Critical Thinking Skills in Preschool Science Education

ablon_templateNecatibey Eitim Fakültesi Elektronik Fen ve Matematik Eitimi Dergisi (EFMED)
Cilt 13, Say 2, Aralk 2019, sayfa 704-734. ISSN: 1307-6086
Necatibey Faculty of Education Electronic Journal of Science and Mathematics Education
Vol. 13, Issue 2, December 2019, pp. 704-734. ISSN: 1307-6086
Derleme / Review
and Suggestions Towards Teacher Education
Deniz SARIBA 1, Zeynep Gonca AKDEMR 2, Ganime AYDIN 3, irin
YILMAZ 4
1 stanbul Aydn Üniversitesi, Beyol Mahallesi, nönü Cd. No:38, 34295
Küçükçekmece/stanbul, [email protected], http://orcid.org/0000-0002-4839-
2 Purdue University, 610 Purdue Mall, West Lafayette, IN, 47907, [email protected],
http://orcid.org/0000-0002-4352-239X
3 Çanakkale 18 Mart Üniversitesi, Gazi Süleyman Paa Mahallesi Üniversite Caddesi No:1
17800 Lapseki / ÇANAKKALE, [email protected], http://orcid.org/0000-0001-
6112-5243
Doi: 10.17522/balikesirnef.523185
Abstract – Critical thinking depends on the basic criteria of thinking such as reasoning, justification, evaluation
of evidence and making decisions. Therefore, it is necessary to develop this skill in each grade of education. The
goals and objectives of the curriculum in the world and our country include developing these skills. However, the
researchers of this study examined the textbooks on science education and detected some shortages in terms of the
indicators and practices of these skills. In order to overcome these shortcomings, this study aims at determining
the criteria of critical thinking skills in preschool science education and a rubric to assess these skills by obtaining
Necatibey Eitim Fakültesi Elektronik Fen ve Matematik Eitimi Dergisi
Necatibey Faculty of Education, Electronic Journal of Science and Mathematics Education
expert judgment of two independent researchers and eleven preschool teachers’ judgments. This study also
suggests an example of an activity to achieve each criteria in the rubric. Finally, concluding remarks are suggested
to improve rubric and science activities that preschool teachers may develop to improve children’s critical thinking
skills.
------------
Corresponding author: Deniz SARIBA, Beyol Mahallesi, nönü Cd. No:38, 34295 Küçükçekmece/stanbul
Summary
In today’s world, in which information can be easily reached and rapidly change, the
people needs to have skills to evaluate the trustworthiness of the given information rather than
memorizing various facts and knowledge (Sprenger, 1999). This requirement can be achieved
by developing individuals’ critical thinking skills in each grade level.
Critical thinking is the process of analyzing and evaluating thinking as well as developing
this thinking (Paul & Elder, 2007). Critical thinking skills can be defined as the processes that
help individuals gain argumentative skills in their daily lives, seek logic, justifying arguments
and evaluating evidence. The individuals who think critically master some intellectual models
that enable them systematically understand and predict the basic components of facts and
knowledge as well as the relationship between the phenomena (Girle, 2011). Considerable
amount of literature emphasized that the learners in early childhood are able to think critically
and evaluate particular phenomena more critically than adults (Heyman & Legare, 2005; Jaswal
& Neely, 2006; Koenig & Harris, 2005; Willingham, 2008). Additionally APA (American
Psychological Association) highlighted the necessity of teaching reasoning, justifying,
evaluating options and understanding others’ opinions in every grades of education beginning
from early childhood (Facione, 1990).
Critical thinking skills are included in the goals of the curriculum of preschool education
of the leading countries (Australian Government Department of Education and Traning, 2009;
Department of Education [DfE], 2017; Marigliano ve Russo, 2011; Ontaria, 2014) and our
national curriculum of preschool education (Ministry of Education [MONE], 2013). However,
except for the definitions that are made in MONE (2013), there is a lack of practices suggested
to improve students’ critical thinking skills. Besides, the examined textbooks of science
706 Okul Öncesi Fen Eitiminde Eletirel Düünme Becerileri ve Öretmen Eitimine Yönelik Öneriler
Critical Thinking Skills in Preschool Science Education and Suggestions Towards Teacher Education
NEF-EFMED Cilt 13, Say 2, Aralk 2019/ NFE-EJMSE Vol. 13, No. 2, December/June 2019
activities that were published in Turkey included critical thinking skills under the topic of
thinking skills (Akman & dierleri, 2010; Ar & Öncü; 2011; Kandr, Yaar & Tuncer, 2011;
en & dierleri, 2011; ahin & Uluta, 2014; ahin & dierleri, 2015; Yldz, 2017). On the
other hand, the textbooks that contained critical thinking skills as a separate topic are
insufficient and they did not specifically explained in detailed which dimensions of these skills
and by which activities can be developed.
As well as the lacking determination of the dimensions of critical thinking skills, it is also
noteworthy to point out that the tools to assess these skills are insufficient. Andrade (2000)
noted that the assessment tools can be also used as instructional tools. This study, thus tries to
fulfill this gap by proposing the critical thinking skills that can be developed in early childhood
and the criteria to develop these skills, and finally rubric to assess these skills.
In the light of these theoretical background, the standards Paul & Elder (2007) developed
are examined and those that can be developed early childhood are determined by receiving
expert judgment from two independent researchers on preschool education. The first draft of
the rubric contained 13 criteria. After creating this drat, eleven preschool teachers reflected their
judgments about it. Following expert judgments, final rubric contained 12 criteria to assess
critical thinking skills in early childhood.
The final rubric consisted of 4 dimensions involving purposes, goals and objectives;
questions and problems; information, evidence and experience; and points of view. The
dimension of purposes, goals and objectives were classified in three sub-dimensions including
topic, objectivity and fairness. The questions and problems dimension was composed of three
criteria; expression, interpretation and distinguishing. The dimension of information, evidence
and experience involved three criteria, namely, evidence, information and conclusions. Last
dimension, points of view included the sub-dimensions, which are empathic approach, authority
and critical approach.
Finally, two different science activities that preschool teachers designed and discussed
each of the dimension of critical thinking skills to improve children’s critical thinking skills
were presented. These activities indicates the ability of preschool teachers to design and
implement a science activity to foster children’s critical thinking skills.
This rubric developed in this study needs to be used in various teaching settings to validate
its appropriateness for assessing preschool students’ critical thinking skills. This study
suggested an example to assess critical thinking skills. However, the activities allowing
deductive and inductive reasoning is not the scope of this study. Further investigations that
Sarba, D. & Akdemir, Z. G. & Aydn, G. & Ylmaz, . 707
enable teachers design activities facilitate both inductive and deductive reasoning may bring
new light to this issue. Teacher education programs including the discussions of such activities
seems necessary.
It is also significant to explore preschool teachers’ and teacher candidates’ ability to ask
well designed questions to enable their students think and critically and integrate it into teacher
education programs. Research investigating this issue may bring new insights to critical
thinking skills in early childhood.
Okul Öncesi Fen Eitiminde Eletirel Düünme Becerileri ve Öretmen Eitimine Yönelik Öneriler
Deniz SARIBA 1, Zeynep Gonca AKDEMR 2, Ganime AYDIN 3, irin
YILMAZ 4
2 Purdue University, 610 Purdue Mall, West Lafayette, IN, 47907, [email protected],
http://orcid.org/0000-0002-4352-239X
3 Çanakkale 18 Mart University, Gazi Süleyman Paa Mahallesi Üniversite Caddesi No:1
17800 Lapseki / ÇANAKKALE, [email protected], http://orcid.org/0000-0001-
6112-5243
Doi: 10.17522/balikesirnef.523185
Özet – Eletirel düünme, mantk yürütme, tartma srasnda gerekçeler sunma, kantlar deerlendirme ve karar
verme gibi düünmenin en temel ölçütlerine dayanmaktadr. Bu nedenle, her ya düzeyinde örencilerde
gelitirilmesi gereken bir beceridir. Dünyada ve ülkemizde okul öncesi eitim programlarnda eletirel düünme
becerilerini kazandrmak amaç ve kazanmlar arasnda yer almaktadr. Ancak ülkemizdeki okul öncesi fen
eitimine yönelik kaynak kitaplar incelendiinde, eletirel düünme becerilerinden hangilerinin kazandrlmas
gerektii ve bunlarn hangi uygulamalarla kazandrlabilecei konusunda baz eksiklikler tespit edilmitir. Bu
eksiklikleri gidermek amacyla, bu çalmada, okul öncesi fen eitiminde kazandrlmas gereken eletirel düünme
becerileri ölçütleri belirlenerek bu ölçütleri deerlendirmeye yönelik bir rubrik, iki bamsz aratrmacdan uzman
görüü alnarak oluturulmu ve on bir öretmenin görüü alnarak son haline getirilmitir. Bu rubriin kullanm
ve rubrikte yer alan ölçütlerin her birinin kazandrlmas için örnek etkinlik ve beklenen kazanm örnekleri
verilmitir. Son olarak, rubriin gelitirilmesi ve eletirel düünme becerilerinin kazandrlmas için öretmenlerin
hazrladklar fen etkinlikleri ve bunlarn uygulamasna yönelik önerileri tartlm ve eletirel düünme
becerilerinin okul öncesi öretmenlerinin etkinliklerine yanstmasna yönelik öneriler sunulmutur.
Anahtar kelimeler: Okul öncesi, fen eitimi, eletirel düünme, öretmen eitimi.
------------
Sorumlu yazar: Deniz SARIBA, Beyol Mahallesi, nönü Cd. No:38, 34295 Küçükçekmece/stanbul
Giri
demek, anlaml örenmenin gerçeklemesini salamak demektir. Çünkü düünme sayesinde,
parça parça olarak kazanlan bilgiler bir bütün haline getirilirler ve faydal ortamlara
uyarlanrlar. Düünme, bireylerin kiisel gözlem, deneyim ve duyularla ulatklar bilgileri
kavramsallatrmalar, analiz etmeleri, deerlendirmeleri ve farkl durumlara uygulamalar için
gerçekletirdikleri zihinsel bir etkinliktir. Bu nedenle, örencilerde düünme becerisi ve
alkanl gelitirilmelidir (Saban, 2000, s.117).
Günümüzde bilginin kolaylkla ulalabilir olmas, sürekli deimesi ve yeni bilgilerin
eklenmesiyle örencilerin bilgileri ezberlemeye deil, bilginin anlaml örenilmesini
salayacak beceriler edinmeye ihtiyac vardr (Sprenger, 1999). Bilgiye kolaylkla ulalabildii
günümüzde doru ve güvenilir bilgiye ulamak için bireylerin eletirel düünme becerilerinin
gelimi olmas gerekmektedir.
(Kuhn, Cheney & Weinstock, 1999). Bu noktada eletirel düünme, bireylerin gündelik
yaamlarnda argümantatif farkndalk kazanmalarn salayan ve bu düünme süreçlerinde
mantksallk arama, tartrken gerekçeler bulma ve sunma süreçleri olarak tanmlanabilir. Bu
süreçlerde birey, düünme tarznda bir takm kiisel zihinsel modellere tutarllk katan bir
felsefe ile yaklar. Birey, sistemli bir ekilde bu olgular arasndaki temel bileenleri,
temellerinde yatan bilgi ve araçlar, bu bileen, bilgi ve araçlarn nasl deitiklerini
kefedebilecek durumlar, bu sistemdeki kilit bileenler arasndaki ilikileri anlamaya ve
yordama üzerinde konumaya çalr (Girle, 2011).
Eletirel düünme, düünmenin gelitirilmesinin yan sra, onun analiz edilmesi ve
deerlendirilmesi sürecidir ve düünmenin en temel unsurlarna, düünmenin temel entelektüel
ya da evrensel standartlarna dayanmaktadr (Paul & Elder, 2007). Eletirel düünmenin yaratc
boyutunda (düünmenin geliimi) anahtar nokta, düünmenin analiz edilmesi ve bunun etkili
bir ekilde deerlendirilerek yeniden yaplandrlmasdr. Nitekim eitim-öretim sürecinde
temel alnan Benjamin Bloom’un bilisel alan hiyerarisindeki analiz, sentez ve deerlendirme
basamaklarnn eletirel düünme becerisini temsil ettii önceki alan yaznnda da
vurgulanmaktadr (Kennedy, Fisher & Ennis, 1991; Lai, 2011).
Örenme ve öretme sürecinde eletirel düünme, bir konuda derinlemesine örenmeyi
yani uzmanlamay beraberinde getirmektedir çünkü eletirel düünebilen bir birey ayn
zamanda muhakeme ve kantlar deerlendirebilme becerisini gelitirmektedir. Özellikle
öreten konumunda olan öretmen, örencilerini belirli bir alanda bilgiyi kefetme ve ileme
konusunda cesaretlendirendir. Örencilerine eletirel düünmenin alt boyutlar olarak
tanmlanabilecek; sonuç çkarma, karmak konularda görüünü savunma, farkl bak açlarn
göz önünde bulundurma, kavramlar, teorileri ve açklamalar analiz etme, konu ve sonuçlar
açkla kavuturma, problem çözme, fikirleri yeni balamlara transfer etme, varsaymlar test
etme, sözde olgular deerlendirme, sonuçlandrma ve uyarlamalar yapabilme ve kendi
düünceleri ile deneyimleri arasndaki uyumazlklar ve tutarszlklar giderek daha iyi bir
ekilde fark edebilmeyi öretir (Paul & Elder, 2007). Özellikle çocuklarda eletirel düünme
becerisini inceleyen baz çalmalar küçük yataki örenenlerin eletirel düünebilen bireyler
olduklarn ve belirli durumlara baz yetikinlere kyasla daha sorgulayc ve eletirel
yaklaabildiklerini ifade etmektedir (Heyman & Legare, 2005; Jaswal & Neely, 2006; Koenig
& Harris, 2005; Willingham, 2008). Bu çalmalara ek olarak, yaklak 30 yl önce APA
(American Psychological Association) tarafndan eletirel düünmenin yükseköretimdeki
gereklilii konusunda yaynlanm olan rapor; akl yürütmenin, gerçekleri aramann,
seçenekleri düünmenin ve bakalarnn görülerini anlamann öneminin erken çocukluk
eitiminden balanarak insanlara öretilmesi gerektiinin altn çizmektedir (Facione, 1990).
Bu nedenle, örencilere her ya düzeyinde eletirel düünmenin öretilmesi bir gereklilik
olarak ifade edilmektedir (Paul & Elder, 2007).
Eletirel düünme becerileri, dünyann belli bal ülkelerinin eitim-öretim program
(Australian Government Department of Education and Traning, 2009; Department of Education
[DfE], 2017; Marigliano ve Russo, 2011; Ontaria, 2014) ile ulusal öretim programmz
belirleyen Milli Eitim Bakanl (2013)’nn okul öncesi öretim programn amaçlar arasnda
yer almaktadr. Ancak MEB’in programnda belirtilen tanmlar dnda, bu becerilerin, okul
öncesi çandaki çocuklara kazandrlmas ve gelitirilmesine yönelik yeterli uygulama
önerisine ulalamamaktadr. Ayrca, Türkiye’de yaynlanan okul öncesi fen etkinlikleri
kitaplar incelendiinde, okul öncesi çocuklarn eletirel düünme becerilerinin genel olarak
düünme becerileri bal altnda incelendii görülmektedir (Akman & dierleri, 2010; Ar &
Öncü; 2011; Kandr, Yaar & Tuncer, 2011; en & dierleri, 2011; ahin & Uluta, 2014; ahin
& dierleri, 2015; Yldz, 2017). Dier bir yandan, eletirel düünme becerilerini ayr bir balk
altnda ele alan kaynaklarn da yetersiz olduu ve eletirel düünmenin hangi boyutlarnn hangi
etkinliklerle gelitirilebilecei konusunun ayrntl olarak ele alnmad dikkati çekmektedir.
Eletirel düünme becerilerinin boyutlaryla ele alnmasndaki eksiklik gibi, bu
becerilerin ölçülmesi amacyla kullanlacak araçlarn da yetersizlii dikkat çekmektedir.
Andrade (2000) öretmenlerin, ölçme-deerlendirme araçlarnn, deerlendirmenin yan sra,
öretim amaçl da kullanlabileceini vurgulamtr. Bu balamda, bu çalmada, öretmen
adaylarna, erken çocukluk döneminde ölçebilecekleri eletirel düünme becerilerinin hangileri
olabilecei, bu becerileri ölçmek için gerekli ölçütlerin neler olabilecei ve bunlar nasl
ölçecekleri konusunda yol gösterme amacyla bir rubrik gelitirilmitir.
Dünyada Okul Öncesi Eitimde Eletirel Düünme Becerisine Yönelik Yaklamlar
Dünyada okul öncesi dönemdeki eletirel düünme becerisinin önemini vurgulayan
eitim programlar incelendiinde, Kanada, Amerika ve Avustralya ktalar ile ngiltere’nin
bata sraland görülmektedir (Greenberg, 2016). Bu bölgelerin okul öncesi öretim
programlarnda eletirel düünme becerisine yönelik yaklamlarna dair bilgiler aada
sralanmaktadr:
Ontario okul öncesi öretim program, okul öncesi öretiminde çocuklarn sahip olmas
gereken dört temel arttan (Belonging, Well-Being, Expression, and Engagement)
bahsetmektedir (Becker ve Mastrangelo, 2017; Ontario, 2014). Dahil olma (Engagement) art,
çocuklarn örenme ve geliim sürecindeki problem çözme becerilerini içermektedir. Sadece
matematik alan için deil, yaamdaki tüm alanlar için yaratc, analitik ve kritik düünme
becerilerin alkanlk haline getirilmesi gerektii bu programda belirtilmektedir. Bu becerilerin,
öretmenlerin örencilerini oyun ve sorgulamaya (play and inquiry) yönlendirici yaklamlar
ile gelitirilebilecei de ifade edilmitir. Öretmenlerin örencilere yönelttikleri sorularn
örencileri mantksal ve eletirel düünmeye yönlendireceinin üzerinde de deinilmitir.
Erken çocukluk eitiminde bir çocuun düünme becerilerinin doru bir ekilde
yönlendirilmesi için aada belirtilmi olan soru tiplerinin örencilere yöneltilebileceinden
program içerisinde bahsedilmektedir:
Bunu nasl anladn?
Bir aaç ilkbaharn geldiini nasl bilebilir?
Bir aacn sonbaharda yapraklarn dökmesi konusunda ne düünüyorsun?
Sence, aacmz korumak ve ona yardm etmek için neler yapabiliriz?
Eer bir aaç ile sohbet etme ansn olsayd, ona ne söylemek isterdin?
Bu tip sorularn okul öncesi dönemdeki çocuklarda problem-çözme ve eletirel
düünmenin yannda, iletiim ve i birlii kurma, yaratclk ve hayal gücü, girikenlik ve
vatandalk gibi hayat boyu gerekecek becerilerin baarl bir ekilde okul dönemi ve sonrasnda
kazandrlmasnda oldukça etkili olduu belirtilmitir (Ontario, 2014).
Ulusal Erken Çocukluk Eitimi Birlii – Amerika
Amerika’da okul öncesi eitim standartlarn belirleyen önemli kurululardan biri olan
Ulusal Erken Çocukluk Eitimi Birlii (The National Association for the Education of Young
Children [NAEYC]), kendileri tarafndan gelitirilmi olan Erken Çocukluk Program
Standartlarnda bu düzeydeki çocuklar için eletirel düünme ve problem çözme becerilerinin
ne kadar önemli olduunu vurgulamlardr. Bu standartlar, öretmenlerin problem ortaya
koyup soru sorarak balatt öretmen ve çocuk odakl oyun ve aktiviteler ile çocuklarn
örenmesini gelitirmeyi ve derinletirmeyi gerektirmektedir. Ayn zamanda bu sorular ve
problemler araclyla çocuklarn ön-bilgilerinin üzerine gidilerek onlarn düünmeleri
desteklenmektedir (Marigliano ve Russo, 2011). Kanada okul-öncesi öretim programnda
olduu gibi, bu standartlarda da öretmenlerin “… olursa ne olurdu?”, “Bir sonraki admda ne
olacan düünüyorsun?” ve “Bu nasl oldu?” gibi açk-uçlu sorular kullanmasnn çocuklar
i birlikçi sorgulama ve modelleme yapmaya yönlendirecei belirtilmitir.
Avustralya Erken Yata Örenme Çerçevesi
Avustralya Erken Yata Örenme Çerçevesi (The Early Years Learning Framework for
Australia) çocuklar aktif katlmclar ve anladklarn yaplandrabilen karar alclar olarak
görmektedir. Dolaysyla eitimcilerin çocuklarn düüncelerine ve oyunlarna kar cevap
veren kiiler olmas gerektiini ifade etmektedirler. Ayrca, eitimcilerin çocuklarn
örenmesini açk-uçlu sorular sorarak, geri bildirim vererek, onlarn düüncelerini zorlayarak
ve örenmelerine rehberlik ederek gelitirebileceklerini önermektedir. Bu örenme çerçevesine
göre eitimciler, çocuklarn kefetme, problem çözme, yaratma ve yaplandrma becerilerini
tevik edecek örenme ortamlar yaratmaldr. Oyun, okul öncesi eitimde çocuklarn eletirel
düünme becerilerinin gelitirilmesinde alt çizilen destekleyici bir örenme ortam olarak
belirtilmitir. Okul öncesi düzey çocuklarnn eletirel düünme becerilerinin gelitirilmesinde;
modelleme, açk sorular sorma, yorum yapma, açklama ve düünce paylamnda bulunma
öretmenler tarafndan kullanlabilecek öretim stratejileri olarak belirlenmitir ve bu
stratejilerin okul öncesi düzeyindeki çocuklarn üst-düzey düünme becerilerini destekleyecei
bir program tarafndan öngörülmütür (Australian Government Department of Education and
Traning, 2009).
ngiltere Eitim Bakanl erken ya eitiminin çocuklarn yaratc ve eletirel düünme
becerilerini destekleyici bir yaklama sahip olabilmesi için yllardr çalmaktadr. Dier
uluslararas okul öncesi eitim programlarnn çerçevelerinde olduu gibi, ngiltere Eitim
Bakanl’nn hazrlam olduu Erken Ya Temel Evresi için Yasal Çerçeve (Statutory
Framework for the Early Years Foundation Stage) adl raporda, oyunun okul öncesi düzey
çocuklarn kefetme, aratrma ve bir problem üzerine düünme gibi becerilerde doldukça etkili
olduu belirlenmitir. Ayrca eitmenlerin her çocuun anlk ihtiyaç ve ilgilerine cevap vererek
çocuklarn düüncelerini gelitirmek ve eletirel bir biçimde durumlara yaklamalarn
salamann önemi üzerinde durulmutur (Department of Education [DfE], 2017).
Özetle, dünyada okul öncesi eitimde eletirel düünme becerilerinin oyun ve soru sorma
etrafnda deerlendirildii görülmektedir. Ayn zamanda bahsi geçen her program
çerçevesinde, çocuklarn eletirel düünme becerilerini destekleyecek; modelleme, kefetme,
yaratclk gibi temel becerilerinin salanmasnda öretmenlerin çocuklara destek olmas ve
çocuklarn ihtiyaç ve isteklerine cevap verecek niteliklere sahip olabilmesi vurgulanmtr.
Türkiye’de Okul Öncesi Eitimde Eletirel Düünme Becerisinin Önemi
Türkiye Okul Öncesi Öretim Program
Eletirel düünme becerileri Milli Eitim Bakanl (MEB, 2018) okul öncesi eitim
programnda kazandrlmas gereken beceriler arasnda yer almaktadr. Okul öncesi eitiminde
“eletirel düünme becerisinin yeri” konusunda daha ayrntl fikir sahibi olabilmek için bu
çalma kapsamnda, Milli Eitim Bakanl (MEB, 2013) okul öncesi eitim program
incelenmitir. nceleme yaplrken “düünme becerileri”, “eletirel düünme”, “kritik düünme”
ifadelerinin eitim programnda var olup olmad ve bu ifadelerinin her birinin sklklar
aratrlmtr. nceleme sonunda, MEB (2013) okul öncesi eitim programnda yer alan temel
ilkelerin 13. maddesinde “Çocuklarn hayal güçleri, yaratc ve eletirel düünme becerileri,
iletiim kurma ve duygularn anlatabilme davranlar gelitirilmelidir” (s.11) ifadesine yer
verildii görülmütür. Buna ek olarak, okul öncesi öretim programnn temel özellikleri
balnn “Oyun temellidir” maddesi altnda “Çocuk oyun araclyla örenir, kendini ve
içinde yaad dünyay oyunla tanr ve kendini en iyi oyun srasnda ifade eder, kritik düünme
becerilerini oyun içinde kazanr” (s.15) ifadesi de yer almaktadr. MEB 2013 okul öncesi
öretim programlarnda belirtilen tanmlamalar dnda eletirel düünme becerisinin okul
öncesi çandaki çocuklara kazandrlmas ve gelitirilmesi anlamnda herhangi bir uygulama
önerisine ulalamamaktadr.
Türkiye’de Eletirel Düünme ile ilgili Kaynaklar
Akman ve dierleri (2010) okul öncesi dönemde fen eitimini ele aldklar kitaplarnda
bilimsel süreç becerileri, fen öretim yöntemleri, okul öncesi öretim programlarnda fen
eitimi balklarna yer vermiler, fakat eletirel düünme adl bir balk bu kitapta
bulunmamaktadr.
Kandr, Yaar ve Tuncer (2011) okul öncesi dönemde fen eitimi konulu kitaplarnda fen
eitiminin geliimsel hedefleri bal altnda altnda düünme becerilerini gelitirme konusu
incelenmitir. Fakat eletirel düünme becerileri bal altnda gerek konu anlatm gerekse
etkinlik yer almamaktadr.
en ve dierleri (2011) okul d örenme ortamlarn konu aldklar kitaplarnda eletirel
düünme becerilerine yönelik etkinlikler sunmamakla birlikte aadaki ifadelere yer
vermilerdir:
kurmay, eletirel bakmay, pratik beceriler kazanmay da salayabilmektedir (Seidel ve
Hudson,1999, s. 4).”
düünme becerileri gelitirilebilir (Seidel ve Hudson,1999, s.15).”
Ar ve Öncü (2011), okul öncesi dönemde fen, doa ve matematik uygulamalarn
tanttklar kitapta etkinliklerinin, çocuklarda gözlem yapma, inceleme, aratrma, kefetme ve
elde ettikleri sonuçlar deerlendirme becerilerini (bilimsel düünme becerisini)
gelitirdiinden söz etmilerdir. Ancak eletirel düünme becerilerine kitapta yer
vermemilerdir.
ahin ve dierleri (2015), okul öncesi dönemde fen eitimi konusunda yazdklar kitapta
21. yüzyl becerilerine vurgu yaparken eletirel düünme becerilerinden söz etmilerdir. Ancak
bu becerilere ayr bir balkta yer vermemilerdir.
Yldz (2017), okul öncesi dönemde fen eitimi üzerine yazdklar kitapta bilimin doas,
bilimsel süreç becerileri gibi çeitli dier bilgi ve beceriler yer alrken, eletirel düünme
becerileri adnda herhangi bir balk bulunmamaktadr. Eletirel düünme becerileri genel
olarak, düünme becerileri bal altnda aadaki ifadelerde yer almaktadr:
“Öretmenler çocuklarn yorumlama ve düünme becerilerini gelitirmek için, onlarn
meraklarndan tahmin etme becerilerinden yararlanmal ve çocuklarn sorgulama, gözlem yapma,
test etme, yorumlama becerilerini gelitirecek çalmalara yer verilmelidir (Arnas, 2002, s. 82).”
“Çocuk edebiyatn fen öretimi için kullanmak, fene kar merak, sorgulama, bilimsel süreç
becerileri ve bilimsel düünmeyle ilgili olarak kefetmeyi salamalarnn yan sra, fen doa
olaylarna ilikin tam, kesin ve eksiksiz içerik bilgileri vermeleri açsndan çocuklara faydaldr
(Hugerat, Elyian, Zadik, 2005, s. 123).”
“Okul Öncesi dönem STEM yaklamnda 21.yüzyl becerileri olan yaratclk, eletirel düünme,
problem çözme gibi becerilerde gelitirilebilir (s. 142).”
“Aktif örenme sürecinde problem çözümleme, eletirel düünebilme ve örenmeyi örenebilme
becerileri geliir (Brooks & Brooks, 1993, s. 161).”
ahin ve Uluta (2014), okul öncesi eitimini genel olarak ele aldklar kitabn 2.
bölümünde okul öncesi bilim eitimi ve düünme becerilerinin gelitirilmesi konular yer
vermitir. Bu bölümde (ahin ve Uluta (2014, s.50) eletirel düünme becerisi alt balnda
konu anlatm yer alrken ayn zamanda genel olarak hikayelerin kullanld etkinlik örnekleri
verilmitir. Ancak bu etkinlik örneklerinde eletirel düünmenin hangi boyutlarnn
gelitirilmesinin hedeflendii ayrntl olarak ele alnmamtr. Örnein, grup çalmalar, açk
uçlu sorular, çocuklarn deneyimler kazanabilecekleri ortam gibi önerilerin yan sra, hikaye
anlatm ve bilimsel süreç becerileri üzerinde durulmutur.
Özetle, okul öncesi öretmenlerinin fen etkinlikleri srasnda rehber olarak
kullanabilecekleri ve erken çocuklukta kazandrlmas gereken eletirel düünme becerilerine
yönelik uygulama önerileri yetersiz görünmektedir. Bu amaçla, öncelikle okul öncesi dönemde
kazandrlmas gereken eletirel düünme becerileri ölçütleri belirlenmeli ve bu ölçütler
dorultusunda öretmenlerin kullanmna uygun bir ölçme arac gelitirilmelidir. Bu
dorultuda, bu çalmada, eletirel düünme ölçütlerini göz önünde bulundurarak okul öncesi
dönemdeki çocuklarn eletirel düünme becerilerini gelitirmeye yönelik rubrik sunulacak ve
bu rubrie dayanarak okul öncesi fen etkinlikleri tasarm için önerilerde bulunulacaktr.
Eletirel düünme becerisi örencinin birçok kaynaktan yaralanarak olaylar açklamasna
ve sonuçlar tahmin etmesine olanak salar (DiPasquale, Mason ve Kolkhorst; 2003). Epstein
(2008) planlama ve gözlemlemenin küçük yataki çocuklarda eletirel düünceyi gelitirmenin
anahtar olduunu belirtirken, açk uçlu sorular sorulmas, kendi gözlemlerini yapmalar,
önerileri ve çözüm yollarnn gerçekleip gerçeklemediini gözlemleri için zaman verilmesini,
düünceleri için olumlu sözel geri bildirimler verilmesini ve merak uyandrmann önemli
olduunu vurgulamtr.
tamaktadr. Eletirel düünmenin ölçülmesi ile ilgili alanyazn tarandnda pek çok aratrma
göze çarpmakla birlikte (testler, gözlem teknii, bireysel görümeler ve bu tekniklerin
kombinasyonlar) özellikle Norris ve Ennis (1989)’in eletirel düünme becerilerini ölçmek için
gelitirmi olduklar iki kategorili testleri karmza çkmaktadr. Bu testte ilk kategoride
eletirel düünmenin belirli bir boyut(lar)unu ölçmeye yönelik özel testler, ikinci boyutunu ise
eletirel düünmenin çoklu yönlerini ölçecek nitelikteki testler oluturmaktadr (Vural ve Kutlu,
2004). Çok boyutlu testlerde ise karmza Cornell Eletirel Düünme Testi, Düzey X- Cornell
Critical Thinking Test, Level X- (1985), Robert Ennis ve Jason Millman tarafndan gelitirilen
test, temel eitim 4. snftan üniversiteye kadar kullanlabilen test; Ennis- Weir Eletirel
Düünme Yazl Testi- Ennis-Weir Critical Thinking Essay Test- (1985); New Jersey Akl
Yürütme Becerileri Testi- New Jersey Test of Reasoning Skills- (Virginia Shipman, 1983);
Watson Glaser Eletirel Akl Yürütme Gücü Testi- Watson-Glaser Critical Thinking Appraisal-
(Watson ve Glaser, 1980) testleri çkmaktadr (Vural ve Kutlu, 2004).
Ulusal alanyazn incelendiinde okul öncesi dönemi çocuklarnn eletirel düünmelerini
aça çkarak snrl çalmalar olduu gözlenmekle birlikte çalmalarn genellikle daha büyük
ya gruplar ile yapld görülmektedir. Örnein ortaokul seviyesindeki örencilerin eletirel
düünme becerilerini aça çkarmak amacyla Koç (2007) “Ennis-Weir Eletirel Düünme
Kompozisyon Testi”ni ; Ennis ve Millman tarafndan (1985) gelitirilen, Cokun Küçüktepe
tarafndan dilimize uyarlanan ve 4. Snf ve üzeri düzeylere uygulanabilen “Cornell Eletirel
Düünme Testi”, Demir (2006) tarafndan ilköretim dördüncü ve beinci snflar için
gelitirilen 8 maddelik “Eletirel Düünme–Analiz Ölçei”, skifolu ve Aazade (2013)
tarafndan Türkçe’ ye uyarlanan ve yetikinlere yönelik olan “Kaliforniya Eletirel Düünme
Eilimleri Ölçei”, Çkrkç-Demirtal (1996) tarafndan lise ve üniversite düzeyindeki
örencilere yönelik uyarlamas yaplan Watson - Glaser Eletirel Akl Yürütme Gücü Ölçei,
Semerci (2000) tarafndan üniversite örencilerine yönelik gelitirilen “Kritik Düünme
Ölçei” karmza çkmaktadr. Bununla birlikte okul öncesi örencileri için Karada, Yldz
Demirta ve Yldz (2017) çalmalarnda 5-6 ya grubundaki okul öncesi örencileri için
felsefe temelli bir yaklam benimseyerek “Felsefi Sorgulama Yoluyla Eletirel Düünmenin
Deerlendirilmesi” ölçeini gelitirmilerdir. Çalmann katlmc grubunu zmir ilinde
örenim görmekte olan 509 okul öncesi örencisi oluturmaktadr (201 5 ya, 308 6 ya, 249
kz, 260 erkek örenci). Gelitirilen ölçek ilk aamada 38 maddeden olumaktadr. Yaplan uç
deer, normallik, dorusallk analizlerinden sonra ölçein yap geçerliini salamak amacyla
ölçein örtük yaps açmlayc faktör analizi (AFA), model uyumu ise dorulayc faktör
analizi ile incelemilerdir. AFA sonucunda herhangi bir maddenin çkarlmasna gerek
kalmam ve AFA, ölçein “Felsefi Sorgulama”, “Dil ve Bilisel Beceriler” ve “Soru
Oluturma” olmak üzere üç faktör ve 38 maddeden oluan 5li Likert tipinde bir ölçek olduu
sonucuna varmlardr. Elde edilen bulgular dorultusunda okul öncesi dönemdeki (5- 6 ya)
çocuklarn felsefi sorgulama yoluyla eletirel düünme becerilerinin deerlendirilmesini
salayacak “Felsefi Sorgulama Yoluyla Eletirel Düünmenin Deerlendirilmesi” ölçeinin
geçerli ve güvenilir bir ölçek olduunu ifade etmilerdir. Dirican ve Deniz (2017)
çalmalarnda okul öncesi örencilerinin felsefi tutum ve davranlarn aça çkarmak amaçl
geçerli ve güvenilir bir ölçme arac gelitirmeyi hedeflemilerdir. Ankara ilinde örenim
görmekte olan okul öncesi örencilerinin (n=200) katlm ile gerçekletirdikleri çalmada,
öncelikle alanyazndan yararlanlarak okul öncesi dönem çocuklarn felsefi tutum ve
davranlarnn deerlendirilmesine yönelik 36 madde belirlenmitir. Her bir madde okul öncesi
dönem çocuklarn felsefi tutum ve davranlar konusunda olumlu bir özellii içermektedir.
Örenci, tek boyuttan oluan kontrol listesinden, her bir maddeye yönelik istendik düzeyde
geliim sergiliyor ise “1” puan, sergilemiyor ise “0” puan almaktadr. Örnein “Merak ettii
konuyla ilgili sormaktan holanr.” Maddesini çocuk gösteriyor ise “1”, göstermiyor ise “0”
eklinde puanlanmtr. 36 maddeden oluan ilk ölçein yaplan analizler sonucunda 29
maddeye dütüü ve Evet/Hayr eklinde yantlanan, ‘Okul Öncesi Dönem Çocuklarn Felsefi
Tutum ve Davranlarn Belirleme Kontrol Listesi’nin geçerli ve güvenilir bir ölçme arac
olduunu ifade etmilerdir.
Semerci (2016) daha çok eletirel düünme becerisi görü ve tutumlarn belirlendii
duyusal alan bilgilerini içeren Likert tipi bir ölçek hazrlarken, Erta-Klç ve en (2014) ise
Kalifornia eletirel düünme eitimi ölçeini Türkçe’ye uyarlamtr. Ölçek yine Likert tipi
olup, 26 madde içermekte ve lise örencilerine uygulanmtr. Ersoy ve Baer (2013) öretmen
adaylar için matematiksel düünme ölçeini gelitirmitir. Ancak bu ölçekte yine Likert tipi
bir ölçektir ve ölçek örencilerin bilisel boyutta örenmelerini ölçmek amacyla
oluturulmutur. Matematiksel düünme ölçei üst düzey düünme eilimi, akl yürütme,
matematiksel düünme becerisi ve problem çözme alt boyutlaryla snrldr. Kzlkaya, ve
Akar (2010) ilköretim 7. snf örencilerini örneklem grubu olarak seçerek hazrladklar bir
dier ölçek ise yine 5’li likert tipi olarak yaplandrlmtr. Ölçek, örencilerin problem
çözmeye yönelik yanstc düünme becerisinin belirlenmesine yöneliktir ve yanstc
düünmenin sorgulama, nedenleme ve deerlendirme olmak üzere üç boyutu ile snrldr.
Genel olarak yaplan birçok çalmaya baktmzda Kaiser-Meycr-Olkin eletirel düünme
becerisi ölçeinin kullanldn veya gelitirildii çalmalar görmekteyiz (Semerci, 2000,
2003, 2016).
incelediimizde ncirku ve Beyreli’nin (2019) çalmasnda ortaokul örencileri için
öyküleyici metinler araclyla örencilerin eletirel düünme becerilerini deerlendirmeye
yönelik analitik bir rubrik gelitirilmitir. Rubrik, içerii anlama (tanmlama, yorumlama) ve
derinlemesine anlama (analiz, çkarm, açklama, varsaymda bulunma, deerlendirme) olmak
üzere 2 boyut ve 7 kriterden olumaktadr. Fakat okul öncesi dönemde bu becerilerin ölçülmesi
için gelitirilen rubriklere alanyaznda pek rastlanmamtr.
Fen Eitimi ve Eletirel Düünme Becerileri
Kritik edebilme ya da eletirel düünebilme bilimin en temel özelliidir. Eletirel
düünme becerisi felsefe ve psikoloji ile teorik açdan temellendirilmesine ramen, pedagoji ve
sosyal bilimler ile eletirel düünmenin ilikilendirildii de görülmektedir. Bu balamda,
eletirel düünme, fen eitiminin bir gereklilii olan sorgulama becerisi (inquiry) ve soru
oluturabilme yetenei (ability of question formulation) ile badatrlmaktadr (Santos, 2017).
Soru sorma düünmenin özüdür ve örenme görevleri için düünme becerilerinin bir
parçasdr. Fen eitiminin temel hedeflerinden biri örencileri düünme ve soru sorma
yeteneklerini arttrmaktr. Sorular ise anlaml bir örenmeye ulamak için etkili eitsel
araçlardr (Dori ve Herscovitz, 1999). Soru sorma ile amaç örenci anlamasn geniletme ve
örencinin daha yüksek bilisel seviyelere ulamasn salamaktr. Bu süreçte örenciler ilgili
konuyu okuma, gözlem sonucu yorum yapma ve açklama ya da model aracl ile balantlar
sunma eylemlerini gerçekletirilebilir (Chin, Brown ve Bruce, 2006; Harper, Etkina ve Lin,
2003; Kawalkar ve Vijapurkar, 2013; Pedrosa-de-Jesus, da SilvaLopes, 2011; Whitby, 1993).
Argümantasyon, tartma-müzakere ve beyin frtnas gibi fen eitimi yaklamlarnn
devamllnn; soru sorabilme yetenei, sorulan sorularn ve verilen cevaplarn sorgulanmas
ile saland düünüldüünde, fen eitimi ve eletirel düünme becerisinin iç içe geçmi
olduu üphesizdir. Ayrca bilimin geliimi ile oluan sosyo-bilimsel problemlerin (örn.
nükleer sava tehlikesi, kültürel dejenerasyon, siber saldrlar, fazla bireyselleme, sorumsuzluk
vb.) eitim-öretim kurumlar tarafndan salanacak ahlaki, etik deerlerin öretimi ve eletirel
düünmenin tantlmas ile çözüme kavuturulabilecei ifade edilmektedir (Yacoubian, 2015,
Santos, 2017). Bu balamda, fen eitiminde eletirel düünme becerisi, örencilerin problem
çözme becerisini, yaplandrlm fikirlerin gelitirilmesi ve kanta dayal argümanlarn
deerlendirmesini salamak açsndan oldukça önemlidir.
Okul Öncesi Dönemde Eletirel Düünme Becerileri
Örenciler her ya düzeyinde eletirel düünmeyi örenmelidir. Eletirel düünme
olmadan örenciler demokrasi ve demokrasi ile hiç badamayan yönetim ekilleri, örnein
plütokrasi arasndaki fark da ayrt edemez. Bunu gerçek anlamda anlayamazlar. Çünkü kendi
düünme ekillerini ve fikirlerini deerlendirmemi, dier yönetim ekilleriyle demokrasiyi
karlatrmam, demokrasinin ileyebilmesi için bir toplumda var olmas gereken koullar
göz önünde bulundurmam, kendi ülkelerinde demokrasinin var olup olmadn
belirleyebilmek için yaplan uygulamalar deerlendirmemi ve eer yoksa demokrasinin var
olmas için hangi koullarn salanmas gerektii konusunu irdelememilerdir. Eletirel bilgi
tüketicileri, hâkim olan görüü kabul etmek yerine, farkl görülerdeki bilgi kaynaklarn arar;
akla yakn olanla olmayan, güvenilir olanla olmayan, mümkün olanla olmayan birbirinden
ayrr. Bunu yaparken, belirli kültürel ve ideolojik görüler yerine, entelektüel standartlar
kullanr. Bütün bunlar eletirel düünme olmadan yapmamz mümkün deildir (Paul ve Elder,
2007).
Bu kuramsal bilgiler nda, Paul ve Elder (2007) eletirel düünme için çeitli
standartlar belirlemitir. Bu çalmada, okul öncesi çocuklarnn ya ve bilisel düzeyine uygun
olarak, uzmanl okul öncesi öretmenlii olan iki bamsz öretim üyesinin görüleri
alnarak belirlenen standartlardan aada sralanan göstergeler ölçüt olarak ifade edilmitir:
Amaçlar ve Hedefler
Eletirel düünen bir örenci, her tür düünmenin bir amac, hedefi ya da bir ilevi
olduunu fark eder.
Göstergeler
1. Çocuk etkinlik konusunun amaç ve önemini kendi cümleleriyle, açk ve kesin bir dille
ifade edebilir.
2. Etkinlik srasnda bir soru sorulduunda çocuk tamamen gerçekçi cevaplar verir.
3. Çocuk, dierlerinin hak ve gereksinimlerini göz önünde bulundurup onlarn da hakl
olabilecei deerlendirmesini yapabilir.
Sorular, Problemler ve Konular
Eletirel düünen bir örenci, her tür düünmenin bir eyi açkla kavuturma, bir soruyu
cevaplama ya da bir problemi çözme giriimi olduunu bilir.
Göstergeler:
1. Çocuk soruyu ya da problemi açk ve kesin bir dille ifade edebilir.
2. Çocuk soruyu ya da problemi farkl yollarla, açk ve kesin bir dille yeniden ifade
edebilir.
Bilgi, Veri, Kant ve Deneyim
Eletirel düünen bir örenci, her tür düünmenin baz verilere, bilgilere, kantlara,
deneyimlere ya da aratrmaya dayandn fark eder.
Göstergeler:
1. Çocuk bir görüe uygun kantlar açk ve tarafsz bir ekilde ifade edebilir.
2. Çocuk bir problem üzerinde çalrken ilikili ve ilikisiz bilgiyi birbirinden ayrt
edebilir.
3. Çocuk bilgiyi sadece gerçeklerle destekleyebildii sürece, nesnel ve mantkl bir
ekilde deerlendirerek sonuca varr.
Bak Açlar
Eletirel düünen bir örenci, her tür düünmenin bir bak açsyla ortaya çktn fark
eder.
Göstergeler:
1. Çocuk ‘bak açs’ teriminin ne anlama geldiini doru bir ekilde açklayabilir,
derinletirebilir ve örneklendirebilir.
2. Çocuk katlmad bak açsna empatik olarak yaklar ve farkl görülerle ortak bir
zemin bulmaya çalr.
3. Çocuk kendi dorular ya da örendiklerinin dnda farkl bilgi kaynaklarnn doru
olabileceini kabul eder.
4. Çocuk kendi bak açsna eletirel yaklar ve kendi bak açsnn tamamen doru
olduu görüünden kaçnr.
özelliklerin gelitirilmesi olduunu bilmelidir. Tarafsz ve eletirel düünenler, entelektüel
olarak alçak gönüllü ve empatik olarak tanmlanmaktadr. Ayrca bu tür insanlarn saduyu ve
entelektüel dürüstlüe güvendii, entelektüel cesaret ve özerklie sahip olduu ifade
edilmektedir (Paul ve Elder, 2007). Bu bilgiler nda, tarafsz ve eletirel düünen bireyler
yetitirecek olan öretmenlerin eletirel düünme becerilerini gelitirmek ve onlarn da eletirel
düünme becerilerini gelitirmeye yönelik eitim vermelerini salayacak ortamlarn
hazrlanmas bu nedenle büyük önem tamaktadr.
Alan yazn incelemesi sonucunda eletirel düünme becerilerinin geliimi için çeitli
yöntem ve ölçütlerin öne sürüldüü, bu becerilerin ölçülmesi için ise genellikle anket ve ölçek
gelitirme çalmalarnn yapld görülmektedir. Ancak okul öncesi dönemde bu yolla eletirel
düünme becerilerinin ölçülmesi mümkün olmad için gözlem yoluna bavurulmaldr. Bu
amaçla, eletirel düünmenin bu ya düzeyindeki göstergelerine uygun olarak gelitirilmi bir
rubrik hem öretmene gelitirilmesi gereken özellikleri göstermesi, hem de çocukta bu
özelliklerin ne ölçüde gözlendiinin belirlenmesi açsndan gerekli görünmektedir. Bu
çalmada, bu ihtiyac karlamak amacyla, okul öncesi dönemde eletirel düünme rubrii
gelitirilmi ve gelitirilmi bu ölçein öretmenler tarafndan kendi etkinlik tasarmlarnda
kullanlmasyla rubriin kullanmna ve eletirel düünme becerileri eitimine yönelik
önerilerde bulunulmutur.
Yöntem
Bu kuramsal bilgiler dorultusunda, bu çalmada Paul ve Elder (2007) tarafndan
belirlenen eletirel düünme standartlarndan okul öncesi döneme uygun olanlar, bamsz iki
uzmann görüü alnarak bu çalmann aratrmaclar tarafndan belirlenmi ve buna uygun
bir rubrik oluturulmutur. Oluturulan ilk rubrik, yukarda belirlenen 13 ölçütü içermektedir.
Bu rubrik için bir okul öncesi kurumunda görev alan on bir öretmenin görüü alnmtr.
Rubrik bu 11 öretmenin her birine verilerek, her bir ölçüt ve bu ölçütlerde yer alan ifadelerle
ilgili görülerini yazl olarak belirtmeleri istenmitir.
Bu öretmenler, bak açlar bal altndaki ilk gösterge olan “Çocuk ‘bak açs’
teriminin ne anlama geldiini doru bir ekilde açklayabilir, derinletirebilir ve
örneklendirebilir.” ifadesi dndaki tüm göstergelerin okul öncesi dönemde, özellikle 6-7 ya
için uygun uygun olduunu belirtmilerdir. Bu öretmenlerden bei, bu ifadede belirtilmi olan,
çocuun bak açs terimini açklama, derinletirme ve örneklendirme becerisini kazanmada,
okul öncesi çocuunun bilisel olarak hazr olmadn belirtmilerdir. Öretmenlerin ifadeleri
aada verilmitir:
“Okul öncesi çocuklarnn, ‘bak açs’ terimini açklayp örneklendirebileceini sanmyorum.”
“Okul öncesi dönemde çocuklar ‘bak açs’ terimini açklayamaz.”
“Erken çocukluk döneminde ‘bak açs’ terimi çocuk için pek bir ey ifade etmez. Farkl bak
açlar olduunu fark etse ve kendi düüncesinin doru olmayabileceini anlasa bile bu terimin ne
anlama geleceini açklayamaz.”
çkartarak rubrii güncellemilerdir. Güncellenmi rubrik, Tablo 1’de görüldüü gibi, her
birinde 3’er boyut olmak üzere, 4 balk altnda ve toplam 12 ölçütten olumaktadr.
Tablo 1. Okul Öncesi Dönemde Eletirel Düünme Becerileri Rubrii
3 2 1 Toplam
gerçekçi cevaplar
ifade etmekte
Sonuca
varma
edememektedir.
o
Aada iki farkl öretmenin hazrlad fen etkinlii önerisi ve bu etkinlik üzerinden
eletirel düünme beceri ölçütleri tartmas sunulmutur. Öretmenler etkinliklerde her bir
ölçütün salanp salanmadn tartm ve buna yönelik önerilerini sunmulardr:
Örnek 1: Herkesin Parmak zi Farkldr.
Amaç: Herkesin parmak izi farkl olduunu göstermek.
Araç ve Gereçler: Talk pudras, seloteyp, siyah kât, büyüteç
Ya Grubu:5/6
Eitim Durumu:
Seloteybi siyah kâda yaptralm.
Deneyin Sonucu:
Amaçlar ve Hedefler:
Çocuk bu deneyde amac anlar kendi cümleleriyle bakalarna anlatabilir. Çok ilgisini
eker.. Soru sorulduunda Nesnel bir ekilde cevap verebilir. Parmak izlerini çkarma ilemi
esnasnda dierlerini beklerken, onlarn hak ve gereksinimleri fark eder, onlara kar tarafszlk
kazanabilir.
Sorular ve problemler:
“Dünyada ne kadar çok insan var. Hepsinin parmak izleri birbirinden farkl.” diyerek
ilgisini çeker ve bu bilgiyi paylamak için kendi cümleleri ile ifade eder. Önce ailesine sonra
bakalarna kendi yorumuyla anlatr. Çocuk problemi bakalarna anlatr, yorumlar ve
cevaplayamayacaklarna bilmediini ifade ederek bildiklerinden ayrt eder.
Bilgi, Kant ve Deneyim:
Bu deneyde bilgiye ulaabilir. Sonuç gözlemlenir. Parmak izleri somut bir kant
olacandan sonuca da varabilir. 6 ya grubu örendiklerini kendi çevresinde uygulayabilir.
Kendi deneyimlerini paylaabilir. “Parmak izlerimiz gibi hepimizde farklyz” sonucuna varr.
Bak Açlar:
Herkesin parmak izleri farkl, düüncelerimizde farkl, der. Bu empatik yaklam
kazandrma ve eletirel yaklam için destek olur.
Öneriler: Ya grubuna uygun ve uygulanabilir bir deney. Büyüteç nasl kullanlr? Parmak
izlerinden nasl yararlanabilir? Bu soru bu etkinlik yoluyla açklanabilir. Otorite görüü için bir
polis veli varsa snfa davet edilir. Suçlular yakalamak için parmak izlerinin önemini ve nasl
tespit edip kullanldn anlatabilir? Heyecan, macera ilgi çekici olabilir.
Bu örnekte görüldüü gibi, bu öretmen önerdii etkinlikte eletirel düünme
boyutlarnn her birinin nasl kazandrlabileceini tartm, fakat bu boyutlarn kazandrlmas
için gereken soru ve yönergeleri açk bir ekilde ifade etmemitir. Özellikle empatik yaklam
ve eletirel yaklam kazandrma açsndan bu öretmenin tartmalar yetersiz görünmektedir.
Örnek 2: Tohumun Yolculuu
konumalarn salar. Bitki tohumlaryla ilgili bildiklerini resmetmelerini ister. Her resmin
altna çocuklarn düüncelerini not eder. Bildiklerim panosuna asar. (çocuklarn ön
örenmelerini deerlendirerek kendi öretmen sorularn ve eitim içerii kurgusunu
oluturur). Snfa koyduu tohum örneklerini resimleriyle birlikte çocuklarn incelemelerini
ister. Fen ve doa köesinde bulunan büyüteçlerle daha yakndan bakabileceklerini söyler.
Çocuklarn tohumlarla ilgili merak ettikleri konular teker teker sorarak snfn uygun bir
bölümüne merak duvar panosu oluturur. Her çocuun merak ettii ifadeler yer alr. Bir
tohumun yolculuuyla ilgili döngü süreçleri görseller üzerinden hikâyeletirilerek anlatlr.
Çocuklara tohum döngüsünü içerek kâtlar verilerek, kesme-yaptrma teknii kullanlarak,
neden-sebep-sonuç ilikisi kurarak tohumlarn büyüme döngülerini sralamalar istenir. Fen ve
doa istasyonunda bulunan mknatsl tohum döngüsü kartlarn sralama oyunu oynamalar
desteklenir. stasyonda bulunan canl bitkilerin bakmn yapmalar için görevlendirmeler
yaplr. Bu bakm için gerekli olan araç, gereç ve malzemeler tantlr. Farkl istasyonlarda
bulunan dergi, kitap gibi görsel uyarclarla etkinlik pekitirilir.
Rubrik açsndan etkinliin deerlendirilmesi:
Amaç ve Hedefler:
Konu: Çocuk etkinlik konusunun amaç ve önemini kendi cümleleriyle, açk ve kesin bir
dille ifade edebilmektedir.
Nesnellik: Çocuk tohumlarla ilgili iliki kurduu bilgiyi kolayca ayrt eder.
Tarafszlk: Kendi görüünü özgünce ifade edebilir.
fade: Çocuk tohumlar konusunda büyüme döngüsünü ifade eder.
Yorumlama: Çocuk soruyu ya da problemi farkl yollarla, açk ve kesin bir dille yeniden
ifade edebilmektedir. Baka bitkilerin büyüme döngüleriyle ilgili dönüümlü düünme
yapabilir.
Ayrt etme: Çocuk cevaplayabilecei sorularla cevaplayamayacaklarn birbirinden ayrt
edebilmektedir. Kavramsal olarak etkinlikteki farkllklar da ayrt ederek ifade edebilir.
Bilgi, Kant ve Deneyim:
Kant: Çocuk bir görüe uygun kantlar açk ve tarafsz bir ekilde ifade edebilmektedir.
Bu yönden kuvvetli bir etkinliktir.
Bilgi: Çocuk bir problem üzerinde çalrken ilikili ve ilikisiz bilgiyi birbirinden ayrt
edebilmektedir. Farkl tohumlarla ilgili ayrt edici özellikleri gözlemleyebildii için
söyleyebilir.
mantkl bir ekilde deerlendirerek sonuca varmaktadr. Bitkilerin büyüme döngüsü kolay bir
alglamaya müsait bir etkinliktir.
bakasnn düüncelerinin arasndaki fark içselletirmeye uygun bir etkinliktir. Çünkü bitkiler
çok benzersiz bir yapya sahiptirler.
Otorite: Çocuk kendi dorular ya da örendiklerinin dnda farkl bilgi kaynaklarnn
doru olabileceini kabul edebilmektedir. Bitkiler bu anlamda daha gerçekçi düünceleri
yanstr.
düüncelere de açk olacaklardr.
Bu örnekte de görüldüü gibi, bu öretmen örencilerin eletirel düünme becerilerini
gelitirmek amacyla tüm boyutlar göz önünde bulundurmu, fakat bu boyutlarn
kazandrlmas amacyla gerekli sorulara ve yönergelere pek fazla yer vermemitir. Örnein,
çocuun ayrt edebilecei ya da edemeyecei sorularn hangileri olduu ve çocuklarn bunlar
nasl ayrt edebilecei belirsizdir. Ayn ekilde bu öretmen de empatik yaklam ile eletirel
yaklamn çocuklara nasl kazandracan açklamamtr.
Tartma ve Öneriler
Bu çalmada, okul öncesi çocuklarnn eletirel düünme becerilerini gelitirmeye
yönelik ölçütler öne sürülmü, bu ölçütleri deerlendirmeye yönelik bir rubrik hazrlanm ve
çalmann katlmcs olan öretmenlerin, bu rubikten yararlanarak okul öncesi çocuklarnn
eletirel düünme becerilerini kazandracak fen etkinlikleri hazrlayp bu etkinlikleri eletirel
düünme boyutlarnn her biri açsndan tartmalar istenmitir. Öretmenlerin hazrlad bu
etkinlikler, eletirel düünme ölçütleri ve bu ölçütlere dayanarak bu çalmada gelitirilen
rubrik kendilerine sunulduunda öretmenlerin uygun etkinlik bulma ve tasarlayabildiklerini
göstermitir. Fakat öretmenler bu etkinliklerde söz konusu becerilerin gelitirilebilmesi için
uygun ve yeterli sorular ve yönergeleri düünmemi gibi görünmektedirler. Bu sonuç,
öretmen eitiminde eletirel düünme becerileri öretiminde öretmenlere fen etkinlikleri
tasarlatmann ve bu etkinlikleri eletirel düünme ölçütleri açsndan tartmann gerekliliini
ortaya koymaktadr. Öretmen yetitirme programlarnda eletirel düünmeye yönelik fen
etkinlikleri tasarm içerikli bir derste bu kazanmlarn her birinin tartlmas öretmenlerin bu
becerisini gelitirebilir.
Bu ön çalmann gelitirilebilmesi ve okul öncesi çocuklarn eletirel düünme
becerilerinin gelitirilmesi için öretmenlere ve öretmen eitimine yönelik aadaki öneriler
sunulmutur:
istediimiz kazanmlar dikkatlice gözden geçirmemiz ve bu kazanmlar ölçme ve
deerlendirmemizi salayacak yöntem ve araçlar gelitirmemiz gerektiini vurgulamtr. Bu
çalmann aratrmaclar, her örenim düzeyindeki bireylerin eletirel düünme becerilerinin
gelitirilmesi gerektii düüncesiyle, erken çocuklukta kazandrlabilecek eletirel düünme
becerilerini belirlemi ve buna yönelik bir rubrik gelitirmitir. Yüksek öretim düzeyindeki
örencilerin eletirel düünme becerilerinin ölçülmesi ve deerlendirilmesi bu çalmann
kapsamna alnmamtr. Bu baka bir çalmann konusu olabilir. Fakat bu çalmada,
öretmenlere kendi snflarnda kullanabilecekleri rubrik ve bunun kullanmna yönelik örnek
bir etkinlik sunulmutur. Eletirel düünme becerileri için belirlenmi ölçütlerin uygunluu
farkl örenme ortamlarnda test edilmelidir. Bunun yan sra, gelitirilmi olan bu rubrik okul
öncesi etkinlikler srasnda kullanlarak geçerlilii test edilmelidir.
Aizikovitsh ve Cheng (2015), erken çocuklukta nesneleri özelliklerine (örnein, oyuncak
kamyon ve arabalar) ve renklerine (örnein, krmz araba ve kamyonlar ile mavi araba ve
kamyonlar) göre snflandrmalar yoluyla çocuklara nesneleri tanmlamalarnn saland bir
etkinlikte baka bir nesnenin (örnein, sar bir araba) bu snflardan birine dahil edilip
edilemeyeceinin sorulabileceini öne sürmütür. Çocuklara bu yolla, tümevarmsal
düünmenin temellerinin kazandrlabileceini savunmulardr. Bu çalmada öne sürülen
ölçütlere ek olarak, öretmenlere, erken çocuklukta tümevarmsal ve tümdengelimsel
düünmeyi salayacak etkinlikler tasarlayabilecekleri ortamlar sunulmal, öretmenlerin bu
etkinlik tasarmlarn içeren aratrmalar yaplmal ve öretmen yetitirme programlarnda bu
etkinlikler tartlmaldr.
almann uygun olup olmayaca gibi) yaratarak çocuklarn kendi inanç sistemini sorgulayarak
muhakeme becerilerinin gelitirilmesi gerektiini de vurgulamtr. Buna benzer ve çocuun
ya düzeyine uygun ahlaki ikilemler de fen etkinlikleri srasnda çocuklara tarttrlabilir. Fakat
bunu yapabilmek için öretmen öncelikle, belirlenmi ölçütler ve bu ölçütlere uygun uygulama
ve tartmalar üzerinde düünmelidir. Belirlenmi ölçütler göz önünde bulundurularak var olan
fen etkinlikleri analiz edilmeli ve yeni etkinlikler tasarlanmaldr.
Öretmenler tutarl ve sistematik bir ekilde günlük yaamdan problemlerden
yararlanarak derslerinde eletirel düünme becerilerini kazandracak etkinlikler uygularsa,
çocuklarn snf içi tartma ve aratrma-sorgulama yapmalarn salarlarsa, onlarn eletirel
düünme becerilerinin geliimine katkda bulunurlar (Aizikovitsh-Udi ve Cheng, 2015). Bu
nedenle, eletirel düünme becerilerinin kazandrlmas konusu, planl ve sistemli bir ekilde
okul öncesi öretmen yetitirme programlarnda yer almaldr.
Okul öncesi dönemde eletirel düünme becerilerinin kazandrlmasnda çocuun
dorudan aktif katlmn salayan etkinliklerin oyun, deney, drama gibi farkl yöntemlerle grup
çalmas eklinde yaplmas önemlidir. Bu etkinlikler srasnda çocuklara cevab dorudan evet
ve hayr olmayan sorular sorulmas, çocuun cevaplar için yeterli süre verilmesi, cevaplarnn
dinlenmesi, cevaplamaya tevik edilmesi ve en önemlisi çocuun da soru sormaya tevik
edilmesi önerilmektedir. Okul öncesi öretmen adaylarnn tasarladklar fen etkinlikleri bu
özellikler açsndan da deerlendirilmelidir. Bu balamda, öretmen adaylarnn soru sorma
becerileri de eitim aratrmalarnda ve öretmen yetitirme programlarnda üzerinde durulmas
gereken bir konudur.
Kaynakça
Aizikovitsh-Udi, E. ve Cheng, D. (2015). Developing Critical Thinking Skills from
Dispositions to Abilities: Mathematics Education from Early Childhood to High School.
Creative Education, 6, 455-462.
Akman, B., Alabay, E., Balat, G. U., Baydemir, G., Büyüktakapu, S., Güler, T. Ve dierleri
(2010). Okul Öncesi Dönemde Fen Eitimi. B. Akman, G. U. Balat ve T. Güler
(Editörler). Pegem Akademi Yaynclk. 2. Bask. Ankara.
Andrade, H. (2000). Using rubrics to promote thinking and learning. Educational Leadership,
57(5): 13–18.
Ar, M. ve Öncü, Ö. Ç. (2011). Okul Öncesi Dönemde Fen - Doa ve Matematik Uygulamalar.
Kök Yaynevi, 15. Bask, Ankara.
Australian Government Department of Education and Training. (2009). Belonging, being &
becoming - The early years learning framework for Australia. (D13/514075). Australia :
Freedom of Information Act 1982 (Cth).
Becker, K. ve Mastrangelo, S. (2017). Ontario’s early learning – kindergarten program: A
transformative early childhood initiative. YC Young Children, 72(4). Eriim adresi:
https://www.naeyc.org/resources/pubs/yc/sep2017/ontario%E2%80%99s-early-
learning%E2%80%93kindergarten
Psikolojik Danma ve Rehberlik Kongresi Kongre Kitapç.
Demir, M. K. (2006). lköretim dördüncü ve beinci snf örencilerinin sosyal bilgiler
derslerinde eletirel düünme düzeylerinin çeitli deikenler açsndan incelenmesi.
Gazi Üniversitesi Gazi Eitim Fakültesi Dergisi, 26(3), 155-170.Chin, C., Brown, D. E.,
ve Bruce, B. C. (2006). Student-generated questions: A meaningful aspect of learning in
science. International Journal of Science Education, 24(5), 521- 549.
Condon, W., ve Kelly-Riley. D. (2004). Assessing and Teaching What We Value: The
Relationship between College-Level Writing and Critical Thinking Abilities. Assessing
Writing, 9(1), 56–75.
Department of Education (DfE). (2017). Statutory framework for the early years foundation
stage (EYFS): Setting the standards for learning, development and care for children from
birth to five. DFE-00169-2017. Eriim adresi:
https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment
_data/file/596629/EYFS_STATUTORY_FRAMEWORK_2017.pdf
Dipasquale, D.,M., Mason, C.,L., & Kolkhorst, F., W. (2003). Exercise in inquiry, Journal of
College Science Teaching; 32, 6.
Dirican, R., & Deniz, Ü. (2017). Okul öncesi dönemdeki çocuklarn felsefi tutum ve
davranlarn belirleme kontrol listesi: geçerlik ve güvenirlik çalmas. Electronic
Turkish Studies, 12(14), 137-150.
Dori, Y. J., & Herscovitz, O. (1999). Question-Posing capability as an alternative evaluation
method: Analysis of an environmental case study. Journal of Research in Science
Teaching, 36(4), 411–430.
Erta Klç, H., & en, A. . (2014). UF/EMI Eletirel düünme eilimi ölçeini Türkçeye
uyarlama çalmas. Eitim ve Bilim, 39(176), 1-12 . DOI: 10.15390/EB.2014.3632
Ersoy, E., & Baer, N. E. (2013). Matematiksel düünme ölçeinin gelitirilmesi. Kastamonu
Eitim Dergisi, 21(4), 1471-1486.
Facione, P. A. (1990). Critical Thinking: A Statement of Expert Consensus for Purposes of
Educational Assessment and Instruction. The Complete American Philosophical
Association Delphi Research Report, ERIC Doc. No: ED 315 423.
Harper, K. A., Etkina, E., & Lin, Y. (2003). Encouraging and analyzing student questions in a
large physics course: Meaningful patterns for instructors. Journal of Research in Science
Teaching, 40(8), 776-791.
Heyman, G. D., & Legare, C. H. (2005). Children’s evaluation of sources of information about
traits. Developmental Psychology, 41(4), 636–647.
ncirku, F. A., & Beyreli, L. (2019). Öyküleyici Metinler Araclyla Eletirel Düünme
Becerilerini Deerlendirmeye Yönelik Bir Rubrik. Ana Dili Eitimi Dergisi, 7(3), 597-
629.
skifolu, G., & Aazade, A. S. (2013). Translation and validation of a Turkish version of the
California Critical Thinking Disposition Inventory. Social Behavior and Personality:
an International Journal, 41(2), 187-196.
Jaswal, V. K., & Neely, L. A. (2006). Adults don’t always know best: Preschoolers use past
reliability over age when learning new words. Psychological Science, 17(9), 757–758.
Kandr, A., Yaar, M. C. ve Tuncer, N. (2011). Okul Öncesi Dönemde Fen Eitimi. Morpa
Yaynlar. stanbul.
Karada, F., Demirta, V. Y., & Yldz, T. (2017). Development of Critical Thinking Scale
through Philosophical Inquiry for Children 5-6 Years Old. International Online
Journal of Educational Sciences, 9(4).
Kawalkar, A., & Vijapurkar, J. (2013).Scaffolding science talk: The role of teachers' questions
in the inquiry classroom. International Journal of Science Education, 35(12), 2004-2027.
Kennedy, M., Fisher, M. B., & Ennis, R. H. (1991). Critical thinking: Literature review and
needed research. In L. Idol & B.F. Jones (Eds.), Educational values and cognitive
instruction: Implications for reform (pp. 11-40). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum &
Associates.
Kzlkaya, G., & Akar, P. (2010). Problem çözmeye yönelik yanstc düünme becerisi
ölçeinin gelitirilmesi. Eitim ve Bilim, 34(154), 82-92.
Koç, C. (2007). Aktif örenmenin okuduunu anlama, eletirel düünme ve snf içi etkileim
üzerindeki etkileri. Yaynlanm doktora tezi, DEÜ Eitim Bilimleri Enstitüsü.
Koenig, M. A., & Harris, P. L. (2005). Preschoolers mistrust ignorant and inaccurate speakers.
Child Development, 76(6), 1261–1277.
Lai, E. R. (2011). Critical thinking: A literature review. Eriim tarihi: 29 Kasm 2018,
http://images.pearsonassessments.com/images/tmrs/CriticalThinkingReviewFINAL.pdf
Marigliano, M. L. ve Russo, M. J. (2011). Moving bodies, building minds: foster preschoolers'
critical thinking and problem solving through movement. YC Young Children, 66(5), 44-
49. Eriim adresi:
https://www.jstor.org/stable/42730771?seq=1#page_scan_tab_contents
Milli Eitim Bakanl (MEB). (2013). Milli Eitim Bakanl okul öncesi öretim program.
Eriim adresi: http://tegm.meb.gov.tr/dosya/okuloncesi/ooproram.pdf
Ontario (2014). How does learning happen? Ontario’s pedagogy for the early years. Eriim
adresi: http://www.edu.gov.on.ca/childcare/HowLearningHappens.pdf
Paul, R. ve Elder, L. (2007). Critical Thinking Competency Standards (for Educators). The
Critical Thinking Community.
Pedrosa-de-Jesus, M. H., & da Silva Lopes, B. (2011). The relationship between teaching and
learning conceptions, preferred teaching approaches and questioning practices. Research
Papers in Education, 26(2), 223-243.
Saban, A. (2000). Örenme öretme süreci. Ankara: Nobel Yayn Datm.
Santos, L. F. (2017). The role of critical thinking in science education. Journal of Education
and practice, 8(20), 159-173. Eriim adresi:
https://files.eric.ed.gov/fulltext/ED575667.pdf
Semerci, N. (2000). Kritik düünme ölçei. Eitim ve Bilim, 25(116), 23-26.
Semerci, Ç. (2003). Eletirel düünme becerilerinin gelitirilmesi. Eitim ve Bilim, 28(127), 64-
70.
http://dx.doi.org/10.7827
Sprenger, M. (1999). Learning and memory: The brain in action. Association for Supervision
and Cirruculum Development.
ahin, F. ve Uluta, . (2014). Her Yönüyle Okul Öncesi Eitim 5. F. ahin, . Uluta
(Editörler). Hedef Yaynlar. Ankara.
ahin, F., Kabapnar, F., Alabay, E., Güven, ., Yurdatapan, M. ve Yurt, Ö. (2015). Okul Öncesi
Dönemde Fen Eitimi. Prof. Dr. Fatma ahin (Editör). Hedef Yaynlar. Ankara.
en, A. ., Bozdoan, A. E., Yiit, E. A., Kyc, F. B., Uzun, F. V., Nuholu, H. Ve dierleri
(2011). Fen Öretiminde Okul D Örenme Ortamlar. C. L. imek (Editör). Pegem
Akademi Yaynclk. Ankara.
Vural, A. G. R. A., & Kutlu, Y. D. D. O. (2004). Eletirel düünme: ölçme araçlarnn
incelenmesi ve bir güvenirlik çalmas. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Dergisi, 13(2), 189-200.
Whitby, W. (1993). The relationship between teacher's own scientific knowledge and their
ability to ask high level cognitive question, in order to teach the National Curriculum for
science. Paper presented at the BERA Conference (England, United Kingdom, September
1993).
Willingham, D. T. (2008) Critical thinking: Why is it so hard to teach? Arts Education Policy
Review, 109(4), 21-32. DOI: 10.3200/AEPR.109.4.21-32
Yacoubian, H. A. (2015). A framework for guiding future citizens to think critically about
nature of science and socioscientific issues. Canadian Journal of Science, Mathematics
and Technology Education, 15(3), 248-260.
Yldz, T. G. (2017). Okul Öncesi Dönemde Fen Eitimi. B. Akman, G. U. Balat ve T. G. Yldz
(Editörler). An Yaynclk. Geniletilmi 5. Bask, Ankara.

Documents

Critical Thinking Skills in Preschool Science Education