταβίβασή τους στο εσωτερικό μιας

άγνωστης χώρας. Το μισό ποσοστό του δείγματος, όπως διαφαίνεται στο διάγραμμα

2.10, τόνισε την αιχμαλωσία των Ελλήνων και τη μετακίνησή τους σε περιοχές γύρω

από τη Σό φια, ενώ το υπό λο ιπο μισό διακυμαίνεται μεταξύ αυτών που εσκεμμένα

50%

39%

11%

"Ντουρντουβάκια"

Αιχμάλωτοι

Εκούσια ακολουθία

Δεν γνώριζαν

82

τάσσονταν υπέρ των Βουλγάρων με ποσοστό 39% και αυτών που δεν ήταν ενήμεροι

του όρου.

7.7. Αντίσταση έναντι των Βουλγάρων

Εικόνα 2.11. Διάγραμμα απεικόνισης των αντιστασιακών ενεργειών

Στο διάγραμμα 2.11, απεικονίζονται τα ποσοστά, προβολής και μη,

αντιστασιακών ενεργειών έναντι των Βουλγάρων. Μέσα από τις μαρτυρίες που

καταγράψαμε, προκύπτει ότι το ποσοστό 28%, προέβη σε αντίσταση, προκειμένου να

υπερασπιστεί την προσωπική του περιουσία, οικογένεια καθώς και την ελληνική του

ταυτότητα. Το μεγαλύτερο ποσοστό ύψους 44%, δεν προέβαλλε αντίσταση και

ενεργούσε υπό την καθοδήγηση των Βουλγάρων. Το υπόλοιπο επίσης μεγάλο

ποσοστό 28%, δεν κατείχε επίγνωση του θέματος, λόγω της μικρής του ηλικίας, την

περίοδο 1941-1944.

28%

44%

28%

Αντιστασιακές ενέργειες

Είχαν προβάλλει

Δεν είχαν προβάλλει

Δεν γνώριζαν

83

8. Συμπεράσματα-Συζήτηση

Η βιβλιογραφική ανασκόπηση που σχετίζεται με την ιστορική εξέλιξη της

περιόδου 1936-1950, διευκρινίζει με σαφήνεια την επίδραση της βουλγαρικής

κυριαρχίας στο ελληνικό έθνος. Στην προκείμενη ενότητα γίνεται αναφορά, των

συμπερασμάτων που καταλήξαμε, ύστερα από διεκπεραίωση της έρευνας.

Ολοκληρώνοντας την κωδικοποίηση και την ανάλυση των συνεντεύξεων, προέκυψαν

πρωτόγνωρα δεδομένα, τα οποία εκμαιεύσαμε από το δείγμα μας και τα αναλύσαμε

έπειτα από στατιστική επεξεργασία. Η έρευνα, μας ώθησε στη διαμόρφωση μιας

ολιστικής άποψης επί του θέματος.

Οι Βούλγαροι κατακτητές με την επικράτησή τους στις περιοχές της

Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης και ιδιαίτερα στην πόλη των Σερρών, από την

πρώτη κιόλας μέρα διαμονής τους, επιχείρησαν αλλαγές και απαγορεύσεις,

καταπατώντας το δικαίωμα της ελευθερίας, της τοπικής ανεξαρτησίας,

απορρίπτοντας κάθε ευκαιρία διαφυγής. Με το πέρασμα των ημερών οι κάτοικοι της

πόλης των Σερρών αισθάνονταν ότι στένευε ο κλοιός γύρω τους, ότι μένουν

ανυπεράσπιστοι και οδεύουν προς την εξαθλίωση. Χαρακτηριστικές είναι οι εικόνες

που αντικατοπτρίζουν την ανέχεια και την συνεχή φθορά των Σερραίων.

Τέτοιου είδους εικόνα αποτυπώνεται και στην ποιοτική έρευνα που διεξήχθη,

και επέφερε πρωτοφανή δεδομένα. Πιο συγκεκριμένα η μελέτη μας αποτελείται από

θεματικές ενότητες εκ των οποίων η πρώτη αναφέρεται στα γενικά χαρακτηριστικά

των σχολείων της περιόδου 1938-1945. Τα αποτελέσματα της έρευνας που

παρουσιάστηκαν παραπάνω, ανέδειξαν ότι το μεγαλύτερο ποσοστό του δείγματος,

φοίτησε σε 6/θέσια, μεικτού τύπου σχολεία, με ελάχιστες περιπτώσεις αναφορών, σε

δασκάλους που αντιστοιχούσαν σε 2-3 τάξεις, χαρακτηριστικό των 3/θέσιων

σχολείων. Το 6ο και 7ο έτος, αποτελούσαν συνήθεις ηλικίες ένταξης των παιδιών σε

αυτά. Το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων κάνει λόγο για τον αυταρχικό

χαρακτήρα του σχολείου, σε συνδυασμό με το διττό ρόλο του δασκάλου ως

παιδαγωγού και θεού. Παράλληλα, με την έρευνα, επισημάνθηκαν τα βασικά στοιχεία

της διαδικασίας προβιβασμού και της απόκτησης απολυτηρίου σε μικρότερες τάξεις,

με ακραίες περιπτώσεις, ό πως η χο ρήγηση απολυτήριο υ με βαθμό 5 στη δευτέρα

δημοτικού και βαθμό προβιβασμού 0. Κλείνοντας τον κύκλο των γενικών

χαρακτηριστικών των σχολείων, ένα επιπλέον στοιχείο άξιο αναφοράς, είναι η

κοινωνική διάκριση των μαθητών στο εκπαιδευτικό πλαίσιο. Οι εμπειρίες και οι

84

αναμνήσεις των ερωτώμενων, μαρτυρούν την εκμετάλλευση των παιδιών κατώτερων

κοινωνικά στρωμάτων από εύπορες οικογένειες. Πιο συγκεκριμένα, αυτό διαφαίνεται

από την ενδυμασία, τα υλικά αγαθά, τις γνώσεις και γενικότερα τις συνθήκες

διαβίωσης των πλουσίων που ήταν διαφοροποιημένες από εκείνες των φτωχών.

Με την εισβολή των Βουλγάρων στην πόλη των Σερρών, επηρεάστηκαν

πολιτικοί, κοινωνικοί, οικονομικοί και εκπαιδευτικοί τομείς. Η έρευνά μας εστιάζει

στην αντικατάσταση του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος από το βουλγαρικό.

Οι Βούλγαροι προβαίνουν σε οποιαδήποτε ενέργεια για την εξάλειψη του ελληνικού

στοιχείου, με το κλείσιμο των σχολείων και τις επικείμενες αλλαγές στη γλώσσα και

στους δασκάλους. Τα ευρήματα αυτά, επιβεβαιώνονται από την έρευνα του

Υψηλάντη (2006), ο οποίος επισημαίνει το υποχρεωτικό κλείσιμο και του τελευταίου

ελληνικού σχολείου επί βουλγαρικής κατοχής και την απομάκρυνση των

απομεινάντων δασκάλων και καθηγητών. Στις ενέργειες των Βουλγάρων

συγκαταλέγει, τη ρήψη ελληνικών βιβλίων στην πυρρά, με την ταυτόχρονη μεταφορά

βούλγαρων μαθητών και δασκάλων για την επάνδρωση των σχολείων. Απώτερος

σκοπός τους ήταν η προβολή της παιδείας και της παράδοσης με χαρακτήρα

βουλγαρικό. Η ίδια άποψη διατυπώνεται και στο βιβλίο Ιστορίας του Ελληνικού

Έθνους (2000), στο οποίο τονίζεται η προπαγανδιστική ενέργεια των Βουλγάρων

δασκάλων, οι οποίοι υπoκινούνται από το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας της

Βουλγαρίας, να έχουν ως στόχο την εξάπλωση της βουλγάρικης ιδέας και του

πολιτισμού, για να επηρεάσουν μεγάλο μέρος του ελληνικού πληθυσμού.11

Μαρτυρίες εξακριβώνουν την ακούσια εκμάθηση της βουλγάρικης γλώσσας, στα

πλαίσια της οποίας υπάγονταν η λεγόμενη «μαύρη γλώσσα»12 και τα μακεδονικά. Τα

ευρήματα της έρευνας αναδεικνύουν, ότι το βουλγάρικο σχολείο δεν ήταν

υποχρεωτικό σύμφωνα με κάποιες μαρτυρίες, όμως με βάση κάποιες άλλες υπάρχουν

περιπτώσεις που οι έλληνες πλήρωναν το πρόστιμο των 50 λέβα, όταν οι γονείς τους

αρνούνταν τη φοίτησή τους. Παράλληλα, αναφέρονται περιστατικά Ελλήνων, οι

οποίοι για να εξασφαλίσουν καλύτερες συνθήκες διαβίωσης, υπέκυπταν στην

πρόκληση να γραφούν ως «Βούλγαροι» και έκτοτε λάμβαναν τον χαρακτηρισμό

«λαδιβούλγαροι»13

11 Βλ. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, (2000) «Η βουλγάρικη κατοχή στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη», Αθήνα: εκδοτική Αθηνών, τόμ.ΙΣΤ, σσ.64-71.

, από τους συμπατριώτες τους. Η παραπάνω διαπίστωση

επιβεβαιώνεται από τον Κωστή (2007),ο οποίος αναφέρει ότι μεγάλο ποσοστό του

12 Η «μαύρη γλώσσα» αποτελούσε μια μίξη βουλγάρων και ελληνικών. Βλ. παράρτημα σελ. 94. 13 Βλ. παράρτημα σελ. 90.

85

κατεχόμενου λαού οδηγούνταν στον εκβουλγαρισμό. Από τις πρώτες τους ενέργειες

ήταν η συστηματική και άμεση εφαρμο γή αυτής της τακτικής, η ο πο ία είχε σαν

αντίκτυπο την απέλαση όσων πρόβαλλαν αντίσταση.

Στα πλαίσια των σχολικών κανονισμών ενέπιπταν η βαθμολογία και οι τρόποι

επιβολής της πειθαρχίας. Τα αποτελέσματα της έρευνας ανέδειξαν ότι το μεγαλύτερο

ποσοστό της βαθμολογίας των μαθητών οφειλόταν στις γνώσεις που κατείχαν και

μπορούσαν να προβιβαστούν στην μετέπειτα τάξη. Μέσω των συνεντεύξεων

εκλαμβάνονται ακραία περιστατικά στασιμότητας των μαθητών μεγάλης ηλικίας, σε

μικρότερες τάξεις για διάστημα 3-10 χρόνων. Παράλληλα, στα μέσα που

χρησιμοποιούσαν οι δάσκαλοι για την επιβολή της πειθαρχίας ανήκαν το ξυλοκόπημα

με βέργα στις παλάμες, η τιμωρία, σε όρθια στάση στον πίνακα και η αποβολή. Τις

απόψεις αυτές των συμμετεχόντων, συμμερίζεται ο Αμπεριάδης (1994), ο οποίος

κάνει λόγο για «σωφρονιστικά μέσα», που σε αρκετές περιπτώσεις είχαν οδυνηρές

συνέπειες, αλλά οι δάσκαλοι τάσσονταν υπέρ της αποδοτικότητάς τους. Επομένως

χρησιμοποιούσαν τη βέργα και το χάρακα, ως μέσα επιβολής της πειθαρχίας των

μαθητών.

Όσον αφορά τα μαθήματα που διδάσκονταν στα σχολεία εκείνης της εποχής,

τα ευρήματα της έρευνας ανέδειξαν ότι το μεγαλύτερο ποσοστό του δείγματος

αναφέρεται στα μαθήματα της ανάγνωσης, της αριθμητικής και της γραφής. Τα

παιδιά διέθεταν βιβλία, που χορηγούνταν από τα σχολεία, τετράδια που ίδιοι

προμηθευόταν και μάλιστα ορισμένοι κατείχαν πλάκα κατά τη φοίτησή τους στις

πρώτες τάξεις του δημοτικού. Οι οικονομικά ευκατάστατοι μαθητές διέθεταν

ολοκληρωμένο σχολικό εξοπλισμό, στον οποίο συγκαταλεγόταν τα μολύβια και οι

τσάντες. Με το πέρασμα των χρόνων εισήχθησαν επιπλέον μαθήματα στα σχολεία,

όπως η ιστορία, τα θρησκευτικά και η γεωγραφία.

Κατά τη διαδικασία διαπαιδαγώγησης των μαθητών, διαμορφώθηκαν

ορισμένες σχέσεις εμπιστοσύνης μεταξύ μαθητών-δασκάλων στα ελληνικά σχολεία,

όταν ήταν ακόμα ανοιχτά. Με την εισβολή των Βουλγάρων και την εγκατάσταση

δασκάλων βουλγαρικής καταγωγής στα σχολεία, διαμορφώθηκαν άλλου είδους

σχέσεις, κυρίως φόβου. Τα αποτελέσματα των συνεντεύξεων ανέδειξαν έναν

εναλλακτικό τρόπο διαπαιδαγώγησης από την πλευρά των Βουλγάρων, όπου στο

καθορισμένο πρόγραμμα μαθημάτων προστέθηκαν οι διδακτικές ώρες εκμάθησης

βουλγάρικων χορών και τραγουδιών, δημιουργώντας μια οικεία ατμόσφαιρα στη

συνύπαρξη των δυο εθνών. Η παραπάνω άποψη επιβεβαιώνεται από τον Κωστή

86

(2007), ο οποίος επισημαίνει την θετική προδιάθεση ορισμένων Βουλγάρων για τον

ελληνικό λαό, οι οποίοι δεν προέβαιναν σε βιαιοπραγίες.

Τον καιρό της κατοχής, οι Βούλγαροι επάνδρωναν τα τάγματα εργασίας με

Έλληνες πολίτες ηλικίας 16-60 χρονών, -τα λεγόμενα «ντουρντουβάκια»- με σκοπό

την εκπόνηση εργασιών προς όφελός τους, όπως η δημιουργία δρόμων,

σιδηροδρομικών γραμμών, κτηρίων. Σύμφωνα με την έρευνά μας αναδείχθηκε ότι

μεγάλο ποσοστό Ελλήνων, ακολουθούσε είτε μέσω εξαναγκασμού, είτε οικειοθελώς.

Οι λόγοι εκούσιας στράτευσης συνδέονταν με καλύτερες –κατά προσέγγιση-

συνθήκες διαβίωσης, αλλά εξαντλητικές ώρες εργασίας. Ο Αμπεριάδης (1994), στο

βιβλίο του αναφέρει την υποχρεωτική στράτευση, απορρίπτοντας τη σκέψη

ανυποταξίας των Ελλήνων κατοίκων. Οι Βούλγαροι ψευδολογούσαν, με υποσχέσεις

επαρκούς διαβίωσης, που απείχαν αρκετά από τα πραγματικά δεδομένα. Οι Έλληνες

στρατεύσιμοι βέβαια ήρθαν αντιμέτωποι με ευνοϊκότερες συνθήκες, από αυτές της

τρομοκρατίας και της εξαθλίωσης που ταλάνιζαν την Ανατολική Μακεδονία 1941-

1944. Όμως, οι Έλληνες θλίβονταν εξαιτίας της απομάκρυνσης τους από τα

συγγενικά τους πρόσωπα και από τις πολύωρες αγγαρείες.

Η τελευταία προσέγγιση της έρευνάς μας, επικεντρώνεται στις αντιστασιακές

ενέργειες των πολιτών, έναντι των βουλγαρικών στρατευμάτων. Υπήρχαν άτομα, τα

οποία παραμερίζοντας το φόβο τους, προέβαιναν σε κατά μέτωπο σύγκρουση με τον

εχθρό, θέτοντας σε κίνδυνο την σωματική ακεραιότητα όχι μόνο των ιδίων, αλλά και

των οικογενειών τους. Οι απαντήσεις των ερωτηθέντων τεκμηριώνουν την άποψη

αυτή, αναφέροντας γεγονότα στα οποία ήταν παρόντες, όπως η πρόκληση σθεναρούς

αντίστασης προς προστασία των εθνικών φρονημάτων και της ταυτότητάς τους. Η

άρνησή τους αυτή πήγαζε από το γεγονός ότι προτιμούσαν να χειροδικήσουν και να

τιμωρηθούν παρά να αλλαξοπιστήσουν. Οι ενέργειες αυτές για τους Βουλγάρους δεν

πέρασαν απαρατήρητες, αντιθέτως κρατούσαν τα στοιχεία των αντιστασιακών και η

εξορία γι αυτούς ήταν η μόνη λύση.

Καταλήγοντας, μέσω της μελέτης, μας δόθηκε η δυνατότητα να αντιληφθούμε

γεγονότα και καταστάσεις από διαφορετική σκοπιά και αυτό επιτεύχθηκε από τις

μαρτυρίες των ερωτηθέντων. Τα αποτελέσματα της έρευνας ανέδειξαν σε

ικανοποιητικό ποσοστό την αντιστοιχία των δεδομένων αυτής της έρευνας με αυτά

της βιβλιογραφίας, καθώς και άλλων μελετών που επικεντρώθηκαν σε αυτό το θέμα.

87

9. Προτάσεις

Η βουλγαρική κατοχή στην πόλη των Σερρών έμεινε ανεξίτηλη στη μνήμη των

κατοίκων της, παρά το πέρασμα των χρόνων, στοιχειώνοντάς τους. Η περίοδος αυτή

χαρακτηρίστηκε από έντονες και αλλεπάλληλες βιαιοπραγίες κατά του ελληνικού

λαού, ο οποίος βίωσε την βουλγαρική επίδραση σε όλο το μεγαλείο της.

Πραγματοποιώντας την έρευνά μας και σχετικά με αυτά που έχουν ειπωθεί ήδη,

κρίνεται απαραίτητη η διερεύνηση του θέματος, για να μπορούν να δοθούν περαιτέρω

απαντήσεις σε βαθυστόχαστα ερωτήματα.

Επιπλέον, όσον αφορά τις επερχόμενες έρευνες, είναι ωφέλιμο να διεξαχθούν

σε περιοχές της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, λαμβάνοντας την έγκριση του

Υπουργείου Παιδείας για να είναι έγκυρες, να ελέγχονται ανά τακτά χρονικά

διαστήματα για διασφάλιση της αξιοπιστίας τους και προτείνουμε να συσχετίζονται

τα ευρήματα με αντίστοιχα άλλων ερευνών.

Παράλληλα, καλό θα ήταν οι μελλοντικοί ερευνητές να δώσουν τη δυνατότητα

στους ερωτώμενους να καλύψουν με την έκφραση των απόψεών τους όλους τους

τομείς της κατοχής, διότι η δική μας η έρευνα συγκεκριμενοποιήθηκε στον

εκπαιδευτικό τομέα και στα χαρακτηριστικά του. Επιπρόσθετα για μια αναλυτικότερη

ερευνητική διαδικασία προτείνεται η εξασφάλιση πληροφοριών από τα αρχεία-

δεδομένα των σχολείων για περεταίρω στοιχεία, σχετικά με τα χαρακτηριστικά τους

εκείνη την εποχή. Η έρευνα μπορεί να διεξαχθεί με μεγαλύτερο ποσοστό

δειγματοληψίας, τόσο στην περιοχή των Σερρών, όσο και στις περιοχές κυρίως της

Δράμας, της Καβάλας και ενδεχομένως της Θράκης, περιοχές που υπέστησαν τα

δεινά της βουλγαρικής κατοχής.

Λαμβάνοντας υπόψη τις προτάσεις μας, ο ερευνητής πο υ θα αναλάβει την

εκπόνηση αντίστοιχου θέματος εργασίας, θα έχει καλύψει σε ικανοποιητικό βαθμό

όλους τους τομείς και θα έχει αναδείξει σημαντικές λεπτομέρειές τους,

απεικονίζοντας την οπτική εκείνης της εποχής σε βάθος.

88

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Clogg, R. (2012)7η

• Close, D. (1998)

. Σύντομη ιστορία της νεώτερης Ελλάδας: Από την παρακμή

και πτώση του Βυζαντίου μέχρι το 1985. Αθήνα: Ινστιτούτο του Βιβλίου- Α.

Καρδαμίτσα. 2η

• Fleischer, H. (2003)

. Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος 1943-1950: Μελέτες για την

πόλωση. Αθήνα: Εκδόσεις Φιλίστωρ. 2η

• Legg, K. & Χατζηιωσήφ, Χρ. (2002)

. Η Ελλάδα 1936-1949: Από την Δικτατορία στον

Εμφύλιο, τομές και συνέχειες. Αθήνα: Καστανιώτη 3η

• Mazower, M. & Χαϊδιά, Ε. (2003). Μετά τον πόλεμο. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

. Μελέτες για τον εμφύλιο πόλεμο 1945-

1949. Αθήνα: Ολκός.

• Αμπεριάδης, Π. (1994). Μια προσφυγική οικογένεια στο ορεινά της Καβάλας

(1922-1952). Καβάλα: Ιστορικό και λογοτεχνικό αρχείο Καβάλας.

Αναρτήθηκε 28 Μαΐου, 2015, από http://www.ilak.org/books/amperiadis.pdf

• Βατικιώτης, Π. (2005). Μια πολιτική βιογραφία του Ιωάννη Μεταξά. Αθήνα:

Ευρασία.

• Βεργόπουλος, Κ. & Αλιβιζάτος, Ν. (1984). Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-

1950. Εκδόσεις Θεμέλιο.

• Βουρνάς, Τ. (2012). Η ιστορία της Νεώτερης και Σύγχρονης Ελλάδας. 3ος

• Δημαράς, Α. (1986). Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε: Τεκμήρια ιστορίας. 2

τ.

Αθήνα: Πατάκη. ος

• Ευαγγελόπουλος, Σπ. (1999)

τ.

Αθήνα: Νέα Ελληνική βιβλιοθήκη. 2η. Ελληνική Εκπαίδευση: 20ος αιώνας. 2ος

• Ζαλοκώστας, Χρ. (2011). Ρούπελ. Αθήνα: Βιβλιοπωλείο της Εστίας.

τ.

Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

• Η βουλγαρική κατοχή στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη: Το πλαίσιο της

εξέγερση της Δράμας, το Σεπτέμβρη 1941. (2015, Μάρτιος, 8). Αναρτήθηκε

από http://users.sch.gr/symfo/sholio/istoria/kimena/1941.iee-bulgariki-

katoxi.htm .

• Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, (2008). Η δικτατορία της 4ης Αυγούστου: Το

καθεστώς και οι φορείς του. (τόμος ΙΕ’, σσ.382-390). Αθήνα: Εκδοτική

Αθηνών.

89

• Καραδήμου, Α. & Θεοδωρίδου, Λ. (2008). Σέρρες 1900-1940: χώρος και

ιστορία. Σέρρες: Τμήμα εκδόσεων και βιβλιοθήκης ΤΕΙ Σερρών.

• Καραφύλλης, Α. (2013). Νεοελληνική Εκπαίδευση: Δυο αιώνες

μεταρρυθμιστικών προσπαθειών. 2η

• Κατσικάς, Χρ. & Θεριανός, Ν. (2004). Ιστορία της Νεοελληνικής

Εκπαίδευσης: Από την ίδρυση του ελληνικού κράτους μέχρι το 2004. Εκδόσεις

Σαββάλας.

αναθεωρημένη έκδοση. Εκδόσεις Κριτική.

• Καφταντζής, Γ. (1996). Ιστορία της πόλεως Σερρών και της Περιφέρειας της:

Βυζαντινη περίοδος- Τουρκοκρατία, Νεώτεροι χρόνοι. 3ος

• Κράλοβα, Κ. (2013). Στην σκιά της κατοχής: Οι ελληνογερμανικές σχέσεις στην

περίοδο 1940-2010. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

τ. Θεσσαλονίκη.

• Κωστής, Κ. (2007). Στην κορυφή της δόξας (1936-1941). 3ος τ. Αθήνα:

Δρόμων. Αναρτήθηκε 28 Μαΐου, 2015, από http://www.e-

istoria.com/25/by_2012%20%283%29.html .

• Μάργαρης, Ν. (2010). Οι Μεγάλες Ανασυγκροτήσεις 1900. 1930. 1950. Αθήνα:

Τέσσερα Πι Ειδικές Εκδόσεις.

• Μπουζάκης, Σ. (2011). Πανόραμα της ιστορίας και της Εκπαίδευσης: όψεις και

απόψεις, Νοελληνική εκπαίδευση 1821-2010. Αθήνα: Gutenberg

• Νομός Σερρών. (1993). Σύντομη γνωριμία με το νομό Σερρών: Α’ & Β’

Παγκόσμιος πόλεμος. Σέρρες: Νομαρχία Σερρών.

• Παπαγεωργίου, Κ. (1984). Η αναγνώριση της εθνικής αντίστασης 1941-1944:

Χρονικό από τα πρακτικά της Βουλής. Αθήνα: Ιδιωτική.

• Παπανδρέου, Απ. (1985). Η τραγωδία της Εκπαίδευσης στην Ελλάδα. Αθήνα:

Εκδόσεις Αφών Τολίδη.

• Παπαρηγόπουλος, Κ. (2009). Μάχη δυτικής Μακεδονίας. Στο Ξ.

Κοτζαγεώργη-Ζυμάρη (επιμ.), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (τόμος 25,

σσ.100). Αθήνα: Τέσσερα Πι Ειδικές εκδόσεις.

• Πατρωνίδου, Δ. (2014). «Εκπαιδευτικός κύκλος». Εθνικισμός και Εκπαίδευση:

Η Βο υλγαρία και το Μπελαμόριε, 2, σσ. 133- 143. Ανακτήθηκε 28 Μαΐου,

2015, από

http://www.educircle.gr/periodiko/images/teuxos/2014/teuxos2/9.pdf

90

• Πολυχρονόπουλος, Π. (1980). Παιδεία και πολιτική στην Ελλάδα: κριτική

ανάλυση και Αξιολόγηση των Ιδεολογικών και Γνωστικών λειτουργιών του

Σχολικού Συστήματος 1950-1975. 1ος

• Ρήγος, Α. (1995). Τα κρίσιμα χρόνια 1935-1941. Αθήνα: Παπαζήση.

τ. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη.

• Σκάνδαλης, Χρ. (1995). Δημήτριος Μαρούλης: Δάσκαλος του γένους 1842-

1892. Γιάννενα: Έκδοση κοινότητας Κατσίκα Ιωαννίνων.

• Τζανακάρη, Β. (1995). Εικονογραφημένη ιστορία των Σερρών. 2ος

• Υψηλάντης, Τρ. (2006). Βουλγαρική κατοχή στις Σέρρες. Σερραϊκά Ανάλεκτα.

4

τ. Σέρρες:

Έκδοση περιοδικού «Γιατί».

ος

• Χατζηστεφανίδης, Θ. (1986). Η Ιστορία της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης (1821-

1986). Αθήνα: ΔΗΜ. Ν. Παπαδήμα.

τ. 7 Απριλίου 2014. Σέρρες.

• Χατζόπουλος, Κ. (2003). Η Εκπαίδευση στο Ελληνικό Κράτος (1821-1997).

Αλεξανδρούπολη: Πανεπιστημιακές εκδόσεις.

91

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Αποσπάσματα συνεντεύξεων

Γενικά χαρακτηριστικά σχολείων

«Το σχολείο ήταν 6/θέσιο, αλλά εμείς λόγω κατοχής κάναμε δυο τάξεις γιατί υπήρχαν

και παιδιά μεγαλύτερα από μένα που δεν είχαν πάει στο σχολείο. Εγώ πήγα σε κανονική

ηλικία, αλλά υπήρχαν συμμαθητές/τρις που ήταν πιο μεγάλοι. Για να προλάβουμε να

βγάλουμε το δημοτικό, βγάζαμε σε ένα χρόνο, δυο τάξεις. Πήγα την ίδια χρονιά εγώ

στην πρώτη και τη δεύτερη τάξη μαζί».

Κ. Στέλλα, Σέρρες, 84 ετών

Βουλγαρική κατοχή

«Στο βουλγάρικο σχολείο πήγαιναν αυτοί που τους λέγαμε εμείς «λαδοβούλγαρους»,

που γράφτηκαν δηλαδή Βούλγαροι. Είχα μια φιλινάδα που είχε και συγγενείς

Βούλγαρους και αυτή πήγαινε στο σχολείο, στα κέντρα διασκέδαζε με τους γονείς της

κτλ. Εμείς που δεν ήμασταν Βούλγαροι δεν μπορούσαμε να πάμε, γιατί μας

απαγορευόταν. 7 η ώρα έπρεπε να είμαστε στο σπίτι. 7 η ώρα και όλα τα παράθυρα με

κουβέρτες, ούτε φως , ούτε τίποτε. Γι αυτό αυτοί που γράφτηκαν πήγαιναν παντού,

είχαν και ψωμί και φαί, όλα τα είχαν όπως οι Βούλγαροι».

Κ. Χρυσούλα Μπιμπλιτζή, Σέρρες, 83 ετών

«Οι βούλγαροι με το που ήρθαν άνοιξαν τα σχολεία. Εγώ πήγα και στην Βουλγαρία.

Ήρθαν εδώ ο ι βο ύλγαρο ι και είπαν ό τι αν δεν μας έστελναν στο σχο λείο θα μας

τιμωρούσαν. Το βουλγάρικο σχολείο ήταν υποχρεωτικό. Πήγα από πρώτη δημοτικού

έκτη δημοτικού. Σε ένα χρόνο έβγαλα το βουλγάρικο σχολείο.»

Κ. Ιωάννης Γάτσιος, Καλά Δέντρα Σερρών, 88 ετών

92

«Έκλεισαν τα σχολεία και μας έβαλαν μια τιμωρία 50 λέβα όποιος δεν θα πάει στο

σχολείο σαν πρόστιμο. Εγώ πήγα όμως για λίγο.»

Κ. Θωμάς Παπαδόπουλος, Καλά Δέντρα, 82 ετών

Σχολικοί κανονισμοί

«Αφού πήγα 3η τάξη, ήρθε ο παπά Γιώργης και μας έκανε μια εξέταση. Εμένα με

ρώτησε “Ποιο ήταν το άθλημα του Ηρακλέους το πρώτο” λέω “Που έπιασε τα φίδια”.

“ Α ωραία πάνε στην 5η τάξη”. Μας πήγαιναν από την 3η-5η. Άλλες μαθήτριες

απαντούσαν και τις πήγαιναν στην 4η. Άλλοι πάλι που ήταν στην 4η πήγαιναν στην 6η

.

Ανάλογα με την απάντηση που έδινε ο καθένας μας περνούσαν τη τάξη».

Κ. Χρυσούλα Μπιμπλιτζή, Σέρρες, 83 ετών

«Αποφάσισε τότε το Υπουργείο Παιδείας , όσοι είναι πάνω από δεκατριών χρονών, να

τους δώσει απολυτήριο. Εγώ, όταν πήρα απολυτήριο ήμουν Δευτέρα δημοτικού. Δεν

ήξερα ούτε το όνομά μου να γράψω. Με δίνουν απολυτήριο με βαθμό 5».

Κ. Σαρηγιαννίδης Γιώργος, Σέρρες, 81 ετών

«Δεν ήταν σπάνιες αυτές οι περιπτώσεις που όταν δεν ήσουν διαβασμένος υπήρχε η

βεργούλα. Άνοιγες το χέρι και σε χτυπούσαν. Εμείς φοβόμασταν πολύ».

Κ. Στέλλα, Σέρρες, 84 ετών

«Εγώ έπαιρνα οχτώ και εννιά χωρίς να διαβάζω και περνούσα στην άλλη τάξη.»

Κ. Πασχάλης Χαριζάνης, Παλαιόκαστρο, 85 ετών

93

«Σε εμάς δεν μας έβαζαν βαθμούς. Εμείς έπρεπε να πάρουμε ενδεικτικό για να πάμε

στην άλλη τάξη και αν δεν το έπαιρνες γυρνούσες πίσω στο σπίτι.»

Κ. Ευσταθία Περδετζόγλου, Δραβίσκο Σερρών, 88 ετών

«Μας έβαζαν πέντε και πάνω»

Κ. Ζωή Χαριζάνη, Παλαιόκαστρο Σερρών, 87 ετών

«Σε εμάς υπήρχαν και άτομα που μέχρι 17 χρονών τους κρατούσαν στο δημοτικό και

δεν τους προβίβαζαν γιατί δεν διάβαζαν. Και δεν τους έδιναν και το απολυτήριο.

Ολόκληρα παλικάρια πήγαιναν έκτη δημοτικού. Έπρεπε όμως να πάμε να δώσουμε.

Κάθε χρόνο μας έβαζαν στην ίδια τάξη.»

Κ. Ιωάννης Γάτσιος, Καλά Δέντρα Σερρών, 88 ετών

«Σε εμάς δεν άφηναν κανέναν στην ίδια τάξη. Δεν διαβάζεις? Σε κλείδωνε ο δάσκαλος

μέσα στην τάξη τιμωρία. Εμείς φωνάζαμε αλλά τίποτα.»

Κ. Μαρία Μυλωνά- Γρούιτσου, Μελενικίτσι Σερρών, 87 ετών

Μαθήματα

«Γεωγραφία, αριθμητική, γραμματικοί. Όλοι ήμασταν «ατσίδες». Στον πίνακα όλα τα

μαθαίναμε και τα γράφαμε από κει. Είχαμε ένα δάσκαλο και εκείνος μας έγραφε τα

μαθήματα στον πίνακα εκείνος που μας έκανε θρησκευτικά. Μας έγραφε όλο το μάθημα

94

να το γράψουμε και να το μάθουμε ότι πάμε σπίτι και όταν είχαμε θρησκευτικά να του

το πούμε».

Κ. Χρυσούλα Μπιμπλιτζή, Σέρρες, 83 ετών

«Ιερά ιστορία, θρησκευτικά και μετά ήρθε στο τέλος και ένα άλλο βιβλίο Νέα ιστορία.

Στην Πέμπτη μας το έδωσαν. Ξεκινούσε με την έκφραση «Τρίτη στις 29 Μαΐου του

1453 πήραν οι Τούρκοι την Πόλη». Μου άρεσε να ακούω την ιστορία και τα

θρησκευτικά. Δεν πήγαινα σχολείο και με έδερνε και ο μπαμπάς μου και ο δάσκαλος.

Στην αριθμητική δεν ήμουν καθόλου καλός δεν τα καταλάβαινα με τίποτα. Κάναμε και

κλάσματα. Εμείς δεν ξέραμε ακόμη καλά καλά την γλώσσα κλάσματα μας έβαζαν.»

Κ. Γεώργιος Βυζέγκος, Κρασοχώρι Σερρών, 93 ετών

«Από όλα τα καλά θα πω από λίγο. Είχαμε ελληνική. Μαθαίναμε να γράφουμε να

διαβάζουμε. Κάναμε και αριθμητική και θρησκευτικά, ιστορία και γεωγραφία. Σε όλα

ήμουν πρώτη εκτός από την γεωγραφία. Ξέρω και να διαβάζω και να γράφω.»

Βυζέγκου Αγγελική, Κρασοχώρι Σερρών, 94 ετών

Σχέσεις δασκάλων-μαθητών

«Με τους δασκάλου είχαμε καλή σχέση, ήταν πάρα πολύ καλοί, στο δικό μου το

σχολείο Κι εσύ όμως έπρεπε να ήσουν υπάκουος».

Κ. Χρυσούλα Μπιμπλιτζή, Σέρρες, 83 ετών

95

«Η δασκάλα μας φοβότανε. Έκανε αναφορές ότι δεν μας μπορεί και ότι ήμασταν

μεγάλοι. Βάζαμε καρφίτσες στις καρέκλες. Ήμασταν πολύ ζωηρά. Η δασκάλα έλεγε ότι

θα παραιτηθεί».

Κ. Σαρηγιαννίδης Γιώργος, 81 ετών

«Με τον δάσκαλο τα πηγαίναμε καλά. Ήταν όμως πολύ αυστηρός. Μας έκανα καψόνια

αφού μας έβαζε να στεκόμαστε και στο ένα πόδι μια – δυο ώρες. Μας έδινε και ξύλο με

την βέργα. Οι άντρες δάσκαλοι ήταν πιο αυστηροί οι δασκάλες όχι τόσο.»

Κ. Στυλιανός Αλεξαντρίδης, Παλαιόκαστρο Σερρών, 83 ετών

.

«Μια χαρά τα πηγαίναμε. Ο δάσκαλος ήταν από το χωριό. Ο δάσκαλος μας ήταν ενός

παιδιού ο μπαμπάς και όταν έκανε λάθος τον έδινε και σε αυτόν ξύλο δεν τον

ξεχώριζε.»

Κ. Ζωή,Χαριζάνη Παλαιόκαστρο Σερρών, 87 ετών

«Ναι πήγαινα. Όταν ήρθαν οι βούλγαροι και βούλγαροι δάσκαλοι στο σχολείο ας πούμε

ότι έκαναν την λεγόμενη «μαύρη» γλώσσα. Δεν ήξεραν και δεν μας ζόριζαν κιόλας.

Ελληνικά κάναμε στο σχο λείο δεν μας μάθαιναν ο ύτε να γράφουμε ούτε να μιλάμε

βουλγάρικα.»

Κ. Αγγελική Βυζέγκου, Κρασοχώρι Σερρών, 94 ετών

96

«Έκλεισε αλλά το άνοιξε ο βούλγαρος. Έκαναν κανονικά βουλγάρικα μαθήματα και

τραγούδια και χορούς. Εγώ δεν πήγα γιατί ήμουν μεγάλη ήμουν 13-14 χρονών.»

Κ. Μαρία Μυλωνά- Γρούιτσου, Μελενικίτσι Σερρών, 87 ετών

«Ντουρντουβάκια»

Ο αδερφός μου πήγε και μάλιστα είχε βγάλει και τραγούδι:

“Ανάλογα ποιος το είπε φαντάρος για να πάω

στης Βουλγαρίας τα βουνά κασμάκια να βαράω

Μας πήγανε στο θάλαμο, μας κόψαν τα μαλλιά μας

Μας άλλαξαν τη γλώσσα μας και την περπατησιά μας”

Ντουρντουβάκης είναι…. σαν αιχμάλωτο σε παίρνουν και σε διατάζουν να κάνεις

διάφορα. Άλλος πήγαινε έσκαβε έκανε διάφορες εργασίες που είχαν να κάνουν στους

Βουλγάρους. Τους τα άλλαξαν όλα».

Κ. Χρυσούλα Μπιμπλιτζή, Σέρρες, 83 ετών

«Ναι ναι ξέρω τι σημαίνει. Ντουρντουβάκι ήταν οι αιχμάλωτοι.»

Κ. Αναστασιάδου Ελένη, Χρυσοχώραφα Σερρών, 88 ετών

« Αυτοί ήταν οι αιχμάλωτοι. Ήταν έλληνες και τους έβαζαν να δουλεύουν γι αυτούς.

Κάθε μέρα δούλευαν γι αυτούς. Επειδή δεν είχαν δουλεία έπρεπε κάτι να κάνουν.»

Κ Πασχάλης Χαριζάνης, Παλαιόκαστρο Σερρών, 85 ετών

97

«Εδώ στην κατόχη πήραν άτομα να πάνε σε μια περιοχή τους βαθιά στην βουλγαρία

πριν τη Σόφια. Έχει ένα μοναστήρι και τον δρόμο τον είχαν κάνει όλο οι έλληνες τα

ντουρντουβάκια. Από το χωριό μας πήγαν λίγα άτομα. Με το ζόρι τους έπαιρναν για να

κάνουν τον δρόμο. Ο βασιλιάς Βόρις της βουλγαρίας είχε καλέσει τον Χίτλερ αν θα

σκεφτεί για τον αν θα φέρει έλληνες να δουλεύουν και ο Χίτλερ τον σκότωσε. Είναι

αιχμάλωτοι και δούλευαν κανέναν χρόνο.»

Κ. Θωμάς Παπαδόπουλος, Καλά Δέντρα Σερρών,82 ετών

Αντίσταση

« Οι άντρες έτρωγαν πολύ ξύλο από τους Βουλγάρους. Αυτό γινόταν γιατί δεν ήθελαν

να γραφτούν Βούλγαροι. Ήθελαν να γραφτούμε όλοι βούλγαροι για να μην μπορέσουν

αν φύγουν ποτέ από εδώ αλλά πολλά άτομα από το χωριό είπαν όχι. Πολλοί έλεγαν και

να μας σκοτώσετε δεν γραφόμαστε Βούλγαροι. Κάποιοι είχαν έρθει από την Τουρκία

και με το πο υ έμειναν στην Ελλάδα ονο μάστηκαν έλληνες. Γι αυτό τον λό γο το υς

σκότωσαν στο ξύλο οι βούλγαροι. Πολλά άτομα πέθαιναν από το πολύ ξύλο. Σε κάποια

άτομα έσκαζε και η χολή τους από τον φόβο τους και πέθαιναν/»

Κ. Δέσποινα,Νεραντζή Καλά Δέντρα Σερρών, 87 ετών

«Όχι. Ήταν μερικοί δύο οικογένειες που δεν ήθελαν ούτε να πάνε τα παιδιά τους σε

βουλγάρικο σχολείο ούτε και να τους ακολουθήσουν όπου και αν πήγαιναν οι

βούλγαροι. Οι βούλγαροι όμως δεν τους έπαιρναν με το ζόρι.»

Κ. Ζωή Χαριζάνη, Παλαιόκαστρο Σερρών, 87 ετών

98

«Είχαμε. Στο χωριό είχαμε χωριστεί σε δύο κόμματα. Και έλληνες και βούλγαροι. Οι

ντόπιοι γράφτηκαν όλοι βούλγαροι. Τους υποστήριζαν. Οι υπόλοιποι που δεν θέλαμε να

γραφτούμε βούλγαροι μας πήραν τα στοιχεία για να μας στείλουν στην Σόφια εξορία.

Έλεγαν είσαι μακεδόνας από εδώ είσαι έλληνας. Εδώ είχαμε έναν καλό βούλγαρο

πρόεδρο και δεν μας έστειλε εξορία. Δεν μας πείραζαν μια γειτονιά γιατί ταΐζαμε τον

βούλγαρο τον πρόεδρο. Όταν ήρθε εδώ είχε σκισμένα παντελόνια και μπαλωμένα.

Ζήτησε από εμάς λεφτά για να μπορέσει να πάρει κοστούμι. Μετά όμως μας βοηθούσε

εμάς γιατί τον βοηθήσαμε στην αρχή.»

Κ. Ιωάννης Γάτσιος, Καλά Δέντρα Σερρών, 88 ετών

99

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Ε.Α.Μ: Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο

Ε.Δ.Ε.Σ: Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος

Ε.Λ.Α.Σ: Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός

Ε.Ο.Ν: Εθνική Οργάνωση Νεολαίας

Ε.Π.Ο.Ν: Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων

Κ.Κ.Ε: Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος

Ο.Ε.Σ.Β: Οργανισμός Εκδόσεων Σχολικών Βιβλίων

Ο.Η.Ε: Οργάνωση Ηνωμένων Εθνών

Π.Ε.Ε.Α: Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης